Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамыту
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І . тарау. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудың теориялық негіздері
1.1. Шағын жинақталған мектептерде бастауыш сынып оқушыларына тәрбие мен білім беру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық . психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3. Оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда жанұя тәрбиесінің педагогикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
ІІ . тарау. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда шағын мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының әдіс . тәсілдері.
2.1. Шағын мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының бүгінгі ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда шағын мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының мазмұны мен әдіс . тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қосымша
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І . тарау. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудың теориялық негіздері
1.1. Шағын жинақталған мектептерде бастауыш сынып оқушыларына тәрбие мен білім беру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық . психологиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3. Оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда жанұя тәрбиесінің педагогикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
ІІ . тарау. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда шағын мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының әдіс . тәсілдері.
2.1. Шағын мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының бүгінгі ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда шағын мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының мазмұны мен әдіс . тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қосымша
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі. Білім беру проблемаларына байланысты шағын жинақталған мектептердің бастауыш сынып оқушыларын оқу жұмыстарын дұрыс жолға қою әр уақытта шешімін табуды керек ететін мәселе. Бүгінгі күннің талабы – білімді ұрпақ тәрбиелеу. Мектеп - әлеуметтік мәселелердің ішіндегі ең өзектісі, ал шағын мектептер ерекше мән беретін білім ордалары. Шағын мектептерге көңіл бөлу, оларға жәрдем беру арқылы болашағымды бәсекелестікке лайықты тәрбиелеп, білім беріп дамытамыз, «Елді түзетуді бала оқыту ісін түзетуден бастау керек» деп ұлтымыздың ұлы ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы орынды айтқанын қазір қазақ зиялылары ғана емес, бізбен отандас өзге ұлт өкілдері, солардың озық ойлы, білімді азаматтары да толық мақұлдайды. Халқымызда ұлы мұраты жастарға халықаралық деңгейде білім беру, ол мұратқа жетудің алғашқы баспалдағы мектеп, соның бәрі шағын мектепте өркен жаяды.
Қазақстан Республикасы «Білім туралы» заңында шағын комплектілі мектеп оқушыларының саны аз, біріктірілген сынып – комплектісі бар, оқу сабақтарын ұйымдастырудың ерекше формасы бар жалпы білім беретін мектеп деп көрсетілген. Сапалы білім беру жүйесі еліміздің экономикасын тұрақты дамуын қамтамасыз ететін негізгі факторлардың бірі және мемлекеттің дамуының өзегі болып есептеледі. Сондықтан сапалы білім беру және бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудағы жанұяның рөлі үлкен шағын мектептердің мұғалімдеріне қойылатын талаптар:
- өздігінен білім көтерудің тиімді әдістерін таңдай білу;
- шағын жинақталған мектеп жағдайына қарай бейімдеу, оқу үрдісін сапаландыру;
- әртүрлі жастағы оқушылар ұжымын басқара білу;
- оқушылардың бірін-бірі өзара білім алуды сапаландыру бағытын дамыту;
- оқушылардың бір отбасы балалары сияқты болып, өзін-өзі басқара білуін ұйымдастыру;
- оқушылар арасындағы бір-біріне деген сенімділігін және сыйластықтарын арттыру;
- оқушылардың ата-аналарын қоғамдық-педагогикалық жұмыстарға қатыстыру;
- бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудағы жанұяның рөлін орынды пайдалану.
Шағын мектепте бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудағы жанұяның ролі үлкен, сондықтан, ата-ана – мектеп – оқушы ынтымағын арттыру, бірліктегі еңбектердің басты мақсатқа жұмылдыру тақырыбы көкейтестілігін түсіну өзі сұранып тұрғандығы белгілі.
Зерттеу мақсаты: шағын мектепте бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудағы жанұяның ролінің технологиясына талдама жасау.
Зерттеу міндеттері:
- Оқу-тәрбие жұмыстарын бастауышта жетілдірудің мәнін және бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудағы жанұяның қазіргі кезеңдегі ролін анықтау;
- Педагогикалық шарттарын іздестіру, табу;
- Технологиясына талдама жасау.
Зерттеу нысаны: Шағын мектептегі оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: шағын мектепте бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудағы жанұяның ролі.
Зерттеу технологиясы:
- педагогикалық бақылау;
- мұғалімдермен әңгімелесу;
- оқушылармен оқу-тәрбие жұмыстарын жүргізу;
- жанұямен пікірлесу;
- педагогикалық тәжірибелерді зерделеу және қорытындылау;
- педагогикалық эксперимент.
Диплом жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеудің көкейтестілігі. Білім беру проблемаларына байланысты шағын жинақталған мектептердің бастауыш сынып оқушыларын оқу жұмыстарын дұрыс жолға қою әр уақытта шешімін табуды керек ететін мәселе. Бүгінгі күннің талабы – білімді ұрпақ тәрбиелеу. Мектеп - әлеуметтік мәселелердің ішіндегі ең өзектісі, ал шағын мектептер ерекше мән беретін білім ордалары. Шағын мектептерге көңіл бөлу, оларға жәрдем беру арқылы болашағымды бәсекелестікке лайықты тәрбиелеп, білім беріп дамытамыз, «Елді түзетуді бала оқыту ісін түзетуден бастау керек» деп ұлтымыздың ұлы ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы орынды айтқанын қазір қазақ зиялылары ғана емес, бізбен отандас өзге ұлт өкілдері, солардың озық ойлы, білімді азаматтары да толық мақұлдайды. Халқымызда ұлы мұраты жастарға халықаралық деңгейде білім беру, ол мұратқа жетудің алғашқы баспалдағы мектеп, соның бәрі шағын мектепте өркен жаяды.
Қазақстан Республикасы «Білім туралы» заңында шағын комплектілі мектеп оқушыларының саны аз, біріктірілген сынып – комплектісі бар, оқу сабақтарын ұйымдастырудың ерекше формасы бар жалпы білім беретін мектеп деп көрсетілген. Сапалы білім беру жүйесі еліміздің экономикасын тұрақты дамуын қамтамасыз ететін негізгі факторлардың бірі және мемлекеттің дамуының өзегі болып есептеледі. Сондықтан сапалы білім беру және бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудағы жанұяның рөлі үлкен шағын мектептердің мұғалімдеріне қойылатын талаптар:
- өздігінен білім көтерудің тиімді әдістерін таңдай білу;
- шағын жинақталған мектеп жағдайына қарай бейімдеу, оқу үрдісін сапаландыру;
- әртүрлі жастағы оқушылар ұжымын басқара білу;
- оқушылардың бірін-бірі өзара білім алуды сапаландыру бағытын дамыту;
- оқушылардың бір отбасы балалары сияқты болып, өзін-өзі басқара білуін ұйымдастыру;
- оқушылар арасындағы бір-біріне деген сенімділігін және сыйластықтарын арттыру;
- оқушылардың ата-аналарын қоғамдық-педагогикалық жұмыстарға қатыстыру;
- бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудағы жанұяның рөлін орынды пайдалану.
Шағын мектепте бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудағы жанұяның ролі үлкен, сондықтан, ата-ана – мектеп – оқушы ынтымағын арттыру, бірліктегі еңбектердің басты мақсатқа жұмылдыру тақырыбы көкейтестілігін түсіну өзі сұранып тұрғандығы белгілі.
Зерттеу мақсаты: шағын мектепте бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудағы жанұяның ролінің технологиясына талдама жасау.
Зерттеу міндеттері:
- Оқу-тәрбие жұмыстарын бастауышта жетілдірудің мәнін және бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудағы жанұяның қазіргі кезеңдегі ролін анықтау;
- Педагогикалық шарттарын іздестіру, табу;
- Технологиясына талдама жасау.
Зерттеу нысаны: Шағын мектептегі оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: шағын мектепте бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудағы жанұяның ролі.
Зерттеу технологиясы:
- педагогикалық бақылау;
- мұғалімдермен әңгімелесу;
- оқушылармен оқу-тәрбие жұмыстарын жүргізу;
- жанұямен пікірлесу;
- педагогикалық тәжірибелерді зерделеу және қорытындылау;
- педагогикалық эксперимент.
Диплом жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Білім беру туралы Қазақстан Республикасының заңы. Қазақстан
мұғалімі 1992. 18 қаңтар.
2. Қазақстан Республикасының Орта білімді дамыту тұжырымдамасы.
Алматы: Қазақстан мұғалімі, 1997. 13 маусым.
3. Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы.
Егеменді Қазақстан, 1994. 20-тамыз. №2
4. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. Астана; «Дастан»
баспа үйі, 2000. - 336 б.
5. Н.И. Болдырев, Тәрбие методикасы. Алматы: «Мектеп», 1980
6. І.Сыманов, А. Оңғарбай., Б. Оразымбетова. Отбасы мен мекутептің
ынтымақтастағы. Оқу құралы. -Шымкент, 2005-60б.
7. Қ.Т. Әтемова. Оқушылар бойында гумандық қасиетттерді
қалыптастырудағы отбасының ролі. Алматы: Ғылым, 2002.-118 б.
8. Ш.Майғаранова. Мектеп оқушыларын рухани дамыту мәселелері.
Ғылыми – әдістемелік құрал – Алматы: «Ғылым» ғылыми баспа
орталығы, 2002-124 б
9. Қ.Аймағанбетова. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың
теориялық негізі. - Алматы: «Балауса» баспасы, 2003.- 144б.
10. Қ.Т. Атемова. Отбасында баланың іс- әрекетін ұйымдастыру
жолдары. Алматы: 2002. -58б.
11. Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы білім
мазмұнының тұжырымдамасы. Алматы. - 1997.
12. А. Асқарбаева., Р.М. Храпченков. Шағын комплектілі мектептердің
оқытудың мазмұны мен әдістері. Алматы.- Мектеп, 1961 ж – 88б.
13. Айтмамбетова Б., Бозжанова К., т.б Балаларды семьяда
адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. Алматы - 1985.
14. Бержанов Қ., С.Мусин. Педагогика тарихы.- Алматы. Мектеп, 1984.
15. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р. Педагогика. - Астана, 1998.
16. Подласый И. Педагогика. Книга 1.- Москва., 2000.
17. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы.(Ред. басқарған
А.Петровский.- Алматы., Мектеп, 1987)
18. М.Мұханов. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы.
- Алматы ., 1982.
19. Немов Р.С. Психология. 2- том. - М., 1998.
20. Сейталиев К. Тәрбие теориясы. - А., 1986.
21. Ұстаздың шеберлікке жету жолдары. ( Құрастырған Ж.Нұржанова. -
А.,1991)
22. Харламов Н. Педагогика.- М., 1990.
23. Әбенбаев С.Ш. Сынып жетекшісі. Алматы: Дарын., 2004.
24. Педагогика және психология. Қазақ тілі терминдерінің салалық
ғылыми түсіндірме сөздігі. - А., 2002.
25. Назарбаев Н.Ә. «Отбасы- Отанның ошағы» Егемен Қазақстан,
2001жыл, 24 қараша.
26. Қ.Жарықбаев. «Аталар сөзі- ақылдың көзі». - Алматы., 1986.- 129б.
27. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. - Алматы.,2001
28. Ілиясова А. Класс жетекшісінің жүргізетін тәрбие жұмысының
жүйесі.- А., 1991.
29. Қазақстан Республикасының тәлім -тәрбие тұжырымдамасы. А., 1993.
1. Білім беру туралы Қазақстан Республикасының заңы. Қазақстан
мұғалімі 1992. 18 қаңтар.
2. Қазақстан Республикасының Орта білімді дамыту тұжырымдамасы.
Алматы: Қазақстан мұғалімі, 1997. 13 маусым.
3. Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы.
Егеменді Қазақстан, 1994. 20-тамыз. №2
4. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. Астана; «Дастан»
баспа үйі, 2000. - 336 б.
5. Н.И. Болдырев, Тәрбие методикасы. Алматы: «Мектеп», 1980
6. І.Сыманов, А. Оңғарбай., Б. Оразымбетова. Отбасы мен мекутептің
ынтымақтастағы. Оқу құралы. -Шымкент, 2005-60б.
7. Қ.Т. Әтемова. Оқушылар бойында гумандық қасиетттерді
қалыптастырудағы отбасының ролі. Алматы: Ғылым, 2002.-118 б.
8. Ш.Майғаранова. Мектеп оқушыларын рухани дамыту мәселелері.
Ғылыми – әдістемелік құрал – Алматы: «Ғылым» ғылыми баспа
орталығы, 2002-124 б
9. Қ.Аймағанбетова. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқытудың
теориялық негізі. - Алматы: «Балауса» баспасы, 2003.- 144б.
10. Қ.Т. Атемова. Отбасында баланың іс- әрекетін ұйымдастыру
жолдары. Алматы: 2002. -58б.
11. Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысындағы білім
мазмұнының тұжырымдамасы. Алматы. - 1997.
12. А. Асқарбаева., Р.М. Храпченков. Шағын комплектілі мектептердің
оқытудың мазмұны мен әдістері. Алматы.- Мектеп, 1961 ж – 88б.
13. Айтмамбетова Б., Бозжанова К., т.б Балаларды семьяда
адамгершілікке тәрбиелеудің кейбір мәселелері. Алматы - 1985.
14. Бержанов Қ., С.Мусин. Педагогика тарихы.- Алматы. Мектеп, 1984.
15. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р. Педагогика. - Астана, 1998.
16. Подласый И. Педагогика. Книга 1.- Москва., 2000.
17. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы.(Ред. басқарған
А.Петровский.- Алматы., Мектеп, 1987)
18. М.Мұханов. Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы.
- Алматы ., 1982.
19. Немов Р.С. Психология. 2- том. - М., 1998.
20. Сейталиев К. Тәрбие теориясы. - А., 1986.
21. Ұстаздың шеберлікке жету жолдары. ( Құрастырған Ж.Нұржанова. -
А.,1991)
22. Харламов Н. Педагогика.- М., 1990.
23. Әбенбаев С.Ш. Сынып жетекшісі. Алматы: Дарын., 2004.
24. Педагогика және психология. Қазақ тілі терминдерінің салалық
ғылыми түсіндірме сөздігі. - А., 2002.
25. Назарбаев Н.Ә. «Отбасы- Отанның ошағы» Егемен Қазақстан,
2001жыл, 24 қараша.
26. Қ.Жарықбаев. «Аталар сөзі- ақылдың көзі». - Алматы., 1986.- 129б.
27. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. - Алматы.,2001
28. Ілиясова А. Класс жетекшісінің жүргізетін тәрбие жұмысының
жүйесі.- А., 1991.
29. Қазақстан Республикасының тәлім -тәрбие тұжырымдамасы. А., 1993.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
І – тарау. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудың
теориялық негіздері
1.1. Шағын жинақталған мектептерде бастауыш сынып оқушыларына тәрбие
мен білім беру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...6
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудың
педагогикалық – психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...14
1.3. Оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда жанұя тәрбиесінің
педагогикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..27
ІІ – тарау. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда
шағын мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының әдіс - тәсілдері.
2.1. Шағын мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының бүгінгі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда шағын
мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының мазмұны мен әдіс –
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..56
Қосымша
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі. Білім беру проблемаларына байланысты
шағын жинақталған мектептердің бастауыш сынып оқушыларын оқу жұмыстарын
дұрыс жолға қою әр уақытта шешімін табуды керек ететін мәселе. Бүгінгі
күннің талабы – білімді ұрпақ тәрбиелеу. Мектеп - әлеуметтік мәселелердің
ішіндегі ең өзектісі, ал шағын мектептер ерекше мән беретін білім ордалары.
Шағын мектептерге көңіл бөлу, оларға жәрдем беру арқылы болашағымды
бәсекелестікке лайықты тәрбиелеп, білім беріп дамытамыз, Елді түзетуді
бала оқыту ісін түзетуден бастау керек деп ұлтымыздың ұлы ұстазы Ахмет
Байтұрсынұлы орынды айтқанын қазір қазақ зиялылары ғана емес, бізбен
отандас өзге ұлт өкілдері, солардың озық ойлы, білімді азаматтары да толық
мақұлдайды. Халқымызда ұлы мұраты жастарға халықаралық деңгейде білім беру,
ол мұратқа жетудің алғашқы баспалдағы мектеп, соның бәрі шағын мектепте
өркен жаяды.
