Ұжымдық қауіпсіздік жүйесіндегі Қазақстан Республикасы мен еқыұ байланысы

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының1 жаңа жеке халықаралық қатынастар субъектісі ретінде әлемдік аренаға шыққанына 10 жылдан астам уақыт өтті. Жас мемлекеттің құрылуы, әлемдегі өз орнын табуы үшін өткен жылдар маңызды және жемісті болды деп атап айтуға болады. Соғыстың аяқталғанына да біраз жыл өтті. Сол кездері мемлекеттер жаңа әлемді құра бастады, дәл сол жылдары БҰҰ, ЕҚЫҰ және басқалар секілді жаңа халықаралық ұйымдар құрылды. Бірақ та бітімгершілік күштерді толығымен іске асыруға екі жүйенің қарама-қарсылығы мен жауығуы кедергі болды. Енді міне әлемдік қоғамдастық алдында іс жүзінде сол, тек біраз жаңартылған және неғұрлым гуманды міндеттер тұр. Қарама-қарсы тұру кезеңінен кейін сенім мен қауіпсіздікті сақтау, дамыған, дамушы, мемлекет ретінде тұрақталған, не жас елдер арасындағы қаныққан қатынастар негізінде құрылған жаңа әлемдік тәртіп орнату мүмкіндігі туындады. Біз үшін осы процестердің соңғы жылдары Қазақстанның тікелей қатысуымен болып жатқаны өте маңызды.
КСРО тарағаннан кейін оның құрамындағы одақтас республикалары,суверенді, тәуелсіз мемлекеттер бола отырып, Кеңестер Одағы қалаған жолдан тайқып, барлық адамзаттың жолымен жүруге бел буды. Қазақстан да, бұрынғы КСРО 15 одақтас республикасының бірі ретінде, шеттеп қалған жоқ, керісінше мемлекеттердің әлемдік қоғамдастығына кіруде бастамашылардың бірі болды. 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан КСР Одағының тәуелсіз республикасынан суверенді, тәуелсіз мемлекет болды. Осы күннен бастап Қазақстан Республикасының жаңа мазмұнды, халықаралық құқықты субъектілігі басталады.
Интеграциялық процестер және интеграцияға ұстанымдар қазіргі кездегі әлем дамуының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. “Бүкіл әлем интеграцияға, күштерді біріктіруге, қатынастарды дұрыс реттеуге ұмтылуда. Біздің алдымызда Еуропалық Қоғамдастық, араб мемлекеттерінің Лигасы, Австралиялық Одақ, оңтүстік америкалық мемлекеттер және тынық мұхиты аймағының бірлестіктері, басқа да көптеген қоғамдастықтар тәжірибесі тұр”- деп Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің “Қоғам трнасформациялы стратегиясы және еуроазиялық қоғамның өркендеуі” атты кітабында атап өткен.
Осы жолға 50 жыл бұрын түсіп, еуропалық мемлекеттер күшті ұлттық бірлестіктерге айнала отырып, қалыптасқан “европеизм” идеологиясы құрылымымен экономикалық және саяси реттелетін жаңа түрге ие, тікелей әлеуметтік … алшақтау мүмкіндігі бар өз дамуы бағытын анықтаған.
Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық Ұйымымен (ЕҚЫҰ) ынтымақтастық Қазақстан үшін стратегиялық сыртқы саяси бағыт болып табылады.
ЕҚЫҰ - әрекет етуші ұйымдардың ішіндегі қауіпсіздікті қолдау бойынша ең ірісі, тұрақтылықты қолдау саласында үлкен әулетке ие ең жас ұйым болып табылады. ЕҚЫҰ - ресми түрде тек 1995 жылы ресімделген, бірақ өзінің құрылуын Хельсинки келісіміне қол қойылғаннан кейін 1975 жылы бастаған жаңа ұйым.
Қазіргі кезде, жаңа мыңжылдықтың табалдырығында тұрған әлемде қауіпсіздік мәселесі маңызды болып отыр. Ол, менің көзқарасым бойынша, экология, халықаралық қылмыспен күрес және экономикалық мәселелермен қатар алдағы жүзжылдықта өзекті болады. Әлемдік қоғамдастық қауіпсіздікті бірігіп сақтау үшін біртұтас механизм жасауға бірнеше рет талпынған. Бұл процесс өз бастамасын Ұлттар Лигасы құрылған кезден алады және қазіргі күнге дейін өзекті мәселенің бірі болып отыр. Әрине, мемлекеттер топтары арасындағы көптеген қарама-қайшылықтар, әлеуметтік және саяси айырмашылықтар, сыртқы саяси концепциялар аспектілері бәрі үшін біртұтас механизмді жасауда әрқашанда дестабилизациялаушы болып табылады. Құрылған құрылымдар жиі қабілетсіз немесе маңызды болып табылатын бейбітшілік пен тұрақтылықты қолдаумен байланысты шешімдерді қабылдауда жеткіліксіз беделді болып келеді. Қазіргі жағдай бұдан тыс емес. Тікелей себебі ЕҚЫҰ құру болып табылатын бәсеңдету процесі, белгісіз мерзімге дейін тоқтатылғанға ұқсайды, бұл жалпы бейбітшілшік пен ашықтылыққа көмектесуге шақырған халықаралық механизмдердің әрекеттілігіне сенімсіздік тудырады. Халықаралық қауіпсіздікті сақтау бойынша ең негізгі орган болып табылатын – БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі - әлемді “суық соғыс” уақытына қайта әкелу қаупі бар соғыстың алдын алуда жеткіліксіз беделді болып отырған жағдайда, ортасында ЕҚЫҰ бар басқа бейбітшілікті қолдайтын аймақтық ұйымдардың рөлі туралы айту қиын. Бірақ та бұл ұйымның әлеуеті өте үлкен, оны практикада өзінің мақсаты мен ұстанымдарын іске асыруда өзінің бар мүмкіншілігін пайдалану күтіп тұр. Міне осы себепті менің жұмысымның басты бағыты, ең алдымен, неғұрлым келешекті аймақтық қауіпсіздік ұйым ретінде ЕҚЫҰ әлеуетті мүмкіндіктерін ашу болып отыр. Югославиялық оқиғалар ЕҚЫҰ бітімгерлік әрекеттерінің тиімсіздігін көрсетсе де, ол Еуропа мен Азияның басқа аймақтарында конструктивті рөл ойнап келді және әлі де ойнауда. Жұмыста ұйыммен қабылданған шешімдерді іске асыруда нақты механизм ретіндегі ЕҚЫҰ арнайы уәкілдігі қызметін сипаттауға көп көңіл бөлінген.
Суық соғыс жағдайында құрылған Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық бойынша Ұйымы (ЕҚЫҰ) сол кезде әрекет еткен жүйенің жемісі болды және сол уақыттың талаптарына сай келді. Қазіргі кезде түрлі фаткорлардың қысымымен оның рөлі мен қызметі өзгеруде. Мәселе жаңартылған ЕҚЫҰ қызметінің жаңа тәуелсіз республикалардың саяси шындығына, олардың мемлекеттік мүдделеріне, сыртқы және ішкі қауіпсіздігіне қаншалықты сай келетіндігінде болып отыр.
1975 жылы Хельсинкиде қабылданған қорытынды акт, биоөрісті жүйе жағдайында социалистік және капиталистік блоктар мемлекеттерінің бейбіт қатар өмір сүруін ұйымдастыруға шақырған ЕҚЫҰ құрылуына жол ашты. Соғыстың аяқталуымен ескіні тарату мен әлемдік тәртіптің жаңа (көп-және бірөрісті) нұсқасын ресімдеу қажеттілігі, Орталық-Азия аймағы үшін жетекші мемлекеттер арасындағы тарихи қарсы тұрудың қалпына келуі ЕҚЫҰ қызметіне басқаша тұрғыдан қарауға мәжбүр етті. Бүгінгі күні ол көбіне адам құқығы, демократиялық даму мен ұлтаралық және діни қақтығыстардың алдын алумен шектеледі. Мұнда ЕҚЫҰ мемлекеттердің ішкі істеріне араласу кері беталысы күшеюде. Бұл Құрама Штаттар және басқалар ұйымды өзінің геосаяси мақсатына жету құралына айналдырғысы келетіндігімен түсіндіріледі: кез келген басқа күштер әсерін әлсірету және “геосаяси сұйқытық” бай қорларына ие аймақта басым болу.
Бұндай саясат, әрине, бұл жерде өздерінің қауіпсіздігіне қауіп төнуді көретін суверенді мемлекеттердің наразылығын, сонымен қатар жаңа мемлдекеттер мәртебесінен үміті бар мүдделі елдердің қарсылығын тудырады. Осылайша, Орталық Азия аумағы әлемнің ықпалды мемлекеттерінің қақтығысу алаңына айналып отыр, және ЕҚЫҰ құрлықтағы қазіргі кездегі өзгерістердің негізгі институтына айналуда. Жағымсызыдығы, бұл басынан бізге пассивті рөл берілгендігі, бізге ешкім де және ешнәрсе де тәуелді емес. АҚШ және Еуроодақ елдері Орталық Азиядағы жағдайды бақылауды күшейту үшін ЕҚЫҰ мүмкіндіктері мен институттарын жан-жақты жұмылдыру жолын жалғастыруда. 90-шы жылдардың басында ақ, Вашингтон мол көмірсутек және басқа стратегиялық ресурстары бар және тұрақсыздықтың жоғары әлуетін сақтаған аймақты Құрама Штаттар үшін өмірлік маңызы бар деп жариялаған. Ал, 1999 жылы Стамбул саммитінде қабылданған еуропалық қауіпсіздік Хартиясында ЕҚЫҰ үшін Орталық Азия жалпы үдеуші мәнге ие екендігі аталған.
Осы мүдде саласында, АҚШ мен ЕО елдерімен тығыз байланыста аймақтағы, бірінші кезекте Қазақстандағы, ұйымның қатысуын кеңейту қадам басқан ЕҚЫҰ төрағалығы қызметін қарастыруға болады.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Тақырыптың зерттелу дәрежесі туралы сөз еткенде, ЕҚЫҰ тарихына арналған орыс тілінде тек бір фундаменталды зерттеуді атап өтуге болады: “Хельсинкиден Будапештке дейін. ЕҚЫМ/ЕҚЫҰ тарихы құжаттарда. 1973-1994”. РҒА Еуропа Институ мен Стокгольм әлем мәселелерін зерттеу халықаралық институтымен бірігіп дайындалған бұл жұмыс ЕҚЫҰ даму тарихын , және де оның қызметін қарастыруда зор көмегін тигізді.
Ресей тарихнамасы. Ұйымның жеке аспектілері төмендегі ресейлік халықаралық-заңгерлер еңбектерінде қарастырылған: Ю.М. Колосов, О.Н. Быков, И.И. Лукашук, Т.Пархалина, А.Н. Талалаев, М.Х. Фарукшин.
Кеңестік халықаралық-құқықтық әдебиеттерде бір бөлігі ұжымдық қауіпсіздік жүйесі болып табылатын халықаралық қауіпсіздік концепциясы жасалынған. Диплом жұмысын дайындауда автор В.И. Кузнецов, Н.А.Ушаков, Г.И. Тункин еңбектерінде жасалынған теориялық және практикалық қағидалар мен тұжырымдарға сүйенген.
Отандық тарихнама. Жұмысты жазуда Н.А.Назарбаев, К.К.Тоқаев, С.Д.Прімбетов, Ж.О. Құлжабаев секілді саяси қайраткерлердің еңбектері зор көмегін тигізді. Осы мәселені зерттеу процесінде зерттеуші үшін ресейлік және қазақстандық саясаттанушылар ұстанымдары қызығушылық туғызды, мысалы, А.Д. Богатуров, М.А. Хрусталев, М.М. Наринский, А.В. Мальгин, М.И. Рыхтих, В.Н. Матяш, К.С. Гаджиев, У.Т. Касенов, Д.Елеукенов, М. Лаумулин, Е.Карин, Д.А. Калиев еңбектері. Сонымен қатар, орыс тілінде жарияланған, Ся Ишань, Пан Гуан және Син Гуанчэн секілді қытай саясаттанушыларының мақалалары да қызығушылық тудыруда.
Батыстық тарихнама. Я. Броунли, Г.Кельзен, Р.Ульман, А.Уолферс, Г.Шварценьерг және т.б. секілді шетелдік заңгерлер мен саясаттанушылардың еңбектері да аса қызығушылықты тудырады.
Дереккөздері. Негізгі дерек көздер ретінде Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық Ұйымының (ЕҚЫҰ) ресми құжаттары мен жарияланымдары алынды.
Тақырыпты зерттеуде маңызды алғашқы дереккөздері ретінде келесі саяси құжаттарды атап өтуге болады: Еуропадағы Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық Мәслихаты Қорытынды актісі 1975 ж.3; ЕҚЫҰ институттары мен құрылымдарының ары қарай дамуы туралы Париж құжаты4; 1986 жылғы Вена кездесуінің қорытынды құжаты5; 1990 ж. 5-29 маусымдағы Копенгаген маслихаты Құжаты6; 1992 ж. дауды бейбітшілік жолмен реттеу бойынша ЕҚЫҰ мәслихатының нәтижелері7; 1992 жылғы Хельсинки құжаты8.
Дереккөздердің екінші тобын саяси және мемлекет қайраткерлерінің сөздері, сұхбаттары, конференция материсладры құрайды: Н.Ә.Назарбаев9, Қ.Қ.Тоқаев10; ЕҚЫҰ мүше-елдері мемлекет және үкімет басшылары кездесулерінің материалдары11.
Диплом жұмысының мақсаты Қазақстан Республикасы мен ЕҚЫҰ ынтымақтастығын қарастыру. Қойылған мақсат келесі міндеттерді шешу жолымен іске асырылады:
- ЕҚЫҰ қызметінің негізгі бағыттары мен құрылу тарихын қарастыру;
- ЕҚЫҰ құрылымын зерттеу;
-ЕҚЫҰ мен Қазақстан арасындағы қатынастардың қалыптасуы мен даму кезеңдеріне және ынтымақтастығының негізгі бағыттарына талдау жасау;
- ұжымдық қауіпсіздік жүйесінде ЕҚЫҰ мен Қазақстан Республикасының ынтымақтастығын зерттеу;
- қатысушы-мемлекеттер талаптары контексінде ЕҚЫҰ реформалау мәселелерін анықтау.
Жұмыстың методологиялық негізі. Диплом жұмысын жазуда автор жалпығылыми зерттеу әдістерін пайдаланған: құрылымдық-логикалық, тарихи-құқықтық, салыстырмалы-құқықтық, және де жүйелік талдау әдісі.
Зерттеудің методологиялық негізі кеңестік, ресейлік, отандық және шетелдік авторлар еңбектері болып табылады. Сонымен қатар жұмыс барысында белгілі саясаттанушылар, дипломаттар, философтар, саяси қайраткерлердің ғылыми еңбектері мен жарияланымдары зертелген.
Хронологиялық шектер. Зерттеу кең көлемді мәселелі-хронологиялық контексте ашылған, ЕҚЫҰ құрылуы 1973 жылдан бастап қазіргі күнге дейінгі кезеңді қамтиды. Мұнда ЕҚЫҰ мен Қазақстан Республикасының ынтымақтастығының даму беталысы мен қазіргі заманғы құбылысын талдау, осы шақты түсінуге және болашақты болжауға көмектесетін өткеннің мәнді саяси процестерін есепке ала отырып құрылған.
Диплом жұмысының құрылысы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

ПАЙДАЛЫНЛАҒАН ӘДЕБИЕТЕР ТІЗІМІ

1. Заңнамалық актілер, саяси құжаттар

1. Заключительный акт Совещания по безопасности и сотрудничеству в Европе (СБСЕ) от 01.08.1975г. Хельсинки// Международное право в документах. Сост. Н.Т. Блатова. М., 1982.
2. Пражский документ о дальнейшем развитии институтов и структур СБСЕ // Московский журнал международного права. 1992. № 2.
3. Документ Копенгагенского совещания, 5-29 июня 1990 г.: Конференция по человеческому изменению СБСЕ. М., 1990.
4. Документ ООН. S/23280
5. Итоговый документ Венской встречи 1986 гола представителей государств участников Совещания по безопасности и сотрудничеству в Европе. М, 1989.
6. Общеевропейская встреча в верхах, Париж, 19-21 ноября 1990 г.: Документы и материалы. М.. 1991.
7. Результаты совещания СБСЕ по мирному урегулированию споров (Женева, 12-23 октября 1992 года) // Московский журнал международного права. 1993. № 3.
8. СБСЕ. Хельсинский документ 1992 года //Московский журнал международного права. 1992. № 4.
9. Договор о коллективной безопасности (ДКБ) 15 мая 1992 год // Сборник документов по международному праву. Т.1.- Алматы, 1998.
10. Соглашение об основных принципах военно-технического сотрудничества между государствами-участниками ДКБ. (г. Москва, главы правительств) 20 июня 2000 год//Законодательная база Юрист. www.zakon.kz

2. Сөздер, мәлімдемелер, мемлекеттік және саяси тұлғалармен сұхбаттар, конференция материалдары

1. Назарбаев Н.А. Нурсултан Назарбаев: Мы за многополюсный мир: (интервью вёл В.Третьяков) // Независимая газета. 24 февраля 2000 год.
2. Токаев К.К. Главное практические дела. //Каз.правда. 2000. 14 июля.
3. Основные направления внутренней и внешней политики на 2004 год Послание Президента народу Казахстана Астана, 4 апреля 2003 г.
4. Встреча глав государств и правительств стран - членов СБСЕ //Дипломатический вестник. 1995. № 1.
5. Заявление государств-участников ДКБ в связи с террористичекими актами в Соединенных Штатах Америки. (г. Ереван, СКБ) 12 сентября 2001 год//Законодательная база Юрист. www.zakon.kz
ІІ.ЗЕРТТЕУЛЕР

1. Schermers H. Іnternatіonal іnstіtutіonal law. Leіden, 1972. V. І.
2. Актуальные проблемы внешней политики Казахстана (Сб. ст. МИД РК.). М.: Русский Раритет. 1998.
3. Внешняя политика Казахстана Алматы-Москва, 1995.
4. Во имя мира, безопасности и сотрудничества: К итогам Совещания по безопасности и сотрудничеству в Европе, состоявшегося в Хельсинки 30 июля - 1 авг. 1975 г. М., 1975.
5. Гефтер А.В. Европейское международное право. М., Наука, 1988.
6. История ОБСЕ: «От Хельсинки до Будапешта. М., 1998.
7. История СБСЕ/ОБСЕ в документах. 1973 - 1994. М., 1996.
8. Ковалев А. Н. Азбука дипломатии. М., 1977.
9. Кулжабаева Ж.О. Международное публичное право. Алматы, 2002.
10. Курс международного права, М. Наука, 2001.
11. Лукашук И. И. Международное право. Общая часть. Учебен. М.: Издательство ВЕК, 1996
12. Мазов В. А. Принципы Хельсинки и международное право. М, 1979.
13. Назарбаев Н.А. Критическое десятилетие. А.2003г.
14. Назарбаев Н.А. На пороге XXІ века. Алматы: Онер, 1996.
15. Назарбаев Н.А. Пять лет независимости. Алматы: Казахстан, 1996.
16. Назарбаев Н.А. Стратегия развития Казахстана как независимого государства. Алматы, 1992.
17. Примбетов С.Д. Актуальные проблемы внешней политики Казахстана. А.1998.
18. Решетов Ю.А. Борьба с международными преступлениями против мира и безопасности. М., 1983.
19. Сборник Действующее международное право. (в 3-х томах). Москва, 1996.
20. Собакин В. К. Равная безопасность. М., 1984.
21. Создание новой системы европейской безопасности и роль международных организаций. М.,1996.
22. Талалаев А. Н. Хельсинки: Принципы и реальность. М., 1985.
23. Токаев К.К. Под стягом независимости: очерки о внешней политики Казахстана. Алматы; 1997.
24. Тункин Г. И. Теория международного права. М., Международные отношения, 1998.
25. Ушаков Ю.А. Основания международной ответственности. М., 1983.
26. Фарукшин М. Х. Международно-правовая ответственность: (Сущность и основание) // Международная правосубъектность. М.: Юрид. лит., 1971.
27. Хименес де Аречага Э. Современное международное право. М.: Прогресс, 2003.
28. Черниченко С. В. Международное право: современные теоретические проблемы. М., 1993.
29. Шибаева Е. А. Право международных организаций. М., 1986.

ІІІ. Ағымды басылымдар

1. Акимбеков С. Безопасность в коллективности? №9 (96) 7 - 20 мая 2003 г.
2. Алимжанова Б.Т. Перспективы Казахстана. //Независимая газета. 24 февраля 2000.
3. Алов О. Стокгольмская конференция по мерам укрепления доверия, безопасности и разоружения в Европе // Международный ежегодник: Политика и экономика. М., 1985.
4. Игнатенко Г. В. Заключительный акт общеевропейского совещания в Хельсинки // Правоведение. 1976. №3.
5. Казахстанская правда. 30 октября 2002.
6. Кофод М. Московское совещание по человеческому изменению // Московский журнал международного права. 1992. № 2.
7. Крайкемайер А. На пути к единой системе ценностей в рамках СБСЕ // Московский журнал международного права. 1993. № 3.
8. Лукашук И. И. Международные политические нормы к условиях разрядки напряженности // Советское государство и право. 1976. № 8.
9. Малинин С. А. Совещание в Хельсинки (1975 г.) и международное право // Правоведение. 1976. № 2.
10. Нысанбаев А., Кадыржанов Р. Безопасность Казахстана. //Казахстанская правда 19.02.2003.
11. Пархалина Т. О новой архитектуре безопасности в Европе// Мировая экономика и международные отношения. 1999. № 12.
12. Фридмен Л. Силовой потенциал и вакуум безопасности в Европе.// Мировая экономика и международные отношения. 1995. № 2.
13. Петрова С.Н. Культурно-историческое наследие, ресурс внешней политики РУЗ // Восток, 1998. №3.
14. Роль ОБСЕ на Балканах. //Наш современник. 2002. №1.
15. Токаев К.К. Главное практические дела. Каз.правда. 2000. 14 июля
16. Усенко Е. Т. Совет Экономической Взаимопомощи - субъект международного права // Советский ежегодник международного права, 1979. М, 1980.
17. Фридмен Л. Силовой потенциал и вакуум безопасности в Европе// Мировая экономика и международные отношения. 1995. № 2.