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңында шағын комплектілі
мектеп оқушыларының саны аз, біріктірілген сынып – комплектісі бар, оқу
сабақтарын ұйымдастырудың ерекше формасы бар жалпы білім беретін мектеп деп
көрсетілген. Сапалы білім беру жүйесі еліміздің экономикасын тұрақты
дамуын қамтамасыз ететін негізгі факторлардың бірі және мемлекеттің
дамуының өзегі болып есептеледі. Сондықтан сапалы білім беру және бастауыш
сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудағы жанұяның рөлі үлкен
шағын мектептердің мұғалімдеріне қойылатын талаптар:
- өздігінен білім көтерудің тиімді әдістерін таңдай білу;
- шағын жинақталған мектеп жағдайына қарай бейімдеу, оқу үрдісін
сапаландыру;
- әртүрлі жастағы оқушылар ұжымын басқара білу;
- оқушылардың бірін-бірі өзара білім алуды сапаландыру бағытын дамыту;
- оқушылардың бір отбасы балалары сияқты болып, өзін-өзі басқара білуін
ұйымдастыру;
- оқушылар арасындағы бір-біріне деген сенімділігін және сыйластықтарын
арттыру;
- оқушылардың ата-аналарын қоғамдық-педагогикалық жұмыстарға қатыстыру;
- бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудағы жанұяның
рөлін орынды пайдалану.
Шағын мектепте бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін
дамытудағы жанұяның ролі үлкен, сондықтан, ата-ана – мектеп – оқушы
ынтымағын арттыру, бірліктегі еңбектердің басты мақсатқа жұмылдыру тақырыбы
көкейтестілігін түсіну өзі сұранып тұрғандығы белгілі.
Зерттеу мақсаты: шағын мектепте бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық
қасиеттерін дамытудағы жанұяның ролінің технологиясына талдама жасау.
Зерттеу міндеттері:
- Оқу-тәрбие жұмыстарын бастауышта жетілдірудің мәнін және бастауыш
сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудағы жанұяның қазіргі
кезеңдегі ролін анықтау;
- Педагогикалық шарттарын іздестіру, табу;
- Технологиясына талдама жасау.
Зерттеу нысаны: Шағын мектептегі оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: шағын мектепте бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық
қасиеттерін дамытудағы жанұяның ролі.
Зерттеу технологиясы:
- педагогикалық бақылау;
- мұғалімдермен әңгімелесу;
- оқушылармен оқу-тәрбие жұмыстарын жүргізу;
- жанұямен пікірлесу;
- педагогикалық тәжірибелерді зерделеу және қорытындылау;
- педагогикалық эксперимент.
Диплом жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І – тарау. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудың
теориялық негіздері.
1.1. Шағын жинақталған мектептерде бастауыш сынып оқушыларына
тәрбие және білім беру мәселелері.
Қазіргі заманғы мектеп көпнұсқалы және өзін-өзі басқару тәсілімен
жұмыс жасауда. Білім беру жүйесінде ізгілендіру процесі жүруде, мұнда оқушы
тұлғасын алдыңғы қатарға шығару, оның талаптарын қанағаттандыру, жеке
қабілеті мен дарынын, тұлғалық сапалық қасиеттерін дамыту үрдісі болып
саналады. Қазақстанда 1930 жылғы тамыз айының 7-жұлдызында жаппай міндетті
бастауыш білім беру туралы заң қабылданды.
Институт құрылған кезде белгілі лингвист, әдіскер – ғалым Қ.Жұбанов
бастауыш мектепке арналған тіл мен әдебиет пәндері бойынша оқу
бағдарламалары мен оқулықтарын (“Әліппе” оқулығы) және С.Жиенбаев,
С.Кеңесбаев, Л.С.Воскресенская, З.Т.Позднуховтар басқа пәндерден оқулықтар
жасады.
Бастауыш мектептегі тілді оқыту мәселесімен қазақ тілі мен әдебиет
секторының қызметкерлері А.Садуақасов, С.Жиенбаев т.б. шұғылданады.
1993-2003 жылдары бастауыш білім бойынша жүргізілетін ғылыми-зерттеу
жұмыстары педагогика жүйесінде ғылыми және практикалық тұрғыдан
дәйектелген, ал 1993-2003 жылдар егемен еліміздің жаңа білім мазмұны мен
әдістемелік жүйесін жаңа сатыға көтерген тарихи маңызы зор кезең болып
табылады. Бүгінде ауыл мектептерінде де реформа жүруде. Бұрынғыдай оқу
үрдісін ұйымдастырудағы дидактикалық жаңалық енгізуде бір сарындылық
байқалуда.
Оңтайланған педагогикалық жүйе мәнін көрсететін білім беру үрдісінің
ұйымдастырылуы ынтымақтасу педагогикасы идеясын жүзеге асырады. Бұл ауылдық
жердегі шағын комплектілі мектептегі басты қиындықтың бірі – мұғалім мен
оқушы қарым-қатынасында кездесетін қиыншылықты жояды. Оқыту үрдісі тек
психологиялық жағынан ғана емес, сыныптағы дәстүрлі сабақ жүйесін
айрықшалап ұйымдастырылуы да өзгеріске ұшырады. Оқыту үрдісін өзгертуде
ғылыми көзқарастарға ерекше мән беріледі. Шағын комплектілі мектеп
мұғалімдері пайдаланатын техналогиялар негізіне ақыл-ойдың дамуын сатылы
қалыптастыру, проблемалық оқыту, дамыта оқыту сияқты психологиялық –
дидактикалық теориялар т.б. жатады.
Шағын комплектілі мектеп жағдайын ескеріп, ғалымдар оқу үрдісіне
айырмаланған оқыту, бейімдеп оқыту, ойын технологиялары, белсенді ізденіс
оқыту технологияларын шығарып, оқыту үрдісіне енгізуде шағын комплектілі
мектеп жағдайында қалыптасқан әлеуметтік ортаның ерекшелігі, демографиялық,
материалдық-техникалық, мәдени т.б. айғақтар ерекшелігі бейімдеп оқыту
жүйесін құру мәселесін қойды. Бейімделу ішкі – сыртқы орта жағдайына
икемделу үрдісі болып табылады. Жеке адамның жаңа әлеуметтік орта жағдайына
белсенді бейімделуін, топ пен оған кіретін жеке адам мақсаты мен құндылық
бағдарының жақындасуын білдіреді.
Ауылда қалыптасқан озық дәстүрлердің тәрбиелік және білім беру
мүмкіндігін пайдалану, оқушыны ауылдағы әлеуметтік – оқу ортасын өзгертуге
қатысушы ретінде дамыту, оның жеке тұлғасының парасаттылығының тұрақтылығын
қамтамасыз етеді.
Білім беру бағдарламасын жасаудағы жасампаз бейімдеу қимылдары –
кәсібиліктің маңызды көрсеткіші. Мұғалім жергілікті жер мен өндірістің
ерекшелігіне қарай, өз оқушыларының жеке ерекшеліктері мен мүдделеріне сай
бағдарламаны түзетіп, икемдеп отырады. Оқыту мазмұнын өзгерте отырып, түрлі
пәндер бойынша практикалық жұмыстар енгізе отырып, нақты жергілікті
материалды, ауыл балаларының икемділігін шеберлікпен ұйымдастыра отырып, ол
оқушыларды өз танымдық тәжірибесін пысықтауға итермелейді. Ауылдық жердегі
шағын комплектілі мектептегі кең тараған сабақ тұрпатына біріккен, яғни
жасы аралас балалардың тізе біріктіріп қызметтесуі, топтасып және
ұйымдасып жұмыс жасаулары балаларды ортақ танымдық қимылға біріктіреді,
олардың ой-өрісін кеңейтеді, мұғалімге тақырып өтудегі сабақтастыққа және
пәнаралық байланысты жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Ал, жалпы алғанда шағын комплектілі мектептердегі балалардың өзара
қарым-қатынастарының шектеулігі мен олардың аздығы сабақ түрлерін байытуды,
оқыту әдістерін түрлендіруді талап етеді.
Оқушы дамуына әсер ететін негізгі әдістер ішінара іздеу, оқу диалогы,
проблемелық оқыту әдістері т.б. болып табылады.
Ішінара іздеу сабағында мұғалім баланың әр қадамын назарға алып, оның
жас ерекшеліктерін ескеріп отырады. Ішінара іздеу эвристикалық әңгімеде
жүзеге асады, мұғалім проблемалық сұрақ қояды, оқушы талқыланатын
сұрақтарды ой елегінен енгізіп, жауап береді. Шағын комплектілі мектеп
мұғалімдері оқу диалогын өз тәжірибелерінде сәтті қолданады.
Диалог – оқу материалының мазмұнына негізделеді. Бірақ мұндай диалог
сөздерін жоспарлау сабақ басталмастан бұрын өтеді де, ол оқушының
тапсырманы игеру дәрежесіне немесе дайындығына бағытталуы керек. Себебі,
жоспарланған диалог мәтіні мұғалімге белгілі болғанымен, оқушыларға
белгісіз болады. Диалог сабақтарда оқушылар мұғаліммен тең дәрежеде
әңгімелесе алады. Сондықтан оқу мазмұны ол үшін маңызды, ол өзіне керекті
сұрақты өзі қояды, іштей өзімен - өзі диалог құрады.
Проблемалық оқыту әдісі де маңызды. Сабақты түсіндіру проблема қоюға
алмастырылады. Мұғалім басты проблеманы қояды, оны шешуде балалар алдына
жеке проблемалар қою арқылы қарама – қарсы шешу жолдарын көрсетеді,
көзқарас күресін тәжірибе көмегімен дәлелдемелер арқылы көрсетеді.
Шағын комплектілі мектепте сондай-ақ ойын әдістері амалдары мен
түрлері (рөлдік ойындар, іскерлік ойындар), қалыпты емес сабақтар (саяхат
сабақ, аукцион сабақ, театр сабақ) өткізіледі. Ойын кезінде бала қимыл
субъектісі. Демек, ол ойын нәтижесін көздейді. Бастауыш сынып оқушылары
рөлдік ойындар ойнағанды ұнатады. Костюм мен модельдері бар рөлдік ойындар
оқу үрдісін белсенді ететін маңызды дидактикалық құрал болып табылады.
Сонымен қатар, “Ертегі” әдістемелік амалын мұғалімдер бастауыш сыныпта
кеңінен қолданады. Яғни ертегіден үзінділер, кейіпкерлер арасындағы қарым-
қатынастарды пайдалану балалардың тілдік қорын молайтуға, сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруға ықпалын тигізеді. Ал, ойын үлгілерін жаңа білімді меңгерту,
білімін пысықтау, білігі мен дағдысын бақылау үшін қолдануға болады.
Бастауыш сынып балаларының қиялы мен ойлауы ұшқыр болады. Қиын тақырыптарды
олар ойын арқылы да игереді. Оқу мақсаты мұндай сабақтарда сәтті жүзеге
асады.
Сөйтіп, шағын комплектілі ауыл мектебі үшін өзекті мәселені шешудің
бір нұсқасы – оқушыларды олардың жеке таным қабілетіне және мүмкіндігіне
сәйкес оқыту, ал бұл – айырмалап оқыту технологиясы жүйесіне жатады. Бұл
бағдарламалар оқушы қабілетіне қарай бейімделген.
Біз оқыту үрдісін ауыл мектебі оқушысын бейімдеп оқыту жүйесі деп
қараймыз, ол оқушының жеке тәжірибе мен танымдық күшін қамтамасыз етуге
арналған.
Ауылдағы шағын комплектілі мектепте бала тұлғасының қалыптасуына ықпал
ететін негізгі әлеуметтік – экономикалық және мәдени – тұрмыстық ахуалы.
Осыған байланысты ауыл мектебі мұғалімінің негізгі мақсаты - өмір сүру
қажеттілігіне сенімділігі бар баланың жеке тұлғасын қалыптастыру.
Оқушының туған жеріне адалдығын сақтап, қоршаған ортаға белсенді араласып,
жалпы мәдени дамытып, білімге деген ынтасын арттыру, сөйлеу мәдениетін
қалыптастыру, болашақта үлкен ортаға бейімделуге қабілетті тұлғаны
қалыптастыру болып табылады.
Бүгінде Қазақстанның ауыл мектептерінде көбі шағын жинақталған
мектептерге айналуда. Республикада әлеуметтік – экономикалық жағдайдың
қалыптасуы, қала халқының өсуі, көшіп-қонудың артуы, туудың төмендеуі шағын
жинақталған мектептердің өсуіне әсерін тигізеді.
Республикада шағын жинақталған мектептің үш түрі (типі) бар:
-бастауыш шағын жинақталған мектеп – (1-4 сынып);
-негізгі шағын жинақталған мектеп – (5-9 сынып);
-орта шағын жинақталған мектеп – (10-11 сынып).
Өз кезегінде шағын жинақталған мектептер тек сынып – комплектілерден
(мұндай жағдай бастауыш мектепте байқалады); сынып комплектілер және
оқушылар саны аз сыныптары бар мектептер (бастауыш, негізгі және орта
мектеп), сыныпта оқушылар саны аз мектептер (негізгі және орта мектеп)
тұрады.
Білім және ғылым министрлігінің стастикасына сүйенсек – 1996 жылы
бастауыш шағын жинақталған мектептер – 1362 болса, 2000 жылы олардың саны –
1200 болды. Сонымен қатар орта шағын жинақталған мектептердің саны 49,3 % -
ға дейін өсті. Бұл мәлімет қазіргі кезде негізгі және орта мектептердің
санының өскендігін көрсетеді. Сонымен, қазіргі жағдайда толық жинақталған
мектептердегі оқушылар санының азаюының салдарынан шағын жинақталған
мектептер саны көбейді.
ҚР-ның Білім және ғылым министрлігінің статистикалық мәліметі бойынша
жалпы білім беретін 8005 мектептің 4039 (51%) шағын жинақталған мектептерді
құрады. Оның ішінде бастауыш шағын жинақталған мектеп 29,7 % - ын,
негізгі шағын жинақталған мектеп 25 % және орта шағын жинақталған мектеп
45,3 % - ын құрайды. Ауылдық жерде 3872 шағын жинақталған мектеп орналасқан
(олар – 95,5 % құрайды), қалғаны – 167 мектеп (4,1 % ) – қалалық
мектептердің қатарына жатады.
1200 бастауыш шағын жинақталған мектептің 1179-ы ауылдық, 21-і
қалалық; негізгі шағын жинақталған мектептің 1008-нің 987-і ауылдық, 21-і
қалалық; орта шағын жинақталған мектептің саны – 1831 (оның 1706 – сы
ауылдық, 125-і қалалық).
Ауылдық мектептердің қызметі халықтың дамуына және сол жерде орнығып
қалуына, халықтың мәдени дәрежесінің көтерілуіне, демографиялық проблеманың
шешілуіне мүмкіндік береді. Осыған байланысты, шағын жинақталған мектептің
жұмысы және оқу-тәрбие үрдісін жетілдіру – қазіргі заманның әлеуметтік –
экономикалық және педагогикалық проблемасы болып саналады. Республикада
шағын жинақталған мектептерде – 379319 оқушы білім алады және 51796 мұғалім
жұмыс істейді. ҚР Білім және ғылым министрлігінің “ҚР шағын жинақталған
мектептердің жұмысын ұйымдастыру” атты әдістемелік хатына сәйкес шағын
жинақталған мектептердің негізгі белгісі оқушылар контингентінің сәйкес
болуы. Бастауыш шағын жинақталған мектепке – 40 оқушысы бар мектеп жатады;
негізгі мектеп контингентінде – 100 оқушысы бар мектеп; 280 оқушысы бар
мектеп болып есептелінеді.
Теория мен тәжірибеде шағын жинақталған мектептің айрықша ерекшелігі
айқындалды.
Олар:
-мектепте және сыныпта оқушылар санының аздығы;
-мұғалімдер санының аздығы;
-бір мұғалімнің жетекшілігімен бір кабинетте екі (үш, төрт) сынып
оқушыларымен бір уақытта сабақ өткізілуі, басқаша айтқанда, комплектінің
бар болуы;
-материалдық базаның нашарлығы;
-негізгі және орта мектептегі көппәнділік.
Сонымен қатар, сыныптардың жинақталуы, сабақ кестелерінің құрылуы және
олардың әртүрлілігі, оқушылардың бір пәндік және әртүрлі сабақтарда
біріктірілуі, түрлі жастағы балаларды біріктіріп оқыту ерекшеліктері және
т.б.
Көптеген бастауыш шағын жинақталған мектептер қазіргі талапқа сай
келмейтін орындарда (жайларда) орналасқан. Оларда кітапхана, спорт залы,
кабинеттер, әдетте, болмайды.
Бастауыш шағын жинақталған мектеп оқушыларының даярлығы нашар. Олардың
өз бетінше жұмыс істеу әрекеттері қалыптаспаған. Шағын жинақталған
мектептерде педагогикалық кадрлардың тұрақталмауы байқалады, ал орнығып
жұмыс істеп жүрген мұғалімдердің біліктілігі (квалификациясы) төмен болып
келеді. Бұның барлығы мәдени орталықтармен байланыстың қалыптасуына,
мұғалімдердің білімдерін жетілдіретін жүйелердің аздығына, материалдық
құралдардың жетіспеушілігіне байланысты.
Сонымен бірге шағын жинақталған мектептерде кездесетін қиыншылықтарға
мыналарды да жатқызамыз:
- ШЖМ – ке арналған ғылыми - әдістемелік әдебиеттердің
жетіспеушілігі;
- әртүрлі жастағы оқушылармен жұмыс істеудің қиындығы;
- оқушы мен мұғалімге түсетін психо-эмоциональдық жүктеменің
ауырлығы;
- мұғалімнің кәсіби дайындығының жеткіліксіздігі;
- шағын жинақталған мектептердің тірек мектептерден алға орналасуына
байланысты мұғалімдердің тәжірибе алмасуының жеткіліксіздігі;
- балабақшаларының жабылуына байланысты балаларды мектепке даярлау
жұмысының жүргізілмеуі.
Шағын жинақталған мектеп проблемалары халықаралық мәнге ие болуымен
қатар көптеген мәселелер ЮНЕСКО-ның дәрежесінде қарастырылуда. Еуропа
елдері, Австралия, АҚШ, Канада, Қытай, Жапония, Ресей, Өзбекстан және басқа
да елдердің педагогикалық ұйымдарының мақсатына шағын жинақталған
мектептердің проблемаларын зерттеу кіреді.
Зерттеулер нәтижесінде шағын жинақталған мектеп проблемаларының келесі
аспектілері дәлелденді. Олар:
- шағын жинақталған мектептің білім мазмұнын жаңарту;
- ШМЖ оқу процесінің ерекшелігін ескеру және оқушылардың оқу іс -
әрекеттерін өз бетімен жұмыс істеу бағытында ұйымдастыру;
- оқушылардың білімі мен білігін тексеру;
- сынып комплектілерін қосу ерекшеліктерін айқындау;
- шағын жинақталған мектептердің жаңа модельдерін құрастыруды ұсыну.
Бастауыш шағын жинақталған мектеп проблемаларын шешу – құқықтық –
нормативтік базамен, қаржыландыру, ұйымдастыру, басқару, кадр және
материалдық проблемаларды шешумен байланысты. Көптеген педагогтардың
зертхана зерттеулерінің нәтижесінде жоғарыда айтылған проблемаларды шешуге
мынадай шаралар қолдану қажет деп есептейміз:
1. “Мектеп – балабақша”, “мектеп – спорт орталығы”, “мектеп – мәдени
орталық”, мектеп – ауылшаруашылық кешен”, “мектеп – студия – парк” т.б.
жаңа моделдерден ұсыну.
2. Оқу жоспарында аймақтық компонентті күшейту (мысалы, тарихи-
өлкетану оқу материалдары, мәдени және ауылшаруашылық оқу пәндерін енгізу
т.б.)
3. Оқыту процесінде тиімді технологияларды пайдалану (блок – модульді
оқыту, ұжымдық оқыту (КСО), ТРИЗ-педагогика элементтерін пайдалану, саралап
оқыту, жүйелеп оқыту, дистанционалды оқыту мүмкіндіктерін пайдалану, т.б.).
4. Жоғарғы педагогикалық оқу орындарында шағын жинақталған мектептерге
мамандар дайындауды жетілдіру.
5. Мұғалімдердің қайта даярлығын жетілдіру.
6. Шағын жинақталған мектеп мұғалімдерінің жалақысын көтеру.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудың
педагогикалық – психологиялық негізі.
Психология ғылымының соңғы жетістіктері тұрғысынан қарағанда,
бастауыш мектеп оқушысы жеке тұлғасын, қалыптастыру өзекті
мәселенің біріне айналды.
Баланың жеке тұлғасын дамыту ісінде тәрбие институттары ішінде
мектепке ең күрделі міндеттер артылады. Алайда, ол мектепте жеке
тұлғаның дамуын оқу қызметіндегі бірінші кезектегі міндет деп танығанда
ғана іске асады.
Соңғы психологиялық-педагогикалық зерттеулер осы күрделі міндетті
шешу мектепте, ең алдымен, оның бастауыш буынында, оқу мазмұны мен
әдістерін түбегейлі өзгертумен байланысты екендігіне көз жеткізеді.
(Ш.Амонашвили, В.Давыдов, Л.3анков, В.Репкин, Д.Эльконин және т.б.)
Бастауыш мектептегі оқытудың жаңа экспериментгік жүйелері шеңберінді
мектеп оқушысы жеке тұлғасының мотивациялық қажеттілік саласында елеулі
өзгерістерді айқындайтын фактілер жинақтала бастады. Сөйтіп оқу және тәрбие
арасындағы байланысты айқындайтын педагогикалық тәжірибе пайда болды. Бұл
оқушының жеке тұлғасы дамуының заңдылықтарын зерттеу міндетін толық
мөлшерінде қоюға мүмкіндік туғызды, Осы міндетті шешумен 70-90 жылдары
ғалымдар ұжымы айналысты. Ол оқу материалы мазмұнын талдау және жинақтау
ұстанымы негізінде бастауыш мектепте оқу қызметін, қалыптастыру шеңберінде
жүзеге асты (Д.Эльконин, В.Давыдов тұжырымдамасы).
Бұл эксперимент, біріншіден, зерттеудің тұтастығын талап етті. Сол
себептен оқушы тұлғасының дамуын, сынып ұжымын және оларды біріктіретін оқу
қызметін зерттеу міндеті бірге қамтылды. Екіншіден зерттеу эксперименттік-
генетикалық болды. Баланың жеке тұлғасы мектепте болған кезең бойы оқу
қызметіне кіріскен сәттен аяқталған дейін зерттелді. Бұл дамудың
психологиялық механизмдерін, бір жастан келесіге ауысу кезіндегі
өзгерістерді айқындап баяндауға мүмкіндік берді.
Жеке тұлғаның оқудың екі амалындағы даму нұсқаларын салыстырып талдау
көзделді: біріншісі, білім берудің бұқаралық жүйесінде қалыптасқан және
қарапайым дағдылар мен ептіліктерді қалыптастыруға (бағытталады; екіншісі,
оқу пәндерінің мазмұны теориялық ұғымдар жүйесіне негізделеді. Мектеп
оқушылары ұғымдардың пайда болуын оқу үрдісінің орталық буынын құрайтын
ортақ ұжымдық жұмыс барысында оқып үйренеді.
Жүргізілген зерттеулер нәтижесінде бастауыш мектепте бала тұлғасының
мотивациялық құрылымында түбегейлі өзгерістер болатыны анықталды. Олар
балалардың танымдық мүдделерінің жедел қалыптасуы негізінде оқу қызметі
мотивтерінің қайта құрылуынан басталады. Олар бастауыш мектеп жасының
аяғына таман жинақталып қалыптасады да, баланың әр түрлі оқу материалына
көзқарасы, арқылы айқындалып қызығуын қанағаттандыратын көздерді өз бетімен
іздеуге жетелейді. Яғни, оқу-танымдық мотивтер оқуда ғана емес, оқушы
тіршілігінің бүкіл жүйесінде жетекші орын алады. Өйткені, осы мүдделер
ортақ ұжымдық қызмет барысында пайда болады, оларды бала толық қоғамдық
форма-сы - топтық құндылық бағдары ретінде ұғынады.
Дамыта оқыту теориясы шеңберінде де әр түрлі мәселелер бойынша қатар
зерттеулер жүргізілді. Олар - бастауыш сыныптарда дамыта оқытуды теориялық
және әдістемелік қамтамасыз ету (В.Репкин), оқу барысында жеке тұлғаның
дамуы (А.Дусавицкий), оқу барысындағы қатынас түрлері (Г.Цукерман), оқу
қызметінің қалыптасу деңгейіне баға беру (Г.Репкина, Е.Заика) және т.б.
1995-1996 жылдары В.Репкиннің басшылығымен мектептерде арнайы тексеру
жүргізілді. Тексеру бастауыш мектептегі оқу жылының аяғында конин-
Давыдовтың жүйесі бойынша оқу қызметінің қалыптасу деңгейінің негізгі
көрсеткіштерін белгілеп, олар тұжырымдаманы және мектеп-зертхана
жағдайындағы жүйесін өзірлеу кезіндегі көрсеткіштерімен, сонымен қатар
қазіргі мектепте іске асырылатын өзге оқыту жүйелерін исипаттайтын
деректермен салыстыруды көздеген. Нәтижесі мынадай болды. Тексерілген
сыныптардың 80 пайызында мұғалімдер дамыта оқыту жүйесі жобасын жүзеге
асыруды қамтамасыз еткен. Оқу қызметінің қалыптасуы, оқушылардың
интеллектуалды дамуы, сондай-ақ оқу ұжым мен жеке тұлғаның даму
көрсеткіштері мектеп-зертхана жағдайында тіркелген көрсеткіштермен бірдей
болған. Бұл дамыта оқыту жүйесі жобасының шынайылығын дәлелдейді. Сонымен
қатар, зерттеу осы жүйені игеруге байланысты кейбір мәселені айқындап
берді. Мұғалімдердің, көбі 80 пайыаға дейін) жүйе жобасының негізін
құрайтын педагогикалық қызметті жүзеге асыру барысында, әсіресе,
ұйымдастыру-коммуникациялық деңгейінде кездесетін елеулі қиындықтарға
ұшырасқан.
Алынған нәтижелерге теориялық талдау А. Дусавицкийдің "Жеке тұлғаны оқу
барысында дамыту" еңбегінде жасалған. Талдау бастауыш мектепте оқуды
ұйымдастыру әдісі және бала тұлғасын дамыту арасындағы байланыстың
психологиялық механизмдерін айқындауға мүмкіндік берді. Қазіргі жағдайда
бастауыш мектеп кезеңі - қоршаған ортаға деген субъективтік эгоцентристік
көзқарастың объективтік (танымдық, өнегелік) қөзқарасқа ауысуына ең қолайлы
мезгіл екендігі көрсетілді. Алайда, бұл оқу мазмұны мен оқыту әдістерін
түбегейлі өзгерту жағдайында мүмкін болады.
Балалар қарым-қатынасында алуан түрлі тұлғааралық байланыстар құрудың
өзгермелі үрдісі бала тұлғасы сана-сезімінің дамуына ықпал егеді: алдымен,
оқудағы жетістіктерін дәл бағалауға қатысты, екіншіден жеке тұлғаның
моралдік қасиеттеріне байланысты. Қарым-қатынас барысында белгілі жұмысты
атқаруға орай қасиеттер емес, баланың тұлғасы, оның адамгершілігі үлкен
маңызға ие болады.
Сөйтіп бастауыш мектеп жасында келесі кезеңдерге өтуді қамтамасыз
ететін тұлғалық әлеует қалыптасады. Орта және жоғары сыныптарда жеке
тұлғаның тұрақты құрылымы қалыптасатынын зерттеулер байқатты. Оның негізін
тіршіліктің саналы мотиві ретінде айқындалатын идеал құрайды. Оқушылардың
өмір туралы анық түсінігі қалыптасады, бұл иамандығын саналы түрде таңдауды
қамтамасыз етеді. Оқу мерзімі бойы сынып ұжымы құрбылар үшін негізгі
референттік топ нағыз тәрбие ортасы болып қалады.
В.Давыдов оқу қызметінің құрылымында оқу қажеттілігі, мотивтер,
міндеттер, әрекеттер мен операциялар секілді бөліктерді атап көрсетеді.
"Мектептің бірінші сыныбына келген балаларда оқу қызметінің біртұтас
құрылымы болмайды. Қолайлы жағдайда ол мектеп қабырғасында бірнеше жыл
ішінде, әсіресе, бастауыш сыныптарда қалыптасады - дейді ғалым. Бастауыш
мектепте оқу қызметтің негізгі және жекеше түрі болып табылады. Оны атқару
барысында оқушылардың бойында жаңа психикалық құбылыстардың дамуына негіз
қалайтын және ең алдымен, заттардың пайда болу және даму заңдылықтарын
ашуға бағытталған теориялық ойлау негізі дамиды "Педагогика ғылымы
теориялық жағынан іргелілік сипатта болса, тәрбие мен оқытудың теориясын
іске асыру жағынан қолданбалы сипат алады.
Тұлғаның құрылымдық компоненттері үш бөліктен тұрады. Біріншіден,
оның ақыл-ойын дамыту арқылы санасын жетілдіру, екіншіден азаматтық
өркениетті тұлғаның біртіндеп сіңіру, үшінішден, жеке тұлғаны іс-әрскетке
ендіру арқылы өзін-өзі тәрбиелеуге белсене қатыстыру. Тұлғаны тәрбиелеп
жетілдіруде осы үш компонент тығыз бірлікте қызмет етеді.
Әлеуметтік көзқарас тұрғысынан қарағанда, тәрбиеге қоғамдық бақылау
және түзету енгізетін, жастарды мемлекеттік және қоғамдық
құрылымдар арқылы басқарып бағыттайтын, қоғамның қазіргі және болашақ
өміріне мақсаттылықпен даярлау ісі деп қараймыз. Тәрбие ісі адамның
қабілетін қоршаған ортада және оның санасында қалыптастыруды мақсат ететін
болғандықтан, ол психологиялық процесс.
Жеке басты қалыптастыруда ұзақ мерзімді педагогикалық әсер туғызатын
әдістер тиімді деп саналады. Оған ұзақ мерзімді жаттықтыру ісі, оқыту
әдістерінің жүйесі, тәрбиешінің жеке басының үлгісі енеді Бұл мәселе
жөнінде (мәселе жеке бастың үлгісі туралы болып отыр) қазіргі кезде жиі
айтылып жүрген педагогикалық авантюризмнің ғылыми негізсіздігін, оның тіпті
педагогиканы жетік білмейтін тәрбие ісінде мамандығы шамалы
адамдардың өзінше ойлап тапқан жаңалығы деп қарауымыз керск, себебі
идеалсыз жеке бастың қалыптасуы мүмкін емес.Оқушы үшін шынайы ұстаз-
педагог идеал болуы керек.
Сендіру - жеке тұлғаның санасын қалыптастыратын тәрбиенің ең маңызды
әдісі. Әсіресе бұл әдісті талдауда Н.К.Крупская ерекше еңбек етті. Еңбекті
ұйымдастыруда, әр түрлі қоғамдық-саяси және мәдени-көпшілік жұмыстарға
деген балалардың сана-сезімін олардың әлеуметтік көзқарасынан бөліп алып
қарауға болмайды. Осы негізде Н.К.Крупская балалардың өмірі мен еңбегін
ұйымдастыру ісін олардың адамгершілік жолындағы даму ісімен, қоғамға
пайдалы іске саналы түрде қатынасуымен тығыз байланыста қарастырды.
Н.К.Крупская балалармен тек құрғақ сөйлесу керек емес, олардың істеп
отырған ісіне сенімін арттыру керек дейді.