ІV. Анықтамалық әдебиеттер

1. Внешнеэкономическая деятельность Республики Казахстан. Статистический сборник // Под ред. Ж.А.Кулекеева. Алматы. 2003.
2. Колосов Ю.М. Международное право. М.2001г.
3. Спиридонов В.А. Международные организации. М. 2000.
4. Хроника внешней политики Республики Казахстан. 2001 год. Центр внешней политики и анализа. Алматы, 2002.
5. Шреплер Х.А. Международные организации. М.1995.
6. Хрестоматия по новейшей истории. В 3-х томах. Под ред. Гафурова Б.Г., Зубока Л.И. Куранова Г.Г., Майского И.М. - М., 1968.

Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3

1. ЕҚЫҰ: ЕУРОПАҒА АРНАЛҒАН ЖАҢА ҚАУІПСІЗДІК АРХИТЕКТУРАСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1. ЕҚЫҰ құрылу тарихы мен қызметінің негізгі бағыттары.11
2. ЕҚЫҰ құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
2. ЕҚЫҰ жӘне ҚАЗАҚСТАН АРАСЫНДАҒЫ ӨЗАРА ҚАРЫМ-
ҚАТЫНАС ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
1. ЕҚЫҰ мен Қазақстан арасындағы қатынастардың орнау мен
кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2. ЕҚЫҰ мен Қазақстан арасындағы байланыстың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4 2
3. Ұжымдық қауіпсіздік жүйесіндегі Қазақстан Республикасы мен ЕҚЫҰ
байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... . 52

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... .. 65

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының1 жаңа жеке
халықаралық қатынастар субъектісі ретінде әлемдік аренаға шыққанына 10
жылдан астам уақыт өтті. Жас мемлекеттің құрылуы, әлемдегі өз орнын табуы
үшін өткен жылдар маңызды және жемісті болды деп атап айтуға болады.
Соғыстың аяқталғанына да біраз жыл өтті. Сол кездері мемлекеттер жаңа
әлемді құра бастады, дәл сол жылдары БҰҰ, ЕҚЫҰ және басқалар секілді
жаңа халықаралық ұйымдар құрылды. Бірақ та бітімгершілік күштерді
толығымен іске асыруға екі жүйенің қарама-қарсылығы мен жауығуы кедергі
болды. Енді міне әлемдік қоғамдастық алдында іс жүзінде сол, тек біраз
жаңартылған және неғұрлым гуманды міндеттер тұр. Қарама-қарсы тұру
кезеңінен кейін сенім мен қауіпсіздікті сақтау, дамыған, дамушы, мемлекет
ретінде тұрақталған, не жас елдер арасындағы қаныққан қатынастар негізінде
құрылған жаңа әлемдік тәртіп орнату мүмкіндігі туындады. Біз үшін осы
процестердің соңғы жылдары Қазақстанның тікелей қатысуымен болып жатқаны
өте маңызды.
КСРО тарағаннан кейін оның құрамындағы одақтас
республикалары,суверенді, тәуелсіз мемлекеттер бола отырып, Кеңестер Одағы
қалаған жолдан тайқып, барлық адамзаттың жолымен жүруге бел буды.
Қазақстан да, бұрынғы КСРО 15 одақтас республикасының бірі ретінде,
шеттеп қалған жоқ, керісінше мемлекеттердің әлемдік қоғамдастығына кіруде
бастамашылардың бірі болды. 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан КСР
Одағының тәуелсіз республикасынан суверенді, тәуелсіз мемлекет болды. Осы
күннен бастап Қазақстан Республикасының жаңа мазмұнды, халықаралық
құқықты субъектілігі басталады.
Интеграциялық процестер және интеграцияға ұстанымдар қазіргі
кездегі әлем дамуының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. “Бүкіл әлем
интеграцияға, күштерді біріктіруге, қатынастарды дұрыс реттеуге
ұмтылуда. Біздің алдымызда Еуропалық Қоғамдастық, араб мемлекеттерінің
Лигасы, Австралиялық Одақ, оңтүстік америкалық мемлекеттер және тынық
мұхиты аймағының бірлестіктері, басқа да көптеген қоғамдастықтар
тәжірибесі тұр”- деп Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
өзінің “Қоғам трнасформациялы стратегиясы және еуроазиялық қоғамның
өркендеуі” атты кітабында атап өткен.
Осы жолға 50 жыл бұрын түсіп, еуропалық мемлекеттер күшті ұлттық
бірлестіктерге айнала отырып, қалыптасқан “европеизм” идеологиясы
құрылымымен экономикалық және саяси реттелетін жаңа түрге ие, тікелей
әлеуметтік ... алшақтау мүмкіндігі бар өз дамуы бағытын анықтаған.
Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық Ұйымымен (ЕҚЫҰ)
ынтымақтастық Қазақстан үшін стратегиялық сыртқы саяси бағыт болып
табылады.
ЕҚЫҰ - әрекет етуші ұйымдардың ішіндегі қауіпсіздікті қолдау бойынша
ең ірісі, тұрақтылықты қолдау саласында үлкен әулетке ие ең жас ұйым
болып табылады. ЕҚЫҰ - ресми түрде тек 1995 жылы ресімделген, бірақ
өзінің құрылуын Хельсинки келісіміне қол қойылғаннан кейін 1975 жылы
бастаған жаңа ұйым.
Қазіргі кезде, жаңа мыңжылдықтың табалдырығында тұрған әлемде
қауіпсіздік мәселесі маңызды болып отыр. Ол, менің көзқарасым бойынша,
экология, халықаралық қылмыспен күрес және экономикалық мәселелермен
қатар алдағы жүзжылдықта өзекті болады. Әлемдік қоғамдастық
қауіпсіздікті бірігіп сақтау үшін біртұтас механизм жасауға бірнеше рет
талпынған. Бұл процесс өз бастамасын Ұлттар Лигасы құрылған кезден алады
және қазіргі күнге дейін өзекті мәселенің бірі болып отыр. Әрине,
мемлекеттер топтары арасындағы көптеген қарама-қайшылықтар, әлеуметтік
және саяси айырмашылықтар, сыртқы саяси концепциялар аспектілері бәрі
үшін біртұтас механизмді жасауда әрқашанда дестабилизациялаушы болып
табылады. Құрылған құрылымдар жиі қабілетсіз немесе маңызды болып
табылатын бейбітшілік пен тұрақтылықты қолдаумен байланысты шешімдерді
қабылдауда жеткіліксіз беделді болып келеді. Қазіргі жағдай бұдан тыс
емес. Тікелей себебі ЕҚЫҰ құру болып табылатын бәсеңдету процесі,
белгісіз мерзімге дейін тоқтатылғанға ұқсайды, бұл жалпы бейбітшілшік
пен ашықтылыққа көмектесуге шақырған халықаралық механизмдердің
әрекеттілігіне сенімсіздік тудырады. Халықаралық қауіпсіздікті сақтау
бойынша ең негізгі орган болып табылатын – БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі -
әлемді “суық соғыс” уақытына қайта әкелу қаупі бар соғыстың алдын алуда
жеткіліксіз беделді болып отырған жағдайда, ортасында ЕҚЫҰ бар басқа
бейбітшілікті қолдайтын аймақтық ұйымдардың рөлі туралы айту қиын.
Бірақ та бұл ұйымның әлеуеті өте үлкен, оны практикада өзінің мақсаты
мен ұстанымдарын іске асыруда өзінің бар мүмкіншілігін пайдалану
күтіп тұр. Міне осы себепті менің жұмысымның басты бағыты, ең алдымен,
неғұрлым келешекті аймақтық қауіпсіздік ұйым ретінде ЕҚЫҰ әлеуетті
мүмкіндіктерін ашу болып отыр. Югославиялық оқиғалар ЕҚЫҰ
бітімгерлік әрекеттерінің тиімсіздігін көрсетсе де, ол Еуропа мен
Азияның басқа аймақтарында конструктивті рөл ойнап келді және әлі де
ойнауда. Жұмыста ұйыммен қабылданған шешімдерді іске асыруда нақты
механизм ретіндегі ЕҚЫҰ арнайы уәкілдігі қызметін сипаттауға көп көңіл
бөлінген.
Суық соғыс жағдайында құрылған Еуропадағы қауіпсіздік және
ынтымақтастық бойынша Ұйымы (ЕҚЫҰ) сол кезде әрекет еткен жүйенің жемісі