Бастауыш сынып оқушылары эстетикалық және физиологиялық жағынан,
адамгершілік-имандылық тұрғысынан тәрбиелеп қалыптастырудың маңызын аша
көрсетіп, олардың мінез-құлқын осы заман талабына сәйкес жетілдіруге деген
сенімін арттырады. Оны іске асырудың маңызды құралы ретінде оқу ісінде,
жекелеме және ұжымдық түсіндірмелі әңгіме түрінде, кештер мен
конференцияларда, саяси хабарлар мен пікір таластарда кеңінен қолданады.
Бұл істердің бәріндс сендіру әдістерінің нәтижелі болуы оның мазмұнына және
эмоционалдық сезімге құрылуына байланысты болмақ.
Жағымды үлгі-өнеге арқылы тәрбиелеу әдісі жеке бастың қалыптасып дамуы
үшін тәрбие ісіндс зор рөл атқарады.
Бір данышпан жеке бастың рухани дамуы үшін үш жағдай - үлкен мақсат,
үлкен кедергілер және үлкен өнеге керек деген екен.
Бастауыш сынып оқушсы үлкендердің іс-әрекетіне еліктей отырып, оны
саналылықпен және моральдық сеніммен ерекше қабылдап, өзінше қайталайды.
Оқушьшар басқаның аса жоғары мұратты іс-әрекетін байқап, бақылай отырып
ерлік, еңбек сүйгіштік, саналылық дегендсрдің мазмұны мен мәнін ой елегінен
өткізіп, өзінше тебіреніп барып қабылдайды. Басқаның іс-әрекетіне өзінше
баға беретін болады. Баланың басқаға еліктеуі оны көшіре салу емес, өміргс
өзінше баға беріп, сана-сезімінде сыннан өткізу арқылы басқаның
адамгершілік сезімі мен көзқарасына сын көзімен қарап. Өзінше түсініп,
өзінше қабылдайды деп қараймыз.
Бұл жағдайда бастауыш сынып оқушылары өзін-өзі тәрбиелеуге
жауапкершілік сезіммен қарай бастайтын болды. Осы тұрғыдан қарағанда
бастауыш сынып оқушыларының өзіне жақын адамдардың жеке үлгісін зор
сеніммен қабылдап, оны өзінің рухани қажетіне үлгі етіп жаратуы тәрбиедегі
ең маңызды іс болып саналады. Басқаның жеке бас үлгісін жастарга өнеге
еткенде, келтіріліп отырған мысалға қоғамдық тұрғыдан талдау жасап, ол іс-
әрекет несімен құнды, неліктсн оны үлгі етеміз дегенді саналы түрде талдау
арқылы қабылдау керек.
Жаттықтыру әдісі жеке басты іс-әрекетке, тәртіптілікке қалыптастыруда
аса маңызды рол атқаратып тәрбие әдісінің бір түрі. Әсіресе мәдениетті,
жақсы мінез-құлықты оқушының бойына дарытып, әдет, дағдыға айналдыру үшін
жаттықтыру, қайталап үйрету үлкен рол атқарады. А.С.Макаренко тәрбие ісінде
оқушыларды практикалық іс-тәжірибемен байыту, олардың мінез-құлқына
мәдениеттік дағды мен әдетті сіңіру аса қажет деп санады.Ол Мінез-
құлқымыз саналы болуы керек бірақ одан тәрбие ісінде үнемі саналылыққа ғана
сүйену керек деген ұғым тумайды. Нағыз этикалық мінез-құлық нормасы
саналылықтан әдет дағдыға, іс -тәжірибеге сіңісіп, мүлде дағдылы әрекетке
айналғанда ғана шынайы мәдениетті азамат тәрбиелейміз. Сондықтан да
балалардын бойында жақсы әдет дағдыларды мықтап орын алуы үшін оны үнемі
жаттықтыру керек дейді.
Сонымен жаттықтыру әдісі дегеніміз оқушьшың бойына қажетті жағымды іс-
әрекетті, мінез-құлықты әлденеше рет қайталату арқылы жаттықтырып сіңіру,
оны қалыпты мінез-құлық дағдысына біртіндсп айналдырып қалыптастыру.
Осы әдіс арқылы оқушының бойына мәдениетті мінез-құлық дағдыларын
сіңіруде тәрбие құралы ретінде оқу жұмысында да, әр түрлі сыныптан тыс
қоғамдық жұмыстарды атқаруда да еңбекке, мәдени-көпшілік, саяси тәрбие,
спорт жұмыстарына араласуда, сондай-ақ сөйлеген сөз, жүріс-тұрыс, әңгіме,
баяндама т.б. іс-тәжірибеде қолданып жаттықтыру, іске асыру арқылы
жүргізіледі. Бір сөзбен айтқанда, баланың оқу-тәрбие процесіне байланысты
меқтепте істейтін іс-әрксеттерінің бәрі жаттықтыру арқылы іске асырылады.
Жаттықтыру тәрбиенің жалпы әдісі ретінде баланы саяси қоғамдық,
адамгершілік, дене және эстетикалық жағынан дамыту міндеттерін шешуде
қолданылады. Әсіресе, бұл әдісті баланы адамгсршілікке тәрбиелеуде кеңінен
қолдану қажет. Ол баланы үстел басында отыруға, жүріп-тұруға, жолдастарымен
дұрыс қарым-қатынас жасауға үйретуден бастап, принципшілдікке, адалдыққа,
Отан сүюшілікке, ерлікке саналы тәртіпке үйрету сияқты жоғары моральдық
қасиеттерді олардың бойына сіңіругс деиін қолданылатын әдіс.
Жаттықтыру дене тәрбиесінің көркемдік – эстетикалық қабілетті
дамытудың негізгі әдісі болып саналады.
Баланың бойында әдет-дағдыны немесе іс-әрекетті мінез-құлық дағдысы
етіп қалыптастыруда жаттықтырудың педагогикалық негізі жөнінде
К.Д.Ушинскии де көптеген пікірлер айтқан болатын. Ол
жаттықтырудың іс-әрекет, қимыл үстінде "адам психологиясынан алатын орнын
айқындай келе жаттықтыруды іске асырудың төмендегідей тәсілдерін
ұсынады:
а) балалардың алдына белгілі бір іс-әрекст жасауға ынталылық
туғызатындай міндет қою;
ә) сол іс-әрекетті шешуге қажетті білімді алдын ала меңгерту;
б) оқушыға іс-әрекет кезіндс іске асырылатын әрекетті алдын- ала
қайталап
жасатып үйрету;
в) кейін ол іс- әрекетті әлденеше қайталатып жаттықтыру,
қалыпты-
дағдыға айналдыру;
г) оқушылардан жаттығуды жетілдіре түсуді талап ету
е) іс-әрекет үстіндсгі адамның мінез-құлқының үнемі бағытталуда
болатынын
ескерту.
Оқушылардың мінез- құлқын бақылау, оған талап қою әдісі. Бала ойынға
алданып, теледидардан қызық кино, концерт көріп, спорт жарыстарына
қатысып, үй тапсырмасын орындамауы мүмкін. Сондықтан баланың мектептен тыс
уақыттағы мінез-құлқын бақылаудың немесе оны еңбектің бір түрінен екінші
түріне ауыстырудың тәлімдік маңызы зор. Талап қою дегеніміз баланың іс-
әрекетін белгілі бір бағытқа бейімдеу. Талап қою - баланың жауапкершілік
сезімін ояту. Бұл әдісті іске асырудың құралы - мұғалімнің сұрауы, орынды
нұсқау беруі. Оның ерекшелігі баланың тез іс-әрекет етуіне, оның мінез-
құлқын өзі реттеп тәртіпке келтіруге үйретеді. Ол көбінесе мұғалім мен
оқушының ара қатынасы дұрыс, бірін-бірі түсінген, дұрыс талап қоюды, мінез-
құлқын белгілі нормалар мен ережелерді орындауға ынталандыруды көздейтін
әдіс. Сондай-ақ ол белгілі тапсырмалар мен талаптарды орындауға
бағытталады. Ал оны орындатудың құралы: күнделікті баланың мінсз-кұлқын, іс-
әрекетін, жұмысын бақылау, тапсырмалардың орындалу барысы туралы
әңгімелесу, баланың тәрбиеші алдында есеп беруі немесе сыныптас жолдастары
алдында есеп беруі арқылы іске асырылады. Бақылау баланың іс-әрекетін
бақылай отырып, бағыт-бағдар беруге бейімделе жүргізіледі.
Баланы бір іс-әрекеттен екінші іс-әрекет түріне ауыстырудың
психологиялық-педаогикалық негізі басқаша. Кей бала үнемі бір іспен
шұғылданғанды жақсы көреді. Мысалы, детективтік әдебиетті көп оқу,
денсаулыққа зиянды ойындарға әуес болуы немесе үзілісте балалық мінездерді
көбірек күйттеу т.б. Бала жақсы көретін іске тиым салу үнемі тәрбиелік
нәтиже бере бермейді. Ондай жағдайда баланы еңбектің екінші түрімен
айналыстыруға тура келеді. Бала өзі үйренген істен екінші іс түріне
ауыспайды. Алғашқыда мұғалімге риза болмай, қарсылық білдіруі де мүмкін.
Ондайда балаға екінші іс-әрекеттің пайдалы жағын жайлап түсіпдіріп, ол
істі істеуге оқушының ынтасын біртіндсп туғызу керек.
Тәрбиенің жеке тұлғаны қалыптастыратын маңызды әдістерінің бірі-
ынталандыру.
А.С. Макаренко “Жазалау- адам мінезінің (характерінің) берік болуына
мүмкіндік туғызады, баланы өзінің іс -әрекетіне жауапкершіәлікпен
қарауға, оның еркі мен адамгершілік орнын қалыптастыратын тәрбиелеуге
ықпал етеді”-деді.
Мадақтау әдісі дегеніміз - тәрбиешінің баланың қарама-қарсы
жазалау баланың іс-әрскеті мен мінез-құлқындағы жағымсыз жағдайларды көріп,
оның қоғамдық мінез-құлық нормалары мен ережелеріне сай келмейтіндігіне
тәрбиешінің көзқарас, пікірін білдіруі.
Мадақтау мен жазалау әдісінің психологиялық негізі баланың ішкі жан
дүниесінің күйініш яки сүйініш сезімімен байланысты. Бұл сезім баланы
өзінің іс-әрекетіне талдау жасауға, өзіне-өзінің баға беруіне итермелеп
отырады. Сонымен бірге теріс іс-әрекеттен бойын тежеуге үйретеді. Олай
болса, жазалау я мадақтау әдісі оқушыларда адамгершілік сана-сезімнің
оянуына, дамуына ықпал етеді, өзінс-өзі талап қоя білугс үйретеді.
Мадақтаудың әдісі: мұғалімнің оңаша мақтауы, алғыс жариялауы, жолдастарының
алдында алғыс жариялауы, мектеп дирекциясының бұйрығымен алғыс жариялау,
т.б. сыйлықтар беру, мақтау грамотасымен, алтын, күміс медалімен
марапаттау. Онан басқа мектептің Құрмет кітабына жазу, Құрмет тақтасына
фотосуретін қою т.б.
Мадақтау әдісін баланың жас ерекшеліктеріне қарай лайықты қолдану
керек. Төменгі сыныпта мадактау жиірек қолданылады. Мысалы, бала партада
түзу отырғанда, қолын дұрыс көтергенде, сабақ үстінде тыныш отырғанда, т.б.
Ал жоғары сыныптарда баланың іс-әрекетінің күрделі түрлері мадақталады.
Мысалы, бала үнемі үй тапсырмасын орындап келеді, көрнекі құрал жасайды,
еңбекке белсене қатысады, т.б. Әрине мадақтауды жиі қолдануға болмайды. Ол
оқушыны дандайсытуы мүмкін. Мадақтау әдісін жеке оқушыға да, бүкіл сынып
ұжымына да қолдануға болады.
Жалпы адамның жағымды жағын көре білудің, жақсы істерді үлгі етудің
тәлімдік мәні зор. Осы мақсатпен - кейде мектептін қабырға газетінде
Біздің мектептегі іс-әрекеттер деген айдармен мақала ұйымдастыру орынды
(немесе Олардың ісі - басқаларға үлгі т.б.)
Тәрбиенің әдіс-тәсілімдерін қорыта келе айтарымыз барлық әдісті тиісті
жерінде орынды қолдану, оларды бір-бірімен байланысты деп қарау ғана жеке
басты қалыптастыруда нәтиже береді. Оның бәрі оқу-тәрбие жүйесінде тиісті
орнымен жұмсалғанда ғана нәтижелі болып шығатынын ескеру керек. Тәрбие
әдістерін кешенді түрде орынды қолданғанда ғана тәрбие ісі жемісті болмақ.
Бала тәрбие үрдісінің объектісі ретінде сырттан үлкендердің, қоғам-
ұйымдардың және түрлі сананың, табиғат пен әлеуметтік ортаның сын сезініп,
белгілі әлеуметтік тәжірибені және ақпаратты игереді.
Бала объективті тәрбие үрдісінің мүшесі ретінде әлеуметтік жүйеге еніп
белгілі тәуелділікке түседі. Соның барысында балалардың дағдылары
қалыптасып, іс-әрекеті, санасы, дүние туралы түсінігі қаланып, тұлғаның
психикалық қасиеті мен ойлауы дамиды. Сөйтіп бала қоғам өмір мен өндіріске
қатынасатын мүшеге айналады.
Бала тәрбие үрдісінің субъектісі ретінде табиғи күш пен қабілеттері
негізінде алғашқы қажеттіліктер мен түрткілерге және қызығуына байланысты
дамиды. Оның қабілеті мен қажеттіліктерінің қалыптасу мүмкіндігі мол,
өйткені ол әлеуметтік орта және тәрбиемен тығыз байланысты. Баланың жеке
басының қалыптасуы тек ішкі заңдылықтармен шектелмейді, сол сияқты
әлеуметтік жағдайдың ықпалынан да оның түрлі қыры, мысалы, дарыны,
қызығуының дамуы немесе дамымауы мүмкін. Бала тәрбие субъектісі ретінде
біртіндеп қалыптасып, азаматтық түлға, ол өз түрткісі мен іс-қылығының
әсері арқылы қоғамдық сананы, түсінікті, идеяларды саналы түрде таңдап, оны
бойы сіңіреді. Біртіндеп даралық қасиетті, қажеттілікті, өмірлік ұстанымды
түрлі ықпалды, саналы қарым-қатынасты, өзара әрекеттесуді талдауды
үйренеді.
Тәрбиелік ұжымда және қоғамдық ұйымдарда немесе бірлестіктері әр оқушы
қоғамдық өмірдің түрлі қырын, мәселен, экономикалық жағын игереді. Бала
еңбек ету барысында адамдардың қоғамдық меншікке болатынын түсінеді. Еңбек
ұжымы арқылы адам қоғамдық қатынастардың белсенді мүшесіне айналады.
Оқушылар нарықтық мәселелер жайлы, мысалы, жалға беру және алуан
экономикалық мәселелердің түр- қырларымен танысады. Нарықтық қатынастың
тәжірибелік жағын түсіндіріп баланың ұжымдық тәрбиесі мен еңбекке
шығармашылық қатынасын нығайтады. Бастауыш сынып оқушыларына (7-10 жасар)
"Балдырған сатысындағы "Бизнес" бағыты арқылы нарықтық қатынастардың
алғашқы түсініктерін өздерінің өндірген заттары арқылы тәжірибе жүзінде
іске асыруға болады. Кішігірім бизнес жасауға, нарықтың мәнін түсінуі
өздері өндірген заттар туралы, өзін-өзі қаржыландыру (қолөнер, мектеп
жанындағы тәжірибе учаскесі) жайлы түрлі мәселелік жағдайлар тудырып, оны
тәжірибе жүзінде жүзеге асыруға жаттықтыру белгіленеді.
Балалар ұжымын ерікті оқушылар қоғамы арқылы мектептегі өзін- өзі
басқару жұмысына қатыстырып, бейбітшілік үшін күресуге, мектепті сайлау
жұмыстарына, мерекелер мен фестиваль жұмыстарын үйымдастыруға қатыстыру
арқылы ел жандылыққа баулып, азаматтық тәрбие беруге болады.
Бастауыш сыныпта ұлттық ерлік дәстүрлерді насихаттап, оқушыларды Отан
алдындағы борышын орындауға, Отанын қорғауға, денсаулығын нығайтып, денесін
шынықтыруға, табиғатпен үйлесімділікке келуге, әскери бөлімдермен және
шекарашылармен байланыс орнатып оқушылардың азаматтық тәрбиесін "Ерлік"
бағыты бойынша жетілдіру көзделеді. "Балдырған" сатысының оқушыларымен
түрлі жарыстар ұйымдастырып, олардың тәндік саулығын нығайтуға да болады.
Оқушылар ұйымының әлеуметтік қыры. Ұжымдағы балалардың бойында
әлеуметтік әділеттілікті сақтау, келісімге келу, азаматтық, ізгі
жауапкершілік, өз ықтиярымен іс атқаруға даярлығы тәрізді сипат қаланады.
Мектеп ұжымының әр мүшесі өзін әлеуметтік өмірді жетілдіруге тиістімін деп
сезінуі қажет. Ұжым мүшелері әрқайсысының отбасы туралы, оның мұқтаждары
мен қатынастары, істері жайлы біліп, біріне моралдік көмек көрсетеді.
Оқушылар бірлестіктерінде балалардың дарындылығы мен қабілеттері дамиды.
Оқушылар ұжым арқылы әлеуметтік жақсылықтарға қол жеткізеді, ұжым мен жеке
тұлға арасындағы байланыстың мәнін түсінеді. "Балдырған" сатысындағы "Іздер
бағытында қоғамдық әлеуметтік өзгеріс, нарықтық қатынас, ғылми техникалық
жетістіктің алғашқы элементтерін игеру (мультимедия компьютерлік ойындардың
бағдарламасын жасау, шығармашылық ізденіске түсу), өмірлік құндылықтарды
игеру, жеке бастың қасиеттерін дамытуды көздейді.
Оқушылар ұйымында балалардың морал мен адамгершіліктің қоғамдық
құбылыс ретіндегі түсініктері жетіледі. Ұжымдық еңбекті ұйымдастыру
барысындағы бір-біріне тәуелділікті, достық қатынасты, қоғамдық моралге бой
ұсынуды, бір-бірінің, өзінің, ұжымның және қоғам алдындағы жауапкершілігін
саналы түсінеді.
Жоғарыда келтірілген ғалым педагог- психологтардың талдауларын
басшылыққа ала отырып, бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін
дамытудың педагогикалық психологиялық негізін келесі № 1 сызба арқылы
көрсетуімізге болады:
№ 1 сызба
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін
дамытудың педагогикалық- психологиялық негізі
Педагогикалық жақтары Психологиялық жақтары
1. Сана – сезімін жетілдіруге 1. Оқушы тұлғасының дамуы
2. Адамзаттық өркениетті сіңіру. 2. Қарапайым дағдылар,
ептіліктердің
3. Өзін -өзі тәрбиелеуге қатыстыру қалыптасуы
4. Оқыту әдістерінің жүйесі 3. Оқу- танымдық
мотивтерінің
5. Тәрбие әдістері: сендіру, 4. Моральдық
қасиеттері.
жаттықтыру, ынталандыру, 5 Тұлғалық әлеуеті.
жағымды үлгі өнеге көрсету 6. Танымдық өнегелік
мадақтау 7. Табиғи
күш пен қабілеттерінің
6. Адамгершілік сезімін дамыту дамуы.
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда жанұя
тәрбиесінің ролі ерекше мәнге ие. Осыған орай, біз келесі тақырыпта
жанұя тәрбиесінің факторы туралы мәселелерді қарастырамыз.
1.3 Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытуда жанұя тәрбиесінің
педагогикалық мәні.
Бүгінгі салауатты жанұя – өркениетті қоғамның талабы. Ұрпақтан-
ұрпаққа беріліп отыратын дәстүрлер мен ізгі мұраттар тек жанұяда ғана
дамып, байытыла түседі. Адамды өзара түсіністікке алып келетін шынайы да
тұрақты сүйіспеншіліктің дәстүрлері де тек салауатты жанұяда қалыптасады.
Тәрбиенің бастапқы әліппесін бала жанұяда алып, онда ізгіліктің,
тұлғалық қасиеттерінің негізі қаланады.
Жеке тұлғаның өсіп жетілуіне ықпалы ерекше болғандықтан жанұя
тәрбиесені психологиялық және педагогикалық зерттеулерде ерекше көңіл
бөліп, жанұя ұғымына көптеген анықтамалар берілген. Ж.Б. Қоянбаевтың
педагогикалық еңбегінде Жанұя- ол бірге тұратын некеге негізделген
немесе қандас туыстар (әке, ана, бала) тобы деп анықтама берілген.
Ғылым – педагог өзінің зерттеуінде жанұя – баланың өмір жолын бастайтын
және қоршаған шындық, орта туралы тиянақты да терең әсер алатын ұжымы
екенін, соның негізінде білім, әдет мінез- құлық пен өмірге көзқарастың
қалыптасатынын дәлелдеп көрсетеді.
Педагогика және психологиялық сөздікте отбасы- үйленгендердің
жанұялық бірлігі деп анықтама келтірілген. Бұл сөздікте жанұя тәрбиесі
балаға ұлттық тәрбие берудің негізі болып табылатындығын айқындай
түседі.
Сонымен, жоғарыда айтылған анықтамаларға сүйене отырып, жанұяның
мынадай негізгі белгілерін айқындап көрсетуге болады.
1) жанұя өзара туысандық қатынасы бар әртүрлі жастағы әр түрлі
құқылы адамдардан біріккен ұжым.
2) оларды ерлі зайыптылық, ата- аналық, балалардың ата- аналарына
еерсектердің кішілерге және бір ьіріне деген қарым -қатынас жасау
міндеттері байланыстырып тұрады.
3) ата- аналар мен балалар бірінен -бірі жанұяны басқарумен,
ерекшеліктері сол жанұяда тәрбиеленумен ерекшеленеді.
4) Жанұя өмірі әртүрлі материалдық және рухани үрдістермен
сипатталады. Ал жанұяның әлеуметтік ролі адамның өзін өсіруге, адам тегін
ұзартуға тікелей қатынасымен анықталады.
Біздің қоғам үшін әр кезеңде, әр жанұяда өсіп келе жатқан ұл
қыздарының дені сау, рухани ойлау дәрежесі биік, еңбекқор, білімге
құштар болып өсуі туған халқы мен Отанына адал, өнегелі азамат болып өсуі
- ең жоғары тілек, ең негізгі мақсат болып келген. Оның қуат алатын
қайнар бастауы – жанұя. Сондықтан, адамзат ұрпағына жанұяның аса құнды
ықпалы мен әсерін өмірдегі еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайды. Сол
сияқты балаға ата – ана тәрбиесінің орнын еш нәрсе толтыра алмайды.
Жанұя тәрбиесі ұғымының өзі жанұя мен тәрбие категорияларының
жиынтығы ғана емес, олардың синтезі де болып табылады. Оның қызметі мен
ролі, жанұядағы тәрбие толығымен қоғамдық өмір заңдылықтарына байланысты
дамиды.
Жанұя баланың жеке басының қалыптасуына екі жақты әсер етеді:
Біріншіден, жанұяның материалдық жағдайын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
І – тарау. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудың
теориялық негіздері
1.1. Шағын жинақталған мектептерде бастауыш сынып оқушыларына тәрбие
мен білім беру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...6
1.2. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудың
педагогикалық – психологиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...14
1.3. Оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда жанұя тәрбиесінің
педагогикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..27
ІІ – тарау. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда
шағын мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының әдіс - тәсілдері.
2.1. Шағын мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының бүгінгі
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда шағын
мектеп пен жанұяның бірлескен жұмысының мазмұны мен әдіс –
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..56
Қосымша
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі. Білім беру проблемаларына байланысты
шағын жинақталған мектептердің бастауыш сынып оқушыларын оқу жұмыстарын
дұрыс жолға қою әр уақытта шешімін табуды керек ететін мәселе. Бүгінгі
күннің талабы – білімді ұрпақ тәрбиелеу. Мектеп - әлеуметтік мәселелердің
ішіндегі ең өзектісі, ал шағын мектептер ерекше мән беретін білім ордалары.
Шағын мектептерге көңіл бөлу, оларға жәрдем беру арқылы болашағымды
бәсекелестікке лайықты тәрбиелеп, білім беріп дамытамыз, Елді түзетуді
бала оқыту ісін түзетуден бастау керек деп ұлтымыздың ұлы ұстазы Ахмет
Байтұрсынұлы орынды айтқанын қазір қазақ зиялылары ғана емес, бізбен
отандас өзге ұлт өкілдері, солардың озық ойлы, білімді азаматтары да толық
мақұлдайды. Халқымызда ұлы мұраты жастарға халықаралық деңгейде білім беру,
ол мұратқа жетудің алғашқы баспалдағы мектеп, соның бәрі шағын мектепте
өркен жаяды.
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңында шағын комплектілі
мектеп оқушыларының саны аз, біріктірілген сынып – комплектісі бар, оқу
сабақтарын ұйымдастырудың ерекше формасы бар жалпы білім беретін мектеп деп
көрсетілген. Сапалы білім беру жүйесі еліміздің экономикасын тұрақты
дамуын қамтамасыз ететін негізгі факторлардың бірі және мемлекеттің
дамуының өзегі болып есептеледі. Сондықтан сапалы білім беру және бастауыш
сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудағы жанұяның рөлі үлкен
шағын мектептердің мұғалімдеріне қойылатын талаптар:
- өздігінен білім көтерудің тиімді әдістерін таңдай білу;
- шағын жинақталған мектеп жағдайына қарай бейімдеу, оқу үрдісін
сапаландыру;
- әртүрлі жастағы оқушылар ұжымын басқара білу;
- оқушылардың бірін-бірі өзара білім алуды сапаландыру бағытын дамыту;
- оқушылардың бір отбасы балалары сияқты болып, өзін-өзі басқара білуін
ұйымдастыру;
- оқушылар арасындағы бір-біріне деген сенімділігін және сыйластықтарын
арттыру;
- оқушылардың ата-аналарын қоғамдық-педагогикалық жұмыстарға қатыстыру;
- бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудағы жанұяның
рөлін орынды пайдалану.
Шағын мектепте бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін
дамытудағы жанұяның ролі үлкен, сондықтан, ата-ана – мектеп – оқушы
ынтымағын арттыру, бірліктегі еңбектердің басты мақсатқа жұмылдыру тақырыбы
көкейтестілігін түсіну өзі сұранып тұрғандығы белгілі.
Зерттеу мақсаты: шағын мектепте бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық
қасиеттерін дамытудағы жанұяның ролінің технологиясына талдама жасау.
Зерттеу міндеттері:
- Оқу-тәрбие жұмыстарын бастауышта жетілдірудің мәнін және бастауыш
сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудағы жанұяның қазіргі
кезеңдегі ролін анықтау;
- Педагогикалық шарттарын іздестіру, табу;
- Технологиясына талдама жасау.
Зерттеу нысаны: Шағын мектептегі оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні: шағын мектепте бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық
қасиеттерін дамытудағы жанұяның ролі.
Зерттеу технологиясы:
- педагогикалық бақылау;
- мұғалімдермен әңгімелесу;
- оқушылармен оқу-тәрбие жұмыстарын жүргізу;
- жанұямен пікірлесу;
- педагогикалық тәжірибелерді зерделеу және қорытындылау;
- педагогикалық эксперимент.
Диплом жұмысы кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І – тарау. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудың
теориялық негіздері.
1.1. Шағын жинақталған мектептерде бастауыш сынып оқушыларына
тәрбие және білім беру мәселелері.
Қазіргі заманғы мектеп көпнұсқалы және өзін-өзі басқару тәсілімен
жұмыс жасауда. Білім беру жүйесінде ізгілендіру процесі жүруде, мұнда оқушы
тұлғасын алдыңғы қатарға шығару, оның талаптарын қанағаттандыру, жеке
қабілеті мен дарынын, тұлғалық сапалық қасиеттерін дамыту үрдісі болып
саналады. Қазақстанда 1930 жылғы тамыз айының 7-жұлдызында жаппай міндетті
бастауыш білім беру туралы заң қабылданды.
Институт құрылған кезде белгілі лингвист, әдіскер – ғалым Қ.Жұбанов
бастауыш мектепке арналған тіл мен әдебиет пәндері бойынша оқу
бағдарламалары мен оқулықтарын (“Әліппе” оқулығы) және С.Жиенбаев,
С.Кеңесбаев, Л.С.Воскресенская, З.Т.Позднуховтар басқа пәндерден оқулықтар
жасады.
Бастауыш мектептегі тілді оқыту мәселесімен қазақ тілі мен әдебиет
секторының қызметкерлері А.Садуақасов, С.Жиенбаев т.б. шұғылданады.
1993-2003 жылдары бастауыш білім бойынша жүргізілетін ғылыми-зерттеу
жұмыстары педагогика жүйесінде ғылыми және практикалық тұрғыдан
дәйектелген, ал 1993-2003 жылдар егемен еліміздің жаңа білім мазмұны мен
әдістемелік жүйесін жаңа сатыға көтерген тарихи маңызы зор кезең болып
табылады. Бүгінде ауыл мектептерінде де реформа жүруде. Бұрынғыдай оқу
үрдісін ұйымдастырудағы дидактикалық жаңалық енгізуде бір сарындылық
байқалуда.
Оңтайланған педагогикалық жүйе мәнін көрсететін білім беру үрдісінің
ұйымдастырылуы ынтымақтасу педагогикасы идеясын жүзеге асырады. Бұл ауылдық
жердегі шағын комплектілі мектептегі басты қиындықтың бірі – мұғалім мен
оқушы қарым-қатынасында кездесетін қиыншылықты жояды. Оқыту үрдісі тек
психологиялық жағынан ғана емес, сыныптағы дәстүрлі сабақ жүйесін
айрықшалап ұйымдастырылуы да өзгеріске ұшырады. Оқыту үрдісін өзгертуде
ғылыми көзқарастарға ерекше мән беріледі. Шағын комплектілі мектеп
мұғалімдері пайдаланатын техналогиялар негізіне ақыл-ойдың дамуын сатылы
қалыптастыру, проблемалық оқыту, дамыта оқыту сияқты психологиялық –
дидактикалық теориялар т.б. жатады.
Шағын комплектілі мектеп жағдайын ескеріп, ғалымдар оқу үрдісіне
айырмаланған оқыту, бейімдеп оқыту, ойын технологиялары, белсенді ізденіс
оқыту технологияларын шығарып, оқыту үрдісіне енгізуде шағын комплектілі
мектеп жағдайында қалыптасқан әлеуметтік ортаның ерекшелігі, демографиялық,
материалдық-техникалық, мәдени т.б. айғақтар ерекшелігі бейімдеп оқыту
жүйесін құру мәселесін қойды. Бейімделу ішкі – сыртқы орта жағдайына
икемделу үрдісі болып табылады. Жеке адамның жаңа әлеуметтік орта жағдайына
белсенді бейімделуін, топ пен оған кіретін жеке адам мақсаты мен құндылық
бағдарының жақындасуын білдіреді.
Ауылда қалыптасқан озық дәстүрлердің тәрбиелік және білім беру
мүмкіндігін пайдалану, оқушыны ауылдағы әлеуметтік – оқу ортасын өзгертуге
қатысушы ретінде дамыту, оның жеке тұлғасының парасаттылығының тұрақтылығын
қамтамасыз етеді.