болды және сол уақыттың талаптарына сай келді. Қазіргі кезде түрлі
фаткорлардың қысымымен оның рөлі мен қызметі өзгеруде. Мәселе
жаңартылған ЕҚЫҰ қызметінің жаңа тәуелсіз республикалардың саяси
шындығына, олардың мемлекеттік мүдделеріне, сыртқы және ішкі
қауіпсіздігіне қаншалықты сай келетіндігінде болып отыр.
1975 жылы Хельсинкиде қабылданған қорытынды акт, биоөрісті жүйе
жағдайында социалистік және капиталистік блоктар мемлекеттерінің
бейбіт қатар өмір сүруін ұйымдастыруға шақырған ЕҚЫҰ құрылуына жол
ашты. Соғыстың аяқталуымен ескіні тарату мен әлемдік тәртіптің жаңа (көп-
және бірөрісті) нұсқасын ресімдеу қажеттілігі, Орталық-Азия аймағы үшін
жетекші мемлекеттер арасындағы тарихи қарсы тұрудың қалпына келуі ЕҚЫҰ
қызметіне басқаша тұрғыдан қарауға мәжбүр етті. Бүгінгі күні ол көбіне
адам құқығы, демократиялық даму мен ұлтаралық және діни қақтығыстардың
алдын алумен шектеледі. Мұнда ЕҚЫҰ мемлекеттердің ішкі істеріне
араласу кері беталысы күшеюде. Бұл Құрама Штаттар және басқалар ұйымды
өзінің геосаяси мақсатына жету құралына айналдырғысы келетіндігімен
түсіндіріледі: кез келген басқа күштер әсерін әлсірету және “геосаяси
сұйқытық” бай қорларына ие аймақта басым болу.
Бұндай саясат, әрине, бұл жерде өздерінің қауіпсіздігіне қауіп
төнуді көретін суверенді мемлекеттердің наразылығын, сонымен қатар жаңа
мемлдекеттер мәртебесінен үміті бар мүдделі елдердің қарсылығын тудырады.
Осылайша, Орталық Азия аумағы әлемнің ықпалды мемлекеттерінің қақтығысу
алаңына айналып отыр, және ЕҚЫҰ құрлықтағы қазіргі кездегі өзгерістердің
негізгі институтына айналуда. Жағымсызыдығы, бұл басынан бізге
пассивті рөл берілгендігі, бізге ешкім де және ешнәрсе де тәуелді емес. АҚШ
және Еуроодақ елдері Орталық Азиядағы жағдайды бақылауды күшейту үшін
ЕҚЫҰ мүмкіндіктері мен институттарын жан-жақты жұмылдыру жолын
жалғастыруда. 90-шы жылдардың басында ақ, Вашингтон мол көмірсутек және
басқа стратегиялық ресурстары бар және тұрақсыздықтың жоғары әлуетін
сақтаған аймақты Құрама Штаттар үшін өмірлік маңызы бар деп жариялаған.
Ал, 1999 жылы Стамбул саммитінде қабылданған еуропалық қауіпсіздік
Хартиясында ЕҚЫҰ үшін Орталық Азия жалпы үдеуші мәнге ие екендігі
аталған.
Осы мүдде саласында, АҚШ мен ЕО елдерімен тығыз байланыста аймақтағы,
бірінші кезекте Қазақстандағы, ұйымның қатысуын кеңейту қадам басқан ЕҚЫҰ
төрағалығы қызметін қарастыруға болады.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Тақырыптың зерттелу дәрежесі туралы сөз
еткенде, ЕҚЫҰ тарихына арналған орыс тілінде тек бір фундаменталды
зерттеуді атап өтуге болады: “Хельсинкиден Будапештке дейін. ЕҚЫМЕҚЫҰ
тарихы құжаттарда. 1973-1994”. РҒА Еуропа Институ мен Стокгольм әлем
мәселелерін зерттеу халықаралық институтымен бірігіп дайындалған бұл
жұмыс ЕҚЫҰ даму тарихын , және де оның қызметін қарастыруда зор көмегін
тигізді.
Ресей тарихнамасы. Ұйымның жеке аспектілері төмендегі ресейлік
халықаралық-заңгерлер еңбектерінде қарастырылған: Ю.М. Колосов, О.Н.
Быков, И.И. Лукашук, Т.Пархалина, А.Н. Талалаев, М.Х. Фарукшин.
Кеңестік халықаралық-құқықтық әдебиеттерде бір бөлігі ұжымдық
қауіпсіздік жүйесі болып табылатын халықаралық қауіпсіздік концепциясы
жасалынған. Диплом жұмысын дайындауда автор В.И. Кузнецов, Н.А.Ушаков,
Г.И. Тункин еңбектерінде жасалынған теориялық және практикалық қағидалар
мен тұжырымдарға сүйенген.
Отандық тарихнама. Жұмысты жазуда Н.А.Назарбаев, К.К.Тоқаев,
С.Д.Прімбетов, Ж.О. Құлжабаев секілді саяси қайраткерлердің еңбектері
зор көмегін тигізді. Осы мәселені зерттеу процесінде зерттеуші үшін
ресейлік және қазақстандық саясаттанушылар ұстанымдары қызығушылық
туғызды, мысалы, А.Д. Богатуров, М.А. Хрусталев, М.М. Наринский, А.В.
Мальгин, М.И. Рыхтих, В.Н. Матяш, К.С. Гаджиев, У.Т. Касенов,
Д.Елеукенов, М. Лаумулин, Е.Карин, Д.А. Калиев еңбектері. Сонымен қатар,
орыс тілінде жарияланған, Ся Ишань, Пан Гуан және Син Гуанчэн секілді
қытай саясаттанушыларының мақалалары да қызығушылық тудыруда.
Батыстық тарихнама. Я. Броунли, Г.Кельзен, Р.Ульман, А.Уолферс,
Г.Шварценьерг және т.б. секілді шетелдік заңгерлер мен саясаттанушылардың
еңбектері да аса қызығушылықты тудырады.
Дереккөздері. Негізгі дерек көздер ретінде Еуропадағы қауіпсіздік
және ынтымақтастық Ұйымының (ЕҚЫҰ) ресми құжаттары мен жарияланымдары
алынды.
Тақырыпты зерттеуде маңызды алғашқы дереккөздері ретінде келесі
саяси құжаттарды атап өтуге болады: Еуропадағы Еуропадағы қауіпсіздік және
ынтымақтастық Мәслихаты Қорытынды актісі 1975 ж.3; ЕҚЫҰ институттары мен
құрылымдарының ары қарай дамуы туралы Париж құжаты4; 1986 жылғы Вена
кездесуінің қорытынды құжаты5; 1990 ж. 5-29 маусымдағы Копенгаген
маслихаты Құжаты6; 1992 ж. дауды бейбітшілік жолмен реттеу бойынша ЕҚЫҰ
мәслихатының нәтижелері7; 1992 жылғы Хельсинки құжаты8.
Дереккөздердің екінші тобын саяси және мемлекет қайраткерлерінің
сөздері, сұхбаттары, конференция материсладры құрайды: Н.Ә.Назарбаев9,
Қ.Қ.Тоқаев10; ЕҚЫҰ мүше-елдері мемлекет және үкімет басшылары
кездесулерінің материалдары11.
Диплом жұмысының мақсаты Қазақстан Республикасы мен ЕҚЫҰ
ынтымақтастығын қарастыру. Қойылған мақсат келесі міндеттерді шешу
жолымен іске асырылады:
- ЕҚЫҰ қызметінің негізгі бағыттары мен құрылу тарихын қарастыру;
- ЕҚЫҰ құрылымын зерттеу;
-ЕҚЫҰ мен Қазақстан арасындағы қатынастардың қалыптасуы мен даму
кезеңдеріне және ынтымақтастығының негізгі бағыттарына талдау жасау;
- ұжымдық қауіпсіздік жүйесінде ЕҚЫҰ мен Қазақстан Республикасының
ынтымақтастығын зерттеу;
- қатысушы-мемлекеттер талаптары контексінде ЕҚЫҰ реформалау
мәселелерін анықтау.
Жұмыстың методологиялық негізі. Диплом жұмысын жазуда автор
жалпығылыми зерттеу әдістерін пайдаланған: құрылымдық-логикалық, тарихи-
құқықтық, салыстырмалы-құқықтық, және де жүйелік талдау әдісі.
Зерттеудің методологиялық негізі кеңестік, ресейлік, отандық және
шетелдік авторлар еңбектері болып табылады. Сонымен қатар жұмыс барысында
белгілі саясаттанушылар, дипломаттар, философтар, саяси қайраткерлердің
ғылыми еңбектері мен жарияланымдары зертелген.
Хронологиялық шектер. Зерттеу кең көлемді мәселелі-хронологиялық
контексте ашылған, ЕҚЫҰ құрылуы 1973 жылдан бастап қазіргі күнге дейінгі
кезеңді қамтиды. Мұнда ЕҚЫҰ мен Қазақстан Республикасының
ынтымақтастығының даму беталысы мен қазіргі заманғы құбылысын талдау, осы
шақты түсінуге және болашақты болжауға көмектесетін өткеннің мәнді саяси
процестерін есепке ала отырып құрылған.
Диплом жұмысының құрылысы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ЕҚЫҰ: ЕУРОПАҒА АРНАЛҒАН ҚАУІПСІЗДІКТІҢ ЖАҢА АРХИТЕКТУРАСЫ

1.1. ЕҚЫҰ құрылу тарихы мен қызметінің негізгі бағыттары

Алғашында ЕҚЫҰ КСРО және басқа онымен одақтас мемлекеттердің
бастамасымен 33 еуропалық мемлекеттер, және де АҚШ пен Канада өкілдерінің
халықаралық мәслихаты ретінде Еуропадағы қауіпсіздікді бекіту мен әскери
қарсы тұруды азайту шараларын жасау үшін құрылған. Бірнеше кезеңдерден
өткен:
Бірінші кезең - 1973 ж. шілденің 3-нен 7-сіне дейін Хельсинкиде
мемлекеттердің сыртқы істер министрлері деңгейінде.
Екінші кезең - 1973 жылдың 18 қыркүйегінен 1975 жылдың 21 шілдесіне
дейін Женевада (үзілістермен), онда мәслихан күн тәртібінің барлық
бөлімдері бойынша 200 ұсыныстар енгізілген және Қорытынды актісінің
мәтіні келісілген.
Үшінші кезең - 1975 жылдың 30 шілдесінен 1 тамызына дейін Хельсинкиде
мемлекеттер басшылары деңгейінде. Осының барысында 1 тамызда Еуропадағы
қауіпсіздік және нытымақтастық Мәслихатының Қорытынды актісіне қол қойылды.
Жалпы еуропалық процесс – Еуропа елдері, АҚШ және Канада көпжоспарлы
әрекеттері бастама алды.
ЕҚЫҰ құрылу тарихы өз бастамасын 1975 ж. 1 тамызда Еуропаның 33
мемлекеті, және де АҚШ мен Канаданың Хельсинкиде Еуропадағы қауіпсіздік
және ынтымақтастық Мәслихатының Қорытынды актісіне қол қойылғаннан бастап
алады. Үшжылдық қарқынды кеңес беру негізінде жасалынған бұл құжат “10
бәсеңдету уағызы”12 атанды. “Уағыздар” құрамына суверенитеті, шекара
тұтастығы туралы, жанжалдарды шешуде күш қолданудан бас тарту,халықтардың
аймақтық тұтастығы және құқықтарын мойындау, бір елдің басқа елдің ішкі
істеріне араласпау, адамның құқығы мен еркіндігін сыйлау, мемлекеттер
арасындағы ынтымақтастық және халықаралық заңдарды сақтау қағидалары
кіреді.
Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық Мәслихатының Қорытынды
Актісінде келесі қатысушы-мемлекеттер әрекеттерінің өз ара қатынастары мен
ұкіметтің өзінің азаматтарына қатынасының негізгі ұстанымдары жазылған:
1. Суверендік теңдік, суверенитетке тән құқықты мойындау.
2. Күшті қолданбау және күштеп қорқыту.
3. Шекараның тұтастығы.
4. Мемлекеттің аумақтық тұтастығы.
5. Дауларды бейбіт реттеу.
6. Ішкі істеріне араласпау.
7. Адам құқығын және негізгі бостандықты, ой, сөз, дін және наным-
сенімді сыйлау.
8. Өз тағдырын билеудегі халықтар құқығы мен теңқұқылығы.
9. Мемлекеттер арасындағы ынтымақтастық.
10. Халықаралық құқық бойынша міндеттемелерді адал орындау.
Хельсинки Қорытынды Актісімен ЕҚЫМ процесінің ары қарай даму
процесіне негіз салынған. Бұл құжат келісім емес, саяси міндеттейтін
уәделестікті боылп табылады. Онда шарттардың орындалуына шолу жасау
мақсатында келесі қадамдар шегінде тұрақты кездесулер өткізу, жаңа
стандарттар мен нормаларды жасау, ынтымақтастықты кеңейту мен саяси
диалогты қолдау қарастырылған.
Қорытынды акт құрамына келесі негізгі уәделестіктер кіреді:
- халықаралық-құқық саласында – Екінші дүниежүзілік соғыстың саяси
және аумақтық қорытындыларын бекіту, арасында шекере тұрақтылығы
ұстанымы нақты түрде белгіленген қатысушы-мемлекеттер арасындағы өзара
қатынастардың он ұстанымын қабылдау;
- экономикалық салада – экономика, ғылым мен техника және қоршаған
ортаны қорғау салаларында жанжақты ынтымақтастықтың негізгі саласын
келісімге келтіру;
- қоғамдық салада – адамдардың құқығы мен негізгі еркіндігі бойынша
міндеттемелер қатарын келісі, соның ішінде, қозғалыс, байланыс, ақпарақ,
мәдениет және білім бостандығы мәселелері бойынша13.
Содан бері құрылық мәселесін шешуге арналған жалпы бағыттарды жасау
мен бәсеңдету процесі баяу дамыды, ол хельсинки мәслихатының
қатысушы-мемлекеттері өкілдерінің кездесулері қатарын өткізуде
берілген. “10 уағыз” негізіде жасалынған, елдер қол қойған механизм бұл
үшін әскери блоктарға қараған жақын болды. Германияның бірігуінен, КСРО
құлауынан және Варшава Келісімі Ұйымы елдерінің таратылуынан кейін Еуропа
мен АҚШ жаңа қауіпсіздік жүйесін құру мәселесі бойынша кең көлемді
таластар дамыды. Оның дамуының, әскери-саяси категориялар жетекші рөлді
ойнамай, бірінші кезекте экономика, экология, демократия, мәдениет,
ақпарат мәселелері тұруын есепке алынған түрлі сценарилері жасалынды14.
Жалпыеуропалық процесс саласындағы уәделестік заңды міндетті сипатқа
ие емес, алайда үлкен саяси мағынаға ие. Оларды қабылдауда консенсус
ережесі әрекет етеді.
Осы уәделестіктердің дамуы Белградтық (1977-1978 ж.), Мадридтық (1980-
1983 жж.), Стокгольмдік (1984 ж.), Веналық (1986 ж.) және Қорытынды Актінің
орындалу процессі туралы және еуропалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету
жөніндегі қосымша әрекеттерді өндірудегі ой бөлісу үшін басқа да еуропалық
елдер өкілдерінің кездесуінен тұрды.
ЕҚЫМ эволюциясы үшін ЕҚЫҰ қатысушы-елдерінің мемлекет пен үкімет
басшыларының Париж мәслихаты маңызды мәнге ие болды (19-21 қараша 1990
ж.). Онда “суық соғыс” дәуірінің аяқталғанын білдіретін жаңа Еуропа үшін
Париж хартиясына қол қойылды, Еуропадағы жай қарулы күштер туралы Келісім
(ЕЖҚКК) жасалынды және 22 мемлекеттің (НАТО мен ВКҰ мүшелері) бірікке
декларациясы қабылданды. Сонымен қатар 1990 ж. Еуропадағы қауіпсіздік пен
сенімділікті бекіту шаралары бойынша Вена құжаты мақұлданды.
Париж маслихатының басқа маңызды нәтижесі ЕҚЫМ процесінің
институционализациялау туралы шешімдер болды. Саяси кеңестердің үш сатылы
механизмі құрылды: жоғары дәрежедегі кездесулер, Шетел істері
министрлерінің Кеңесі (ШІМК), жоғарғы лауазымды тұлғалар Комитеті (ЖЛТК).
1991 жылы 10 қыркүйек пен 4 қазан аралығында Москвада үшінші ЕҚЫМ
адамдар өлшемі бойынша Конференцияның қорытынды мәжілісі өтті (біріншісі
1998 жылы Парижде, екіншісі – 1990 ж. Копенгагенде өткен). Москвалық
мәжілісте қабылданған құжатта алғаш рет, адам құқығына, негізгі
бостандық, демократия және заңның үстемдігіне қатысты мәселелр
халықаралық сипатта екендігін аталған, ал ЕҚЫҰ адамды өлшеу саласында
сәйкес мемлекеттің ішкі істеріне жатпайды.
Жалпы еуропалық процестің дамуы үшін кезеңді оқиға 1992 ж. жоғары
деңгейдегі Хельсинки кездесуі болды.
Хельсинкиде қабылданған құжат – “Ауыспалы уақыт талабы” – ЕҚЫҰ
қатысушы-мемлекеттер арасындағы саяси диалог форумынан “Вакуверден
Владивостокка дейін” әскери-саяси тұрақтылықты сақтау және
ынтымақтастықты дамыту бойынша трансаймақтық ұйымға өзгеруінің бастамасы
болды. ЕҚЫҰ локальды және аймақтық жанжалдарды реттеу мен алдын алу
саласында практикалық сипатта шаралар қолданудың түрлі мүмкіндіктері мен
кең көлемді өкілеттелігіне ие болды.
1992 жылы шілдеде қабылданған жаңа Хельсинки құжатында мынадай
міндет қойылды, ЕҚЫҰ шегінде біріккен іс-әрекеттерге қосымша импульс
беру және осындай әрекеттердің ары қарайғы мүмкіншіліктері белгіленген.
Осы құжатқа сәйкес, ЕҚЫҰ, негізінен, жанжалдардың алдын алу мен
тоқырауларды реттеуді ертерек ескерту саласында маңызды рөл ойнайды. Ұлт
азшылығы істері бойынша Жоғары комиссар лауазымы бекітілді, оның алдына
аймақтық жанжалға айналу мүмкіндігі бар ұлттық ала ауыздықтың пайда
болуының ерте кезеңінде әрекет ету міндеті қойылды.
ШІМК Стокгольм кездесуі (14-15 желтоқсан 1992 ж.) осы процесті
жалғастырды. ЕҚЫҰ Бас хатшысының орны бекітілді, КСДЛ веналық тобының
жұмысы басталды, оның шегінде ЕҚЫҰ қызметінің барлық ағымды мәселелерін
талқылаулар жүргізілді.
1993 ж. желтоқсанында Венада жаңа орган – Тұрақты комитет (1994
жылдың желтоқсанынан бастап – Тұрақты Кеңес) құрылды. ЕҚЫҰ шұғыл әлуеті
нақты және әлуетті жанжалдар ауданында тоқырауды реттеу және жанжалдардың
алдын алу бойынша бағытталған бірқатар істерінің арқасында одан да
жақсы нығайды.
ЕҚЫҰ тиімділігін арттыру міндеттеріне, оның әлуетін бітімгерлікке
және тоқырауларды реттеуге жаңадан өзгертуге Римдегі ЕҚЫҰ ШІМК кездесуі
арналды (30 қараша – 1 желтоқсан 1993 ж.).
Рим ШІМК басқыншылық ұлтшылдық бойынша Декларация қабылдады, ол
хельсинки процесін қазіргі кездегі жанжалдардың осы қауіпті көзіне
қарсы тұруға бағыттайды.
ЕҚЫҰ құрылымдық қатайту бойынша бірқатар шешімдер келісілді, соның
ішінде ЕҚЫҰ Тұрақты комитеті - қатысушы-мемлекеттер өкілдерінің тұрақты
институтын құру туралы.
1994 ж. желтоқсанында Будапештте жоғары деңгейдегі кезекті кездесу
болды. 1995 ж. 1 қаңтарынан бастап ЕҚЫМ-ды ЕҚЫҰ- Еуропадағы қауіпсізді
және ынтымақтастық ұйымы деп өзгерту туралы шешім қабылданды.
Саммит құжаттарында – “Жаңа дәуірдегі шынайы серіктестік жолында”
Саяси декларациясы мен басқа шешімдерде қауіпсіз, біртұтас және ерікті
Еуропаны құрудағы ЕҚЫҰ негізгі орнының әлуетті қағидалары өз
көрінісін тапты. Екінші дүние жүзілік соғыстың аяқталғанына 50 жыл
толуымен байланысты Декларация қабылдау маңызды саяси оқиға болды.
Саммиттің ірі қорытындысы ХХІ ғасырдағы Еуропа үшін жалпы және
тегіс қамтитын қауіпсіздігі үлгісін жасауды бастау туралы уәделестік
болды. Әскери-саяси уәделестіктер (“Қауіпсіздіктің әскери-саяси
аспектілеріне қатысты әрекет кодексі”, “Таратылмауды реттейтін
ұстанымдар” және т.б.) сенімділіктің біртұтас кеңістігінің негізін салды.
1995 ж. 7-8 желтоқсанда Будапештте ШІМК кездесуі болды, ол екі басты
тақырыпта өтті - қауіпсіздіктің жаңа үлгісі және оны реттеуде ЕҚЫҰ үлесі.
Үлгі бойынша жылдық дискуссиның қорытындысын шығарған және ары қарайғы
жұмыстың бағыттарын анықтаған аралық құжат қабылданды. 1996 ж. 2-3
желтоқсанжа Лиссабонда ЕҚЫҰ қатысушы-мемлекеттерінің мемлекет және үкімет
басшыларының кезекті кездесуі болды. Қабылданған құжаттарда –лиссабон
саммитінің Декларациясы мен “ХХІ ғасырдағы Еуропа үшін жалпы және тегіс
қамтитын қауіпсіздік үлгісі туралы” Декларация- бөлінбейтін біртұтас,
бейбіт және демократиялық Еуропаны құрау қажеттілігіне, сонымен қатар
барлық өлшердердегі қауіпсіздік пен тұрақтылықты бекітуде ЕҚЫҰ басты
рөліне басты назар аударылған.
Лиссабонның басқа маңызды нәтижесі – ДОВСЕ жаңарту туралы құжатты
қабылдау болды. Бұл келісімнің бейімделуі туралы шешіммен бірге ресей
жағы қатысушы-мемлекеттердің өздерінің әскери күштеріне, қарулану деңгейі
мен оларды кеңейтуді қоса, қатысты ұстамдылық таныту міндеттемелеріне қол
жеткізді.
Лиссабон құжаты халықаралық қауіпсіздік және қарулануды бақылау
жүйелерінің әрекет ету саласында жинақталған тәжірибені жинақтап қорытып
қана қоймай, қауіпсіздіктің болашақ үлгісі Концепциясының негізін қалай
отырып оны тереңдетті. Лиссабон саммиті ЕҚЫҰ ұйым ретінде концептуалды
және институционалды ресімдеуді аяқтады.
Лиссабонда қабылданған “Қарулануды бақылаудың концептуалды базасы”
және “Қауіпсіздік саласы мен ынтымақтастық бойынша Форумның күн тәртібін
дамыту” Еуропадағы тұрақтылықты қамтамасыз етудің маңызды құралы ретінде
қарулануды бақылау рөлін бекітті. Олар жалпыеуропалық форматты әскери
қауіпсіздік пен сенімді бекіту бойынша шаралар туралы мәселелерді
қарастыру мен қою үшін пайдалануға мүмкіндік береді. Сонымен бірге ЕҚЫҰ
жұмысында бұрынғы КСРО мен ЮСФР аймағындағы “гуманитарлы-жанжалды”
мәселеге көңіл аудару неғұрлым нақытрақ болып отыр.
1997 ж. 18-19 желтоқсанында Копенгагенде ЕҚЫҰ шетел істері
министрлерінің Кеңесінің алтыншы кездесуі өтті. Оның басты нәтижесі
еуропалық қауіпсіздік Хартиясынан жұмыстың басталуы бойынша жайылған
шешімі болды. Ресей жағының ұсынысы бойынша бағытталған Хартияның
“негізгі бағыттары” тіркелді.
ЕҚЫҰ ШІМК кезекті, жетінші кездесуі 1998 ж. 2-3 желтоқсанда Ослода
өтті. ШІМК маңызды саяси қорытындысы еуропалық қауіпсіздіктің жаңа
жүйесін құрудағы, негізгі көкейкесті мәселелеріне, сонымен қатар қазіргі
кездегі Еуропаның қауіптері мен шақыруларындағы ЕҚЫҰ рөліне Ресейдің
қатынасы көрініс тапқан Декларациясын қабылдау болып табылды.
Декларацияға ЕҚЫҰ полициялық операциялары да кірді.
ШІМК дискуссияларында маңызды орынды косово мәселесі, ТМД
аумағындағы жанжалды оқиғалар алды. Грузия, Молдова бойынша, ЕҚЫҰ
мүмкіндіктерін қатайту, Орталық Азия бойынша бірқатар шешімдер қабылданды.
ЮСР аумақтық тұтастығы туралы қағида расталды.
Министрлер ЕҚЫҰ ары қарай күшейту бойынша бірқатар шараларды
қабылдаудың мақсаттылығын мойындады, бірінші кезекте жанжалдардың ерте
алдын алу мен сақтану, тоқырауларды реттеу және жанжалдан кейін қалпына
келтіру салаларында.
Алтыншы ЕҚЫҰ саммиті 1999 ж. 18-19 қарашада Стамбулда өтті. Ресей
делегациясын Ельцин басқарды. Саммитте еуропалық қауіпсіздік Хартиясына,
Еуропадағы қарапайым қарулы күштер туралы Келісімнің бейімделуі туралы
шартқа қол қойылды, қорытынды Саяси декларация және ары қарайғы жұмыс үщін
негіз болатын сенім шаралары бойынша Вена құжаты қабылданды.
2000 жылы 27-28 қарашада Венада ЕҚЫҰ ШІМК сегізінші отырысы болып
өтті. Онда “ Оңтүстік-Шығыс Еуропадағы ЕҚЫҰ рөлі туралы” декларация,
адамдар саудасына қарсы күрес бойынша ЕҚЫҰ қызметін күшейту туралы шешім
қабылданды, қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық бойынша Форум шегінде
қабылданған жеңіл және атқыш қаруларын заңсыз тарату мен айналымын шектеу
бойынша құжат мақұлданды. Ұстанымды алшақтаулар әсерінен министрлерге
кездесудің жалпы саяси қорытынды құжаты – министрлік декларация
қабылданбады.
2001 жылы 3-4 желтоқсанда Бухаресте ЕҰЫҮ ШІМК тоғызыншы отырысы болып
өтті. Негізгі саяси құжат министрлік декларация болды. Сонымен қатар
қабылданды:
- құрамында Ұйымның осы саладағы жұмысының ұзақмерзімді бағдарламасы
бар терроризммен күрес әрекетінің жоспары;
- ЕҚЫҰ саяси диалог үшін форум ретіндегі рөлін күшейту туралы құжат;
- аймақтық мәселелер бойынша өтініштер тобы (Грузия мен Молдова, таулы
Қарабах, Оңтүстік-Шығыс Еуропа және Орталық Азия);
- ЕҚЫҰ қызметін гуманитарлы өлшемі бойынша шұғыл шешімдер қатары15.
Кездесудің негізгі қорытындысы, ХХІ ғасырдың басында гуманитарлы-
құқыққорғау дискуссиясына көңіл аударудың арқасында экономикалық және
әскери-саяси ынтымақтастығының мәселелеріне зиян келтіру бойынша ЕҚЫҰ
тоқырауы жүйесін жеңу үшін алғышарттар құру болып табылады.
2002 жылы 12 маусымда Лиссабно халықаралық конференциясында
“Терроризмнің алныд алу және онымен күрес” қорытынды құжаты қабылданды,
онда терроризмге қарсы әрекеттің стратегиясы мен жоспарын іске асыруда
аймақтық және халықаралық ұйымдардың рөлі бағаланды және олардың
арасындағы ынтымақтастық ұстанымдары жасалынды.
2003 жылы 1-2 желтоқсанда Маастрихте (Нидерланды) ЕҚЫҰ ШІМК он бірінші
отырысы болды, онда әскери-саяси қауіпсіздік саласында бірқатар маңызды
шешімдер бекітілді: қарапайым оқ-дәрі қалдықтарын жою туралы, көшірілмелі
зенитті-ракеталық кешендердің (КЗРК) таратылуына бақылауды күшейту, жеңіл
және атқыш қарулар саласында озық іс-тәжірибе нұсқауы.
2004 жылы 15 қаңтарда Венада ЕҚЫҰ Тұрақты кеңесінің отырысында
ресей жағы ЕҚЫҰ жеке мемлекеттер мен топтардың мүддесіне қызмет ететін
құрал ретіндегі қазіргі көзқарасты өзгертуді және ЕҚЫҰ негізгі мақсатын-
бәрі үшін біртұтас ұстанымдар мен ережелерімен бөлінбейтін жалпы еуропалық
қауіпсіздік кеңістігін іске асыру үшін барлық күш жігерін салуды ұсынды.
ЕҚЫҰ саммиттерінде келесі жүзжылдық үшін қауіпсіздік үлгісін құру
туралы дискуссиялар жүргізілді, біраөқ оны жасау алғашқы фазасында ғана
қалды. Қатысушылар “Еуропа кездесетін жаңа қауіптер мен шақырулар,
қауіпсіздік мәселелерін кең көлемде көру қажет ” деген көзқарасты
ұстанды16. ЕҚЫҰ еуропалық қауіпсіздіктің жаңа архитектурасының негізі
ретінде, төрт бағыт бойынша – дағдарысты жағдайлардың ерте алдын алу,
дағдарысты жағдайларды жанжалға өтуіне жеткізбеу мақсатында превентивті
әрекеттер, дағдарыстарды реттеу, жанжалдан кейінгі реабилитация () Босния
мен Герцоговинадағы жағдайлар секілді) нақты тәжірибе жинаған ұйым ретінде
қарастырылды. Шешенстанда ЕҚЫҰ делдалдық бейтарап жақ ретінде әрекет
етті. ЕҚЫҰ қаруланы мен қарусыздандыруды бақылау саласындағы
мүмкіндіктері, оның экономикалық және мәдени ынтымақтастық, адам құқығын
қорғау саласындағы рөлі, қарастырылды. Бірақ зерттеушілер ұйым өз
қатысушыларына барлық қауіп түрлеріне қарсы қауіпсіздік кепілдемесін
берудің жеткілікті қаржылық, институционалды және ұйымдастырушылық
мүмкіндігіне ие емес деп шешуде:
“Еуропадағы қауіпсіздік жіне ынтымақтастық мәслихаты, мысалы, барлық
мемлекеттерді қамтиды, бірақ нақты тиімді шешімдерді қабылдау
мүмкіндігіне ие емес”.
“... ал бір ұйым осы кепілдемелері қамтамасыз ете ала ма және жаңа
жүйеде жетекші элемент бола ала ма? Жауап біржақты – жоқ, бола
алмайды.”17
Сонда да, кең тараған қауіпсіздік ұйымы ретінде ЕҚЫҰ құрылу
процесі Еуропа үшін неге соншалықты маңызды?
Біріншіден, қауіпсіздіктің жаңа концепциясын іске асыру үшін жалпыға
бірдей – жіберу нүктесі керек. ЕҚЫҰ ұстанымдарында бұл – демократия, адам
құқығын қамтамасыз ету, заңның үстемдігі, нарықтық экономика, әлеуметтік
әділеттілік және қоршаған ортаны қорғауға жауапкершілік –барлық қатысушы-
елдерде қарсылық туғызбайтын ұғымдар.
Екіншіден, ЕҚЫҰ негізі –барлық қатысушы-мемлекеттер үшін теңқұқылық,
бұл олардың экономикалық-әлеуметтік даму деңгейіне қарамастан барлық
елдерді тең жағдайға келтіреді, және түрлі кең көлемді диалог үшін,
соның ішінде экономикалық мәселелр бойынша да, есікті кең ашады.
Үшіншіден, әскери одақтар кең тараған қауіпсіздікті қамтамасыз ете
алмайды, ортақ жауға қарсы тұру үшін мемлекеттердің әскери әлуетін
біріктіреді. Әлуетті жау, өз кезегінде қарсы тұруға одақтастарын
іздестіреді, бұл үлкен мемлекеттер топтары арасында сенімді нығайтуға
себін тигізбейді. Қоғамдастықтар өз негізіне жалпы құндылықтарды алады
және өзінің белсенділігімен бір бірінің мүддесі үшін елдерге енуге,
сенімділік пен “тұнықтылық” құруға мүмкіндік береді. Бірақ: қоғамдық
толығымен әскери емес құралдарға сенетіндіктен, олар “ олар әдейі
басқыншылыққа қарсы тұра алмайды. Олар қоғамдастықтарды құру күйреуге
ұшырап және соғыс өрті тұтанған кезде әлсіз болады.”18
Төртіншіден, ЕҚЫҰ бірден-бір нақты жалпыеуропалық қауіпсіздік
ұйымы. 1990 жылдан кейінгі кезеңде, ол ұйымның шегінен тыс оны іске
жарамды ететін жаңа органдармен толықтырылды. Оған жататындар – Тұрақты
кеңес, Варшавадағы демократиялық институттар мен адам құқығы бойынша
Бюро, ұлт азшылығы істері бойынша Жоғары комиссар және жанжалдардың алдын
алу Орталығы. Сонымен қатар, ол шығыс Еуропадағы барлық жанжал шыққан
жерлерге жағдайда орнында және жанжалдарды бейбіт шешу мүмкіндіктерін
анықтау мақсатында бақылаушылар миссиясын жіберген. Және де ЕҚЫҰ БҰҰ
Жарғысының УІІІ бөліміне сәйкес ұжымдық қауіпсіздік жүйесіне “аймақтық
келісім” ретінде енгізілген.
Қазіргі кезде Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық Ұйымы (ЕҚЫҰ)
құрамына “Ванкуверден Владивостокқа дейін” аумақта орналасқан 54 мемлекет
кіретін (55 елдің мүшелігі – Югославияның - 1992 ж. тоқтатылды) қауіпсіздік
бойынша ұйым болып табылады. Бұл аймақта ЕҚЫҰ жанжалдарды ертерек тану,
алдын алу және жоюға, сонымен қатар дағдарыстарды реттеу мен жанжалдан
кейінгі реабилитацияны іске асыратын негізгі халықаралық құрал болып
табылады. ЕҚЫҰ қауіпсіздік мәселелерімен кең көлемде айналысады, оған
қаруландыруды бақылау, превентивті дипломатия, сенмі, адам құқығын күшейту
бойынша шаралар, сайлауды өткізуді бақылау, экономикалық және экологиялық
қауіпсіздік кіреді. Шашімдер консенсу базасында қабылданады – ұымға
кіретін барлық мемлекеттер тең мәртебеге ие. Осының бәрі ұйымды еуропаның
басқа ұйымдары мен институттарынан ерекшелейді. 54 мүше-мемлекеттер
еуропаны, кавказды, Орталық Азияны және Солтүстік американы біріктіреді.
ЕҚЫҰ сонымен қатар, жерортатеңіздік және азиялық серіктестерімен
ынтымақтастық қатынастар. ЕҚЫҰ осылайша, еуроатдантикалық және
еуроазиялық қағамды “Ванкуверден Владивостокқа дейін” біріктіреді деп
айтуға болады.
ЕҚЫҰ қауіпсіздік мәселесіне көлемді және кең тараған түрде
жақындайды, соның ішінде: адам құқығы мен негізгі еркіндікті дамытуды
қолдау мен қорғау, экономика мен экология саласында ынтымақтастық, осының
бәрі саяси және әскери мәселелер секілді, бейбітшілік пен қауіпсіздікті
қолдау мен күшейту мәселелерінде маңызды болып табылады. Оларды шешу
ЕҚЫҰ мақсатының негізгі мақсаты болып табылады. Түрлі аспектілер бір-
бірімен байланысқан және бір-біріне тәуелді түрде қарастырылады. Ұйымның
әрекет еткен мезгілінде мүше-елдер қауіпсіздіктің түрлі салаларында –
саяси, әскери, экономикалық, әлеуметтік- қосымша шараларды күшейтуге
белсенді қатысуда. ЕҚЫҰ әрекеті қауіпсіздік түсінуге негізделгендігінің
тағы бір айғағы, ұйымның жандалдың барлық даму сатыларында қатысуы,
ерте ескеру мен жанжалдың алдын алудан жанжалды шешуге және жанжалдан
кейінгі реабилитацияға қатысуы.

1.2. ЕҚЫҰ құрылымы

Қазіргі кезде ЕҚЫҰ міндеттер болып табылады:
- жалпы құндылықтар консолидациясы мен азаматтық қоғамды құру;
- локальды жанжалдардың алдын алу, тұрақтылықты қалпына келтіру және
соғыс жүріп жатқан аймақтарда бейбітшілікке жету;
- қауіпсіздіктің нақты және ұйғарылған қаупін жою және
ынтымақтастыққа негізделген қауіпсіздік жүйесін құруға жәрдемдесу
жолымен жаңа ... жолдарының алдын алу19.
Аталған міндеттер ЕҚЫҰ негізі институттары мен органдары арқылы іске
асырылады:
Саяси шешімдерді қабылдау органдары:
- Саммиттер – ЕҚЫҰ қызметіне шол жасалатиын, сәйкес басышылық шешімдер
қабылданатын, сонымен қатар, Ұйым қызметінің приоритеттері мен
ориентирлері белгіленетін (қатысушы-елдер шешімі бойынша жүргізіледі, ЕҚЫҰ
соңғы саммиті 1999 жылы Стамбулда өтті) мемлекет және үкімет басшыларының
қатысуымен жоғары деңгейде өтетін кездесулер.
- Министрлер Кеңесі – ЕҚЫҰ қатысушы-елдерінің сыртқы істер
министрлерінің кездесуі. Саммиттерде қабылданған шешімдердің орындалуына
жауап береді, жәнеде осы шешмідерді толықтыру мен дамытуға өкілетті.
Оның құзырына ЕҚЫҰ институттары үшін міндеттерді анықтау және оларды
орындау жолдарын іздестіру (жыл сайын жиналады, саммит өткізілген
жылдардан басқа кездерде).
- Жетекші кеңес – СІМ саяси диреткорлары жоғары деңгейіндегі
кесзедсулер, қазіргі кезде ол жылына бір рет прагада ЕҚЫҰ Экономикалық
форумы ретінде өткізілуде.
- Тұрақты кеңес, саяси кеңес беру және Ұйымның құзыреттілігіне
кіретін барлық мәселелер бойынша шұғыл шешімдерді қабылдау үшін ЕҚЫҰ
негізгі тұрақты әрекет етуші органы болып табылады. Тұрақты кеңес ЕҚЫҰ
қатысушы-мемлекеттерінің тұрақты өкілдерінен тұрады. Оның отырыстары апта
сайын Венада ЕҚЫҰ Әрекет етуші төрағалығының өкілінің төрағалық етуімен
өтеді. Тұрақты кеңес, сонымен қатар, төтенше жағдайларда шақырыла алады.
- Қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық форумы (ҚЫФ)- -
қауіпсіздіктің әскери аспектілерін қарауға арналған орган. Оның міндетіне
қаруландыру, қарусыздандыруды бақылау бойынша және сенімділік пен
қауіпсіздікті күшейту боынша келіссөздер жүргізу, сонымен қатар тұрақты
кеңестер өткізу және қауіпсіздікпен байланысты мәселелер бойынша
ынтымақтастықтың белсенділігін арттыру кіреді (ЕҚЫҰ делегацияларының
өкілдері қатысады, Венада апта сайын отырыс өткізеді).
ЕҚЫҰ оперативті қызметінің органдары:
-ЕҚЫҰ Әрекет етуші төрағасы (ӘТ), ол төрағалық орындағы елдің сыртқы
істер министрі, ЕҚЫҰ атқару ықзметіне жалпы жауапкершілікке ие және саяси
кеңестердің негізгі тұлғасы болып табылады. Оның міндетіне қатысушы-
елдерді үйлестіру күші кіреді, сонымен қатар ЕҚЫҰ консенсусты құру жатады.
ӘТ және оның өкілдері мәжілісті дайындайды, олардың күн тәртібін және
шешімдерінің жобасын жасайды. Төраға ЕҚЫҰ шараларының кестесінің
келісімділігін қамтамасыз етеді және оның әрекетінің ұзақмерзімді
бағдарламасын жасайды, ЕҚЫҰ миссиясының жұмысын бақылайды, дағдарыстарды
реттеу барысында кеңестер мен келіссөздер жүргізуге жетекшілік етеді,
сонымен қатар басшы орындарға тағайындау туралы шешімдер қабылдайды.
Төраға орны бір елден екінші елге ротация негізінде жыл сайын ауысып
отырады. 2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап Әрекет етуші төраға қызметін
Болгария атқаруда (ЕЫҚҰ Әрекет етуші төрағасы Болгарияның сыртқы істер
Министрі Соломон Пасси болып табылады). ӘТ өз жұмысында Төрағаның
жанындағы кеңес еру органы болып табылатын ЕҚЫҰ Үштігінің көмегіне
сүйенеді, оның құрамына Төрағадан басқа бұрынғы және келесі төрағалары
кіреді (2004 жылы – нидерланды, Болгария, Слования). Одан басқа, ӘТ жеке
немесе арнайы өкілдерін тағайындай алады және оларға кейбір мәселелермен
және жағдайлармен айналысуды жүктейді.
- ЕҚЫҰ Хатшылығы, Вена орналасқан, ЕҚЫҰ Әрекет етуші төрағасына және
мүше-елдерге ЕҚЫҰ мақсатына жетуде көмек көрсетеді. Хатшылық қызметін
ЕҚЫҰ мүше-елдерінің министрлер Кеңесі үш жылдық кезеңге сайлаған ЕҚЫҰ
Бас хатшысы басқарады (қазіргі кезде елші Ян Кубиш (Словакия) болып
табылады, 2002 жылы осы орынға қайта сайланған). Ол Әрекет етуші төрағаның
өкілі ретінде де әрекет етеді және ЕҚЫҰ шешімдерінің орындалуын
қамтамасыз етеді. Бас хатшы ЕҚЫҰ Үштігінің түрлі деңгейдегі кездесулеріне
қатысады және кеңес беру процесіне жәрдемдеседі. Ол бюджеттің орындалуына
жауап береді және ЕҚЫҰ құрылымдарының жұмысына жалпы әкімшілік
қадағалауды іске асырады. Бас хатшының жалпы бөлімінен басқа ЕҚЫҰ
Хатшылығының құрамына жанжалдардың алдын алу Орталығы, ЕҚЫҰ экономикалық
және экологиялық қызметінің Үйлестіруші Офисі, терроризммен, адам
саудасымен, полиция қызметімен күрес бөлімі, сонымен қатар адамдар ресурсы
Департаменті және басқару мен қаржы мәселелері бойынша Департамент
кіреді. Хатшылықтың Париж бөлімі құжатамалық, зерттеу және ақпаратты
сипаттағы көмекші қызметтерді атқарады.
- Демократиялық институттар және адам құқығы бойынша ЕҚЫҰ Бюросы
(ДИАҚБ), Варшавада (Польша) орналасқан, адам құқығын, демократия және
құқықтық мемлекет ұстанымын қамтамасыз етуде көмекпен қамтамасыз етеді.
Бюро сайлауды өткізуді бақылауда, адам құқығы бойынша ұлттық институттардың
қалыптасуына жәрдемдесуде және техникалық көмек көрсетуде белсенді рөл
ойнайды, және де үкіметтік емес ұйымдардың дамуына және азаматтық қоғам
құруға көмегін тигізеді. Сонымен қатар, ол Рома мен Синти мәселелері
бойынша байланыс орны ретінде қызмет етеді, және адамзаттық өлшем
бойынша ЕҚЫҰ арнайы семинарларын өткізуді қамтамасыз етеді. Қазіргі кезде
ЕҚЫҰ ДИАҚБ директоры Кристиан Штрохал (Австрия) блып табылады, ол бұл
орынға 2003 жылы қаңтарда үш жыл мерзімге сайланған.
- Ұл азшылығы істері бойынша ЕҚЫҰ Жоғары комиссары (ҰАЖК), офисі
Гаагада (Нидерланды), жанжалдарды ерте ескрту мен алдын алу саласында
маңызды орын алады. Ол ұлт азшылығымен байланысты туындаған жағдайларға
талдау жасайды, және дағдарысты оның дамуының ерте сатысында реттеу
бойынша шаралар қолданады. ҰАЖК мүдделі жақтарға тәуелсіз әрекет етеді,
жерлерге миссиялар жібереді және превентивті дипломатия әдісін қолданады.
Мүдделі жақтардан тікелей ақпарат алудан басқа, Жоғары комиссар кеңестер
жүргізу және нұсқауларды дайындау арқылы олардың арасында диалогтың ,
сенім мен ынтымақтастықтың дамуына көмегін тигізеді. 2001 жылдың 1
шілдесінен ЕҚЫҰ ҰАЖК Рольф Экеус (Швеция) болып табылады.
- БАҚ еркіндігі бойынша ЕҚЫҰ Төрағасы ЕҚЫҰ ең жас институты болып
табылады,ол 1997 жылы қатысушы-мемлекеттердегі бұқаралық ақпарат құралдары
саласында жағдайларға бақылау жасау үшін, оларға қажетті көмек көрсету
үшін және БАҚ еркіндігі мен өз ойын айту еркіндігіне қатысты ЕҚЫҰ
шегінде қабылданған ұстанымдар мен міндеттер бұзылған жағдайда шұғыл
әрекет ету және көмек көрсету үшін құрылған. БАҚ еркіндігі бойынша ЕҚЫҰ
Төрағасы офисі Венада орналасқан, 2004 жылдың наурыз айынан бастап
Миклош Харасти (Венгрия) болып табылады.
-Парламенттік Ассамблея (ПА), құрамына ЕҚЫҰ мүше-мемлекеттерінің үш
жүзден астаи праламентарийлері кіреді, және де ЕҚЫҰ институттарының бірі
болып табылады. Оның міндеті ЕҚЫҰ жұмысына қатысты нұсқаулар,
резолюциялар қабылдау мен мәселелерді талқылау арқылы Ұйым қызметінде
парламенттік институттардың қатысуына себін тигізу болып табылады.
Сонымен қатар, оның мүшелеріне сайлауды бақылауда маңызды орын беріледі.
Жыл сайынғы Ассемблея сессиясы дәстүрлі түрде шілде айында өткізіледі,
ал басқа да жиналыстар мен семинарлар, Венадағы Ассамблеяның қысқы
сессиясын қоса жыл бойына ұйымдастырылады. ЕҚЫҰ ПА халықаралық хатшылығы
Копенгагенде (Дания) орналасқан, ал Венада 2003 жылдың қаңтарынан бастап
байланыс жөніндегі ЕҚЫҰ ПА Бюросы әрекет етеді. ЕҚЫҰ парламент
Ассамблеясының Төрағасы 2002 жылдың шілде айынан бастап Б.Джордж
(Ұлыбритания) болып табылады.
- ЕҚЫҰ миссиялары Ұйымның шұғыл қызметінің құралдарының бірі болып
табылады. Миссия қызметінің мазмұны, мен құрамы, құзыреттілігі әр түрлі,
ол бұл құралдығ икемділігін көрсетеді. Миссияның маңызды міндеті миссия
мандатымен анықталған міндеттерді шешуде қабылдаушы елдерге көмек көрсету
болып табылады.
ЕҚЫҰ миссиялары мен басқа өкілдіктері барлық аймақтарда - ұйым
жұмысының негізгі мазмұны. Олар, ЕҚЫҰ ойынша, саяси шешімдерді іс жүзне
айналдыруда көмек қажет елдерге жіберіледі. Жоғарыда айытылп өткендей,
ЕҚЫҰ жанжалдың дамуының барлық фазаларында әрекет етеді: ерте ескерту,
превентивті дипломатия, жанжалды шешуде көмек көрсету, жанжалдан кейінгі
реабилитация. Жалпы алғанда миссияның міндететрі мен мақсаты
төмендегідей: мақсаты ретінде жанжалдың алдын алу мен шешуді қоятын
саяси процестерге көмек көрсету, және де берілген елдегі немесе аймақтағы
жағдайдың дамуы туралы ЕҚЫҰ өкілдеріне ақпараттардың уақытысында жетуін
қамтамасыз ету. Миссияның басқа елдердегі өтіп жатқан процестерге қатысты
міндеттері, мақсаттары мен қызығушылықтары өзгеріп отыруы мүмкін, бұл
реттеу құралының икемділігін көрсетеді.
Барлық миссиялар үшін негізгі мәселе әлеуметтік, демократия
мәселелері және заң күшін қамтамасыз ету болып табылады. ЕҚЫҰ миссиялары
өкілдерінің санына байланысты ерекшеленеді, төрт адамнан (Орталық
Азиядағы өзара әрекеттестік ЕҚЫҰ миссиялары, Алматы, Ашхаад және Бішкектегі
ЕҚЫҰ орталықтары) екі мыңға дейін (Косоводағы миссия).
Барлық миссиялар халықаралық және үкіметтік емес ұйымдармен өз
жұмысы саласында ынтамақтасады.
ЕҚЫҰ миссиялары Косовода, Боснияда және Герцоговинада, Хорватия,
Эстония, Грузия, Латвия, Молдова, Тажікстан, Македония, және де Украинада
бар. ЕҚЫҰ өкілеттіліктері Шешнстанда, Албанияда, Беларусияда, Орталық
Азияда, Алматыда, Ашхабадта, Бішкекте бар.
Миссиялар және басқа өкілеттіліктер қабылдаушы елдің келісімімен
Тұрақты Кеңестің шешімімен бағытталады. Алғашында олар алты айдан бір
жылға дейінгі ашылады, және қажеттілігіне қарай жаңаланады. Миссияның
көпшілік мүшелері қатысушы-мемлекеттермен тағайындалады және азаматтық
немесе әскери институттардың өкілдері болып табылады. Миссияларды ұйым
төрағасы тағайындаған, ЕҚЫҰ мүше-елдерінің өкілдері басқарады. Миссия
қызметін ЕҚЫҰ төрағасы мен басқару мен операциялар Департаменті,
Хатшылық жанындағы жанжалдардың алдын алу бойынша Орталық басқарады және
қолдайды.
Миссиялар өз қызметін 90-шы жалдардың бірінші жартысынан бастады.
Олардың құрылуы “Шығыс Еуропадағы мемлекетік басқару режимдерінің ауысуы
кезінде мемлекетішілік жанжалдардың өршуінің алдын алу” қажеттілігінен
туындаған.
ЕҚЫҰ көп көңіл аударатын аумағы оңтүстік-шығыс Еуропа. Осы аймақта
төрт ірі миссиялар әрекет етуді – Косоводағы ЕҚЫҰ миссиясы, Босния мен
Герцоговинадағы ЕҚЫҰ миссия, Хорватиядағы ЕҚЫҰ миссиясы және Албаниядағы
ЕҚЫҰ өкілдігі. Бесінші миссия бұрынғы югославия республикасы Македонияда
орналасқан. Балқан – ЕҚЫҰ миссиясы алғаш жіберілген бірінші аймақ. Бұл
Косово, Сандьяк және Воеводинаға 1992 жылы қыркүйекте және бұрынғы
югославия республикасы Македонияға ( сол жылдың күзінде) жіберілген
миссиялар.
Миссиялар және ЕҚЫҰ өкілдіктері Кавказда, шығыс Еуропада, екі балтық
мемлекеттерінде жіне орталық Азияда да бар. Екінші бөлімде миссиялардың
аймиақтар бойынша қызметі қарастырылған.
- татуласу және қазылық ЕҚЫҰ соты, татуласу мен қазылық Конвенциясына
қол қойған қатысушы-мемлекттер дауларын бейбіт реттейтін ЕҚЫҰ
механизмдерінің бірі болып табылады.
Белоруссия бұл Конвенцияға 1999 жылы қосылған. Сот Женевада
орналасқан, оның қазіргі Төрағасы – Робер Бадинтер (Франция).
ЕҚЫҰ бюджеті Ұйымның қатысушы-елдерінің жыл сайынғы салымдарынан
(2004 жылдың бюджеті шамамен 180 млн евро құрайды), сонымен қатар
мемлекеттердің ерікті салымдарынан құралады.
Органдар құрамы мен олардың құзыреттілігі оларға үлкен тиіңмділік беру
мақсатында бірнеше рет кеңейтілген.
Прага кездесуінде ЕҚЫҰ қатысушы-мемлекеттерінің сыртқы істер
министрлерінің Кеңесі еркін сайлау Бюросы адам құқықтары мен
демократиялық институттар Бюросы болып қайта құрылды және оған қосымша
қызметтер жүктелді20. Бұл қатысушы-мемлекеттер арасында адамзаттық өлшемдер
саласында іс жүзіндегі ынтымақтастықты кеңейту мақсатында жасалынды.
Прага кездесуінде еркін нарықтық экономикаға өту мәселелері бойынша
диалогқа саяси импульс беру үшін және оны дамыту үшін, және де еркін
нарық пен экономикалық ынтымақтастық жүйесін дамытуға бағытталған
тәжірибелі қадамдарды ұсыну мақсатында жоғары лауазымды тұлғалар
Комитеті шегінде Экономикалық форум құрылды.
Париж кездесуінде құрылған жанжалдардың алдын алу бойынша Орталыққа
Прага құжаты ЖАО жұмысының әдістерін жақсарту мен қызметін күшейту үшін
жаңа міндеттер мен шаралар ұсынды.
1992 жылы Хельсинкиде өткен мемлекеттер мен үкімет басшыларының
кездесуінде шешімдер қабылданды. Осы шешімдерге сәйкес ЕҚЫМ институционалды
тірегі болып Кеңес агенті ретіндегі жоғары лауазымды тұлғалар
тағайындалды.21 Кеңеске ЕҚЫМ ағымды қызметін басқарушы және орталық орган
міндеті жүктелді, ал ЖЛТК шұғыл шешімдер қабылдаумен қатар, басқару
мен үйлестіру қызметтері жүктелді. ЕҚЫМ ағымдағы қызметін Әрекет етуші
Төрағаға тапсырылды. Ол Кеңес және ЖЛТК шешімдерін ЕҚЫМ институттарына
жеткізіп отырады және қажетіне қарай осы шешімдер бойынша сәйкес
нұсқаулар беру жүктелді.
Төрағаға көмек ретінде Үштік институты (), және де әрбір нақты
жағдайда құрылатын, негізінен, жанжалдардың алдын алу, дағдарыстарды
реттеу және дауларды шешу үшін құрылған арнайы мақсатты топтар және
Төрағаның жеке өкілдері тағайындалды.
Ұлт азшылығы істері бойынша ЕҚЫМ Жоғары комиссары қызметі бекітілді,
ол ЖЛТК атынан әрекет етеді және мүмкіншілігіне қарай ерте кезеңде
жанжалдардың алдын алуға кө мегін тигізуі қажет.
ЕҚЫМ қауіпсіздік саласы бойынша ынтымақтастық форумы келесі негізгі
міндеттерді шешу үшін ЕҚЫМ тұрақты әрекет етуші органы ретінде құрылды:
қарулану, қарусыздануды бақылау бойынша жаңа келіссөздерді жүргізу және
сенімділік пен қауіпсіздікті нығайту; тұрақты кеңестерді кеңейту,
қауіпсіздікпен байланысты мәселелер бойынша ынтымақтастықты белсендіру;
жанжалдың туындауы қаупін азайту.
Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтық Маслихатының Қорытынды
актісінде келесі қатысыушы-мемлекеттердің өзара қатынастары әрекетінің
негізгі қағидасы.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.