Білім беру бағдарламасын жасаудағы жасампаз бейімдеу қимылдары –
кәсібиліктің маңызды көрсеткіші. Мұғалім жергілікті жер мен өндірістің
ерекшелігіне қарай, өз оқушыларының жеке ерекшеліктері мен мүдделеріне сай
бағдарламаны түзетіп, икемдеп отырады. Оқыту мазмұнын өзгерте отырып, түрлі
пәндер бойынша практикалық жұмыстар енгізе отырып, нақты жергілікті
материалды, ауыл балаларының икемділігін шеберлікпен ұйымдастыра отырып, ол
оқушыларды өз танымдық тәжірибесін пысықтауға итермелейді. Ауылдық жердегі
шағын комплектілі мектептегі кең тараған сабақ тұрпатына біріккен, яғни
жасы аралас балалардың тізе біріктіріп қызметтесуі, топтасып және
ұйымдасып жұмыс жасаулары балаларды ортақ танымдық қимылға біріктіреді,
олардың ой-өрісін кеңейтеді, мұғалімге тақырып өтудегі сабақтастыққа және
пәнаралық байланысты жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Ал, жалпы алғанда шағын комплектілі мектептердегі балалардың өзара
қарым-қатынастарының шектеулігі мен олардың аздығы сабақ түрлерін байытуды,
оқыту әдістерін түрлендіруді талап етеді.
Оқушы дамуына әсер ететін негізгі әдістер ішінара іздеу, оқу диалогы,
проблемелық оқыту әдістері т.б. болып табылады.
Ішінара іздеу сабағында мұғалім баланың әр қадамын назарға алып, оның
жас ерекшеліктерін ескеріп отырады. Ішінара іздеу эвристикалық әңгімеде
жүзеге асады, мұғалім проблемалық сұрақ қояды, оқушы талқыланатын
сұрақтарды ой елегінен енгізіп, жауап береді. Шағын комплектілі мектеп
мұғалімдері оқу диалогын өз тәжірибелерінде сәтті қолданады.
Диалог – оқу материалының мазмұнына негізделеді. Бірақ мұндай диалог
сөздерін жоспарлау сабақ басталмастан бұрын өтеді де, ол оқушының
тапсырманы игеру дәрежесіне немесе дайындығына бағытталуы керек. Себебі,
жоспарланған диалог мәтіні мұғалімге белгілі болғанымен, оқушыларға
белгісіз болады. Диалог сабақтарда оқушылар мұғаліммен тең дәрежеде
әңгімелесе алады. Сондықтан оқу мазмұны ол үшін маңызды, ол өзіне керекті
сұрақты өзі қояды, іштей өзімен - өзі диалог құрады.
Проблемалық оқыту әдісі де маңызды. Сабақты түсіндіру проблема қоюға
алмастырылады. Мұғалім басты проблеманы қояды, оны шешуде балалар алдына
жеке проблемалар қою арқылы қарама – қарсы шешу жолдарын көрсетеді,
көзқарас күресін тәжірибе көмегімен дәлелдемелер арқылы көрсетеді.
Шағын комплектілі мектепте сондай-ақ ойын әдістері амалдары мен
түрлері (рөлдік ойындар, іскерлік ойындар), қалыпты емес сабақтар (саяхат
сабақ, аукцион сабақ, театр сабақ) өткізіледі. Ойын кезінде бала қимыл
субъектісі. Демек, ол ойын нәтижесін көздейді. Бастауыш сынып оқушылары
рөлдік ойындар ойнағанды ұнатады. Костюм мен модельдері бар рөлдік ойындар
оқу үрдісін белсенді ететін маңызды дидактикалық құрал болып табылады.
Сонымен қатар, “Ертегі” әдістемелік амалын мұғалімдер бастауыш сыныпта
кеңінен қолданады. Яғни ертегіден үзінділер, кейіпкерлер арасындағы қарым-
қатынастарды пайдалану балалардың тілдік қорын молайтуға, сөйлеу дағдыларын
қалыптастыруға ықпалын тигізеді. Ал, ойын үлгілерін жаңа білімді меңгерту,
білімін пысықтау, білігі мен дағдысын бақылау үшін қолдануға болады.
Бастауыш сынып балаларының қиялы мен ойлауы ұшқыр болады. Қиын тақырыптарды
олар ойын арқылы да игереді. Оқу мақсаты мұндай сабақтарда сәтті жүзеге
асады.
Сөйтіп, шағын комплектілі ауыл мектебі үшін өзекті мәселені шешудің
бір нұсқасы – оқушыларды олардың жеке таным қабілетіне және мүмкіндігіне
сәйкес оқыту, ал бұл – айырмалап оқыту технологиясы жүйесіне жатады. Бұл
бағдарламалар оқушы қабілетіне қарай бейімделген.
Біз оқыту үрдісін ауыл мектебі оқушысын бейімдеп оқыту жүйесі деп
қараймыз, ол оқушының жеке тәжірибе мен танымдық күшін қамтамасыз етуге
арналған.
Ауылдағы шағын комплектілі мектепте бала тұлғасының қалыптасуына ықпал
ететін негізгі әлеуметтік – экономикалық және мәдени – тұрмыстық ахуалы.
Осыған байланысты ауыл мектебі мұғалімінің негізгі мақсаты - өмір сүру
қажеттілігіне сенімділігі бар баланың жеке тұлғасын қалыптастыру.
Оқушының туған жеріне адалдығын сақтап, қоршаған ортаға белсенді араласып,
жалпы мәдени дамытып, білімге деген ынтасын арттыру, сөйлеу мәдениетін
қалыптастыру, болашақта үлкен ортаға бейімделуге қабілетті тұлғаны
қалыптастыру болып табылады.
Бүгінде Қазақстанның ауыл мектептерінде көбі шағын жинақталған
мектептерге айналуда. Республикада әлеуметтік – экономикалық жағдайдың
қалыптасуы, қала халқының өсуі, көшіп-қонудың артуы, туудың төмендеуі шағын
жинақталған мектептердің өсуіне әсерін тигізеді.
Республикада шағын жинақталған мектептің үш түрі (типі) бар:
-бастауыш шағын жинақталған мектеп – (1-4 сынып);
-негізгі шағын жинақталған мектеп – (5-9 сынып);
-орта шағын жинақталған мектеп – (10-11 сынып).
Өз кезегінде шағын жинақталған мектептер тек сынып – комплектілерден
(мұндай жағдай бастауыш мектепте байқалады); сынып комплектілер және
оқушылар саны аз сыныптары бар мектептер (бастауыш, негізгі және орта
мектеп), сыныпта оқушылар саны аз мектептер (негізгі және орта мектеп)
тұрады.
Білім және ғылым министрлігінің стастикасына сүйенсек – 1996 жылы
бастауыш шағын жинақталған мектептер – 1362 болса, 2000 жылы олардың саны –
1200 болды. Сонымен қатар орта шағын жинақталған мектептердің саны 49,3 % -
ға дейін өсті. Бұл мәлімет қазіргі кезде негізгі және орта мектептердің
санының өскендігін көрсетеді. Сонымен, қазіргі жағдайда толық жинақталған
мектептердегі оқушылар санының азаюының салдарынан шағын жинақталған
мектептер саны көбейді.
ҚР-ның Білім және ғылым министрлігінің статистикалық мәліметі бойынша
жалпы білім беретін 8005 мектептің 4039 (51%) шағын жинақталған мектептерді
құрады. Оның ішінде бастауыш шағын жинақталған мектеп 29,7 % - ын,
негізгі шағын жинақталған мектеп 25 % және орта шағын жинақталған мектеп
45,3 % - ын құрайды. Ауылдық жерде 3872 шағын жинақталған мектеп орналасқан
(олар – 95,5 % құрайды), қалғаны – 167 мектеп (4,1 % ) – қалалық
мектептердің қатарына жатады.
1200 бастауыш шағын жинақталған мектептің 1179-ы ауылдық, 21-і
қалалық; негізгі шағын жинақталған мектептің 1008-нің 987-і ауылдық, 21-і
қалалық; орта шағын жинақталған мектептің саны – 1831 (оның 1706 – сы
ауылдық, 125-і қалалық).
Ауылдық мектептердің қызметі халықтың дамуына және сол жерде орнығып
қалуына, халықтың мәдени дәрежесінің көтерілуіне, демографиялық проблеманың
шешілуіне мүмкіндік береді. Осыған байланысты, шағын жинақталған мектептің
жұмысы және оқу-тәрбие үрдісін жетілдіру – қазіргі заманның әлеуметтік –
экономикалық және педагогикалық проблемасы болып саналады. Республикада
шағын жинақталған мектептерде – 379319 оқушы білім алады және 51796 мұғалім
жұмыс істейді. ҚР Білім және ғылым министрлігінің “ҚР шағын жинақталған
мектептердің жұмысын ұйымдастыру” атты әдістемелік хатына сәйкес шағын
жинақталған мектептердің негізгі белгісі оқушылар контингентінің сәйкес
болуы. Бастауыш шағын жинақталған мектепке – 40 оқушысы бар мектеп жатады;
негізгі мектеп контингентінде – 100 оқушысы бар мектеп; 280 оқушысы бар
мектеп болып есептелінеді.
Теория мен тәжірибеде шағын жинақталған мектептің айрықша ерекшелігі
айқындалды.
Олар:
-мектепте және сыныпта оқушылар санының аздығы;
-мұғалімдер санының аздығы;
-бір мұғалімнің жетекшілігімен бір кабинетте екі (үш, төрт) сынып
оқушыларымен бір уақытта сабақ өткізілуі, басқаша айтқанда, комплектінің
бар болуы;
-материалдық базаның нашарлығы;
-негізгі және орта мектептегі көппәнділік.
Сонымен қатар, сыныптардың жинақталуы, сабақ кестелерінің құрылуы және
олардың әртүрлілігі, оқушылардың бір пәндік және әртүрлі сабақтарда
біріктірілуі, түрлі жастағы балаларды біріктіріп оқыту ерекшеліктері және
т.б.
Көптеген бастауыш шағын жинақталған мектептер қазіргі талапқа сай
келмейтін орындарда (жайларда) орналасқан. Оларда кітапхана, спорт залы,
кабинеттер, әдетте, болмайды.
Бастауыш шағын жинақталған мектеп оқушыларының даярлығы нашар. Олардың
өз бетінше жұмыс істеу әрекеттері қалыптаспаған. Шағын жинақталған
мектептерде педагогикалық кадрлардың тұрақталмауы байқалады, ал орнығып
жұмыс істеп жүрген мұғалімдердің біліктілігі (квалификациясы) төмен болып
келеді. Бұның барлығы мәдени орталықтармен байланыстың қалыптасуына,
мұғалімдердің білімдерін жетілдіретін жүйелердің аздығына, материалдық
құралдардың жетіспеушілігіне байланысты.
Сонымен бірге шағын жинақталған мектептерде кездесетін қиыншылықтарға
мыналарды да жатқызамыз:
- ШЖМ – ке арналған ғылыми - әдістемелік әдебиеттердің
жетіспеушілігі;
- әртүрлі жастағы оқушылармен жұмыс істеудің қиындығы;
- оқушы мен мұғалімге түсетін психо-эмоциональдық жүктеменің
ауырлығы;
- мұғалімнің кәсіби дайындығының жеткіліксіздігі;
- шағын жинақталған мектептердің тірек мектептерден алға орналасуына
байланысты мұғалімдердің тәжірибе алмасуының жеткіліксіздігі;
- балабақшаларының жабылуына байланысты балаларды мектепке даярлау
жұмысының жүргізілмеуі.
Шағын жинақталған мектеп проблемалары халықаралық мәнге ие болуымен
қатар көптеген мәселелер ЮНЕСКО-ның дәрежесінде қарастырылуда. Еуропа
елдері, Австралия, АҚШ, Канада, Қытай, Жапония, Ресей, Өзбекстан және басқа
да елдердің педагогикалық ұйымдарының мақсатына шағын жинақталған
мектептердің проблемаларын зерттеу кіреді.
Зерттеулер нәтижесінде шағын жинақталған мектеп проблемаларының келесі
аспектілері дәлелденді. Олар:
- шағын жинақталған мектептің білім мазмұнын жаңарту;
- ШМЖ оқу процесінің ерекшелігін ескеру және оқушылардың оқу іс -
әрекеттерін өз бетімен жұмыс істеу бағытында ұйымдастыру;
- оқушылардың білімі мен білігін тексеру;
- сынып комплектілерін қосу ерекшеліктерін айқындау;
- шағын жинақталған мектептердің жаңа модельдерін құрастыруды ұсыну.
Бастауыш шағын жинақталған мектеп проблемаларын шешу – құқықтық –
нормативтік базамен, қаржыландыру, ұйымдастыру, басқару, кадр және
материалдық проблемаларды шешумен байланысты. Көптеген педагогтардың
зертхана зерттеулерінің нәтижесінде жоғарыда айтылған проблемаларды шешуге
мынадай шаралар қолдану қажет деп есептейміз:
1. “Мектеп – балабақша”, “мектеп – спорт орталығы”, “мектеп – мәдени
орталық”, мектеп – ауылшаруашылық кешен”, “мектеп – студия – парк” т.б.
жаңа моделдерден ұсыну.
2. Оқу жоспарында аймақтық компонентті күшейту (мысалы, тарихи-
өлкетану оқу материалдары, мәдени және ауылшаруашылық оқу пәндерін енгізу
т.б.)
3. Оқыту процесінде тиімді технологияларды пайдалану (блок – модульді
оқыту, ұжымдық оқыту (КСО), ТРИЗ-педагогика элементтерін пайдалану, саралап
оқыту, жүйелеп оқыту, дистанционалды оқыту мүмкіндіктерін пайдалану, т.б.).
4. Жоғарғы педагогикалық оқу орындарында шағын жинақталған мектептерге
мамандар дайындауды жетілдіру.
5. Мұғалімдердің қайта даярлығын жетілдіру.
6. Шағын жинақталған мектеп мұғалімдерінің жалақысын көтеру.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытудың
педагогикалық – психологиялық негізі.
Психология ғылымының соңғы жетістіктері тұрғысынан қарағанда,
бастауыш мектеп оқушысы жеке тұлғасын, қалыптастыру өзекті
мәселенің біріне айналды.
Баланың жеке тұлғасын дамыту ісінде тәрбие институттары ішінде
мектепке ең күрделі міндеттер артылады. Алайда, ол мектепте жеке
тұлғаның дамуын оқу қызметіндегі бірінші кезектегі міндет деп танығанда
ғана іске асады.
Соңғы психологиялық-педагогикалық зерттеулер осы күрделі міндетті
шешу мектепте, ең алдымен, оның бастауыш буынында, оқу мазмұны мен
әдістерін түбегейлі өзгертумен байланысты екендігіне көз жеткізеді.
(Ш.Амонашвили, В.Давыдов, Л.3анков, В.Репкин, Д.Эльконин және т.б.)
Бастауыш мектептегі оқытудың жаңа экспериментгік жүйелері шеңберінді
мектеп оқушысы жеке тұлғасының мотивациялық қажеттілік саласында елеулі
өзгерістерді айқындайтын фактілер жинақтала бастады. Сөйтіп оқу және тәрбие
арасындағы байланысты айқындайтын педагогикалық тәжірибе пайда болды. Бұл
оқушының жеке тұлғасы дамуының заңдылықтарын зерттеу міндетін толық
мөлшерінде қоюға мүмкіндік туғызды, Осы міндетті шешумен 70-90 жылдары
ғалымдар ұжымы айналысты. Ол оқу материалы мазмұнын талдау және жинақтау
ұстанымы негізінде бастауыш мектепте оқу қызметін, қалыптастыру шеңберінде
жүзеге асты (Д.Эльконин, В.Давыдов тұжырымдамасы).
Бұл эксперимент, біріншіден, зерттеудің тұтастығын талап етті. Сол
себептен оқушы тұлғасының дамуын, сынып ұжымын және оларды біріктіретін оқу
қызметін зерттеу міндеті бірге қамтылды. Екіншіден зерттеу эксперименттік-
генетикалық болды. Баланың жеке тұлғасы мектепте болған кезең бойы оқу
қызметіне кіріскен сәттен аяқталған дейін зерттелді. Бұл дамудың
психологиялық механизмдерін, бір жастан келесіге ауысу кезіндегі
өзгерістерді айқындап баяндауға мүмкіндік берді.
Жеке тұлғаның оқудың екі амалындағы даму нұсқаларын салыстырып талдау
көзделді: біріншісі, білім берудің бұқаралық жүйесінде қалыптасқан және
қарапайым дағдылар мен ептіліктерді қалыптастыруға (бағытталады; екіншісі,
оқу пәндерінің мазмұны теориялық ұғымдар жүйесіне негізделеді. Мектеп
оқушылары ұғымдардың пайда болуын оқу үрдісінің орталық буынын құрайтын
ортақ ұжымдық жұмыс барысында оқып үйренеді.
Жүргізілген зерттеулер нәтижесінде бастауыш мектепте бала тұлғасының
мотивациялық құрылымында түбегейлі өзгерістер болатыны анықталды. Олар
балалардың танымдық мүдделерінің жедел қалыптасуы негізінде оқу қызметі
мотивтерінің қайта құрылуынан басталады. Олар бастауыш мектеп жасының
аяғына таман жинақталып қалыптасады да, баланың әр түрлі оқу материалына
көзқарасы, арқылы айқындалып қызығуын қанағаттандыратын көздерді өз бетімен
іздеуге жетелейді. Яғни, оқу-танымдық мотивтер оқуда ғана емес, оқушы
тіршілігінің бүкіл жүйесінде жетекші орын алады. Өйткені, осы мүдделер
ортақ ұжымдық қызмет барысында пайда болады, оларды бала толық қоғамдық
форма-сы - топтық құндылық бағдары ретінде ұғынады.
Дамыта оқыту теориясы шеңберінде де әр түрлі мәселелер бойынша қатар
зерттеулер жүргізілді. Олар - бастауыш сыныптарда дамыта оқытуды теориялық
және әдістемелік қамтамасыз ету (В.Репкин), оқу барысында жеке тұлғаның
дамуы (А.Дусавицкий), оқу барысындағы қатынас түрлері (Г.Цукерман), оқу
қызметінің қалыптасу деңгейіне баға беру (Г.Репкина, Е.Заика) және т.б.
1995-1996 жылдары В.Репкиннің басшылығымен мектептерде арнайы тексеру
жүргізілді. Тексеру бастауыш мектептегі оқу жылының аяғында конин-
Давыдовтың жүйесі бойынша оқу қызметінің қалыптасу деңгейінің негізгі
көрсеткіштерін белгілеп, олар тұжырымдаманы және мектеп-зертхана
жағдайындағы жүйесін өзірлеу кезіндегі көрсеткіштерімен, сонымен қатар
қазіргі мектепте іске асырылатын өзге оқыту жүйелерін исипаттайтын
деректермен салыстыруды көздеген. Нәтижесі мынадай болды. Тексерілген
сыныптардың 80 пайызында мұғалімдер дамыта оқыту жүйесі жобасын жүзеге
асыруды қамтамасыз еткен. Оқу қызметінің қалыптасуы, оқушылардың
интеллектуалды дамуы, сондай-ақ оқу ұжым мен жеке тұлғаның даму
көрсеткіштері мектеп-зертхана жағдайында тіркелген көрсеткіштермен бірдей
болған. Бұл дамыта оқыту жүйесі жобасының шынайылығын дәлелдейді. Сонымен
қатар, зерттеу осы жүйені игеруге байланысты кейбір мәселені айқындап
берді. Мұғалімдердің, көбі 80 пайыаға дейін) жүйе жобасының негізін
құрайтын педагогикалық қызметті жүзеге асыру барысында, әсіресе,
ұйымдастыру-коммуникациялық деңгейінде кездесетін елеулі қиындықтарға
ұшырасқан.
Алынған нәтижелерге теориялық талдау А. Дусавицкийдің "Жеке тұлғаны оқу
барысында дамыту" еңбегінде жасалған. Талдау бастауыш мектепте оқуды
ұйымдастыру әдісі және бала тұлғасын дамыту арасындағы байланыстың
психологиялық механизмдерін айқындауға мүмкіндік берді. Қазіргі жағдайда
бастауыш мектеп кезеңі - қоршаған ортаға деген субъективтік эгоцентристік
көзқарастың объективтік (танымдық, өнегелік) қөзқарасқа ауысуына ең қолайлы
мезгіл екендігі көрсетілді. Алайда, бұл оқу мазмұны мен оқыту әдістерін
түбегейлі өзгерту жағдайында мүмкін болады.
Балалар қарым-қатынасында алуан түрлі тұлғааралық байланыстар құрудың
өзгермелі үрдісі бала тұлғасы сана-сезімінің дамуына ықпал егеді: алдымен,
оқудағы жетістіктерін дәл бағалауға қатысты, екіншіден жеке тұлғаның
моралдік қасиеттеріне байланысты. Қарым-қатынас барысында белгілі жұмысты
атқаруға орай қасиеттер емес, баланың тұлғасы, оның адамгершілігі үлкен
маңызға ие болады.
Сөйтіп бастауыш мектеп жасында келесі кезеңдерге өтуді қамтамасыз
ететін тұлғалық әлеует қалыптасады. Орта және жоғары сыныптарда жеке
тұлғаның тұрақты құрылымы қалыптасатынын зерттеулер байқатты. Оның негізін
тіршіліктің саналы мотиві ретінде айқындалатын идеал құрайды. Оқушылардың
өмір туралы анық түсінігі қалыптасады, бұл иамандығын саналы түрде таңдауды
қамтамасыз етеді. Оқу мерзімі бойы сынып ұжымы құрбылар үшін негізгі
референттік топ нағыз тәрбие ортасы болып қалады.
В.Давыдов оқу қызметінің құрылымында оқу қажеттілігі, мотивтер,
міндеттер, әрекеттер мен операциялар секілді бөліктерді атап көрсетеді.
"Мектептің бірінші сыныбына келген балаларда оқу қызметінің біртұтас
құрылымы болмайды. Қолайлы жағдайда ол мектеп қабырғасында бірнеше жыл
ішінде, әсіресе, бастауыш сыныптарда қалыптасады - дейді ғалым. Бастауыш
мектепте оқу қызметтің негізгі және жекеше түрі болып табылады. Оны атқару
барысында оқушылардың бойында жаңа психикалық құбылыстардың дамуына негіз
қалайтын және ең алдымен, заттардың пайда болу және даму заңдылықтарын
ашуға бағытталған теориялық ойлау негізі дамиды "Педагогика ғылымы
теориялық жағынан іргелілік сипатта болса, тәрбие мен оқытудың теориясын
іске асыру жағынан қолданбалы сипат алады.
Тұлғаның құрылымдық компоненттері үш бөліктен тұрады. Біріншіден,
оның ақыл-ойын дамыту арқылы санасын жетілдіру, екіншіден азаматтық
өркениетті тұлғаның біртіндеп сіңіру, үшінішден, жеке тұлғаны іс-әрскетке
ендіру арқылы өзін-өзі тәрбиелеуге белсене қатыстыру. Тұлғаны тәрбиелеп
жетілдіруде осы үш компонент тығыз бірлікте қызмет етеді.
Әлеуметтік көзқарас тұрғысынан қарағанда, тәрбиеге қоғамдық бақылау
және түзету енгізетін, жастарды мемлекеттік және қоғамдық
құрылымдар арқылы басқарып бағыттайтын, қоғамның қазіргі және болашақ
өміріне мақсаттылықпен даярлау ісі деп қараймыз. Тәрбие ісі адамның
қабілетін қоршаған ортада және оның санасында қалыптастыруды мақсат ететін
болғандықтан, ол психологиялық процесс.
Жеке басты қалыптастыруда ұзақ мерзімді педагогикалық әсер туғызатын
әдістер тиімді деп саналады. Оған ұзақ мерзімді жаттықтыру ісі, оқыту
әдістерінің жүйесі, тәрбиешінің жеке басының үлгісі енеді Бұл мәселе
жөнінде (мәселе жеке бастың үлгісі туралы болып отыр) қазіргі кезде жиі
айтылып жүрген педагогикалық авантюризмнің ғылыми негізсіздігін, оның тіпті
педагогиканы жетік білмейтін тәрбие ісінде мамандығы шамалы
адамдардың өзінше ойлап тапқан жаңалығы деп қарауымыз керск, себебі
идеалсыз жеке бастың қалыптасуы мүмкін емес.Оқушы үшін шынайы ұстаз-
педагог идеал болуы керек.
Сендіру - жеке тұлғаның санасын қалыптастыратын тәрбиенің ең маңызды
әдісі. Әсіресе бұл әдісті талдауда Н.К.Крупская ерекше еңбек етті. Еңбекті
ұйымдастыруда, әр түрлі қоғамдық-саяси және мәдени-көпшілік жұмыстарға
деген балалардың сана-сезімін олардың әлеуметтік көзқарасынан бөліп алып
қарауға болмайды. Осы негізде Н.К.Крупская балалардың өмірі мен еңбегін
ұйымдастыру ісін олардың адамгершілік жолындағы даму ісімен, қоғамға
пайдалы іске саналы түрде қатынасуымен тығыз байланыста қарастырды.
Н.К.Крупская балалармен тек құрғақ сөйлесу керек емес, олардың істеп
отырған ісіне сенімін арттыру керек дейді.
Бастауыш сынып оқушылары эстетикалық және физиологиялық жағынан,
адамгершілік-имандылық тұрғысынан тәрбиелеп қалыптастырудың маңызын аша
көрсетіп, олардың мінез-құлқын осы заман талабына сәйкес жетілдіруге деген
сенімін арттырады. Оны іске асырудың маңызды құралы ретінде оқу ісінде,
жекелеме және ұжымдық түсіндірмелі әңгіме түрінде, кештер мен
конференцияларда, саяси хабарлар мен пікір таластарда кеңінен қолданады.
Бұл істердің бәріндс сендіру әдістерінің нәтижелі болуы оның мазмұнына және
эмоционалдық сезімге құрылуына байланысты болмақ.
Жағымды үлгі-өнеге арқылы тәрбиелеу әдісі жеке бастың қалыптасып дамуы
үшін тәрбие ісіндс зор рөл атқарады.
Бір данышпан жеке бастың рухани дамуы үшін үш жағдай - үлкен мақсат,
үлкен кедергілер және үлкен өнеге керек деген екен.
Бастауыш сынып оқушсы үлкендердің іс-әрекетіне еліктей отырып, оны
саналылықпен және моральдық сеніммен ерекше қабылдап, өзінше қайталайды.
Оқушьшар басқаның аса жоғары мұратты іс-әрекетін байқап, бақылай отырып
ерлік, еңбек сүйгіштік, саналылық дегендсрдің мазмұны мен мәнін ой елегінен
өткізіп, өзінше тебіреніп барып қабылдайды. Басқаның іс-әрекетіне өзінше
баға беретін болады. Баланың басқаға еліктеуі оны көшіре салу емес, өміргс
өзінше баға беріп, сана-сезімінде сыннан өткізу арқылы басқаның
адамгершілік сезімі мен көзқарасына сын көзімен қарап. Өзінше түсініп,
өзінше қабылдайды деп қараймыз.
Бұл жағдайда бастауыш сынып оқушылары өзін-өзі тәрбиелеуге
жауапкершілік сезіммен қарай бастайтын болды. Осы тұрғыдан қарағанда
бастауыш сынып оқушыларының өзіне жақын адамдардың жеке үлгісін зор
сеніммен қабылдап, оны өзінің рухани қажетіне үлгі етіп жаратуы тәрбиедегі
ең маңызды іс болып саналады. Басқаның жеке бас үлгісін жастарга өнеге
еткенде, келтіріліп отырған мысалға қоғамдық тұрғыдан талдау жасап, ол іс-
әрекет несімен құнды, неліктсн оны үлгі етеміз дегенді саналы түрде талдау
арқылы қабылдау керек.
Жаттықтыру әдісі жеке басты іс-әрекетке, тәртіптілікке қалыптастыруда
аса маңызды рол атқаратып тәрбие әдісінің бір түрі. Әсіресе мәдениетті,
жақсы мінез-құлықты оқушының бойына дарытып, әдет, дағдыға айналдыру үшін
жаттықтыру, қайталап үйрету үлкен рол атқарады. А.С.Макаренко тәрбие ісінде
оқушыларды практикалық іс-тәжірибемен байыту, олардың мінез-құлқына
мәдениеттік дағды мен әдетті сіңіру аса қажет деп санады.Ол Мінез-
құлқымыз саналы болуы керек бірақ одан тәрбие ісінде үнемі саналылыққа ғана
сүйену керек деген ұғым тумайды. Нағыз этикалық мінез-құлық нормасы
саналылықтан әдет дағдыға, іс -тәжірибеге сіңісіп, мүлде дағдылы әрекетке
айналғанда ғана шынайы мәдениетті азамат тәрбиелейміз. Сондықтан да
балалардын бойында жақсы әдет дағдыларды мықтап орын алуы үшін оны үнемі
жаттықтыру керек дейді.
Сонымен жаттықтыру әдісі дегеніміз оқушьшың бойына қажетті жағымды іс-
әрекетті, мінез-құлықты әлденеше рет қайталату арқылы жаттықтырып сіңіру,
оны қалыпты мінез-құлық дағдысына біртіндсп айналдырып қалыптастыру.
Осы әдіс арқылы оқушының бойына мәдениетті мінез-құлық дағдыларын
сіңіруде тәрбие құралы ретінде оқу жұмысында да, әр түрлі сыныптан тыс
қоғамдық жұмыстарды атқаруда да еңбекке, мәдени-көпшілік, саяси тәрбие,
спорт жұмыстарына араласуда, сондай-ақ сөйлеген сөз, жүріс-тұрыс, әңгіме,
баяндама т.б. іс-тәжірибеде қолданып жаттықтыру, іске асыру арқылы
жүргізіледі. Бір сөзбен айтқанда, баланың оқу-тәрбие процесіне байланысты
меқтепте істейтін іс-әрксеттерінің бәрі жаттықтыру арқылы іске асырылады.
Жаттықтыру тәрбиенің жалпы әдісі ретінде баланы саяси қоғамдық,
адамгершілік, дене және эстетикалық жағынан дамыту міндеттерін шешуде
қолданылады. Әсіресе, бұл әдісті баланы адамгсршілікке тәрбиелеуде кеңінен
қолдану қажет. Ол баланы үстел басында отыруға, жүріп-тұруға, жолдастарымен
дұрыс қарым-қатынас жасауға үйретуден бастап, принципшілдікке, адалдыққа,
Отан сүюшілікке, ерлікке саналы тәртіпке үйрету сияқты жоғары моральдық
қасиеттерді олардың бойына сіңіругс деиін қолданылатын әдіс.
Жаттықтыру дене тәрбиесінің көркемдік – эстетикалық қабілетті
дамытудың негізгі әдісі болып саналады.
Баланың бойында әдет-дағдыны немесе іс-әрекетті мінез-құлық дағдысы
етіп қалыптастыруда жаттықтырудың педагогикалық негізі жөнінде
К.Д.Ушинскии де көптеген пікірлер айтқан болатын. Ол
жаттықтырудың іс-әрекет, қимыл үстінде "адам психологиясынан алатын орнын
айқындай келе жаттықтыруды іске асырудың төмендегідей тәсілдерін
ұсынады:
а) балалардың алдына белгілі бір іс-әрекст жасауға ынталылық
туғызатындай міндет қою;
ә) сол іс-әрекетті шешуге қажетті білімді алдын ала меңгерту;
б) оқушыға іс-әрекет кезіндс іске асырылатын әрекетті алдын- ала
қайталап
жасатып үйрету;
в) кейін ол іс- әрекетті әлденеше қайталатып жаттықтыру,
қалыпты-
дағдыға айналдыру;
г) оқушылардан жаттығуды жетілдіре түсуді талап ету
е) іс-әрекет үстіндсгі адамның мінез-құлқының үнемі бағытталуда
болатынын
ескерту.
Оқушылардың мінез- құлқын бақылау, оған талап қою әдісі. Бала ойынға
алданып, теледидардан қызық кино, концерт көріп, спорт жарыстарына
қатысып, үй тапсырмасын орындамауы мүмкін. Сондықтан баланың мектептен тыс
уақыттағы мінез-құлқын бақылаудың немесе оны еңбектің бір түрінен екінші
түріне ауыстырудың тәлімдік маңызы зор. Талап қою дегеніміз баланың іс-
әрекетін белгілі бір бағытқа бейімдеу. Талап қою - баланың жауапкершілік
сезімін ояту. Бұл әдісті іске асырудың құралы - мұғалімнің сұрауы, орынды
нұсқау беруі. Оның ерекшелігі баланың тез іс-әрекет етуіне, оның мінез-
құлқын өзі реттеп тәртіпке келтіруге үйретеді. Ол көбінесе мұғалім мен
оқушының ара қатынасы дұрыс, бірін-бірі түсінген, дұрыс талап қоюды, мінез-
құлқын белгілі нормалар мен ережелерді орындауға ынталандыруды көздейтін
әдіс. Сондай-ақ ол белгілі тапсырмалар мен талаптарды орындауға
бағытталады. Ал оны орындатудың құралы: күнделікті баланың мінсз-кұлқын, іс-
әрекетін, жұмысын бақылау, тапсырмалардың орындалу барысы туралы
әңгімелесу, баланың тәрбиеші алдында есеп беруі немесе сыныптас жолдастары
алдында есеп беруі арқылы іске асырылады. Бақылау баланың іс-әрекетін
бақылай отырып, бағыт-бағдар беруге бейімделе жүргізіледі.
Баланы бір іс-әрекеттен екінші іс-әрекет түріне ауыстырудың
психологиялық-педаогикалық негізі басқаша. Кей бала үнемі бір іспен
шұғылданғанды жақсы көреді. Мысалы, детективтік әдебиетті көп оқу,
денсаулыққа зиянды ойындарға әуес болуы немесе үзілісте балалық мінездерді
көбірек күйттеу т.б. Бала жақсы көретін іске тиым салу үнемі тәрбиелік
нәтиже бере бермейді. Ондай жағдайда баланы еңбектің екінші түрімен
айналыстыруға тура келеді. Бала өзі үйренген істен екінші іс түріне
ауыспайды. Алғашқыда мұғалімге риза болмай, қарсылық білдіруі де мүмкін.
Ондайда балаға екінші іс-әрекеттің пайдалы жағын жайлап түсіпдіріп, ол
істі істеуге оқушының ынтасын біртіндсп туғызу керек.
Тәрбиенің жеке тұлғаны қалыптастыратын маңызды әдістерінің бірі-
ынталандыру.
А.С. Макаренко “Жазалау- адам мінезінің (характерінің) берік болуына
мүмкіндік туғызады, баланы өзінің іс -әрекетіне жауапкершіәлікпен
қарауға, оның еркі мен адамгершілік орнын қалыптастыратын тәрбиелеуге
ықпал етеді”-деді.
Мадақтау әдісі дегеніміз - тәрбиешінің баланың қарама-қарсы
жазалау баланың іс-әрскеті мен мінез-құлқындағы жағымсыз жағдайларды көріп,
оның қоғамдық мінез-құлық нормалары мен ережелеріне сай келмейтіндігіне
тәрбиешінің көзқарас, пікірін білдіруі.
Мадақтау мен жазалау әдісінің психологиялық негізі баланың ішкі жан
дүниесінің күйініш яки сүйініш сезімімен байланысты. Бұл сезім баланы
өзінің іс-әрекетіне талдау жасауға, өзіне-өзінің баға беруіне итермелеп
отырады. Сонымен бірге теріс іс-әрекеттен бойын тежеуге үйретеді. Олай
болса, жазалау я мадақтау әдісі оқушыларда адамгершілік сана-сезімнің
оянуына, дамуына ықпал етеді, өзінс-өзі талап қоя білугс үйретеді.
Мадақтаудың әдісі: мұғалімнің оңаша мақтауы, алғыс жариялауы, жолдастарының
алдында алғыс жариялауы, мектеп дирекциясының бұйрығымен алғыс жариялау,
т.б. сыйлықтар беру, мақтау грамотасымен, алтын, күміс медалімен
марапаттау. Онан басқа мектептің Құрмет кітабына жазу, Құрмет тақтасына
фотосуретін қою т.б.
Мадақтау әдісін баланың жас ерекшеліктеріне қарай лайықты қолдану
керек. Төменгі сыныпта мадактау жиірек қолданылады. Мысалы, бала партада
түзу отырғанда, қолын дұрыс көтергенде, сабақ үстінде тыныш отырғанда, т.б.
Ал жоғары сыныптарда баланың іс-әрекетінің күрделі түрлері мадақталады.
Мысалы, бала үнемі үй тапсырмасын орындап келеді, көрнекі құрал жасайды,
еңбекке белсене қатысады, т.б. Әрине мадақтауды жиі қолдануға болмайды. Ол
оқушыны дандайсытуы мүмкін. Мадақтау әдісін жеке оқушыға да, бүкіл сынып
ұжымына да қолдануға болады.
Жалпы адамның жағымды жағын көре білудің, жақсы істерді үлгі етудің
тәлімдік мәні зор. Осы мақсатпен - кейде мектептін қабырға газетінде
Біздің мектептегі іс-әрекеттер деген айдармен мақала ұйымдастыру орынды
(немесе Олардың ісі - басқаларға үлгі т.б.)
Тәрбиенің әдіс-тәсілімдерін қорыта келе айтарымыз барлық әдісті тиісті
жерінде орынды қолдану, оларды бір-бірімен байланысты деп қарау ғана жеке
басты қалыптастыруда нәтиже береді. Оның бәрі оқу-тәрбие жүйесінде тиісті
орнымен жұмсалғанда ғана нәтижелі болып шығатынын ескеру керек. Тәрбие
әдістерін кешенді түрде орынды қолданғанда ғана тәрбие ісі жемісті болмақ.
Бала тәрбие үрдісінің объектісі ретінде сырттан үлкендердің, қоғам-
ұйымдардың және түрлі сананың, табиғат пен әлеуметтік ортаның сын сезініп,
белгілі әлеуметтік тәжірибені және ақпаратты игереді.
Бала объективті тәрбие үрдісінің мүшесі ретінде әлеуметтік жүйеге еніп
белгілі тәуелділікке түседі. Соның барысында балалардың дағдылары
қалыптасып, іс-әрекеті, санасы, дүние туралы түсінігі қаланып, тұлғаның
психикалық қасиеті мен ойлауы дамиды. Сөйтіп бала қоғам өмір мен өндіріске
қатынасатын мүшеге айналады.
Бала тәрбие үрдісінің субъектісі ретінде табиғи күш пен қабілеттері
негізінде алғашқы қажеттіліктер мен түрткілерге және қызығуына байланысты
дамиды. Оның қабілеті мен қажеттіліктерінің қалыптасу мүмкіндігі мол,
өйткені ол әлеуметтік орта және тәрбиемен тығыз байланысты. Баланың жеке
басының қалыптасуы тек ішкі заңдылықтармен шектелмейді, сол сияқты
әлеуметтік жағдайдың ықпалынан да оның түрлі қыры, мысалы, дарыны,
қызығуының дамуы немесе дамымауы мүмкін. Бала тәрбие субъектісі ретінде
біртіндеп қалыптасып, азаматтық түлға, ол өз түрткісі мен іс-қылығының
әсері арқылы қоғамдық сананы, түсінікті, идеяларды саналы түрде таңдап, оны
бойы сіңіреді. Біртіндеп даралық қасиетті, қажеттілікті, өмірлік ұстанымды
түрлі ықпалды, саналы қарым-қатынасты, өзара әрекеттесуді талдауды
үйренеді.
Тәрбиелік ұжымда және қоғамдық ұйымдарда немесе бірлестіктері әр оқушы
қоғамдық өмірдің түрлі қырын, мәселен, экономикалық жағын игереді. Бала
еңбек ету барысында адамдардың қоғамдық меншікке болатынын түсінеді. Еңбек
ұжымы арқылы адам қоғамдық қатынастардың белсенді мүшесіне айналады.
Оқушылар нарықтық мәселелер жайлы, мысалы, жалға беру және алуан
экономикалық мәселелердің түр- қырларымен танысады. Нарықтық қатынастың
тәжірибелік жағын түсіндіріп баланың ұжымдық тәрбиесі мен еңбекке
шығармашылық қатынасын нығайтады. Бастауыш сынып оқушыларына (7-10 жасар)
"Балдырған сатысындағы "Бизнес" бағыты арқылы нарықтық қатынастардың
алғашқы түсініктерін өздерінің өндірген заттары арқылы тәжірибе жүзінде
іске асыруға болады. Кішігірім бизнес жасауға, нарықтың мәнін түсінуі
өздері өндірген заттар туралы, өзін-өзі қаржыландыру (қолөнер, мектеп
жанындағы тәжірибе учаскесі) жайлы түрлі мәселелік жағдайлар тудырып, оны
тәжірибе жүзінде жүзеге асыруға жаттықтыру белгіленеді.
Балалар ұжымын ерікті оқушылар қоғамы арқылы мектептегі өзін- өзі
басқару жұмысына қатыстырып, бейбітшілік үшін күресуге, мектепті сайлау
жұмыстарына, мерекелер мен фестиваль жұмыстарын үйымдастыруға қатыстыру
арқылы ел жандылыққа баулып, азаматтық тәрбие беруге болады.
Бастауыш сыныпта ұлттық ерлік дәстүрлерді насихаттап, оқушыларды Отан
алдындағы борышын орындауға, Отанын қорғауға, денсаулығын нығайтып, денесін
шынықтыруға, табиғатпен үйлесімділікке келуге, әскери бөлімдермен және
шекарашылармен байланыс орнатып оқушылардың азаматтық тәрбиесін "Ерлік"
бағыты бойынша жетілдіру көзделеді. "Балдырған" сатысының оқушыларымен
түрлі жарыстар ұйымдастырып, олардың тәндік саулығын нығайтуға да болады.
Оқушылар ұйымының әлеуметтік қыры. Ұжымдағы балалардың бойында
әлеуметтік әділеттілікті сақтау, келісімге келу, азаматтық, ізгі
жауапкершілік, өз ықтиярымен іс атқаруға даярлығы тәрізді сипат қаланады.
Мектеп ұжымының әр мүшесі өзін әлеуметтік өмірді жетілдіруге тиістімін деп
сезінуі қажет. Ұжым мүшелері әрқайсысының отбасы туралы, оның мұқтаждары
мен қатынастары, істері жайлы біліп, біріне моралдік көмек көрсетеді.
Оқушылар бірлестіктерінде балалардың дарындылығы мен қабілеттері дамиды.
Оқушылар ұжым арқылы әлеуметтік жақсылықтарға қол жеткізеді, ұжым мен жеке
тұлға арасындағы байланыстың мәнін түсінеді. "Балдырған" сатысындағы "Іздер
бағытында қоғамдық әлеуметтік өзгеріс, нарықтық қатынас, ғылми техникалық
жетістіктің алғашқы элементтерін игеру (мультимедия компьютерлік ойындардың
бағдарламасын жасау, шығармашылық ізденіске түсу), өмірлік құндылықтарды
игеру, жеке бастың қасиеттерін дамытуды көздейді.
Оқушылар ұйымында балалардың морал мен адамгершіліктің қоғамдық
құбылыс ретіндегі түсініктері жетіледі. Ұжымдық еңбекті ұйымдастыру
барысындағы бір-біріне тәуелділікті, достық қатынасты, қоғамдық моралге бой
ұсынуды, бір-бірінің, өзінің, ұжымның және қоғам алдындағы жауапкершілігін
саналы түсінеді.
Жоғарыда келтірілген ғалым педагог- психологтардың талдауларын
басшылыққа ала отырып, бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін
дамытудың педагогикалық психологиялық негізін келесі № 1 сызба арқылы
көрсетуімізге болады:
№ 1 сызба
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін
дамытудың педагогикалық- психологиялық негізі
Педагогикалық жақтары Психологиялық жақтары
1. Сана – сезімін жетілдіруге 1. Оқушы тұлғасының дамуы
2. Адамзаттық өркениетті сіңіру. 2. Қарапайым дағдылар,
ептіліктердің
3. Өзін -өзі тәрбиелеуге қатыстыру қалыптасуы
4. Оқыту әдістерінің жүйесі 3. Оқу- танымдық
мотивтерінің
5. Тәрбие әдістері: сендіру, 4. Моральдық
қасиеттері.
жаттықтыру, ынталандыру, 5 Тұлғалық әлеуеті.
жағымды үлгі өнеге көрсету 6. Танымдық өнегелік
мадақтау 7. Табиғи
күш пен қабілеттерінің
6. Адамгершілік сезімін дамыту дамуы.
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық қасиеттерін дамытуда жанұя
тәрбиесінің ролі ерекше мәнге ие. Осыған орай, біз келесі тақырыпта
жанұя тәрбиесінің факторы туралы мәселелерді қарастырамыз.
1.3 Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытуда жанұя тәрбиесінің
педагогикалық мәні.
Бүгінгі салауатты жанұя – өркениетті қоғамның талабы. Ұрпақтан-
ұрпаққа беріліп отыратын дәстүрлер мен ізгі мұраттар тек жанұяда ғана
дамып, байытыла түседі. Адамды өзара түсіністікке алып келетін шынайы да
тұрақты сүйіспеншіліктің дәстүрлері де тек салауатты жанұяда қалыптасады.
Тәрбиенің бастапқы әліппесін бала жанұяда алып, онда ізгіліктің,
тұлғалық қасиеттерінің негізі қаланады.
Жеке тұлғаның өсіп жетілуіне ықпалы ерекше болғандықтан жанұя
тәрбиесені психологиялық және педагогикалық зерттеулерде ерекше көңіл
бөліп, жанұя ұғымына көптеген анықтамалар берілген. Ж.Б. Қоянбаевтың
педагогикалық еңбегінде Жанұя- ол бірге тұратын некеге негізделген
немесе қандас туыстар (әке, ана, бала) тобы деп анықтама берілген.
Ғылым – педагог өзінің зерттеуінде жанұя – баланың өмір жолын бастайтын
және қоршаған шындық, орта туралы тиянақты да терең әсер алатын ұжымы
екенін, соның негізінде білім, әдет мінез- құлық пен өмірге көзқарастың
қалыптасатынын дәлелдеп көрсетеді.
Педагогика және психологиялық сөздікте отбасы- үйленгендердің
жанұялық бірлігі деп анықтама келтірілген. Бұл сөздікте жанұя тәрбиесі
балаға ұлттық тәрбие берудің негізі болып табылатындығын айқындай
түседі.
Сонымен, жоғарыда айтылған анықтамаларға сүйене отырып, жанұяның
мынадай негізгі белгілерін айқындап көрсетуге болады.
1) жанұя өзара туысандық қатынасы бар әртүрлі жастағы әр түрлі
құқылы адамдардан біріккен ұжым.
2) оларды ерлі зайыптылық, ата- аналық, балалардың ата- аналарына
еерсектердің кішілерге және бір ьіріне деген қарым -қатынас жасау
міндеттері байланыстырып тұрады.
3) ата- аналар мен балалар бірінен -бірі жанұяны басқарумен,
ерекшеліктері сол жанұяда тәрбиеленумен ерекшеленеді.
4) Жанұя өмірі әртүрлі материалдық және рухани үрдістермен
сипатталады. Ал жанұяның әлеуметтік ролі адамның өзін өсіруге, адам тегін
ұзартуға тікелей қатынасымен анықталады.
Біздің қоғам үшін әр кезеңде, әр жанұяда өсіп келе жатқан ұл
қыздарының дені сау, рухани ойлау дәрежесі биік, еңбекқор, білімге
құштар болып өсуі туған халқы мен Отанына адал, өнегелі азамат болып өсуі
- ең жоғары тілек, ең негізгі мақсат болып келген. Оның қуат алатын
қайнар бастауы – жанұя. Сондықтан, адамзат ұрпағына жанұяның аса құнды
ықпалы мен әсерін өмірдегі еш нәрсенің күшімен салыстыруға болмайды. Сол
сияқты балаға ата – ана тәрбиесінің орнын еш нәрсе толтыра алмайды.
Жанұя тәрбиесі ұғымының өзі жанұя мен тәрбие категорияларының
жиынтығы ғана емес, олардың синтезі де болып табылады. Оның қызметі мен
ролі, жанұядағы тәрбие толығымен қоғамдық өмір заңдылықтарына байланысты
дамиды.
Жанұя баланың жеке басының қалыптасуына екі жақты әсер етеді:
Біріншіден, жанұяның материалдық жағдайын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz