ХХ ғасырдың ұлы жаршысы - Әлихан Бөкейханов
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 АЛТЫ АЛАШТЫҢ АРЫСЫ . ӘЛИХАН БӨКЕЙХАНОВ
1.1 Әлихан Бөкейханов . өскен орта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Саяси.көзқарастарының қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2 КӨРНЕКТІ ҚОҒАМ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ ҚАЙРАТКЕРІ .
ӘЛИХАН БӨКЕЙХАНОВ
2.1 Ә.Бөкейханов Уақытша үкіметтің Торғай облыстық комиссары ... ... .23
2.2 Уақытша үкіметтің жер саясаты және Әлихан Бөкейханов ... ... ... ... 33
2.3 Алаш мұрасы және осы заман ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 АЛТЫ АЛАШТЫҢ АРЫСЫ . ӘЛИХАН БӨКЕЙХАНОВ
1.1 Әлихан Бөкейханов . өскен орта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Саяси.көзқарастарының қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2 КӨРНЕКТІ ҚОҒАМ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ ҚАЙРАТКЕРІ .
ӘЛИХАН БӨКЕЙХАНОВ
2.1 Ә.Бөкейханов Уақытша үкіметтің Торғай облыстық комиссары ... ... .23
2.2 Уақытша үкіметтің жер саясаты және Әлихан Бөкейханов ... ... ... ... 33
2.3 Алаш мұрасы және осы заман ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
КІРІСПЕ
Бітіру жұмысының өзектілігі. ХХ ғасырдың бас кезі қазақ қоғамы үшін түрлі ағымдардың өзара қақтығыс, күрес кезеңі болды. Бір жағынан, ескі, күні өткен феодалдық қатынастар өзінің барлық даму қуаты мен өткен қуатын тауысып, қоғамдық өніп-өсуде кедергіге айналса, екінші жағынан, оларды ауыстыра аларлық жаңа қоғамдық қатынастар тым әлсіз, балаң күйде еді. Елдегі мұндай ауыр жағдайды ресейлік империализмнің пәрменді отарлау және орыстандыру саясаты тереңдете түсті.
Міне, осындай жағдайда қоғамдық күреске қазақ қоғамы үшін мүлдем жаңа саяси-әлеуметтік күш – ұлттық интеллигенция араласа бастайды. Негізінен метрополия оқу орындарында білім алып, отаршыл мемлекеттік басқару аппаратындағы қызметке және қазақ арасына орыс мәдениетін егіп, тарату үшін даярланған зиялылары мұның бәрін жиып қойып, ұлттық тәуелсіздік пен ұлттық мәдениеттің өсіп-өркендеуіне, ұлт өмірін қайта құру мақсатына қызмет ете бастайды. Соның нәтижесінде қазақ қоғамында мүлде жаңа сападағы жағдай қалыптасып, феодалдық тоқырау мен отарлық тәуелділікке қарсы күрес оның негізгі белгілеріне айналады.
Барлық көрінісі жағынан қазақ қоғамы үшін нағыз өтпелі кезең болған сол уақытта тарих сахнасына көтеріліп, бас-аяғы жиырма жылға созылған қысқа мерзім ішінде өшпес із қалдырған бұл ұлт зиялылары қоғамдық-саяси болмысы тұрғысынан алғанда кімдер еді? Олар еліміздің тарихында қандай орын алмақ? Міне, бұл сауалдар тарихтану ғылымында өз жауабын тапты деп айта алмаймыз. Анығырақ айтқанда, қазақ зиялыларының жүріп өткен тарихи жолы әсіресе 1917 жылғы Қазан революциясына дейінгі қоғамдық-саяси қызметі халқымыздың күрделі тарихының әлі жазылмаған ақтаңдақтарының қатарына жатады.
Бұл тақырыпты байыпты, жан-жақты және терең зерттеу қажеттілігі, ең алдымен бүгінгі қоғамдық өмір сұранысынан, соған сай таным құралы ретінде тарих ғылымының табиғи болмысынан туындайды. Кез келген өркениетті елде тарих ғылымы сол елдің, халықтың жүріп өткен жолын, әсіресе күрделі тарихи өтпелі кезеңдер мен сол кезеңдерде өзінің қоғамдық қызметімен тарихта терең із қалдырған түрлі қоғамдық күштердің, жеке тарихи қайраткерлердің өмір жолын зерттеу арқылы өзінің гуманистік міндетін орындап отырған және сол арқылы прогреске қызмет еткен.
Сонымен бірге, тарих ғылымында соңғы уақытқа дейін қазақ қоғамында Қазан революциясы қарсаңында оны феодалдық мешеулік пен отарлық тәуелділіктен алып шыға алатындай саяси-әлеуметтік күш болған жоқ деген тұжырым етек алып келді және ол аксиомалық ақиқат есебінде қабылдануға тиіс болды. Бүгін біз осының дұрыс-бұрыстығын анықтауға міндеттіміз.
Өз халқының мұңын жоқтаған, сол жолда бар білімін, күш-қайратын жұмсаған осы зиялы қауым мен олардың ізбасарлары өз жеке басының емес, халқы үшін заман тауқыметін тартқан қайраткерлер ретінде тарихымыздан мәңгілік орын алды. Шынында да өз заманының талабын терең түсінген олар ағартушылық қызметпен шектеліп қоймай, азаттық күресі жолында парламенттік әдісті де жетік меңгеріп, қазақ мемлекеттігін қалпына келтірудің демократиялық жолын іздестірді. Олардың өмірі мен қызметі халқымыздың тарихында өшпес із қалдырғаны аян.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының, қоғам және мемлекет қайраткерлері қатарындағы аса ерекше тұлға - Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан. Оның есімі ұзақ жылдар бойы сирек аталып, «буржуазиялық ұлтшылдықтың» синонимі ретінде қаралып келсе, кейінгі ұрпаққа қалдырған орасан мол аманат-мұрасы бір кісінің ғұмырындай уақыт шаң басып жатты. Көрнекті қоғам қайраткері – Ресейдің жергілікті және қалалық қоғам қайраткерлері съезінің депутаты, Ресейдің І Мемлекеттік думасының және мұсылман халықтары съезінің депутаты, ІҮ Мемлекеттік думасының мұсылман фракциясының Бюро мүшесі, Санкт-Петербор масоны, қазақтың XX ғасыр басындағы ұлт-азаттық қозғалысының негізін салушы әрі көсемі, халқымыздың тұңғыш саяси Алаш партиясының ұйымдастырушысы және ұлттық Алашорда автономиялы үкіметінің төрағасы; ғұлама ғалым – ормантанушы, экономист, тарихшы, этнограф, әдебиеттанушы, аудармашы әрі дарынды публицист – міне, ардақты азаматымыздың халқы үшін соңғы демі біткенше атқарып өткен сан-қилы қызметінің негізгі көріністері осындай еді.
Сол тар жол, тайғақ кешулерден арып-шаршаса да, қажып-қансыраса да, әрқашан қадір-қасиетін жоғалтпай, ар-намыс, абыройларын төкпей, ұрпағының сан ғасырлық тарихын сақтап, болашаққа деген сенімділікпен қадам басқан тарихи тұлғалар аз болған жоқ.
Шын мәнінде, олар ғұмыр кешкен ХХ ғасырдың басы алып адамдарды қажет еткен әрі осыған орай өздерінің ойлау, болжау қасиеттері айрықша, энциклопедиалық білім, талғам-танымдары жан-жақты алыптарды дүниеге келтірген дүбірлі заман еді.
Бірақ көп жылдар бойы Кеңес өкіметі жүргізген озбырлық пен қырып-жоюға, тарихты өрескел бұрмалауға негізделген саясаттың тікелей салдарынан халқымыздың сана-сезімі өлшеусіз де орны толмас жұтаңдыққа ұшырап, оның интеллектуалды ауқымының қарыштап дамуына үлкен нұқсан келді. Соның тікелей кесірінен Қазан төңкерісіне дейінгі жалпы адамзат өркениетінің төрінен орын алған ірі тұлғаларымызға «байшыл», «кертартпа», «діншілдер» деп ойдан шығарылған, жалған айдарлар тағылды. Олардың бай мұраларын зерттеуге цензура арқылы тыйым салынды. Партиялық талап, марксистік-лениндік идеология қазақ халқының дарынды дара перзенттерінің бостандық пен ұлт тәуелсіздігі үшін аянбай тер төккен, қабырғалары қайысқан ерекше еңбектерін большевиктік көзқараспен біржақты бағалап, оларды мемлекетке «қажетсіз» санап, жетпіс жылдан астам мерзімге жоққа шығарды.
Міне, сондықтан да біз қалам тартқан зерттеу еңбек ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ ұлт-азаттық қозғалысының қайғылы қасіретке ұшыраған тұлғаларының бірі Әлихан Бөкейхановтың өмірі мен қызметіне, сол арқылы Алашорда төңірегіне топтасқан қазақ зиялыларының қоғамдық қызметіне арналады.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Нысанаға алынып отырған ХХ ғасырдың басындағы азаттық пен тәуелсіздіктің күрес жолына, ағартушылыққа шақырған ірі қоғам қайраткерлерінің ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен, асқан білімділік деңгейімен, рухани парасатымен суырылып шыққан алаш азаматы Әлихан Бөкейхановтың ұлт болашағы үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты өмір жаршысының тұңғыш қарлығашы бола білген ұлы қайраткердің өмір сүрген кезеңдерін тарихи фактілер арқылы талдап, өзіндік баға беру. Алдымызға қойылған мақсаттарды іске асыру үшін мынандай міндеттер қойдық:
- Алты Алаштың арысы атанған Әлихан Бөкейхановтың өскен ортасын негізгі құжаттар арқылы баяндау;
- Әлихан Бөкейхановтың саяси - көзқарастарының қалыптасу кезеңдерін ХХ ғасыр басындағы басқа ұлт зиялыларының көзқарастарымен байланыстыра зерделеу;
- Көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері дәрежесіндегі тұлғасын тарихи зерттеулер арқылы ашып көрсету;
- Әлихан Бөкейхановтың қазақ қоғамын құрудағы және ұлттық мүддені ойластыру мен шешудегі жетекші ролін бүгінгі күн тұрғысынан анықтау;
- ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамында ұлттық бірлікті нығайту идеясын алға тартқан, ұлт-азаттық қозғалысының көсемі Әлихан Бөкейхановты бүгінгі ХХІ ғасыр ұрпағына тың деректер тұрғысынан әділ бағасын беру.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ұлт зиялыларының тарихы кеңестік және жаңа кезеңдегі Қазақстан тарихында заман шындығымен байланыстыра зерттелініп отыр. ХХ ғасырдың 1920-1930 жылдары кеңестік дәуір өктемдігі салқынын тигізген бірқатар ғылыми еңбектер жазылынып, оларда бүгінгі күнге дейін толғантқан мәселелер, атап айтқанда, ұлт зиялыларының пайда болуы мен қалыптасу жағдайлары қарастырылды.
Қазақ демократиялық интеллигенциясының XX ғасырдың бас кезіндегі қоғамдық-саяси қызметін зерттеудегі шын мәніндегі жаңа кезең 80-жылдардың соңына қарай басталды. Оған жол ашып берген сол кездегі бүкіл Кеңестер Одағын қамтыған қайта құру процесі, соған байланысты тоталитарлық жүйенің құрбаны болған қазақ мәдениеті мен ғылымының көрнекті қайраткерлерінің шығармашылық мұрасын қайта қарау қолға алынды.
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» (1992), «Ғасырлар тоғысында» (1996), «Тарих толқынында» (1999) сияқты еңбектері тарихи жолымызды зерделеуге, өткен заманғы тарихи тұлғалардың қызметін дұрыс бағалауға үйретеді.
Д.А Аманжолованың «Казахский автономизм и Россия» жарық көрген еңбегінде Бөкейханов көзқарасының Щербина экспедициясына қатысқаннан кейін үлкен өзгеріске ұшырағандығы және Бөкейханов сияқты қазақ зиялыларының көзқарасының мүлдем жаңа сапаға көтерілуіне тұңғыш орыс революциясының ерекше ықпал еткендігі баяндалады [46,81 б.].
Әлихан Бөкейхановтың қайраткер ретінде қалыптасуының екі рухани негіздерін бөліп айтқан жөн. Біріншіден, Әлихан еркіндік пен теңдікті жоғары бағалаған ортада өссе, екіншіден XX ғасырдың басында озық ойлы Европа мәдениеті мен дәстүрінің ықпалы болды. Бастапқы саяси күрес кезеңінде самодержавиялық билікті ұтымды сынға алып, оған қарсы аппозицияда болған конституциялық-демократиялық партияның Қазақстанда бөлімін ашуға ынта білдіргендердің қатарында Әлихан Бөкейханов та болды. Бөкейхановтың Алаш партиясының қоғамдық-саяси қайраткер ретінде көрсететін еңбектердің бірі- К.Нурпейісовтың «Алаш һәм алашорда» еңбегінде Әлихан Бөкейхановтың жетекшілігімен 1917 жылғы 1 шілдеде I-жалпы қазақ съезі өтіп, онда Алаш партиясы құрылып, Ә. Бөкейхановтың бастауымен 1917 жылдың күзі мен қысында мемлекеттік бостандыққа жетудің түрлі жолдары қарастырылады. Сонымен қатар бұл еңбекте Әлихан Бөкейхановтың Алашорда өкіметі мен Кеңес өкіметі арасындағы қарым-қатынас суреттеліп, Алашордалықтардың ақ казактар және патша генералдарымен бірге Кеңес билігіне қарсы болғандығы баяндалған [10,62 б.].
Мамбет Қойгелдиевтің «Алаш қозғалысы» атты еңбегінде большевиктер партиясы ұсынған бағдарламаның қазақ қоғамын үлкен апатқа ұрындыратын эксперимент жасалғаны баяндалып, қазақ коммунистерінің орталық биліктің қолшоқпары ретінде айыпталғаны көрсетілген және Әлихан Бөкейхановтың I Мемлекеттік Думаға Семей облысы қазақтары атынан депутат болып сайлануына жазылған [11,57 б.].
Әлихан Бөкейхановтың Қазақстандағы отаршылдыққа көшпек болған қазақ шаруаларына тиесілі жер көлемін анықтау мақсатында КСРО Ғылым Академиясы жанынан құрылған экспедицияны (төрағасы профессор С.П Швецов) ұйымдастыру идеясының авторы болуымен қатар өзі де соның құрамына еніп зерттеу жұмысына ат салысқандығы жайлы Әлихан Бөкейхановтың «Шығармалар» атты еңбегінде баяндалған [3,87 б.].
Қазақ жерінде патшалық империя мен орыстық зорлыққа қарсы шын мәніндегі мақсатты, ұлттық әлеуметтік күштерін қамтыған саяси қозғалыс 1917 жылы ақпан төңкерісінен кейінгі кезеңде басталды. Осы жылдың ортасында Алаш партиясының, ал соңына қарай Түркістан автономиясының (Қоқанда), ал оның артынан Алашорда өкіметінің (Орынборда) құрылуы бұл қозғалыстың нақты нәтижелері болғанын көрсетті.
XX ғасырдың басына қарай өз халқын оятуда қазақ интеллигенциясының шоқ жұлдызының буыны қалыптасты. Олар өз халқын отаршылдық бұғынынан азат, өркениетті, дербес және тәуелсіз жағдайда көруді армандады.
Зерттеу объектісі. XIXғасырдың 90-жылдарының орта тұсынан басталып, шамамен Алихан Бөкейханов репрессияға ұшыраған 1937 жылға дейінгі аралықты қамтиды.
Зерттеудің әдістемесі. Бітіру жұмысын жазу барысында тарихи танымдағы қазіргі таңдағы әдістер қолданылды: тарихи-типологиялық, тарихи-жүйелілік, және салыстырмалы, сонымен қатар оқиғаларға синхронды анализ жасау мен деректерден алынған мәліметтерді фактілермен салыстыру әдістері қолданылған.
Бітіру жұмысының хронологиялық ауқымы. Алаш интеллигенциясының шығармашылық қызметпен айналысқан өкілдері мен кеңестік шығармашылық интеллигенциясының жаңа ұрпағының тағдырына байланысты айқындалады. Алаш интеллигенциясының бірегей өкілі- Әлихан Бөкейханов тың еңбектері арқылы ғасыр басындағы қазақ қоғамдық ойының даму деңгейі мен бағыттарынан хабардар болумен бірге, сол ойдың дамуына Бөкейхановтың қосқан үлесі зерттеледі.
Бітіру жұмысының жаңашылдығы. Бітіру жұмысына XX ғасырдың екінші ширегіндегі қазақ ұлт-азаттық қозғалысының басшысы, Алаш партиясының негізін қалаушы Әлихан Бөкейхановтың «Қазақ» газеті және басқа басылымдарда жарық көрген еңбектері сондай-ақ ұлы күрескерге кезінде замандастары тарапынан берген бағалы ойлары зерттелініп, талдау жасалынды.
Бітіру жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеудің нәтижесі бүгінгі күндерге дейін жалғасып келе жатқан Әлихан Бөкейхановтың қызметі мен шығармашылық мұрасы әртүрлі пікірталаста еленуге тиісті. Бітіру жұмысында келтірілген деректер кешені және ғылыми тұжырымдар Ә. Бөкейхановтың мұрасының тарихын одан әрі зерттеуде кеңінен қолдануға жарайды.
Бітіру жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бітіру жұмысының өзектілігі. ХХ ғасырдың бас кезі қазақ қоғамы үшін түрлі ағымдардың өзара қақтығыс, күрес кезеңі болды. Бір жағынан, ескі, күні өткен феодалдық қатынастар өзінің барлық даму қуаты мен өткен қуатын тауысып, қоғамдық өніп-өсуде кедергіге айналса, екінші жағынан, оларды ауыстыра аларлық жаңа қоғамдық қатынастар тым әлсіз, балаң күйде еді. Елдегі мұндай ауыр жағдайды ресейлік империализмнің пәрменді отарлау және орыстандыру саясаты тереңдете түсті.
Міне, осындай жағдайда қоғамдық күреске қазақ қоғамы үшін мүлдем жаңа саяси-әлеуметтік күш – ұлттық интеллигенция араласа бастайды. Негізінен метрополия оқу орындарында білім алып, отаршыл мемлекеттік басқару аппаратындағы қызметке және қазақ арасына орыс мәдениетін егіп, тарату үшін даярланған зиялылары мұның бәрін жиып қойып, ұлттық тәуелсіздік пен ұлттық мәдениеттің өсіп-өркендеуіне, ұлт өмірін қайта құру мақсатына қызмет ете бастайды. Соның нәтижесінде қазақ қоғамында мүлде жаңа сападағы жағдай қалыптасып, феодалдық тоқырау мен отарлық тәуелділікке қарсы күрес оның негізгі белгілеріне айналады.
Барлық көрінісі жағынан қазақ қоғамы үшін нағыз өтпелі кезең болған сол уақытта тарих сахнасына көтеріліп, бас-аяғы жиырма жылға созылған қысқа мерзім ішінде өшпес із қалдырған бұл ұлт зиялылары қоғамдық-саяси болмысы тұрғысынан алғанда кімдер еді? Олар еліміздің тарихында қандай орын алмақ? Міне, бұл сауалдар тарихтану ғылымында өз жауабын тапты деп айта алмаймыз. Анығырақ айтқанда, қазақ зиялыларының жүріп өткен тарихи жолы әсіресе 1917 жылғы Қазан революциясына дейінгі қоғамдық-саяси қызметі халқымыздың күрделі тарихының әлі жазылмаған ақтаңдақтарының қатарына жатады.
Бұл тақырыпты байыпты, жан-жақты және терең зерттеу қажеттілігі, ең алдымен бүгінгі қоғамдық өмір сұранысынан, соған сай таным құралы ретінде тарих ғылымының табиғи болмысынан туындайды. Кез келген өркениетті елде тарих ғылымы сол елдің, халықтың жүріп өткен жолын, әсіресе күрделі тарихи өтпелі кезеңдер мен сол кезеңдерде өзінің қоғамдық қызметімен тарихта терең із қалдырған түрлі қоғамдық күштердің, жеке тарихи қайраткерлердің өмір жолын зерттеу арқылы өзінің гуманистік міндетін орындап отырған және сол арқылы прогреске қызмет еткен.
Сонымен бірге, тарих ғылымында соңғы уақытқа дейін қазақ қоғамында Қазан революциясы қарсаңында оны феодалдық мешеулік пен отарлық тәуелділіктен алып шыға алатындай саяси-әлеуметтік күш болған жоқ деген тұжырым етек алып келді және ол аксиомалық ақиқат есебінде қабылдануға тиіс болды. Бүгін біз осының дұрыс-бұрыстығын анықтауға міндеттіміз.
Өз халқының мұңын жоқтаған, сол жолда бар білімін, күш-қайратын жұмсаған осы зиялы қауым мен олардың ізбасарлары өз жеке басының емес, халқы үшін заман тауқыметін тартқан қайраткерлер ретінде тарихымыздан мәңгілік орын алды. Шынында да өз заманының талабын терең түсінген олар ағартушылық қызметпен шектеліп қоймай, азаттық күресі жолында парламенттік әдісті де жетік меңгеріп, қазақ мемлекеттігін қалпына келтірудің демократиялық жолын іздестірді. Олардың өмірі мен қызметі халқымыздың тарихында өшпес із қалдырғаны аян.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының, қоғам және мемлекет қайраткерлері қатарындағы аса ерекше тұлға - Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан. Оның есімі ұзақ жылдар бойы сирек аталып, «буржуазиялық ұлтшылдықтың» синонимі ретінде қаралып келсе, кейінгі ұрпаққа қалдырған орасан мол аманат-мұрасы бір кісінің ғұмырындай уақыт шаң басып жатты. Көрнекті қоғам қайраткері – Ресейдің жергілікті және қалалық қоғам қайраткерлері съезінің депутаты, Ресейдің І Мемлекеттік думасының және мұсылман халықтары съезінің депутаты, ІҮ Мемлекеттік думасының мұсылман фракциясының Бюро мүшесі, Санкт-Петербор масоны, қазақтың XX ғасыр басындағы ұлт-азаттық қозғалысының негізін салушы әрі көсемі, халқымыздың тұңғыш саяси Алаш партиясының ұйымдастырушысы және ұлттық Алашорда автономиялы үкіметінің төрағасы; ғұлама ғалым – ормантанушы, экономист, тарихшы, этнограф, әдебиеттанушы, аудармашы әрі дарынды публицист – міне, ардақты азаматымыздың халқы үшін соңғы демі біткенше атқарып өткен сан-қилы қызметінің негізгі көріністері осындай еді.
Сол тар жол, тайғақ кешулерден арып-шаршаса да, қажып-қансыраса да, әрқашан қадір-қасиетін жоғалтпай, ар-намыс, абыройларын төкпей, ұрпағының сан ғасырлық тарихын сақтап, болашаққа деген сенімділікпен қадам басқан тарихи тұлғалар аз болған жоқ.
Шын мәнінде, олар ғұмыр кешкен ХХ ғасырдың басы алып адамдарды қажет еткен әрі осыған орай өздерінің ойлау, болжау қасиеттері айрықша, энциклопедиалық білім, талғам-танымдары жан-жақты алыптарды дүниеге келтірген дүбірлі заман еді.
Бірақ көп жылдар бойы Кеңес өкіметі жүргізген озбырлық пен қырып-жоюға, тарихты өрескел бұрмалауға негізделген саясаттың тікелей салдарынан халқымыздың сана-сезімі өлшеусіз де орны толмас жұтаңдыққа ұшырап, оның интеллектуалды ауқымының қарыштап дамуына үлкен нұқсан келді. Соның тікелей кесірінен Қазан төңкерісіне дейінгі жалпы адамзат өркениетінің төрінен орын алған ірі тұлғаларымызға «байшыл», «кертартпа», «діншілдер» деп ойдан шығарылған, жалған айдарлар тағылды. Олардың бай мұраларын зерттеуге цензура арқылы тыйым салынды. Партиялық талап, марксистік-лениндік идеология қазақ халқының дарынды дара перзенттерінің бостандық пен ұлт тәуелсіздігі үшін аянбай тер төккен, қабырғалары қайысқан ерекше еңбектерін большевиктік көзқараспен біржақты бағалап, оларды мемлекетке «қажетсіз» санап, жетпіс жылдан астам мерзімге жоққа шығарды.
Міне, сондықтан да біз қалам тартқан зерттеу еңбек ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ ұлт-азаттық қозғалысының қайғылы қасіретке ұшыраған тұлғаларының бірі Әлихан Бөкейхановтың өмірі мен қызметіне, сол арқылы Алашорда төңірегіне топтасқан қазақ зиялыларының қоғамдық қызметіне арналады.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Нысанаға алынып отырған ХХ ғасырдың басындағы азаттық пен тәуелсіздіктің күрес жолына, ағартушылыққа шақырған ірі қоғам қайраткерлерінің ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен, асқан білімділік деңгейімен, рухани парасатымен суырылып шыққан алаш азаматы Әлихан Бөкейхановтың ұлт болашағы үшін жан аямай тер төгіп, бостандық пен бақытты өмір жаршысының тұңғыш қарлығашы бола білген ұлы қайраткердің өмір сүрген кезеңдерін тарихи фактілер арқылы талдап, өзіндік баға беру. Алдымызға қойылған мақсаттарды іске асыру үшін мынандай міндеттер қойдық:
- Алты Алаштың арысы атанған Әлихан Бөкейхановтың өскен ортасын негізгі құжаттар арқылы баяндау;
- Әлихан Бөкейхановтың саяси - көзқарастарының қалыптасу кезеңдерін ХХ ғасыр басындағы басқа ұлт зиялыларының көзқарастарымен байланыстыра зерделеу;
- Көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері дәрежесіндегі тұлғасын тарихи зерттеулер арқылы ашып көрсету;
- Әлихан Бөкейхановтың қазақ қоғамын құрудағы және ұлттық мүддені ойластыру мен шешудегі жетекші ролін бүгінгі күн тұрғысынан анықтау;
- ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамында ұлттық бірлікті нығайту идеясын алға тартқан, ұлт-азаттық қозғалысының көсемі Әлихан Бөкейхановты бүгінгі ХХІ ғасыр ұрпағына тың деректер тұрғысынан әділ бағасын беру.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ұлт зиялыларының тарихы кеңестік және жаңа кезеңдегі Қазақстан тарихында заман шындығымен байланыстыра зерттелініп отыр. ХХ ғасырдың 1920-1930 жылдары кеңестік дәуір өктемдігі салқынын тигізген бірқатар ғылыми еңбектер жазылынып, оларда бүгінгі күнге дейін толғантқан мәселелер, атап айтқанда, ұлт зиялыларының пайда болуы мен қалыптасу жағдайлары қарастырылды.
Қазақ демократиялық интеллигенциясының XX ғасырдың бас кезіндегі қоғамдық-саяси қызметін зерттеудегі шын мәніндегі жаңа кезең 80-жылдардың соңына қарай басталды. Оған жол ашып берген сол кездегі бүкіл Кеңестер Одағын қамтыған қайта құру процесі, соған байланысты тоталитарлық жүйенің құрбаны болған қазақ мәдениеті мен ғылымының көрнекті қайраткерлерінің шығармашылық мұрасын қайта қарау қолға алынды.
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» (1992), «Ғасырлар тоғысында» (1996), «Тарих толқынында» (1999) сияқты еңбектері тарихи жолымызды зерделеуге, өткен заманғы тарихи тұлғалардың қызметін дұрыс бағалауға үйретеді.
Д.А Аманжолованың «Казахский автономизм и Россия» жарық көрген еңбегінде Бөкейханов көзқарасының Щербина экспедициясына қатысқаннан кейін үлкен өзгеріске ұшырағандығы және Бөкейханов сияқты қазақ зиялыларының көзқарасының мүлдем жаңа сапаға көтерілуіне тұңғыш орыс революциясының ерекше ықпал еткендігі баяндалады [46,81 б.].
Әлихан Бөкейхановтың қайраткер ретінде қалыптасуының екі рухани негіздерін бөліп айтқан жөн. Біріншіден, Әлихан еркіндік пен теңдікті жоғары бағалаған ортада өссе, екіншіден XX ғасырдың басында озық ойлы Европа мәдениеті мен дәстүрінің ықпалы болды. Бастапқы саяси күрес кезеңінде самодержавиялық билікті ұтымды сынға алып, оған қарсы аппозицияда болған конституциялық-демократиялық партияның Қазақстанда бөлімін ашуға ынта білдіргендердің қатарында Әлихан Бөкейханов та болды. Бөкейхановтың Алаш партиясының қоғамдық-саяси қайраткер ретінде көрсететін еңбектердің бірі- К.Нурпейісовтың «Алаш һәм алашорда» еңбегінде Әлихан Бөкейхановтың жетекшілігімен 1917 жылғы 1 шілдеде I-жалпы қазақ съезі өтіп, онда Алаш партиясы құрылып, Ә. Бөкейхановтың бастауымен 1917 жылдың күзі мен қысында мемлекеттік бостандыққа жетудің түрлі жолдары қарастырылады. Сонымен қатар бұл еңбекте Әлихан Бөкейхановтың Алашорда өкіметі мен Кеңес өкіметі арасындағы қарым-қатынас суреттеліп, Алашордалықтардың ақ казактар және патша генералдарымен бірге Кеңес билігіне қарсы болғандығы баяндалған [10,62 б.].
Мамбет Қойгелдиевтің «Алаш қозғалысы» атты еңбегінде большевиктер партиясы ұсынған бағдарламаның қазақ қоғамын үлкен апатқа ұрындыратын эксперимент жасалғаны баяндалып, қазақ коммунистерінің орталық биліктің қолшоқпары ретінде айыпталғаны көрсетілген және Әлихан Бөкейхановтың I Мемлекеттік Думаға Семей облысы қазақтары атынан депутат болып сайлануына жазылған [11,57 б.].
Әлихан Бөкейхановтың Қазақстандағы отаршылдыққа көшпек болған қазақ шаруаларына тиесілі жер көлемін анықтау мақсатында КСРО Ғылым Академиясы жанынан құрылған экспедицияны (төрағасы профессор С.П Швецов) ұйымдастыру идеясының авторы болуымен қатар өзі де соның құрамына еніп зерттеу жұмысына ат салысқандығы жайлы Әлихан Бөкейхановтың «Шығармалар» атты еңбегінде баяндалған [3,87 б.].
Қазақ жерінде патшалық империя мен орыстық зорлыққа қарсы шын мәніндегі мақсатты, ұлттық әлеуметтік күштерін қамтыған саяси қозғалыс 1917 жылы ақпан төңкерісінен кейінгі кезеңде басталды. Осы жылдың ортасында Алаш партиясының, ал соңына қарай Түркістан автономиясының (Қоқанда), ал оның артынан Алашорда өкіметінің (Орынборда) құрылуы бұл қозғалыстың нақты нәтижелері болғанын көрсетті.
XX ғасырдың басына қарай өз халқын оятуда қазақ интеллигенциясының шоқ жұлдызының буыны қалыптасты. Олар өз халқын отаршылдық бұғынынан азат, өркениетті, дербес және тәуелсіз жағдайда көруді армандады.
Зерттеу объектісі. XIXғасырдың 90-жылдарының орта тұсынан басталып, шамамен Алихан Бөкейханов репрессияға ұшыраған 1937 жылға дейінгі аралықты қамтиды.
Зерттеудің әдістемесі. Бітіру жұмысын жазу барысында тарихи танымдағы қазіргі таңдағы әдістер қолданылды: тарихи-типологиялық, тарихи-жүйелілік, және салыстырмалы, сонымен қатар оқиғаларға синхронды анализ жасау мен деректерден алынған мәліметтерді фактілермен салыстыру әдістері қолданылған.
Бітіру жұмысының хронологиялық ауқымы. Алаш интеллигенциясының шығармашылық қызметпен айналысқан өкілдері мен кеңестік шығармашылық интеллигенциясының жаңа ұрпағының тағдырына байланысты айқындалады. Алаш интеллигенциясының бірегей өкілі- Әлихан Бөкейханов тың еңбектері арқылы ғасыр басындағы қазақ қоғамдық ойының даму деңгейі мен бағыттарынан хабардар болумен бірге, сол ойдың дамуына Бөкейхановтың қосқан үлесі зерттеледі.
Бітіру жұмысының жаңашылдығы. Бітіру жұмысына XX ғасырдың екінші ширегіндегі қазақ ұлт-азаттық қозғалысының басшысы, Алаш партиясының негізін қалаушы Әлихан Бөкейхановтың «Қазақ» газеті және басқа басылымдарда жарық көрген еңбектері сондай-ақ ұлы күрескерге кезінде замандастары тарапынан берген бағалы ойлары зерттелініп, талдау жасалынды.
Бітіру жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеудің нәтижесі бүгінгі күндерге дейін жалғасып келе жатқан Әлихан Бөкейхановтың қызметі мен шығармашылық мұрасы әртүрлі пікірталаста еленуге тиісті. Бітіру жұмысында келтірілген деректер кешені және ғылыми тұжырымдар Ә. Бөкейхановтың мұрасының тарихын одан әрі зерттеуде кеңінен қолдануға жарайды.
Бітіру жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.
1. Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі. Арыстар тұғыры. (Екінші кітап)./ М.Қ.Қозыбаев.- Алматы: Ғылым, 1998.- 280 бет.
2. Бөкейхан Әлихан. Таңдамалы / Ә.Бөкейхан.- Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995.- 472 бет.
3. Бөкейхан Әлихан. Шығармалар / Ә.Бөкейхан.-Алматы: Қазақстан, 1994.-384 бет.
4. Тынышпаев М. Қазақтар және азаттық қозғалыс / М.Тынышпаев // Ақиқат - 1992. - №5.- 22-27 бет.
5. Қозыбаев М.Қ. История и современность / М.Қ.Қозыбаев.- Алматы: Ғылым, 1991.- 294 бет.
6. Қозыбаев М.Қ. Өркениет және ұлт / М.Қ.Қозыбаев. – Алматы: Ғылым, 2001.- 238 бет.
7. Қожакеев Т. Қайшылықты қайраткер / Т.Қожакеев // Парасат – 1990.- №11.- 6-7 бет.
8. Қожакеев Т. Қажырлы қайраткер / Т.Қожакеев // Егемен Қазақстан – 1994.- 7 желтоқсан
9. Сүлейменов Р.Б. Ұлт интеллигенциясының қалыптасуының кейбір қырлары / Р.Б.Сүлейменов // Қазақстан коммунисі – 1982.- №9.- 86-91 бет.
10. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда / К.Нұрпейісов. – Алматы: Ататек, 1995.- 256 бет.
11. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы / М.Қойгелдиев. – Алматы: Санат, 1994.- 368 бет.
12. Абжанов Х.М. Сельская интеллигенция Казахстана в условиях совершенствования социализма / Х.М.Абжанов.-Алматы: Ғылым,1988.-188 с.
13. Абжанов Х.М., Гуревич Л. Интеллигенция Казахстана: история, теория, современность / Х.М.Абжанов., Л.Гуревич.- Алматы: Наука, 1991.- 141 с.
14. Әбжанов Х.М., Әлпейісов Ә. Қазақ интеллигенциясы мен мәдениеті туралы / Х.М.Әбжанов., Ә.Әлпейісов.- Алматы: Ғылым, 1992.- 128 бет.
15. Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері / С.Қирабаев.- Алматы: Білім, 1995.- 288 бет.
16 Бердібай Р. Ел боламыз десек / Р. Бердібай.- Алматы: Қазақстан, 2000.- 400бет.
17. Елеукенов Ш. Әдебиет және ұлт тағдыры / Ш.Елеукенов.- Алматы: Жалын, 1997.- 368 бет.
18. Ақназаров Х. Кеңестік ұлттық интеллигенцияның қалыптасуы / Х.Ақназаров.- Алматы: Ғылым, 1994.- 198 бет.
19. Тастанов Ш. Советский опыт формирования и развития интеллигенции ранее отсталых народов / Ш.Тастанов.- Алматы: Қазақстан, 1975.- 202 с.
20. Бес арыс.- Алматы: Жалын, 1992.- 379 бет.
21. Мұқанов С. ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті / С.Мұқанов.- Қызылорда: Қазақстан баспасы, 1932.- 460 бет.
22. Байтұрсынов А. Ақжол / А.Байтұрсынов.- Алматы: Жалын, 1991.- 464 бет.
23. Әуезов М. Қазақ әдебиетінің тарихы / М.Әуезов.- Қызылорда: Қазмембас, 1927.- 266 бет.
24. Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті (1-кітап). / С.Сейфуллин.- Қызылорда: Қазмембас, 1932.- 234 бет.
25. Тоғжанұлы Ғ. Абай / Ғ.Тоғжанұлы.- Алматы: Қазан, 1935.- 163 бет.
26. Рыскулов Т. Из прошлого казахской национальной интеллигенции: избр. труды / Т.Рыскулов.- Алматы: Жалын, 1984.- 512 с.
27. Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасырдың басындағы демократ жазушылары / Б.Кенжебаев.- Алматы: Жалын, 1958.- 450 бет.
28 .Олкотт М.Б. Казахи / М.Б.Олкотт.- Стонфорд, 1987.- 500 с.
29. Канапин А.К. Культурное стройтельство в Казахстане / А.К. Канапин.- Алматы: Жалын, 1964.- 315 с.
30. Ерман Л.К. Интеллигенция в первой русской революции / Л.К. Ерман.- Москва: Наука, 1966.- 188 с.
31. Қойгельдиев М. Қуандым түнде жүріп, күн шығар деп / М.Қойгельдиев // Социалистік Қазақстан.- 1990.-14-16 қаңтар
32. Зиманов С. Общественно-политические взгляды М.Сералина / С.Зиманов.- Алматы: Ғылым, 1989.- 498 с.
33. Кемеңгеров Ж.Б. Таңдамалы / Ж.Б.Кемеңгеров.- Алматы: Қазақстан, 1996.- 296 бет.
34. Тынышпаев М. Революционные движения в Казахстане 1905-1907 гг. / М.Тынышпаев.- Алматы: Наука, 1977.- 480 с.
35. Есмағамбетов К. Қазақтар шет ел әдебиетінде / К.Есмағамбетов.- Алматы: Жалын, 1993.- 455 бет.
36. Ғалиев Б.З. Жол нұсқаушылар / Б.З.Ғалиев // Жұлдыз.- 1970.-№3.
37 Озғанбаев Ө. Ресей Мемлекеттік Думасы және Қазақстан / Ө.Озғанбаев.- Алматы: Нұрлы Әлем, 1997.- 360 бет.
38. Мақаева А. Қазақ халқының мүддесін қорғаған комитеттер / А.Мақаева // Қазақ тарихы.- 1995.- №1.
39. Есмағамбетов К. Л. Азат рухтың күрескері / К.Л. Есмағамбетов.- Алматы: Өркениет, 2003.- 176 бет.
40. Брайнин С. Очерки по истории Алаш Орды / С.Брайнин.- Алматы: Мектеп, 1965.- 288 с.
41. Қойгельдиев М. Оянған сана үні / М.Қойгельдиев // Ана тілі.- 1990.- 12 сәуір
42. Есмағамбетов К.Л. Действительность и фальсификация / К.Л.Есмағамбетов.- Алматы: Казахстан, 1976.- 183 с.
43. Жанпеисова Ж., Тенисбаев К. Казахская национальная интеллигенция в востании 1916 года / Ж.Жанпеисова., К.Тенисбаев.- Алматы: Жалын, 1997.- 134
44. Жугенбаева Г. Алаш-Орда в годы гражданской войны / Г.Жугенбаева // Поиск.- 1998.- №4.- 76-85 с.
45. Алаш-Орда. Сборник документов / Составитель Мартыненко Н.- Алматы: Айқап, 1992.- 192 с.
46. Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия. История движения Алаш / Д.А. Аманжолова.- Москва: Россия молодая, 1994.- 216 с.
47. Аманжолова Д.А. Партия Алаш: история и историография / Д.А.Аманжолова.- Семипалатинск: Издательство, 1993.- 137 с.
48. Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті / Т.Омарбеков.- Алматы: Санат, 1997.-320 бет.
49. Мектептегі А.Қ. Қазақтың саяси көсемдері / А.Қ.Мектептегі // Ана тілі.- 1992.- 9 сәуір
50. Нұрпейіс К. Қазақ интеллигенциясының әкімшіл-әміршіл жүйеге ғылым мен мәдениет саласындағы қарсылығы / К.Нұрпейіс // ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы.- 1998.- №9.- 22-24 бет.
51. Омарбекұлы С. «Алаш» шаңырағын бірге көтеріскен / С.Омарбекұлы // Ақиқат.- 2001.- №4.- 55 бет.
52 Бөкейханов Ә. Шығармалар. Құрастырып, кіріспесін және өмірбаяндық ғылыми мақаласын жазған М.Қойгелдиев / Ә. Бөкейханов.- Алматы: Қазақстан, 1994.- 387 бет.
53 Досжанов Д. Абақты / Д.Досжанов.- Алматы: Қазақстан, 1992.- 288 бет.
54. Асқаров А. Ұлы тұранның ұлдары / А.Асқаров.- Алматы: Нұрлы Әлем, 1998.- 152 бет.
55. Айдаров Т. Халқына қайта оралған арыстар / Т.Айдаров // Жетісу.- 1997.- 30 мамыр
56. Алаш мирас. Құжаттар жинағы.- Алматы: Дәуір, 1993.- 158 бет.
1. Қозыбаев М.Қ. Тарих зердесі. Арыстар тұғыры. (Екінші кітап)./ М.Қ.Қозыбаев.- Алматы: Ғылым, 1998.- 280 бет.
2. Бөкейхан Әлихан. Таңдамалы / Ә.Бөкейхан.- Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995.- 472 бет.
3. Бөкейхан Әлихан. Шығармалар / Ә.Бөкейхан.-Алматы: Қазақстан, 1994.-384 бет.
4. Тынышпаев М. Қазақтар және азаттық қозғалыс / М.Тынышпаев // Ақиқат - 1992. - №5.- 22-27 бет.
5. Қозыбаев М.Қ. История и современность / М.Қ.Қозыбаев.- Алматы: Ғылым, 1991.- 294 бет.
6. Қозыбаев М.Қ. Өркениет және ұлт / М.Қ.Қозыбаев. – Алматы: Ғылым, 2001.- 238 бет.
7. Қожакеев Т. Қайшылықты қайраткер / Т.Қожакеев // Парасат – 1990.- №11.- 6-7 бет.
8. Қожакеев Т. Қажырлы қайраткер / Т.Қожакеев // Егемен Қазақстан – 1994.- 7 желтоқсан
9. Сүлейменов Р.Б. Ұлт интеллигенциясының қалыптасуының кейбір қырлары / Р.Б.Сүлейменов // Қазақстан коммунисі – 1982.- №9.- 86-91 бет.
10. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда / К.Нұрпейісов. – Алматы: Ататек, 1995.- 256 бет.
11. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы / М.Қойгелдиев. – Алматы: Санат, 1994.- 368 бет.
12. Абжанов Х.М. Сельская интеллигенция Казахстана в условиях совершенствования социализма / Х.М.Абжанов.-Алматы: Ғылым,1988.-188 с.
13. Абжанов Х.М., Гуревич Л. Интеллигенция Казахстана: история, теория, современность / Х.М.Абжанов., Л.Гуревич.- Алматы: Наука, 1991.- 141 с.
14. Әбжанов Х.М., Әлпейісов Ә. Қазақ интеллигенциясы мен мәдениеті туралы / Х.М.Әбжанов., Ә.Әлпейісов.- Алматы: Ғылым, 1992.- 128 бет.
15. Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері / С.Қирабаев.- Алматы: Білім, 1995.- 288 бет.
16 Бердібай Р. Ел боламыз десек / Р. Бердібай.- Алматы: Қазақстан, 2000.- 400бет.
17. Елеукенов Ш. Әдебиет және ұлт тағдыры / Ш.Елеукенов.- Алматы: Жалын, 1997.- 368 бет.
18. Ақназаров Х. Кеңестік ұлттық интеллигенцияның қалыптасуы / Х.Ақназаров.- Алматы: Ғылым, 1994.- 198 бет.
19. Тастанов Ш. Советский опыт формирования и развития интеллигенции ранее отсталых народов / Ш.Тастанов.- Алматы: Қазақстан, 1975.- 202 с.
20. Бес арыс.- Алматы: Жалын, 1992.- 379 бет.
21. Мұқанов С. ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті / С.Мұқанов.- Қызылорда: Қазақстан баспасы, 1932.- 460 бет.
22. Байтұрсынов А. Ақжол / А.Байтұрсынов.- Алматы: Жалын, 1991.- 464 бет.
23. Әуезов М. Қазақ әдебиетінің тарихы / М.Әуезов.- Қызылорда: Қазмембас, 1927.- 266 бет.
24. Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті (1-кітап). / С.Сейфуллин.- Қызылорда: Қазмембас, 1932.- 234 бет.
25. Тоғжанұлы Ғ. Абай / Ғ.Тоғжанұлы.- Алматы: Қазан, 1935.- 163 бет.
26. Рыскулов Т. Из прошлого казахской национальной интеллигенции: избр. труды / Т.Рыскулов.- Алматы: Жалын, 1984.- 512 с.
27. Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасырдың басындағы демократ жазушылары / Б.Кенжебаев.- Алматы: Жалын, 1958.- 450 бет.
28 .Олкотт М.Б. Казахи / М.Б.Олкотт.- Стонфорд, 1987.- 500 с.
29. Канапин А.К. Культурное стройтельство в Казахстане / А.К. Канапин.- Алматы: Жалын, 1964.- 315 с.
30. Ерман Л.К. Интеллигенция в первой русской революции / Л.К. Ерман.- Москва: Наука, 1966.- 188 с.
31. Қойгельдиев М. Қуандым түнде жүріп, күн шығар деп / М.Қойгельдиев // Социалистік Қазақстан.- 1990.-14-16 қаңтар
32. Зиманов С. Общественно-политические взгляды М.Сералина / С.Зиманов.- Алматы: Ғылым, 1989.- 498 с.
33. Кемеңгеров Ж.Б. Таңдамалы / Ж.Б.Кемеңгеров.- Алматы: Қазақстан, 1996.- 296 бет.
34. Тынышпаев М. Революционные движения в Казахстане 1905-1907 гг. / М.Тынышпаев.- Алматы: Наука, 1977.- 480 с.
35. Есмағамбетов К. Қазақтар шет ел әдебиетінде / К.Есмағамбетов.- Алматы: Жалын, 1993.- 455 бет.
36. Ғалиев Б.З. Жол нұсқаушылар / Б.З.Ғалиев // Жұлдыз.- 1970.-№3.
37 Озғанбаев Ө. Ресей Мемлекеттік Думасы және Қазақстан / Ө.Озғанбаев.- Алматы: Нұрлы Әлем, 1997.- 360 бет.
38. Мақаева А. Қазақ халқының мүддесін қорғаған комитеттер / А.Мақаева // Қазақ тарихы.- 1995.- №1.
39. Есмағамбетов К. Л. Азат рухтың күрескері / К.Л. Есмағамбетов.- Алматы: Өркениет, 2003.- 176 бет.
40. Брайнин С. Очерки по истории Алаш Орды / С.Брайнин.- Алматы: Мектеп, 1965.- 288 с.
41. Қойгельдиев М. Оянған сана үні / М.Қойгельдиев // Ана тілі.- 1990.- 12 сәуір
42. Есмағамбетов К.Л. Действительность и фальсификация / К.Л.Есмағамбетов.- Алматы: Казахстан, 1976.- 183 с.
43. Жанпеисова Ж., Тенисбаев К. Казахская национальная интеллигенция в востании 1916 года / Ж.Жанпеисова., К.Тенисбаев.- Алматы: Жалын, 1997.- 134
44. Жугенбаева Г. Алаш-Орда в годы гражданской войны / Г.Жугенбаева // Поиск.- 1998.- №4.- 76-85 с.
45. Алаш-Орда. Сборник документов / Составитель Мартыненко Н.- Алматы: Айқап, 1992.- 192 с.
46. Аманжолова Д.А. Казахский автономизм и Россия. История движения Алаш / Д.А. Аманжолова.- Москва: Россия молодая, 1994.- 216 с.
47. Аманжолова Д.А. Партия Алаш: история и историография / Д.А.Аманжолова.- Семипалатинск: Издательство, 1993.- 137 с.
48. Омарбеков Т. 20-30 жылдардағы Қазақстан қасіреті / Т.Омарбеков.- Алматы: Санат, 1997.-320 бет.
49. Мектептегі А.Қ. Қазақтың саяси көсемдері / А.Қ.Мектептегі // Ана тілі.- 1992.- 9 сәуір
50. Нұрпейіс К. Қазақ интеллигенциясының әкімшіл-әміршіл жүйеге ғылым мен мәдениет саласындағы қарсылығы / К.Нұрпейіс // ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы.- 1998.- №9.- 22-24 бет.
51. Омарбекұлы С. «Алаш» шаңырағын бірге көтеріскен / С.Омарбекұлы // Ақиқат.- 2001.- №4.- 55 бет.
52 Бөкейханов Ә. Шығармалар. Құрастырып, кіріспесін және өмірбаяндық ғылыми мақаласын жазған М.Қойгелдиев / Ә. Бөкейханов.- Алматы: Қазақстан, 1994.- 387 бет.
53 Досжанов Д. Абақты / Д.Досжанов.- Алматы: Қазақстан, 1992.- 288 бет.
54. Асқаров А. Ұлы тұранның ұлдары / А.Асқаров.- Алматы: Нұрлы Әлем, 1998.- 152 бет.
55. Айдаров Т. Халқына қайта оралған арыстар / Т.Айдаров // Жетісу.- 1997.- 30 мамыр
56. Алаш мирас. Құжаттар жинағы.- Алматы: Дәуір, 1993.- 158 бет.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қазақстан және
шет елдер тарихы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы : ХХ ҒАСЫРДЫҢ ҰЛЫ ЖАРШЫСЫ - Ә.БӨКЕЙХАНОВ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 АЛТЫ АЛАШТЫҢ АРЫСЫ - ӘЛИХАН БӨКЕЙХАНОВ
1.1 Әлихан Бөкейханов - өскен орта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Саяси-көзқарастарының қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2 КӨРНЕКТІ ҚОҒАМ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ ҚАЙРАТКЕРІ –
ӘЛИХАН БӨКЕЙХАНОВ
2.1 Ә.Бөкейханов Уақытша үкіметтің Торғай облыстық комиссары ... ... .23
2.2 Уақытша үкіметтің жер саясаты және Әлихан Бөкейханов ... ... ... ... 33
2.3 Алаш мұрасы және осы заман ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4 9
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
КІРІСПЕ
Бітіру жұмысының өзектілігі. ХХ ғасырдың бас кезі қазақ қоғамы үшін
түрлі ағымдардың өзара қақтығыс, күрес кезеңі болды. Бір жағынан, ескі,
күні өткен феодалдық қатынастар өзінің барлық даму қуаты мен өткен қуатын
тауысып, қоғамдық өніп-өсуде кедергіге айналса, екінші жағынан, оларды
ауыстыра аларлық жаңа қоғамдық қатынастар тым әлсіз, балаң күйде еді.
Елдегі мұндай ауыр жағдайды ресейлік империализмнің пәрменді отарлау және
орыстандыру саясаты тереңдете түсті.
Міне, осындай жағдайда қоғамдық күреске қазақ қоғамы үшін мүлдем
жаңа саяси-әлеуметтік күш – ұлттық интеллигенция араласа бастайды.
Негізінен метрополия оқу орындарында білім алып, отаршыл мемлекеттік
басқару аппаратындағы қызметке және қазақ арасына орыс мәдениетін егіп,
тарату үшін даярланған зиялылары мұның бәрін жиып қойып, ұлттық тәуелсіздік
пен ұлттық мәдениеттің өсіп-өркендеуіне, ұлт өмірін қайта құру мақсатына
қызмет ете бастайды. Соның нәтижесінде қазақ қоғамында мүлде жаңа сападағы
жағдай қалыптасып, феодалдық тоқырау мен отарлық тәуелділікке қарсы күрес
оның негізгі белгілеріне айналады.
Барлық көрінісі жағынан қазақ қоғамы үшін нағыз өтпелі кезең болған сол
уақытта тарих сахнасына көтеріліп, бас-аяғы жиырма жылға созылған қысқа
мерзім ішінде өшпес із қалдырған бұл ұлт зиялылары қоғамдық-саяси болмысы
тұрғысынан алғанда кімдер еді? Олар еліміздің тарихында қандай орын алмақ?
Міне, бұл сауалдар тарихтану ғылымында өз жауабын тапты деп айта алмаймыз.
Анығырақ айтқанда, қазақ зиялыларының жүріп өткен тарихи жолы әсіресе 1917
жылғы Қазан революциясына дейінгі қоғамдық-саяси қызметі халқымыздың
күрделі тарихының әлі жазылмаған ақтаңдақтарының қатарына жатады.
Бұл тақырыпты байыпты, жан-жақты және терең зерттеу қажеттілігі, ең
алдымен бүгінгі қоғамдық өмір сұранысынан, соған сай таным құралы ретінде
тарих ғылымының табиғи болмысынан туындайды. Кез келген өркениетті елде
тарих ғылымы сол елдің, халықтың жүріп өткен жолын, әсіресе күрделі тарихи
өтпелі кезеңдер мен сол кезеңдерде өзінің қоғамдық қызметімен тарихта терең
із қалдырған түрлі қоғамдық күштердің, жеке тарихи қайраткерлердің өмір
жолын зерттеу арқылы өзінің гуманистік міндетін орындап отырған және сол
арқылы прогреске қызмет еткен.
Сонымен бірге, тарих ғылымында соңғы уақытқа дейін қазақ қоғамында
Қазан революциясы қарсаңында оны феодалдық мешеулік пен отарлық
тәуелділіктен алып шыға алатындай саяси-әлеуметтік күш болған жоқ деген
тұжырым етек алып келді және ол аксиомалық ақиқат есебінде қабылдануға тиіс
болды. Бүгін біз осының дұрыс-бұрыстығын анықтауға міндеттіміз.
Өз халқының мұңын жоқтаған, сол жолда бар білімін, күш-қайратын
жұмсаған осы зиялы қауым мен олардың ізбасарлары өз жеке басының емес,
халқы үшін заман тауқыметін тартқан қайраткерлер ретінде тарихымыздан
мәңгілік орын алды. Шынында да өз заманының талабын терең түсінген олар
ағартушылық қызметпен шектеліп қоймай, азаттық күресі жолында парламенттік
әдісті де жетік меңгеріп, қазақ мемлекеттігін қалпына келтірудің
демократиялық жолын іздестірді. Олардың өмірі мен қызметі халқымыздың
тарихында өшпес із қалдырғаны аян.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының,
қоғам және мемлекет қайраткерлері қатарындағы аса ерекше тұлға - Әлихан
Нұрмұхамедұлы Бөкейхан. Оның есімі ұзақ жылдар бойы сирек аталып,
буржуазиялық ұлтшылдықтың синонимі ретінде қаралып келсе, кейінгі ұрпаққа
қалдырған орасан мол аманат-мұрасы бір кісінің ғұмырындай уақыт шаң басып
жатты. Көрнекті қоғам қайраткері – Ресейдің жергілікті және қалалық қоғам
қайраткерлері съезінің депутаты, Ресейдің І Мемлекеттік думасының және
мұсылман халықтары съезінің депутаты, ІҮ Мемлекеттік думасының мұсылман
фракциясының Бюро мүшесі, Санкт-Петербор масоны, қазақтың XX ғасыр
басындағы ұлт-азаттық қозғалысының негізін салушы әрі көсемі, халқымыздың
тұңғыш саяси Алаш партиясының ұйымдастырушысы және ұлттық Алашорда
автономиялы үкіметінің төрағасы; ғұлама ғалым – ормантанушы, экономист,
тарихшы, этнограф, әдебиеттанушы, аудармашы әрі дарынды публицист – міне,
ардақты азаматымыздың халқы үшін соңғы демі біткенше атқарып өткен сан-қилы
қызметінің негізгі көріністері осындай еді.
Сол тар жол, тайғақ кешулерден арып-шаршаса да, қажып-қансыраса да,
әрқашан қадір-қасиетін жоғалтпай, ар-намыс, абыройларын төкпей, ұрпағының
сан ғасырлық тарихын сақтап, болашаққа деген сенімділікпен қадам басқан
тарихи тұлғалар аз болған жоқ.
Шын мәнінде, олар ғұмыр кешкен ХХ ғасырдың басы алып адамдарды қажет
еткен әрі осыған орай өздерінің ойлау, болжау қасиеттері айрықша,
энциклопедиалық білім, талғам-танымдары жан-жақты алыптарды дүниеге
келтірген дүбірлі заман еді.
Бірақ көп жылдар бойы Кеңес өкіметі жүргізген озбырлық пен қырып-
жоюға, тарихты өрескел бұрмалауға негізделген саясаттың тікелей салдарынан
халқымыздың сана-сезімі өлшеусіз де орны толмас жұтаңдыққа ұшырап, оның
интеллектуалды ауқымының қарыштап дамуына үлкен нұқсан келді. Соның тікелей
кесірінен Қазан төңкерісіне дейінгі жалпы адамзат өркениетінің төрінен орын
алған ірі тұлғаларымызға байшыл, кертартпа, діншілдер деп ойдан
шығарылған, жалған айдарлар тағылды. Олардың бай мұраларын зерттеуге
цензура арқылы тыйым салынды. Партиялық талап, марксистік-лениндік
идеология қазақ халқының дарынды дара перзенттерінің бостандық пен ұлт
тәуелсіздігі үшін аянбай тер төккен, қабырғалары қайысқан ерекше еңбектерін
большевиктік көзқараспен біржақты бағалап, оларды мемлекетке қажетсіз
санап, жетпіс жылдан астам мерзімге жоққа шығарды.
Міне, сондықтан да біз қалам тартқан зерттеу еңбек ХХ ғасырдың бас
кезіндегі қазақ ұлт-азаттық қозғалысының қайғылы қасіретке ұшыраған
тұлғаларының бірі Әлихан Бөкейхановтың өмірі мен қызметіне, сол арқылы
Алашорда төңірегіне топтасқан қазақ зиялыларының қоғамдық қызметіне
арналады.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Нысанаға алынып отырған ХХ
ғасырдың басындағы азаттық пен тәуелсіздіктің күрес жолына, ағартушылыққа
шақырған ірі қоғам қайраткерлерінің ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен,
асқан білімділік деңгейімен, рухани парасатымен суырылып шыққан алаш
азаматы Әлихан Бөкейхановтың ұлт болашағы үшін жан аямай тер төгіп,
бостандық пен бақытты өмір жаршысының тұңғыш қарлығашы бола білген ұлы
қайраткердің өмір сүрген кезеңдерін тарихи фактілер арқылы талдап, өзіндік
баға беру. Алдымызға қойылған мақсаттарды іске асыру үшін мынандай
міндеттер қойдық:
- Алты Алаштың арысы атанған Әлихан Бөкейхановтың өскен ортасын
негізгі құжаттар арқылы баяндау;
- Әлихан Бөкейхановтың саяси - көзқарастарының қалыптасу кезеңдерін
ХХ ғасыр басындағы басқа ұлт зиялыларының көзқарастарымен байланыстыра
зерделеу;
- Көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері дәрежесіндегі тұлғасын
тарихи зерттеулер арқылы ашып көрсету;
- Әлихан Бөкейхановтың қазақ қоғамын құрудағы және ұлттық мүддені
ойластыру мен шешудегі жетекші ролін бүгінгі күн тұрғысынан анықтау;
- ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамында ұлттық бірлікті нығайту идеясын
алға тартқан, ұлт-азаттық қозғалысының көсемі Әлихан Бөкейхановты бүгінгі
ХХІ ғасыр ұрпағына тың деректер тұрғысынан әділ бағасын беру.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ұлт зиялыларының тарихы кеңестік және
жаңа кезеңдегі Қазақстан тарихында заман шындығымен байланыстыра
зерттелініп отыр. ХХ ғасырдың 1920-1930 жылдары кеңестік дәуір өктемдігі
салқынын тигізген бірқатар ғылыми еңбектер жазылынып, оларда бүгінгі күнге
дейін толғантқан мәселелер, атап айтқанда, ұлт зиялыларының пайда болуы мен
қалыптасу жағдайлары қарастырылды.
Қазақ демократиялық интеллигенциясының XX ғасырдың бас кезіндегі
қоғамдық-саяси қызметін зерттеудегі шын мәніндегі жаңа кезең 80-жылдардың
соңына қарай басталды. Оған жол ашып берген сол кездегі бүкіл Кеңестер
Одағын қамтыған қайта құру процесі, соған байланысты тоталитарлық жүйенің
құрбаны болған қазақ мәдениеті мен ғылымының көрнекті қайраткерлерінің
шығармашылық мұрасын қайта қарау қолға алынды.
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде
қалыптасуы мен дамуының стратегиясы (1992), Ғасырлар тоғысында (1996),
Тарих толқынында (1999) сияқты еңбектері тарихи жолымызды зерделеуге,
өткен заманғы тарихи тұлғалардың қызметін дұрыс бағалауға үйретеді.
Д.А Аманжолованың Казахский автономизм и Россия жарық көрген
еңбегінде Бөкейханов көзқарасының Щербина экспедициясына қатысқаннан кейін
үлкен өзгеріске ұшырағандығы және Бөкейханов сияқты қазақ зиялыларының
көзқарасының мүлдем жаңа сапаға көтерілуіне тұңғыш орыс революциясының
ерекше ықпал еткендігі баяндалады [46,81 б.].
Әлихан Бөкейхановтың қайраткер ретінде қалыптасуының екі рухани
негіздерін бөліп айтқан жөн. Біріншіден, Әлихан еркіндік пен теңдікті
жоғары бағалаған ортада өссе, екіншіден XX ғасырдың басында озық ойлы
Европа мәдениеті мен дәстүрінің ықпалы болды. Бастапқы саяси күрес
кезеңінде самодержавиялық билікті ұтымды сынға алып, оған қарсы аппозицияда
болған конституциялық-демократиялық партияның Қазақстанда бөлімін ашуға
ынта білдіргендердің қатарында Әлихан Бөкейханов та болды. Бөкейхановтың
Алаш партиясының қоғамдық-саяси қайраткер ретінде көрсететін еңбектердің
бірі- К.Нурпейісовтың Алаш һәм алашорда еңбегінде Әлихан Бөкейхановтың
жетекшілігімен 1917 жылғы 1 шілдеде I-жалпы қазақ съезі өтіп, онда Алаш
партиясы құрылып, Ә. Бөкейхановтың бастауымен 1917 жылдың күзі мен
қысында мемлекеттік бостандыққа жетудің түрлі жолдары қарастырылады.
Сонымен қатар бұл еңбекте Әлихан Бөкейхановтың Алашорда өкіметі мен Кеңес
өкіметі арасындағы қарым-қатынас суреттеліп, Алашордалықтардың ақ казактар
және патша генералдарымен бірге Кеңес билігіне қарсы болғандығы баяндалған
[10,62 б.].
Мамбет Қойгелдиевтің Алаш қозғалысы атты еңбегінде большевиктер
партиясы ұсынған бағдарламаның қазақ қоғамын үлкен апатқа ұрындыратын
эксперимент жасалғаны баяндалып, қазақ коммунистерінің орталық биліктің
қолшоқпары ретінде айыпталғаны көрсетілген және Әлихан Бөкейхановтың I
Мемлекеттік Думаға Семей облысы қазақтары атынан депутат болып сайлануына
жазылған [11,57 б.].
Әлихан Бөкейхановтың Қазақстандағы отаршылдыққа көшпек болған
қазақ шаруаларына тиесілі жер көлемін анықтау мақсатында КСРО Ғылым
Академиясы жанынан құрылған экспедицияны (төрағасы профессор С.П Швецов)
ұйымдастыру идеясының авторы болуымен қатар өзі де соның құрамына еніп
зерттеу жұмысына ат салысқандығы жайлы Әлихан Бөкейхановтың Шығармалар
атты еңбегінде баяндалған [3,87 б.].
Қазақ жерінде патшалық империя мен орыстық зорлыққа қарсы шын
мәніндегі мақсатты, ұлттық әлеуметтік күштерін қамтыған саяси қозғалыс
1917 жылы ақпан төңкерісінен кейінгі кезеңде басталды. Осы жылдың ортасында
Алаш партиясының, ал соңына қарай Түркістан автономиясының (Қоқанда), ал
оның артынан Алашорда өкіметінің (Орынборда) құрылуы бұл қозғалыстың нақты
нәтижелері болғанын көрсетті.
XX ғасырдың басына қарай өз халқын оятуда қазақ интеллигенциясының
шоқ жұлдызының буыны қалыптасты. Олар өз халқын отаршылдық бұғынынан азат,
өркениетті, дербес және тәуелсіз жағдайда көруді армандады.
Зерттеу объектісі. XIXғасырдың 90-жылдарының орта тұсынан басталып,
шамамен Алихан Бөкейханов репрессияға ұшыраған 1937 жылға дейінгі аралықты
қамтиды.
Зерттеудің әдістемесі. Бітіру жұмысын жазу барысында тарихи
танымдағы қазіргі таңдағы әдістер қолданылды: тарихи-типологиялық, тарихи-
жүйелілік, және салыстырмалы, сонымен қатар оқиғаларға синхронды анализ
жасау мен деректерден алынған мәліметтерді фактілермен салыстыру әдістері
қолданылған.
Бітіру жұмысының хронологиялық ауқымы. Алаш интеллигенциясының
шығармашылық қызметпен айналысқан өкілдері мен кеңестік шығармашылық
интеллигенциясының жаңа ұрпағының тағдырына байланысты айқындалады. Алаш
интеллигенциясының бірегей өкілі- Әлихан Бөкейханов тың еңбектері арқылы
ғасыр басындағы қазақ қоғамдық ойының даму деңгейі мен бағыттарынан
хабардар болумен бірге, сол ойдың дамуына Бөкейхановтың қосқан үлесі
зерттеледі.
Бітіру жұмысының жаңашылдығы. Бітіру жұмысына XX ғасырдың екінші
ширегіндегі қазақ ұлт-азаттық қозғалысының басшысы, Алаш партиясының
негізін қалаушы Әлихан Бөкейхановтың Қазақ газеті және басқа
басылымдарда жарық көрген еңбектері сондай-ақ ұлы күрескерге кезінде
замандастары тарапынан берген бағалы ойлары зерттелініп, талдау жасалынды.
Бітіру жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеудің
нәтижесі бүгінгі күндерге дейін жалғасып келе жатқан Әлихан Бөкейхановтың
қызметі мен шығармашылық мұрасы әртүрлі пікірталаста еленуге тиісті. Бітіру
жұмысында келтірілген деректер кешені және ғылыми тұжырымдар Ә.
Бөкейхановтың мұрасының тарихын одан әрі зерттеуде кеңінен қолдануға
жарайды.
Бітіру жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АЛТЫ АЛАШТЫҢ АРЫСЫ - ӘЛИХАН БӨКЕЙХАНОВ
1.1 Әлихан Бөкейханов - өскен орта.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының,
қоғам және мемлекет қайраткерлері қатарындағы аса ерекше тұлға - Әлихан
Нұрмұхамедұлы Бөкейхан. Оның есімі ұзақ жылдар бойы сирек аталып,
буржуазиялық ұлтшылдықтың синонимі ретінде қаралып келсе, кейінгі ұрпаққа
қалдырған орасан мол аманат-мұрасы бір кісінің ғұмырындай уақыт шаң басып
жатты. Көрнекті қоғам қайраткері – Ресейдің жергілікті және қалалық қоғам
қайраткерлері съезінің депутаты, Ресейдің І Мемлекеттік думасының және
мұсылман халықтары съезінің депутаты, ІҮ Мемлекеттік думасының мұсылман
фракциясының Бюро мүшесі, Санкт-Петербор масоны, қазақтың XX ғасыр
басындағы ұлт-азаттық қозғалысының негізін салушы әрі көсемі, халқымыздың
тұңғыш саяси Алаш партиясының ұйымдастырушысы және ұлттық Алашорда
автономиялы үкіметінің төрағасы; ғұлама ғалым – ормантанушы, экономист,
тарихшы, этнограф, әдебиеттанушы, аудармашы әрі дарынды публицист – міне,
ардақты азаматымыздың халқы үшін соңғы демі біткенше атқарып өткен сан-қилы
қызметінің бұл болар болмас көрінісі ғана.
Ә. Н. Бөкейханов 1870 жылы кешегі Семей облысы, Қарқаралы үйезі,
Тоқырауын болысы, Тоқырауын өзені бойындағы нөмірі 7-нші ауылда дүниеге
келген. Бұл қазіргі Жезқазған облысы, Ақтоғай ауданына қараған Қаратал
совхозының жері (совхозға 1992 жылы Ақтоғай аудандық кеңесінің шешімімен
Ә.Н.Бөкейхан есімі берілді. Әлекеңнің есімі жергілікті орта мектепке де
беріліп отыр).
Әлихан ата-тегі Шыңғыс ханнан бері келе жатқан төре тұқымынан,
Бөкейханнан тарайды. Көкжал Барақханның баласы Бөкейхан қазақтың таққа
отырған соңғы хандарының бірі.
Бөкейханның бес әйелінен он бір ұл болған. Он бір ұлдың бірі -
Әлиханның арғы бабасы Батыр. Батырдан Рүстем, Әшімтай, Мырзатай туады.
Мырзатайдан Нұрмұхамед туады (Әлиханның әкесі, елдегі аты Мұқан), Қоске,
Шолақ, Әптіхан; Нұрмұхамедтен Әлихан, Смахан, Базылхан, Әзіхан, Тәтіхан
деген бес ұл мен Нұрбек атты бір қыз туады. Әлихан тұңғышы.
Жасынан зерек, алғыр өскен Әлиханды әкесі 1879 жылы Қарқаралыға алып
барып, жергілікті молданың қолына оқуға береді. Әзіханұлы Райымжан
ақсақалдың айтуынша, көзі ашық, көкірегі ояу Әлихан молданың оқуын қанағат
тұтпай, қаладағы үш кластық бастауыш мектепке өз еркімен ауысып кетеді. Бұл
әрекетін бір келгенінде естіп білген Нұрмұхамед қарсылық білдірмейді, ақ
батасын береді. Бастауыш мектепті бітіргеннен кейін ол Қарқаралы қаласының
үш жылдық училищесіне түседі. Училищені ойдағыдай бітіргеннен кейін
Қарқаралы үйезі бастығы оған Бұл куәліктің иесі Қарқаралы үйезі Тоқырауын
болысы сұлтанының баласы, мұсылман, он алты жастағы Нұрмұхамедұлы Әлихан,
Қарқаралы қаласының қазақ балаларына арналған мектепте 1879 жылдың 16
қыркүйегінен 1886 жылдың 16 маусымына дейін тәрбиеленіп, оқу барысында
үлгілі тәртіп танытты... Қарқаралы қаласының үш жылдық училищесінде 1886
жылдың маусымында болған соңғы сынақтан (емтиханнан) өткеннен соң, қалалық
училище курсының сабақтарын өте жақсы деген бағамен бітірді делінген
аттестат алды... Қазақ мектебінде оқып жүріп ол, Нұрмұхамедұлы, етікші
мамандығын меңгеріп алды және бұл кәсіппен өз бетінше шұғылдануына ерікті
- делінген куәлік береді. Бұл куәлік 16 жастағы Әлиханға Омбыға жүрер
алдында берілсе керек. 1886 жылы ол Омбыға келіп, жергілікті 4 жылдық
техникалық училищеге пансионер болып қабылданды.
Омбының техникалық училищесі (ОТУ) 1882 жылы Ресей императорының
жарлығымен ашылған. Училище жаңа салына бастаған Сібір темір жолы торабына
арнап төменгі техникалық мамандар даярлауға тиіс болатын. Училищеге
қабылдау талабы айтарлықтай қатаң болған. Біраз балалар училищенің
емтихандарынан өте алмай қайтып кетіп жатқан. 10 жыл ішінде мамандық алып
шыққан 70 түлектің (кейінгі жылдары училище құлдырап кеткен) 14% дворян
балалары, 3% - дін басылары, 59% - қала тұрғындары және 24% шаруа балалары
екен. Ал училищенің мақсаты мен білім дәрежесін ОТУ-дың көп жылғы директоры
– Н.Е.Доброховтың 1886 жылы тұңғыш түлектері алдында сөйлеген сөзінен
аңғаруға болады: Қымбатты менің достарым... Қызметтеріңіздің алғашқы
кезеңдеріңде сіздерге қара жұмыспен айналысуға тура келеді. Бірақ сіздер
оған қобалжымаңыздар, өйткені солай болуға тиіс. Дегенменде, сіздер қоғам
үшін жаңа адамдарсыздар, сондықтан да, қарапайым жұмысшыға қарағанда,
сіздердің білімдеріңіз әлдеқайда жоғары екенін сіздер өз ерен
еңбектеріңізбен дәлелдеулеріңіз қажет. Сіздердің ол артықшылықтарыңыз
белгілі уақыттан кейін айқын көрінеді. Менің сіздерге берер ақылым – бел
буып еңбек етіңіздер [2, 87 б.].
ОТУ-дың төртжылдық курсында дәстүрлі сабақтармен қатар, теориялық
механика, көтергіш мәшинелер мен сорғыштар сияқты күрделі пәндерді
қамтитын. Ағаш өңдейтін, темір құрал-сайман жөндейтін шеберхана мен физика-
химия кабинеттерінде күнбе-күн сабақтар өткізілетін. Ал 3 кластан 4 класқа
өтетін жылы қушылар зауыттарға, диірмен және теміржол шеберханаларына
тәжірибелік жұмыстарға жіберілетін еді.
Мәне, Әлиханның Омбы техникалық училищесіндегі оқуы осындай жағдайда
өтіп жатты. Жазғы демалыс күндерін ол елінде өткізетін. Ал оқу бітіретін
мезгіл жақындағанда, ОТУ директорына өзінің оқуын жалғастырғысы
келетіндігін, Санкт-Петербордың императорлық Орман институтына түспек ойы
бар екендігін білдіреді. Директор өз тарапынан Қарқаралы уезінің бастығына
оның (Әлиханның) өте жақсы оқып, үлгілі тәртіп көрсетуіне байланысты...
оның жоғарғы оқу орнына баруы өте қажет, сол себепті оған оқуға бару үшін
қазақ қауымдастығы стипендиясының берілуі жалғаса берілсін... - деген
өтініш хат жолдайды. Тағы бір айта кететін жай: сол, 1890 жылы мамыр айында
ол ОТУ директоры Н.Е.Добротовқа өзінің фамилиясы Нұрмұхамедұлы емес,
Бөкейхан екендігін білдіреді. Әлихан Бөкейханның кейін лауазым аттары көп
болған. Көп зерттеу, мақалаларына Қыр баласы, Сын степей, V, Киргиз-
степняк (К.Степняк), Туземец, Арысұлы, А.Б., Қ.Б, Ғ.Б. деп қол
қойып отырған [43,165б.].
Райымжан Әзіханұлы Бөкейхан мен экономист Мұхамбетқали Жақсалиевтің
айтуына қарағанда, Әлекеңнің Кеңес дәуіріндегі баспа беттерінде жарияланған
мақалаларына қол қойып отырған Қалмақбай және Н.Ш. (орыс тіл.) деген
лақап есімдері болған. Келешекте оның тағы басқа жасырын аттары анықталары
анық.
Әлиханның қай жылдан бастап Бөкейхан фамилиясын алғандығын дәл
айту қиын. Омбының техникалық училещесін техник мамандығымен бітірді
деген 1890 жылы маусымның 14 күні табыс етілген аттестат: Сұлтан Әлихан
Нұрмұхамедұлы атына толтырылған. Ондағы оқуды жиырма жастағы Әлихан орыс
тілі мен орыс тарихынан, геометрия, алгебра, тригонометрия, физика,
механика, ағаш пен металды өңдеу тәсілдері, есептеу мен құрылыс өнері
сабақтарынан үздік; сызу, сурет салу пәндері мен шеберханалардағы
тәжірибе жұмыстарынан жақсы деген бағамен бітіреді. Құдай заңы
сабағынан Әлихан мұсылман болуына байланысты босатылған.
1890 жылы шілденің 30 күні Дала генерал-губернаторы канцеляриясынан
Орман институтының профессоры Бородинге жазылған ұсыныс-хатын және қазақ
қауымдастығынан берілген 200 сом стипендиясын алып қырғыз баласы - сұлтан
Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан Ресей империясының астанасы Санкт-Петерборға
ат басын түзейді. Әлихан Бөкейханның Ресей астанасындағы өткізген жылдары
марксизм елесінің Еуропаны шарлап капиталистік қарым-қатынастарға енді
аяқ басқан Ресейге жетіп, ірі-ірі кәсіпорындар шоғырланған қалаларында
марксистік үйірмелердің кең қанат жая бастаған кезеңімен қатар келеді. Бұл
орыс жұмысшы табының сана-сезімі ояна бастаған кез, марксистік және тағы
басқа саяси ұйымдар мен партиялар пайда болып, солардың ықпалымен жұмысшы
стачкалары мен студенттік толқулар бой көрсете бастаған уақыт болатын-ды
[3, 25 б.].
Санкт-Петерборға 20 жасында келген Әлиханның студенттік күндерін
қалай өткізгендігі жайында Англияның әйгілі білім ордасы – Оксфорд
университетінің Орта Азияны зерттеу қоғамы өзінің Қазақтар 1917 жылға
дейінгі орыстар туралы атты кітабында Ә.Бөкейхан жас күнінде орнықты
революционер, социалист болды және Зарзаман атты орыстарға қарсы әдеби
топтың мүшесі болды, - деп жазады. Кешегі КСРО Мемлекеттік қауіпсіздік
комитетінің жұртшылықпен байланыс орталығынан келген бір құжатта Әлихан
Бөкейхан... Орман институтының студенті болып жүрген кезінде барлық
студенттік қозғалыстарға белсенді түрде араласып, әрқашан да әсіре
солшылдарға ілесетін. Марксизм туралы қызу пікірталастарда ол экономикалық
материализм қағидаларын дес бермей қорғайтын - деген мәлімет берілген. Ал
Санкт-Петерборлық Новая жизнь газеті 1906 жылы Ә.Бөкейхан 1894 жылы,
Орман институтының 4 курс студенті күндері студенттік толқуларға
қатынасты... - деп жазды [14, 58 б].
Жоғарыда берілген құжат үзінділерінде айтылғандай, Әлихан күнделікті
сабақтарына қоса, студенттердің саяси, әдеби, экономикалық және тағы басқа
да студенттік үйірмелердің жұмысына қызу араласып, студенттік толқуларға
қатысады. Осы жылдары Әлиханның саяси көзқарасы қалыптаса бастайды, екі
ғасырға жуық Ресей империясының қол астында отырған ескі феодалдық қарым-
қатынастардан әлі арыла қоймаған, рулық, феодалдық күрес-тартыстан көзін
аша алмаған туған халқының тағдыры оны қатты толғандыра бастайды.
Қараңғылық пен надандық шырмауынан құтыла алмай отырған халқына, ең
алдымен, білім мен мәдениет керек екендігін анық ұғады. Халқын Еуропаның
мәдениеті жоғары елдері санатына қосуды арман қылып, елдің тұрмысын,
мәдениетін, білімін көтеруді өзінің алдына мақсат қылып қояды.
Құжаттардан табылған материалдарға қарағанда, Әлихан Бөкейхан
жандармерия басқармасының назарына алғашқы рет осы жылдары да – 1937 жылдың
қыркүйегінде халық жауы юолып атылып кеткенге дейін де шыққан жоқ. Орман
институтын ойдағыдай бітіріп, Әлихан Бөкейхан 1894 жылы Омбы қаласына қайта
оралады. Әлиханның Омбыдағы жылдары оның көрнекті қоғам, саяси қайраткер
ретінде де, педагоктық, ғалымдық, әдебиеттанушылық талантын жан-жақты ашып
берді. Сонымен қатар, ол Омбыда патшалық тәртіптің қуғын-сүргінінде көрді,
екі рет заңсыз-сотсыз абақтыда да отырды.
Ол қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, мәдениетін, шаруашылығын, төрт
түлік малын, жер-суын, қысқасы, әлеуметтік-экономикалық жағдайын жан-жақты
зерттеген санаулы ғалымдардың бірі. Санкт-Петербордың Орман институтын
орман экономисі мамандығымен бітіреді де, 1894 жылы Омбы қаласына қайта
оралады. Оралған бойда алдымен төменгі дәрежедегі орман мектебіне
қабылданып, екі жылдай уақыт өз мамандығы бойынша дәріс оқиды. 1896 жылдан
бастап Әлекең ғылыми жұмыстарға көңіл бөледі.
Жер жөніндегі министрліктің Ф.А.Щербина басқарған экспедициясы
күткендей-ақ Бөкейханның ынтық назарына тап болды, - деп жазды Санкт-
Петерборлық Новая жизнь газеті 1906 жылы. Кейін ғылыми жетекшісінің
атымен Щербина экспедициясы атанған бұл экспедиция 1896-1901 жылдар
аралығында сол кездегі Қазақ өлкесінің Ақмола және Семей облыстарының 12
үйезінде жұмыс атқарады. Әлихан бұл экспедицияға дейін Тобыл гүбернісінде
жүргізілген санақ (статистика) жұмыстарына араласып, біраз тәжірибе жинап
та үлгерген. Щербин экспедициясына ол алғашқыда статистик ретінде
шақырылып, кейін экспедицияның жеке зерттеу тобын басқарып жұмыс істеген.
1.2 Саяси көзқарастарының қалыптасу кезеңдері.
Ә.Н.Бөкейханның саяси, қоғамдық, мемлекеттік қызметтері қай дәрежеде
болды? Соңғы жылдары Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханның осы қоғамдық-саяси
қайраткерлігі жайында М.Қойгелдиев, Х.Әбішев, Б.Қойшыбаев және тағы
басқалардың бірталай үлкенді-кішілі мақалалары жарияланды. Ол мақалалар әлі
де болса, бүкіл Ресей империясының еуропалық деңгейіндегі саяси-қоғам,
мемлекет қайраткерлерінің назарын өзіне аударған Әлихандай алып тұлғаны жан-
жақты таныта алмайды. Оның атқарған ісі, кейінгі ұрпаққа қалдырған аманат-
мұрасы ұзақ жылдар бойы терең, әрі жан-жақты жинастырып, қарастыруды талап
ететін мол дүние.
Ағылшын зерттеушілері Бөкейхан жас күнінде орнықты революционер
және социалист, - деп жазса, - Студенттік кезеңдері ол барлық студенттік
қозғалыстарға белсенді түрде араласып, әрқашаг да әсіре солшылдарға
ілесетін. Марсизм туралы қызу пікірталастарда ол экономикалық материализм
қағидаларын дес бермей қорғайтын, - деп жазды Санкт-Петерборлық Новая
жизнь газеті [13,62 б.]. Ал, кешегі КСРО-ның Мемлекеттік қауіпсіздік
комитетінің мұражайынан алынған құжаттардың бірінде мынадай жолдар бар:
1894 жылы 4 курстың студенті Ә.Бөкейхан студенттік толқуларға қатынасты.
Міне, осы келтірілген мысалдардан Әлиханның студенттік күндерінен-ақ
Ресейдің саяси өмірімен қайнасып, марксизм уағыздарымен жақын танысқандығын
көреміз. Сөйтіп оның Ресей империясының қоғамдық, мемлекеттік құрылымына
деген, оның қазақ даласына жүргізген отаршылдық саясатына деген өзіндік
көзқарасы Санкт-Петербордың Орман институты студенті күндері-ақ қалыптаса
бастаған. Оқуын бітіріп 1894 жылы Омбыға ол марксизмнің экономикалық
қағидаларымен қаруланған, саяси астыртын күрестің түрлері мен әдістерін
үйреніп білген, саяси-қоғамдық көзқарасы орнықты, күрес-тартыстан белгілі
тәжірибесі бас саяси күрескер ретінде қайта оралады. Омбыға оралған бетте
қаланың прогрессивті, демократиялық бағыттағы зиялыларымен, саяси жер
аударылғандармен тез тіл табысып, тығыз қарым-қатынаста болады. Астанадағы
қоғам, мемлекет қайраткерлерімен де хабарын үзбейді. Омбының саяси-
әлеуметтік, қоғамдық тұрмысына белсене араласады. Студенттік күндері
социализм уағыздарына қызығып, социалистік партияның қатарына өтіп үлгерген
Әлихан Бөкейхан шамамен 1900-1905 жылдары Халық бостандығы партиясының
қатарына да өтеді. Өзі осы партияның қазақ зиялылары мен саяси
белсенділерінің арасында шағын тобын ұйымдастырады. Омбының социал-
демократиялық бағыт ұстаған Степной край, Степной вестник, Степной
пионер секілді газеттерінде және Санкт-Петерборлық Сибирские вопросы,
Новая жизнь, тағы басқа басылымдарында мезгіл-мезгіл саяси мақалалары
шығып тұрады. Мәселен, омбылық Степной пионер газетінде жарияланған бір
топ саяси мақалаларында ол 1905-1907 жылдар аралығында қазақ даласына
Ресейдің түпкір-түпкірінен келімсектердің теңіздей ағылуына дем берген.
П.Столыпинның реформаторлық саясатын алғашқылардың бірі болып батыл сынға
алады, ол саясаттың авантюристтік мәнін әшкерелейді. Әлихан Бөкейханның
саяси көзқарасының пісіп жетілуіне, кейін белгілі саяси, қоғам, мемлекет
қайраткері, әрі қазақтың ұлт-азаттық қозғалысының уағыздаушы және көсемі
ретінде танылуына, саяси күрескер ретінде шыңдалуына осы Омбы кезеңінің
орны ерекше болды. 1905 жылдан кейін қазақтың ұлттық қозғалысы анағұрлым
саяси түр-сипат ала бастады. Әлихан өізінің 1910 жылы Қазіргі дәуір
мемлекеттеріндегі ұлттық қозғалыстың түрлері атты жинаққа кірген
Қазақтар деген еңбегінде көрсеткеніндей, қазақ даласында екі саяси ағым
пайда болды. Бірі – Бұхара мен Түркістанға бет ұстаған дәстүршіл,
панисламшыл ағым. Бұл ағымды татар, Түркістан медреселерін бітірген
исламның кертартпа қайраткерлері уағыздады. Екінші бағыт оған қарағанда
жаңа, пантүркілік ыңғайда болып, негізінен Батыс өркениетін үлгі тұтты.
Орыс мектептерінен тәлім-тәрбие алған қазақ зиялыларының Ә.Бөкейхан,
А.Байтұрсынұлы, Ж.Ақпайұлы, М.Дулатұлы, және Ж.Досмұхамедұлдары бастаған
тобы осы ағымға жататын-ды [ 25,83 б.].
Бұл топ саяси ұстамдылық танытып, патша үкіметіне сақтана қарады
және құдыретті Ресей империясына қарсы ашық күрестің әлі ерте екендігін
анық түсінді. Сондықтан, ең алдымен халықтың сана-сезімін оятатын барлық
жағдайды жасау керек деп білді, сол мақсатта күш-қуаттарын аясады. Орыстың
либералды шамадағы солшыл саяси партияларымен ымыраға келуге болады деп
үміттенді. Қазақ зиялыларының бұл тобы қазақ халқын ұлттық ерекшеліктерін
сақтай отырып, Еуропа мәдениетіне, өркениетіне жеткізуді көздеді.
Мәне, осындай көзқарастағы Әлихан Бөкейхан 1905 жылдың қарашасында
Мәскеуге өткен жергілікті және қала қайраткерлерінің съезіне (съезд
земских и городских деятелей) қатынасады. Съезде Ә.Бөкейхан 5 миллионға
жуық қазақ халқының тіл, сайлау, діни және тағы басқа бостандықтары
мәселесін көтереді: ...ближайшей нуждой казахов является свобода в
употреблении родного языка, особенно необходимая в виду предстоящей
выборной агитации, и я присоединяюсь к предложению тех товарищей, которые
просили съезд высказаться за немедленную отмену всех ограничений в правах
местных языков. Әлиханның бұл сөзінің үзіндісі Семипалатинский листок
газетінің 1905 жылғы 8 желтоқсан күнгі санында басылды [46, 53 б.].
1906 жылдың 15 маусымында ол Ресейдің І Мемлекеттік думасына Семей
қазақтары атынан бір ауыздан депутат болып сайланады. Ресейдің І
Мемлекеттік думасы өзінің жұмысын 27 сәуірде бастаған болатын. Әлиханның
депутаттыққа сайлануынан қорыққан Дала генерал-губернаторы Галкин өзі
тікелей бұйрық беріп, 1906 жылдың 9 қаңтарында алдағы сайлау мәселесімен
үгіт-насихат жүргізіп жүрген Әлекеңді Павлодар маңындағы бір орыс
деревнясында в порядке охраны, как руководителя киргизского политического
движения, - деген сылтаумен, бес айдан аса уақыт, яғни Мемлекеттік думаға
тікелей сайлау науқаны басталғанша ұстайды. Әлекеңнің 1916 жылы жарық
көрген Выборы в степи атты естелігінде, оны тұтқындауға қалтасынан
табылған Санкт-Петерборда кадет партиясының съезі өтетіндігін хабарлап,
соған шақырған генерал Корниловтың телеграмы сынаққа сылтау болғандығын
айтады. Ал оны тінтіген кезде, портфелінен Абай Құнанбайұлының өлеңдерінің
қолжазбасы табылған. Әлекеңнің абақтыға жабылғаннан соң, келесі күні жазған
арызында осы қолжазбаның құны 5000 сом болатындығын және оны сақтуға
мүмкіндік жасау керектігін талап етеді. Міне, осы себеппен Әлихан Бөкейхан
Ресей империясының І Мемлекеттік думасына кеш сайланып, көп кешігіп жетеді.
21 июня выбыл в Омск для следования в Петербург член Государственной думы
от киргиз Семипалатинской области А.Н.Букейхан. Накануне проводить
г.Букейхана собралась на пароход многочисленная группа лиц из русских и
киргиз. Проводы имели самый сердечный характер, - деп салтанатты түрде
жазды Семей газеті.
Степной вестник сообщает, что от бывшего члена Гос. Думы
А.Н.Букейхана, частным лицом получена телеграмма, в которой сообщается, что
г.Букейхан прибыл в Петербург накануне роспуска Гос.Думы, вслед за которым
и уехал в Финляндию, в город Выборг, - деп хабарлайды шілденің 26 күні сол
Семипалатинский листок газеті. Бұл хабарға қосатынымыз сол: Мемлекеттік
дума күштеп таратылғаннан кейін, патша үкіметінің бұл қылығына наразылық
білдіру мақсатымен, 200-ден аса депутат жасырын түрде сол кездегі
Финляндияның Выбор қаласына жиналады. Сол жиылыстың нәтижесінде пайда
болған Выбор үндеуіне 180 депутатпен бірге Әлихан Бөкейхан да қолын
қояды. Сол үшін жазаға тартылып, Санкт-Петербор сот палатасының төтенше
мәжілісінің шешімімен 3 айға Семей түрмесіне жабылады. 1907 жылдың 18
желтоқсанында шығарылған бұл шешім 1908 жылдың 21 қаңтарында күшіне енеді.
Сөйтіп, Әлекең ІІ Мемлекеттік думаға сайлану мүмкіндігінен айрылады. Ал
түрмеден босатылғаннан соң 1908 жылы Омбыдан жер аударылып, Самар қаласына
қоныс аударуға мәжбүр болады. Әлихан Бөкейхан Самар қаласында 1908-1915
жылдар аралығында тұрып, өзінің алуан түрлі жұмыстарымен қатар, саяси
күресін тоқтатпайды. Қаланың беделді қоғам, саяси қайраткерлерінің біріне
айналады. Мәселен, ол 1912 жылдың 24 қарашасында Самар қаласында өткен
қаланың барлық революциялық топтарының басын біріктірмек мақсатпен болған
жиналысына қатынасады. Ол жиылысқа октябристерден бастап солшылдарға дейін
қатысқан болатын. Мерзімді баспа беттерінен Ресей империясының жер
саясатын батыл сынап, әшкерелеп отырады. 1914 жылы социал-
революционерлердің съезіне араласып, съездің жұмысына келген эсер
партиясының басшыларының бірі және Мемлекеттік думаға Самар гүбернісінен
депутат болып сайланған А.Ф.Керенскиймен жүздеседі. Съезде Әлихан Бөкейхан
Ресей қазақтарының хал-ақуалы туралы баяндама жасайды. 1915 жылдың
басында оны конституциялық-демократиялық партиясының Самар гүбернілік
комитетінің құрамына мүше еьіп қабылдайды да, сол жылдың қазанында ол
партияның Самар қаласында өткізілген облыстық мәжілісі жұмысына араласады.
Мәжіліске Саратов, Симбмрск, және уфа губернияларының өкілдері қатынасады.
Бұдан бірнеше ай бұрын Әлекең тағы да А.Ф. Керенскиймен кездеседі.
Ә.Бөкейханның Керенскиймен кездесуінің сырына біз төменде ерекше тоқтала
кетерміз. Ал мәжілісте мынадай шешім қабылданады: 1.Жеңіс үшін барлық
мүмкіндіктерді пайдалану. 2. Меньшевиктермен бірігу... 5. Кадеттердің ҮІ
бүкілресейлік дайындық жұмысына кірісу. Кадеттердің осы ҮІ бүкілресейлік
съезінде А.Н.Бөкейхан партияның Самарлық тобының аса көректі басшыларының
бірі ретінде танылып, кадет партиясының Орталық Комитетіне сайланады.
[47,63 б]
Енді, Ә.Н.Бөкейханның А.Ф. Керенскиймен кездесулерінің сырына қайта
оралайық. 1917 жылғы Ақпан төңкерісі, Романовтар әулеті өкілінің тақтан бас
тартуы және соған байланысты шымшытырық оқиғалардың мән-мағынасы әлі күнге
дейін толық зерттелген жоқ. І,ІІ,ІІІ және ІҮ Мемлекеттік думаларда қилы
оппозициялық топтар, фракциялар немесе тағы басқа земгорсоюз, союз
союзов сияқты түрлі одақтар ұйымдастырған және Ақпан төңкерісіне тікелей
қатынасы бар орыстың масон ұйымы туралы деректер тіпті жоқтың қасы.
Дегенмен де, батыстың кейбір елдерінде осы төңкеріс туралы, Уақытша
үкіметтің құрылуы мен оны құраудағы масондардың атқарған ролі туралы терең
зерттеу жұмыстары жүруде. Сонымен қатар, масон қозғалысына тікелей
араласқан немесе көзімен көрген адамдардың естелітері көптеп жарық көруде.
Кейбір сол зерттеулер мен естеліктер Ресейде қайта жарық көруде. Мысалға,
1990 жылы Мәскеудің ТЕРРА баспасынан шыққан Б.И.Николаевскийдің
дайындауымен, орыс масон ұйымының бұрынғы мүшелерінің естеліктерінен
тұратын Русские масоны и революция атты кітабының қосымшасында мынадай
жолдар кездеседі: ... большинство членов Верховного Совета (масон ұйымының
бас органы осылай аталған), не спосабны были противостоять авторитету
Керенского и заставить его обратиться к союзникам с предложением о
разрешении России немедленно выйти из войны, Керенский же, связав себя
обещанием перед французскими братьями не бросать их в войне, был не в
силах переступить эту клятву. Все это облегчило большевикам проведение
вооруженного восстания под лозунгом немедленного мира. Бұдан
А.Ф.Керенскийдің Уақытша үкімет құрамына масон ұйымының көмегімен
енгендігін болжау қиын емес. Ал, кеңес ғалымы А.Я.Аврехтың Масоны и
революция атты зерттеуінде Керенскийдің алдымен, Анкт-Петерборлық
Темірқазық масон ұйымының ұйымдастырушылардың бірі, кейін сол ұйымның
басшыларының бірі болғандығын күмән тудырмастай дәлелдейді.
Б.И.Николаевскийдің кітабында Темірқазық ұйымының белсенділерініңі бірі –
князь Давид Бебутов дегеннің естеліктері берілген. Естеліктерінде Д.Бебутов
былай дейді: ...почти на глазах Столыпина и его многочисленной охраны, при
всех строгаятх всяких собраний, было организовано по всем правилам, с
полным ритуалом масонство. Масоны устраивали ложи (масондық ложа немесе
ұйым) в двух столицах, а правительство со Столыпином ничего не подозревало,
мы проявили большую деяиельность. Были приняты вновь депутаты: Пергамент,
Букейхан(ов), Караулов, Розанов, Головин, князь Максудов, генерал Субботин,
доктор Светловский. Әлихан Бөкейханның орыс масон қозғалысына
араласқандығын оның көпжылдық досы және 1896-1901 жылдары Щербина
экспедициясына бірге қатынасқан әріптесі – Лев Карлович Чермак та
дәлелдейді: Я уже сказал, что наша ложа (масоны) насчитывала 16 членов.
Назову их. Возглавлял ее Василий Александрович Степанов, член Думы,
кажется, горный инженер, член партии к.д. Братья: Н.К.Волков, член Думы,
кажется бывший военный чиновник, сибиряк, к.д., Н.А.Бородин, член Думы,
известный специалист по рыбоводству, ... Букейхан(ов), Алихан
Нурмухамедович, ученый-лесовод, к.д., ... Швецов Сергей Порфириевич, до
ссылки народоволец, позже с.р. [23,71б.]. Масондардың Л.К. Чермак атап
отырған мүшелерінің ішінде Н.К.Бородин мен С.П.Швецов есімдері де
кездеседі. Ұмытпасақ, біріншісі - Ә.Н.Бөкейхан 1890-4894 жылдары оқыған
Санкт-Петербордың Императорлық Орман институтында жұмыс істеген. Ал
екіншісі - Әлекеңмен бірге 1903 жылы Сібір темір жолы маңында жүргізілген
зерттеу жұмыстарын атқарған. Бұл мысалдардан Әлихан Бөкейханның орыс масон
ұйымына мүше болғандығын көруге болады.
Ә.Н.Бөкейханның 1908-1915 жылдар аралығында мысалда айтылған Самар
қаласында тұрғандығын ескерсек және оның Самарға бірнеше рет келген
А.Ф.Керенскиймен осы жылдардың ішінде кездескендігін еске алсақ, осы екі
аса ірі саяси-қоғам қайраткерлерінің кездесулерінің сыры өзінен-өзі
айқындалады. Масон ұйымының самарлық тобын құрмақ болған Әлихан Бөкейхан
А.Керенскийдің Жоғарғы Кеңестің өкілі ретінде шақыруы – екеуінің бірден-бір
сыры. Әйтпесе, үш қайнаса сорпасы қосылмаған екі партияның беделді
басшыларының басын масон ұйымының мәселелерінен басқа қандай көкейкесті
мәселе қосуы мүмкін еді? Ә.Н.Бөкейханның 1917 жылы Уақытша үкіметтің Батыс
Қазақстанға комиссар болып тағайындалуы да кадет партиясының ұйғарымы емес,
масондардың тапсырмасы екендігі күмән келтірмесе керек. Ал, Әлекеңнің 1917
жылы кадет партиясының Орталық комитетінен және партия қатарынан шығуы,
оның масондық сертінен бас тартуымен пара-пар болатын. Бас тартуының себеп-
салдары көп. Көп себептің бірі және аса негіздісі – Уақытша үкіметтің
басында отырған масондардың қазақ халқына автономия беруден бас тартуы еді.
1916 жылы Әлихан Бөкейхан Самардан жер аудару мерзімі бітіп,
Орынборға келеді: Омбыға оралуға рұқсат берілмейді. Орынборға келе сала,
қаланың қоғамдық, саяси өміріне кірісіп кетеді.
2 КӨРНЕКТІ ҚОҒАМ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ ҚАЙРАТКЕРІ –
ӘЛИХАН БӨКЕЙХАНОВ
2.1 Ә. Бөкейханов Уақытша үкіметтің Торғай облыстық комиссары
Патшалық биліктің орнына келген Уақытша үкімет бүкіл империя көлемінде
өрлеу алған ұлт-азаттық қозғалысты толық мойындамаса да, белгілі дәрежеде,
онымен есептесуге мәжбүр болған еді. Жаңа үкіметтің қызметіндегі мұндай
саяси бағыт қазақ облыстарын басқару ісінде де көрініс тапты. Ақпан
революциясы жеңгеннен кейінгі уақытта жергілікті басқаруда, ел өмірін жаңа
мазмұнда ұйымдастыруда азын-аулақ өзгерістер бола бастайды. Наурыз және
сәуір айлары ішінде ескі әскери губернаторлық, уездік, болыстық және
ауылнайлық басқару жүйелері жойылып, келмеске кетті. Олардың орнына Уақытша
үкіметтің облыстық және уездік, болыстық және ауылдық деңгейде азаматтық
комитеттер және олардың атқару орындары қалыптаса бастайды. Мамыр және
маусым айларында бұларға қосымша облыстық азық-түлік комитеті, жер комитеті
және басқа осы сияқты басқару орындары құрылады.
1917 жылы 16 наурызда батыс майдан штабы жанындағы земскі және қалалық
одақтардың бұратана бөлімін басқарып жүрген Ә.Бөкейханов күтпеген жерден
Петроградқа шақырылып, 20 наурыз күні Торғай облыстық комиссары қызметіне
тағайындалады. Дәл сол күні Қазақ газетіне берген жеделхатында ол:
Торғай облысына комиссар болып бекітілдім, 23-не шығайын деп тұрмын.
Жұртқа естіртіп: тыныштануды тілеймін деп жазды. [14,93 б.].
Бірақ Ә. Бөкейханов 23 наурызда Орынборға аттанып кете алмайды.
Өйткені ол жаңа ашылғалы жатқан кадеттер партиясының съезіне осы партияның
орталық комитетінің мүшесі ретінде шақырылған еді. Ә.Бөкейханов съезге
қатынасып, 26 наурыз күні сөз сөйлейді. Ол жөнінде М.Шоқаев былай деп
жазды: Мұжықтарға деп кескен, әлі мұжық орнамаған, оброчный статья деп
алынған, ұзын срокты арендаға, мысалы, барон Медем, Варун Секрет
секілділерге берілген жерлер қашан Учредительное собрание дала облыстарының
һәм Түркістанның жер мәселесін шешкенше, кешіктірмей бұрынғы иелерінде
қайтарылуы керек деп Ғалихан кадет съезіне кеше доклад қылды. Ғалиханның
докладын қабыл алып, тезірек орнына келтіру қамына кірісерге деп комиссияға
тапсырды.
Сабыр етіп, шыдай тұрыңдар. Жаңа үкімет жай-жапсарларыңды біліп,
көңілдеріңді тындырар. Мұстафа [16,56 б.].
Бұл Ә.Бөкейхановтың жаңа қызметке бекітілгеннен кейін сөйлеген
алғашқы сөзі болатын. Ал оның ұсынысы бойынша, құрылған комиссия жұмысына
біз алда өз ретіне қарай тағы ораламыз. Сәуір айының басында уақытша үкімет
Түркістанды басқару үшін 9 адамнан тұрған Түркістан Комитетін құрады. Оның
құрамына Ә. Бөкейханов та енген еді. Бірақ ол облыс комиссары қызметінен
қолы босап, Түркістан комитеті ісіне араласа алған емес.
Ә.Бөкейханов Торғай облысының сол кездегі әкімшілік орталығы Орынбор
қаласына наурыздың соңғы күндері жетеді де, сәуірдің 2-нен бастап облыстық
қазақ съезіне облыстық комиссар дәрежесінде қатынасады. Осы арада облыстық
(губерниялық) комиссардың міндетіне қысқаша тоқтала кету артық емес. Ол
туралы Министрлер Кабинетінің төрағасы князь Львовтың Орынбор Комиссары
Бөкейхановқа 15 сәуірде жолдаған № 1293М жеделхатында мынадай деп
көрсетіледі: 1. Губернский Комиссар является носителем власти Временного
Правительства в губернии и ему присваиваются все права и обязонности,
возложенные законом на губернатора за исключением – отпавших вследствие
проишедших в государственном строе изменений [46,90 б.].
Егер ескі патшалық әкімшіліктік бөлу жағдайында Қазақстан жері алты
облыстан тұрғандығын, соның ішіндегі Торғай облысы құрамында Қостанай,
Ақтөбе, Ырғыз және Торғай сияқты ірі уездердің болғандығын ескерсек,
Уақытша үкіметтің облыстық комиссары қызметі деңгейін аңғару қиынға
түспейді. Бұған қосымша, қазақ елі патшалық Ресей құрамына енгеннен бергі
уақытта оның бірде-бір өкілінің империяның әкімшілік жүйесінде губерниялық,
облыстық деңгейді қойғанда, тіптен уезд бастығы дәрежесінде қызмет
жасамағандығы мәлім. Империялық басқару жүйесінде қазақтар болыстық
басқарудан жоғарғы қызметті иемденуге тиісті емес еді. Бұл тұрғыдан Ә.
Бөкейханов ескі патшалық биліктің орнына келген Уақытша үкімет жағдайында
облыстық басшылыққа келген бірінші қазақ болатын.
Жоғарыда аталған жеделхатында үкімет төрағасы князь Львов, сондай-ақ
облыстық комиссардың уездік комитеттермен бірге отырып, уездік
комиссарларды таңдау және оны Ішкі істер министрлігіне бекітуге ұсыну,
қажет болған жағдайда оған көмекшілер тағайындау, уездік комиссарлар арқылы
болыстық комитеттер жұмысын басқару және басқа құқықтары жөнінде айтқан
болатын. Осы және басқа құжаттардан облыстық комиссардың басқа билік
орындарымен қатынас тәртібін де байқауға болар еді. Мәселен, Облыстық
атқару комитеттері комиссардың қызметін бақылай алғанымен, бірақ оның
нұсқаулары мен шараларына араласу, немесе комиссарға кеңес бере алғанымен,
бұйыруға құқы жоқ болатын.
Ә. Бөкейханов сәуірде облыстағы жағдаймен танысып, қызметіне
кіріскенде, оның алдында қисапсыз көп шаруа тұрғандығы түсінікті, бірақ,
дегенмен, солардың ішіне ол үшін ең маңызды мынадай екі бағыттағы жұмысты
бөліп айтуға болар еді. Олар, біріншіден, барлық деңгейдегі үкіметтік
басқару орындарының қалыптасу процесінің аяқталуын тездету және, екіншіден,
жаңа мекемелердегі орындарға лайықты кадрларды тауып, солар арқылы облыста
тұрақты мемлекеттік басқару жүйесін қалыптастыру еді. Бұл мақсатқа жету
жолында 20-28 сәуір аралығында Орынборда өткен Торғай облыстық орыс және
қазақ біріккен съезінің жағымды рөл атқарғандығын атап айтуға болады. Съезд
басқару мекемелерін жасауда екі жұртқа бірдей қолайлы принціптерді бекітіп,
ең ауыр мәселе – жер туралы сәуір басындағы қазақ съезі жасаған қаулығы
тоқтайды. Ал ақпан төңкерісінен кейінгі уақытта, қалыптасқан жағдайға
байланысты көшкен мұжыққа ерік, мұжық Торғай облысынан көшсе, қазынадан
көмек ақша берілісін. деген мазмұнды шешім қабылдайды.
Съезд Торғай облыстық атқару комитетін сайлап, оның төралағына
заңгер Ткачеконы, оған орынбасарлыққа С. Кәдірбаевты, мүшелікке басқалармен
бірге А. Байтұрсыновты, М.Дулатовты және Н.Бегімбетовты бекітеді. Съезде
облыс көлемінде ескі болыстық, селолық және ауылдық әкімшілік мекемелерін
жойып, оларды сол дәрежедегі атқару комитеттерімен ауыстыру туралы шешім
қабылданады.
Ә. Бөкейхановтың тікелей басшылығымен өткен бұл съезде, сонымен
бірге принціптік маңызы бар тағы да мынадай екі шешім қабылданған еді. Олар
атқаратын жұмысы жоқ болғандықтан Орал-Торғай переселен ауданының
меңгерушісі, оның көмекшілері және одан төменгі буындарын жою және
қызметін уездік атқару комитеттеріне тапсырып шаруа бастықтары
(крестьянские начальники) мекемелерін тарату жөнінде қабылданған қаулылар
болатын. Бұл қаулылардың құндылығы сонда, облыстық съезд өтер алдында ғана
облыстық комиссар атына орталық үкіметтен аталған мекемелерді қажеттілігіне
сай қалдыра тұру жөнінде нұсқау келіп түскен еді.
Ә. Бөкейханов Ішкі істер министрі леонтьевке берген № 351
жеделхатында съезд және өзінің шешімін Шаруа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан және
шет елдер тарихы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы : ХХ ҒАСЫРДЫҢ ҰЛЫ ЖАРШЫСЫ - Ә.БӨКЕЙХАНОВ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 АЛТЫ АЛАШТЫҢ АРЫСЫ - ӘЛИХАН БӨКЕЙХАНОВ
1.1 Әлихан Бөкейханов - өскен орта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Саяси-көзқарастарының қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2 КӨРНЕКТІ ҚОҒАМ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ ҚАЙРАТКЕРІ –
ӘЛИХАН БӨКЕЙХАНОВ
2.1 Ә.Бөкейханов Уақытша үкіметтің Торғай облыстық комиссары ... ... .23
2.2 Уақытша үкіметтің жер саясаты және Әлихан Бөкейханов ... ... ... ... 33
2.3 Алаш мұрасы және осы заман ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4 9
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
КІРІСПЕ
Бітіру жұмысының өзектілігі. ХХ ғасырдың бас кезі қазақ қоғамы үшін
түрлі ағымдардың өзара қақтығыс, күрес кезеңі болды. Бір жағынан, ескі,
күні өткен феодалдық қатынастар өзінің барлық даму қуаты мен өткен қуатын
тауысып, қоғамдық өніп-өсуде кедергіге айналса, екінші жағынан, оларды
ауыстыра аларлық жаңа қоғамдық қатынастар тым әлсіз, балаң күйде еді.
Елдегі мұндай ауыр жағдайды ресейлік империализмнің пәрменді отарлау және
орыстандыру саясаты тереңдете түсті.
Міне, осындай жағдайда қоғамдық күреске қазақ қоғамы үшін мүлдем
жаңа саяси-әлеуметтік күш – ұлттық интеллигенция араласа бастайды.
Негізінен метрополия оқу орындарында білім алып, отаршыл мемлекеттік
басқару аппаратындағы қызметке және қазақ арасына орыс мәдениетін егіп,
тарату үшін даярланған зиялылары мұның бәрін жиып қойып, ұлттық тәуелсіздік
пен ұлттық мәдениеттің өсіп-өркендеуіне, ұлт өмірін қайта құру мақсатына
қызмет ете бастайды. Соның нәтижесінде қазақ қоғамында мүлде жаңа сападағы
жағдай қалыптасып, феодалдық тоқырау мен отарлық тәуелділікке қарсы күрес
оның негізгі белгілеріне айналады.
Барлық көрінісі жағынан қазақ қоғамы үшін нағыз өтпелі кезең болған сол
уақытта тарих сахнасына көтеріліп, бас-аяғы жиырма жылға созылған қысқа
мерзім ішінде өшпес із қалдырған бұл ұлт зиялылары қоғамдық-саяси болмысы
тұрғысынан алғанда кімдер еді? Олар еліміздің тарихында қандай орын алмақ?
Міне, бұл сауалдар тарихтану ғылымында өз жауабын тапты деп айта алмаймыз.
Анығырақ айтқанда, қазақ зиялыларының жүріп өткен тарихи жолы әсіресе 1917
жылғы Қазан революциясына дейінгі қоғамдық-саяси қызметі халқымыздың
күрделі тарихының әлі жазылмаған ақтаңдақтарының қатарына жатады.
Бұл тақырыпты байыпты, жан-жақты және терең зерттеу қажеттілігі, ең
алдымен бүгінгі қоғамдық өмір сұранысынан, соған сай таным құралы ретінде
тарих ғылымының табиғи болмысынан туындайды. Кез келген өркениетті елде
тарих ғылымы сол елдің, халықтың жүріп өткен жолын, әсіресе күрделі тарихи
өтпелі кезеңдер мен сол кезеңдерде өзінің қоғамдық қызметімен тарихта терең
із қалдырған түрлі қоғамдық күштердің, жеке тарихи қайраткерлердің өмір
жолын зерттеу арқылы өзінің гуманистік міндетін орындап отырған және сол
арқылы прогреске қызмет еткен.
Сонымен бірге, тарих ғылымында соңғы уақытқа дейін қазақ қоғамында
Қазан революциясы қарсаңында оны феодалдық мешеулік пен отарлық
тәуелділіктен алып шыға алатындай саяси-әлеуметтік күш болған жоқ деген
тұжырым етек алып келді және ол аксиомалық ақиқат есебінде қабылдануға тиіс
болды. Бүгін біз осының дұрыс-бұрыстығын анықтауға міндеттіміз.
Өз халқының мұңын жоқтаған, сол жолда бар білімін, күш-қайратын
жұмсаған осы зиялы қауым мен олардың ізбасарлары өз жеке басының емес,
халқы үшін заман тауқыметін тартқан қайраткерлер ретінде тарихымыздан
мәңгілік орын алды. Шынында да өз заманының талабын терең түсінген олар
ағартушылық қызметпен шектеліп қоймай, азаттық күресі жолында парламенттік
әдісті де жетік меңгеріп, қазақ мемлекеттігін қалпына келтірудің
демократиялық жолын іздестірді. Олардың өмірі мен қызметі халқымыздың
тарихында өшпес із қалдырғаны аян.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының,
қоғам және мемлекет қайраткерлері қатарындағы аса ерекше тұлға - Әлихан
Нұрмұхамедұлы Бөкейхан. Оның есімі ұзақ жылдар бойы сирек аталып,
буржуазиялық ұлтшылдықтың синонимі ретінде қаралып келсе, кейінгі ұрпаққа
қалдырған орасан мол аманат-мұрасы бір кісінің ғұмырындай уақыт шаң басып
жатты. Көрнекті қоғам қайраткері – Ресейдің жергілікті және қалалық қоғам
қайраткерлері съезінің депутаты, Ресейдің І Мемлекеттік думасының және
мұсылман халықтары съезінің депутаты, ІҮ Мемлекеттік думасының мұсылман
фракциясының Бюро мүшесі, Санкт-Петербор масоны, қазақтың XX ғасыр
басындағы ұлт-азаттық қозғалысының негізін салушы әрі көсемі, халқымыздың
тұңғыш саяси Алаш партиясының ұйымдастырушысы және ұлттық Алашорда
автономиялы үкіметінің төрағасы; ғұлама ғалым – ормантанушы, экономист,
тарихшы, этнограф, әдебиеттанушы, аудармашы әрі дарынды публицист – міне,
ардақты азаматымыздың халқы үшін соңғы демі біткенше атқарып өткен сан-қилы
қызметінің негізгі көріністері осындай еді.
Сол тар жол, тайғақ кешулерден арып-шаршаса да, қажып-қансыраса да,
әрқашан қадір-қасиетін жоғалтпай, ар-намыс, абыройларын төкпей, ұрпағының
сан ғасырлық тарихын сақтап, болашаққа деген сенімділікпен қадам басқан
тарихи тұлғалар аз болған жоқ.
Шын мәнінде, олар ғұмыр кешкен ХХ ғасырдың басы алып адамдарды қажет
еткен әрі осыған орай өздерінің ойлау, болжау қасиеттері айрықша,
энциклопедиалық білім, талғам-танымдары жан-жақты алыптарды дүниеге
келтірген дүбірлі заман еді.
Бірақ көп жылдар бойы Кеңес өкіметі жүргізген озбырлық пен қырып-
жоюға, тарихты өрескел бұрмалауға негізделген саясаттың тікелей салдарынан
халқымыздың сана-сезімі өлшеусіз де орны толмас жұтаңдыққа ұшырап, оның
интеллектуалды ауқымының қарыштап дамуына үлкен нұқсан келді. Соның тікелей
кесірінен Қазан төңкерісіне дейінгі жалпы адамзат өркениетінің төрінен орын
алған ірі тұлғаларымызға байшыл, кертартпа, діншілдер деп ойдан
шығарылған, жалған айдарлар тағылды. Олардың бай мұраларын зерттеуге
цензура арқылы тыйым салынды. Партиялық талап, марксистік-лениндік
идеология қазақ халқының дарынды дара перзенттерінің бостандық пен ұлт
тәуелсіздігі үшін аянбай тер төккен, қабырғалары қайысқан ерекше еңбектерін
большевиктік көзқараспен біржақты бағалап, оларды мемлекетке қажетсіз
санап, жетпіс жылдан астам мерзімге жоққа шығарды.
Міне, сондықтан да біз қалам тартқан зерттеу еңбек ХХ ғасырдың бас
кезіндегі қазақ ұлт-азаттық қозғалысының қайғылы қасіретке ұшыраған
тұлғаларының бірі Әлихан Бөкейхановтың өмірі мен қызметіне, сол арқылы
Алашорда төңірегіне топтасқан қазақ зиялыларының қоғамдық қызметіне
арналады.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері. Нысанаға алынып отырған ХХ
ғасырдың басындағы азаттық пен тәуелсіздіктің күрес жолына, ағартушылыққа
шақырған ірі қоғам қайраткерлерінің ел арасынан өздерінің табиғи дарынымен,
асқан білімділік деңгейімен, рухани парасатымен суырылып шыққан алаш
азаматы Әлихан Бөкейхановтың ұлт болашағы үшін жан аямай тер төгіп,
бостандық пен бақытты өмір жаршысының тұңғыш қарлығашы бола білген ұлы
қайраткердің өмір сүрген кезеңдерін тарихи фактілер арқылы талдап, өзіндік
баға беру. Алдымызға қойылған мақсаттарды іске асыру үшін мынандай
міндеттер қойдық:
- Алты Алаштың арысы атанған Әлихан Бөкейхановтың өскен ортасын
негізгі құжаттар арқылы баяндау;
- Әлихан Бөкейхановтың саяси - көзқарастарының қалыптасу кезеңдерін
ХХ ғасыр басындағы басқа ұлт зиялыларының көзқарастарымен байланыстыра
зерделеу;
- Көрнекті қоғам және мемлекет қайраткері дәрежесіндегі тұлғасын
тарихи зерттеулер арқылы ашып көрсету;
- Әлихан Бөкейхановтың қазақ қоғамын құрудағы және ұлттық мүддені
ойластыру мен шешудегі жетекші ролін бүгінгі күн тұрғысынан анықтау;
- ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамында ұлттық бірлікті нығайту идеясын
алға тартқан, ұлт-азаттық қозғалысының көсемі Әлихан Бөкейхановты бүгінгі
ХХІ ғасыр ұрпағына тың деректер тұрғысынан әділ бағасын беру.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Ұлт зиялыларының тарихы кеңестік және
жаңа кезеңдегі Қазақстан тарихында заман шындығымен байланыстыра
зерттелініп отыр. ХХ ғасырдың 1920-1930 жылдары кеңестік дәуір өктемдігі
салқынын тигізген бірқатар ғылыми еңбектер жазылынып, оларда бүгінгі күнге
дейін толғантқан мәселелер, атап айтқанда, ұлт зиялыларының пайда болуы мен
қалыптасу жағдайлары қарастырылды.
Қазақ демократиялық интеллигенциясының XX ғасырдың бас кезіндегі
қоғамдық-саяси қызметін зерттеудегі шын мәніндегі жаңа кезең 80-жылдардың
соңына қарай басталды. Оған жол ашып берген сол кездегі бүкіл Кеңестер
Одағын қамтыған қайта құру процесі, соған байланысты тоталитарлық жүйенің
құрбаны болған қазақ мәдениеті мен ғылымының көрнекті қайраткерлерінің
шығармашылық мұрасын қайта қарау қолға алынды.
Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде
қалыптасуы мен дамуының стратегиясы (1992), Ғасырлар тоғысында (1996),
Тарих толқынында (1999) сияқты еңбектері тарихи жолымызды зерделеуге,
өткен заманғы тарихи тұлғалардың қызметін дұрыс бағалауға үйретеді.
Д.А Аманжолованың Казахский автономизм и Россия жарық көрген
еңбегінде Бөкейханов көзқарасының Щербина экспедициясына қатысқаннан кейін
үлкен өзгеріске ұшырағандығы және Бөкейханов сияқты қазақ зиялыларының
көзқарасының мүлдем жаңа сапаға көтерілуіне тұңғыш орыс революциясының
ерекше ықпал еткендігі баяндалады [46,81 б.].
Әлихан Бөкейхановтың қайраткер ретінде қалыптасуының екі рухани
негіздерін бөліп айтқан жөн. Біріншіден, Әлихан еркіндік пен теңдікті
жоғары бағалаған ортада өссе, екіншіден XX ғасырдың басында озық ойлы
Европа мәдениеті мен дәстүрінің ықпалы болды. Бастапқы саяси күрес
кезеңінде самодержавиялық билікті ұтымды сынға алып, оған қарсы аппозицияда
болған конституциялық-демократиялық партияның Қазақстанда бөлімін ашуға
ынта білдіргендердің қатарында Әлихан Бөкейханов та болды. Бөкейхановтың
Алаш партиясының қоғамдық-саяси қайраткер ретінде көрсететін еңбектердің
бірі- К.Нурпейісовтың Алаш һәм алашорда еңбегінде Әлихан Бөкейхановтың
жетекшілігімен 1917 жылғы 1 шілдеде I-жалпы қазақ съезі өтіп, онда Алаш
партиясы құрылып, Ә. Бөкейхановтың бастауымен 1917 жылдың күзі мен
қысында мемлекеттік бостандыққа жетудің түрлі жолдары қарастырылады.
Сонымен қатар бұл еңбекте Әлихан Бөкейхановтың Алашорда өкіметі мен Кеңес
өкіметі арасындағы қарым-қатынас суреттеліп, Алашордалықтардың ақ казактар
және патша генералдарымен бірге Кеңес билігіне қарсы болғандығы баяндалған
[10,62 б.].
Мамбет Қойгелдиевтің Алаш қозғалысы атты еңбегінде большевиктер
партиясы ұсынған бағдарламаның қазақ қоғамын үлкен апатқа ұрындыратын
эксперимент жасалғаны баяндалып, қазақ коммунистерінің орталық биліктің
қолшоқпары ретінде айыпталғаны көрсетілген және Әлихан Бөкейхановтың I
Мемлекеттік Думаға Семей облысы қазақтары атынан депутат болып сайлануына
жазылған [11,57 б.].
Әлихан Бөкейхановтың Қазақстандағы отаршылдыққа көшпек болған
қазақ шаруаларына тиесілі жер көлемін анықтау мақсатында КСРО Ғылым
Академиясы жанынан құрылған экспедицияны (төрағасы профессор С.П Швецов)
ұйымдастыру идеясының авторы болуымен қатар өзі де соның құрамына еніп
зерттеу жұмысына ат салысқандығы жайлы Әлихан Бөкейхановтың Шығармалар
атты еңбегінде баяндалған [3,87 б.].
Қазақ жерінде патшалық империя мен орыстық зорлыққа қарсы шын
мәніндегі мақсатты, ұлттық әлеуметтік күштерін қамтыған саяси қозғалыс
1917 жылы ақпан төңкерісінен кейінгі кезеңде басталды. Осы жылдың ортасында
Алаш партиясының, ал соңына қарай Түркістан автономиясының (Қоқанда), ал
оның артынан Алашорда өкіметінің (Орынборда) құрылуы бұл қозғалыстың нақты
нәтижелері болғанын көрсетті.
XX ғасырдың басына қарай өз халқын оятуда қазақ интеллигенциясының
шоқ жұлдызының буыны қалыптасты. Олар өз халқын отаршылдық бұғынынан азат,
өркениетті, дербес және тәуелсіз жағдайда көруді армандады.
Зерттеу объектісі. XIXғасырдың 90-жылдарының орта тұсынан басталып,
шамамен Алихан Бөкейханов репрессияға ұшыраған 1937 жылға дейінгі аралықты
қамтиды.
Зерттеудің әдістемесі. Бітіру жұмысын жазу барысында тарихи
танымдағы қазіргі таңдағы әдістер қолданылды: тарихи-типологиялық, тарихи-
жүйелілік, және салыстырмалы, сонымен қатар оқиғаларға синхронды анализ
жасау мен деректерден алынған мәліметтерді фактілермен салыстыру әдістері
қолданылған.
Бітіру жұмысының хронологиялық ауқымы. Алаш интеллигенциясының
шығармашылық қызметпен айналысқан өкілдері мен кеңестік шығармашылық
интеллигенциясының жаңа ұрпағының тағдырына байланысты айқындалады. Алаш
интеллигенциясының бірегей өкілі- Әлихан Бөкейханов тың еңбектері арқылы
ғасыр басындағы қазақ қоғамдық ойының даму деңгейі мен бағыттарынан
хабардар болумен бірге, сол ойдың дамуына Бөкейхановтың қосқан үлесі
зерттеледі.
Бітіру жұмысының жаңашылдығы. Бітіру жұмысына XX ғасырдың екінші
ширегіндегі қазақ ұлт-азаттық қозғалысының басшысы, Алаш партиясының
негізін қалаушы Әлихан Бөкейхановтың Қазақ газеті және басқа
басылымдарда жарық көрген еңбектері сондай-ақ ұлы күрескерге кезінде
замандастары тарапынан берген бағалы ойлары зерттелініп, талдау жасалынды.
Бітіру жұмысының теориялық және практикалық маңызы. Зерттеудің
нәтижесі бүгінгі күндерге дейін жалғасып келе жатқан Әлихан Бөкейхановтың
қызметі мен шығармашылық мұрасы әртүрлі пікірталаста еленуге тиісті. Бітіру
жұмысында келтірілген деректер кешені және ғылыми тұжырымдар Ә.
Бөкейхановтың мұрасының тарихын одан әрі зерттеуде кеңінен қолдануға
жарайды.
Бітіру жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АЛТЫ АЛАШТЫҢ АРЫСЫ - ӘЛИХАН БӨКЕЙХАНОВ
1.1 Әлихан Бөкейханов - өскен орта.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының,
қоғам және мемлекет қайраткерлері қатарындағы аса ерекше тұлға - Әлихан
Нұрмұхамедұлы Бөкейхан. Оның есімі ұзақ жылдар бойы сирек аталып,
буржуазиялық ұлтшылдықтың синонимі ретінде қаралып келсе, кейінгі ұрпаққа
қалдырған орасан мол аманат-мұрасы бір кісінің ғұмырындай уақыт шаң басып
жатты. Көрнекті қоғам қайраткері – Ресейдің жергілікті және қалалық қоғам
қайраткерлері съезінің депутаты, Ресейдің І Мемлекеттік думасының және
мұсылман халықтары съезінің депутаты, ІҮ Мемлекеттік думасының мұсылман
фракциясының Бюро мүшесі, Санкт-Петербор масоны, қазақтың XX ғасыр
басындағы ұлт-азаттық қозғалысының негізін салушы әрі көсемі, халқымыздың
тұңғыш саяси Алаш партиясының ұйымдастырушысы және ұлттық Алашорда
автономиялы үкіметінің төрағасы; ғұлама ғалым – ормантанушы, экономист,
тарихшы, этнограф, әдебиеттанушы, аудармашы әрі дарынды публицист – міне,
ардақты азаматымыздың халқы үшін соңғы демі біткенше атқарып өткен сан-қилы
қызметінің бұл болар болмас көрінісі ғана.
Ә. Н. Бөкейханов 1870 жылы кешегі Семей облысы, Қарқаралы үйезі,
Тоқырауын болысы, Тоқырауын өзені бойындағы нөмірі 7-нші ауылда дүниеге
келген. Бұл қазіргі Жезқазған облысы, Ақтоғай ауданына қараған Қаратал
совхозының жері (совхозға 1992 жылы Ақтоғай аудандық кеңесінің шешімімен
Ә.Н.Бөкейхан есімі берілді. Әлекеңнің есімі жергілікті орта мектепке де
беріліп отыр).
Әлихан ата-тегі Шыңғыс ханнан бері келе жатқан төре тұқымынан,
Бөкейханнан тарайды. Көкжал Барақханның баласы Бөкейхан қазақтың таққа
отырған соңғы хандарының бірі.
Бөкейханның бес әйелінен он бір ұл болған. Он бір ұлдың бірі -
Әлиханның арғы бабасы Батыр. Батырдан Рүстем, Әшімтай, Мырзатай туады.
Мырзатайдан Нұрмұхамед туады (Әлиханның әкесі, елдегі аты Мұқан), Қоске,
Шолақ, Әптіхан; Нұрмұхамедтен Әлихан, Смахан, Базылхан, Әзіхан, Тәтіхан
деген бес ұл мен Нұрбек атты бір қыз туады. Әлихан тұңғышы.
Жасынан зерек, алғыр өскен Әлиханды әкесі 1879 жылы Қарқаралыға алып
барып, жергілікті молданың қолына оқуға береді. Әзіханұлы Райымжан
ақсақалдың айтуынша, көзі ашық, көкірегі ояу Әлихан молданың оқуын қанағат
тұтпай, қаладағы үш кластық бастауыш мектепке өз еркімен ауысып кетеді. Бұл
әрекетін бір келгенінде естіп білген Нұрмұхамед қарсылық білдірмейді, ақ
батасын береді. Бастауыш мектепті бітіргеннен кейін ол Қарқаралы қаласының
үш жылдық училищесіне түседі. Училищені ойдағыдай бітіргеннен кейін
Қарқаралы үйезі бастығы оған Бұл куәліктің иесі Қарқаралы үйезі Тоқырауын
болысы сұлтанының баласы, мұсылман, он алты жастағы Нұрмұхамедұлы Әлихан,
Қарқаралы қаласының қазақ балаларына арналған мектепте 1879 жылдың 16
қыркүйегінен 1886 жылдың 16 маусымына дейін тәрбиеленіп, оқу барысында
үлгілі тәртіп танытты... Қарқаралы қаласының үш жылдық училищесінде 1886
жылдың маусымында болған соңғы сынақтан (емтиханнан) өткеннен соң, қалалық
училище курсының сабақтарын өте жақсы деген бағамен бітірді делінген
аттестат алды... Қазақ мектебінде оқып жүріп ол, Нұрмұхамедұлы, етікші
мамандығын меңгеріп алды және бұл кәсіппен өз бетінше шұғылдануына ерікті
- делінген куәлік береді. Бұл куәлік 16 жастағы Әлиханға Омбыға жүрер
алдында берілсе керек. 1886 жылы ол Омбыға келіп, жергілікті 4 жылдық
техникалық училищеге пансионер болып қабылданды.
Омбының техникалық училищесі (ОТУ) 1882 жылы Ресей императорының
жарлығымен ашылған. Училище жаңа салына бастаған Сібір темір жолы торабына
арнап төменгі техникалық мамандар даярлауға тиіс болатын. Училищеге
қабылдау талабы айтарлықтай қатаң болған. Біраз балалар училищенің
емтихандарынан өте алмай қайтып кетіп жатқан. 10 жыл ішінде мамандық алып
шыққан 70 түлектің (кейінгі жылдары училище құлдырап кеткен) 14% дворян
балалары, 3% - дін басылары, 59% - қала тұрғындары және 24% шаруа балалары
екен. Ал училищенің мақсаты мен білім дәрежесін ОТУ-дың көп жылғы директоры
– Н.Е.Доброховтың 1886 жылы тұңғыш түлектері алдында сөйлеген сөзінен
аңғаруға болады: Қымбатты менің достарым... Қызметтеріңіздің алғашқы
кезеңдеріңде сіздерге қара жұмыспен айналысуға тура келеді. Бірақ сіздер
оған қобалжымаңыздар, өйткені солай болуға тиіс. Дегенменде, сіздер қоғам
үшін жаңа адамдарсыздар, сондықтан да, қарапайым жұмысшыға қарағанда,
сіздердің білімдеріңіз әлдеқайда жоғары екенін сіздер өз ерен
еңбектеріңізбен дәлелдеулеріңіз қажет. Сіздердің ол артықшылықтарыңыз
белгілі уақыттан кейін айқын көрінеді. Менің сіздерге берер ақылым – бел
буып еңбек етіңіздер [2, 87 б.].
ОТУ-дың төртжылдық курсында дәстүрлі сабақтармен қатар, теориялық
механика, көтергіш мәшинелер мен сорғыштар сияқты күрделі пәндерді
қамтитын. Ағаш өңдейтін, темір құрал-сайман жөндейтін шеберхана мен физика-
химия кабинеттерінде күнбе-күн сабақтар өткізілетін. Ал 3 кластан 4 класқа
өтетін жылы қушылар зауыттарға, диірмен және теміржол шеберханаларына
тәжірибелік жұмыстарға жіберілетін еді.
Мәне, Әлиханның Омбы техникалық училищесіндегі оқуы осындай жағдайда
өтіп жатты. Жазғы демалыс күндерін ол елінде өткізетін. Ал оқу бітіретін
мезгіл жақындағанда, ОТУ директорына өзінің оқуын жалғастырғысы
келетіндігін, Санкт-Петербордың императорлық Орман институтына түспек ойы
бар екендігін білдіреді. Директор өз тарапынан Қарқаралы уезінің бастығына
оның (Әлиханның) өте жақсы оқып, үлгілі тәртіп көрсетуіне байланысты...
оның жоғарғы оқу орнына баруы өте қажет, сол себепті оған оқуға бару үшін
қазақ қауымдастығы стипендиясының берілуі жалғаса берілсін... - деген
өтініш хат жолдайды. Тағы бір айта кететін жай: сол, 1890 жылы мамыр айында
ол ОТУ директоры Н.Е.Добротовқа өзінің фамилиясы Нұрмұхамедұлы емес,
Бөкейхан екендігін білдіреді. Әлихан Бөкейханның кейін лауазым аттары көп
болған. Көп зерттеу, мақалаларына Қыр баласы, Сын степей, V, Киргиз-
степняк (К.Степняк), Туземец, Арысұлы, А.Б., Қ.Б, Ғ.Б. деп қол
қойып отырған [43,165б.].
Райымжан Әзіханұлы Бөкейхан мен экономист Мұхамбетқали Жақсалиевтің
айтуына қарағанда, Әлекеңнің Кеңес дәуіріндегі баспа беттерінде жарияланған
мақалаларына қол қойып отырған Қалмақбай және Н.Ш. (орыс тіл.) деген
лақап есімдері болған. Келешекте оның тағы басқа жасырын аттары анықталары
анық.
Әлиханның қай жылдан бастап Бөкейхан фамилиясын алғандығын дәл
айту қиын. Омбының техникалық училещесін техник мамандығымен бітірді
деген 1890 жылы маусымның 14 күні табыс етілген аттестат: Сұлтан Әлихан
Нұрмұхамедұлы атына толтырылған. Ондағы оқуды жиырма жастағы Әлихан орыс
тілі мен орыс тарихынан, геометрия, алгебра, тригонометрия, физика,
механика, ағаш пен металды өңдеу тәсілдері, есептеу мен құрылыс өнері
сабақтарынан үздік; сызу, сурет салу пәндері мен шеберханалардағы
тәжірибе жұмыстарынан жақсы деген бағамен бітіреді. Құдай заңы
сабағынан Әлихан мұсылман болуына байланысты босатылған.
1890 жылы шілденің 30 күні Дала генерал-губернаторы канцеляриясынан
Орман институтының профессоры Бородинге жазылған ұсыныс-хатын және қазақ
қауымдастығынан берілген 200 сом стипендиясын алып қырғыз баласы - сұлтан
Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан Ресей империясының астанасы Санкт-Петерборға
ат басын түзейді. Әлихан Бөкейханның Ресей астанасындағы өткізген жылдары
марксизм елесінің Еуропаны шарлап капиталистік қарым-қатынастарға енді
аяқ басқан Ресейге жетіп, ірі-ірі кәсіпорындар шоғырланған қалаларында
марксистік үйірмелердің кең қанат жая бастаған кезеңімен қатар келеді. Бұл
орыс жұмысшы табының сана-сезімі ояна бастаған кез, марксистік және тағы
басқа саяси ұйымдар мен партиялар пайда болып, солардың ықпалымен жұмысшы
стачкалары мен студенттік толқулар бой көрсете бастаған уақыт болатын-ды
[3, 25 б.].
Санкт-Петерборға 20 жасында келген Әлиханның студенттік күндерін
қалай өткізгендігі жайында Англияның әйгілі білім ордасы – Оксфорд
университетінің Орта Азияны зерттеу қоғамы өзінің Қазақтар 1917 жылға
дейінгі орыстар туралы атты кітабында Ә.Бөкейхан жас күнінде орнықты
революционер, социалист болды және Зарзаман атты орыстарға қарсы әдеби
топтың мүшесі болды, - деп жазады. Кешегі КСРО Мемлекеттік қауіпсіздік
комитетінің жұртшылықпен байланыс орталығынан келген бір құжатта Әлихан
Бөкейхан... Орман институтының студенті болып жүрген кезінде барлық
студенттік қозғалыстарға белсенді түрде араласып, әрқашан да әсіре
солшылдарға ілесетін. Марксизм туралы қызу пікірталастарда ол экономикалық
материализм қағидаларын дес бермей қорғайтын - деген мәлімет берілген. Ал
Санкт-Петерборлық Новая жизнь газеті 1906 жылы Ә.Бөкейхан 1894 жылы,
Орман институтының 4 курс студенті күндері студенттік толқуларға
қатынасты... - деп жазды [14, 58 б].
Жоғарыда берілген құжат үзінділерінде айтылғандай, Әлихан күнделікті
сабақтарына қоса, студенттердің саяси, әдеби, экономикалық және тағы басқа
да студенттік үйірмелердің жұмысына қызу араласып, студенттік толқуларға
қатысады. Осы жылдары Әлиханның саяси көзқарасы қалыптаса бастайды, екі
ғасырға жуық Ресей империясының қол астында отырған ескі феодалдық қарым-
қатынастардан әлі арыла қоймаған, рулық, феодалдық күрес-тартыстан көзін
аша алмаған туған халқының тағдыры оны қатты толғандыра бастайды.
Қараңғылық пен надандық шырмауынан құтыла алмай отырған халқына, ең
алдымен, білім мен мәдениет керек екендігін анық ұғады. Халқын Еуропаның
мәдениеті жоғары елдері санатына қосуды арман қылып, елдің тұрмысын,
мәдениетін, білімін көтеруді өзінің алдына мақсат қылып қояды.
Құжаттардан табылған материалдарға қарағанда, Әлихан Бөкейхан
жандармерия басқармасының назарына алғашқы рет осы жылдары да – 1937 жылдың
қыркүйегінде халық жауы юолып атылып кеткенге дейін де шыққан жоқ. Орман
институтын ойдағыдай бітіріп, Әлихан Бөкейхан 1894 жылы Омбы қаласына қайта
оралады. Әлиханның Омбыдағы жылдары оның көрнекті қоғам, саяси қайраткер
ретінде де, педагоктық, ғалымдық, әдебиеттанушылық талантын жан-жақты ашып
берді. Сонымен қатар, ол Омбыда патшалық тәртіптің қуғын-сүргінінде көрді,
екі рет заңсыз-сотсыз абақтыда да отырды.
Ол қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, мәдениетін, шаруашылығын, төрт
түлік малын, жер-суын, қысқасы, әлеуметтік-экономикалық жағдайын жан-жақты
зерттеген санаулы ғалымдардың бірі. Санкт-Петербордың Орман институтын
орман экономисі мамандығымен бітіреді де, 1894 жылы Омбы қаласына қайта
оралады. Оралған бойда алдымен төменгі дәрежедегі орман мектебіне
қабылданып, екі жылдай уақыт өз мамандығы бойынша дәріс оқиды. 1896 жылдан
бастап Әлекең ғылыми жұмыстарға көңіл бөледі.
Жер жөніндегі министрліктің Ф.А.Щербина басқарған экспедициясы
күткендей-ақ Бөкейханның ынтық назарына тап болды, - деп жазды Санкт-
Петерборлық Новая жизнь газеті 1906 жылы. Кейін ғылыми жетекшісінің
атымен Щербина экспедициясы атанған бұл экспедиция 1896-1901 жылдар
аралығында сол кездегі Қазақ өлкесінің Ақмола және Семей облыстарының 12
үйезінде жұмыс атқарады. Әлихан бұл экспедицияға дейін Тобыл гүбернісінде
жүргізілген санақ (статистика) жұмыстарына араласып, біраз тәжірибе жинап
та үлгерген. Щербин экспедициясына ол алғашқыда статистик ретінде
шақырылып, кейін экспедицияның жеке зерттеу тобын басқарып жұмыс істеген.
1.2 Саяси көзқарастарының қалыптасу кезеңдері.
Ә.Н.Бөкейханның саяси, қоғамдық, мемлекеттік қызметтері қай дәрежеде
болды? Соңғы жылдары Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханның осы қоғамдық-саяси
қайраткерлігі жайында М.Қойгелдиев, Х.Әбішев, Б.Қойшыбаев және тағы
басқалардың бірталай үлкенді-кішілі мақалалары жарияланды. Ол мақалалар әлі
де болса, бүкіл Ресей империясының еуропалық деңгейіндегі саяси-қоғам,
мемлекет қайраткерлерінің назарын өзіне аударған Әлихандай алып тұлғаны жан-
жақты таныта алмайды. Оның атқарған ісі, кейінгі ұрпаққа қалдырған аманат-
мұрасы ұзақ жылдар бойы терең, әрі жан-жақты жинастырып, қарастыруды талап
ететін мол дүние.
Ағылшын зерттеушілері Бөкейхан жас күнінде орнықты революционер
және социалист, - деп жазса, - Студенттік кезеңдері ол барлық студенттік
қозғалыстарға белсенді түрде араласып, әрқашаг да әсіре солшылдарға
ілесетін. Марсизм туралы қызу пікірталастарда ол экономикалық материализм
қағидаларын дес бермей қорғайтын, - деп жазды Санкт-Петерборлық Новая
жизнь газеті [13,62 б.]. Ал, кешегі КСРО-ның Мемлекеттік қауіпсіздік
комитетінің мұражайынан алынған құжаттардың бірінде мынадай жолдар бар:
1894 жылы 4 курстың студенті Ә.Бөкейхан студенттік толқуларға қатынасты.
Міне, осы келтірілген мысалдардан Әлиханның студенттік күндерінен-ақ
Ресейдің саяси өмірімен қайнасып, марксизм уағыздарымен жақын танысқандығын
көреміз. Сөйтіп оның Ресей империясының қоғамдық, мемлекеттік құрылымына
деген, оның қазақ даласына жүргізген отаршылдық саясатына деген өзіндік
көзқарасы Санкт-Петербордың Орман институты студенті күндері-ақ қалыптаса
бастаған. Оқуын бітіріп 1894 жылы Омбыға ол марксизмнің экономикалық
қағидаларымен қаруланған, саяси астыртын күрестің түрлері мен әдістерін
үйреніп білген, саяси-қоғамдық көзқарасы орнықты, күрес-тартыстан белгілі
тәжірибесі бас саяси күрескер ретінде қайта оралады. Омбыға оралған бетте
қаланың прогрессивті, демократиялық бағыттағы зиялыларымен, саяси жер
аударылғандармен тез тіл табысып, тығыз қарым-қатынаста болады. Астанадағы
қоғам, мемлекет қайраткерлерімен де хабарын үзбейді. Омбының саяси-
әлеуметтік, қоғамдық тұрмысына белсене араласады. Студенттік күндері
социализм уағыздарына қызығып, социалистік партияның қатарына өтіп үлгерген
Әлихан Бөкейхан шамамен 1900-1905 жылдары Халық бостандығы партиясының
қатарына да өтеді. Өзі осы партияның қазақ зиялылары мен саяси
белсенділерінің арасында шағын тобын ұйымдастырады. Омбының социал-
демократиялық бағыт ұстаған Степной край, Степной вестник, Степной
пионер секілді газеттерінде және Санкт-Петерборлық Сибирские вопросы,
Новая жизнь, тағы басқа басылымдарында мезгіл-мезгіл саяси мақалалары
шығып тұрады. Мәселен, омбылық Степной пионер газетінде жарияланған бір
топ саяси мақалаларында ол 1905-1907 жылдар аралығында қазақ даласына
Ресейдің түпкір-түпкірінен келімсектердің теңіздей ағылуына дем берген.
П.Столыпинның реформаторлық саясатын алғашқылардың бірі болып батыл сынға
алады, ол саясаттың авантюристтік мәнін әшкерелейді. Әлихан Бөкейханның
саяси көзқарасының пісіп жетілуіне, кейін белгілі саяси, қоғам, мемлекет
қайраткері, әрі қазақтың ұлт-азаттық қозғалысының уағыздаушы және көсемі
ретінде танылуына, саяси күрескер ретінде шыңдалуына осы Омбы кезеңінің
орны ерекше болды. 1905 жылдан кейін қазақтың ұлттық қозғалысы анағұрлым
саяси түр-сипат ала бастады. Әлихан өізінің 1910 жылы Қазіргі дәуір
мемлекеттеріндегі ұлттық қозғалыстың түрлері атты жинаққа кірген
Қазақтар деген еңбегінде көрсеткеніндей, қазақ даласында екі саяси ағым
пайда болды. Бірі – Бұхара мен Түркістанға бет ұстаған дәстүршіл,
панисламшыл ағым. Бұл ағымды татар, Түркістан медреселерін бітірген
исламның кертартпа қайраткерлері уағыздады. Екінші бағыт оған қарағанда
жаңа, пантүркілік ыңғайда болып, негізінен Батыс өркениетін үлгі тұтты.
Орыс мектептерінен тәлім-тәрбие алған қазақ зиялыларының Ә.Бөкейхан,
А.Байтұрсынұлы, Ж.Ақпайұлы, М.Дулатұлы, және Ж.Досмұхамедұлдары бастаған
тобы осы ағымға жататын-ды [ 25,83 б.].
Бұл топ саяси ұстамдылық танытып, патша үкіметіне сақтана қарады
және құдыретті Ресей империясына қарсы ашық күрестің әлі ерте екендігін
анық түсінді. Сондықтан, ең алдымен халықтың сана-сезімін оятатын барлық
жағдайды жасау керек деп білді, сол мақсатта күш-қуаттарын аясады. Орыстың
либералды шамадағы солшыл саяси партияларымен ымыраға келуге болады деп
үміттенді. Қазақ зиялыларының бұл тобы қазақ халқын ұлттық ерекшеліктерін
сақтай отырып, Еуропа мәдениетіне, өркениетіне жеткізуді көздеді.
Мәне, осындай көзқарастағы Әлихан Бөкейхан 1905 жылдың қарашасында
Мәскеуге өткен жергілікті және қала қайраткерлерінің съезіне (съезд
земских и городских деятелей) қатынасады. Съезде Ә.Бөкейхан 5 миллионға
жуық қазақ халқының тіл, сайлау, діни және тағы басқа бостандықтары
мәселесін көтереді: ...ближайшей нуждой казахов является свобода в
употреблении родного языка, особенно необходимая в виду предстоящей
выборной агитации, и я присоединяюсь к предложению тех товарищей, которые
просили съезд высказаться за немедленную отмену всех ограничений в правах
местных языков. Әлиханның бұл сөзінің үзіндісі Семипалатинский листок
газетінің 1905 жылғы 8 желтоқсан күнгі санында басылды [46, 53 б.].
1906 жылдың 15 маусымында ол Ресейдің І Мемлекеттік думасына Семей
қазақтары атынан бір ауыздан депутат болып сайланады. Ресейдің І
Мемлекеттік думасы өзінің жұмысын 27 сәуірде бастаған болатын. Әлиханның
депутаттыққа сайлануынан қорыққан Дала генерал-губернаторы Галкин өзі
тікелей бұйрық беріп, 1906 жылдың 9 қаңтарында алдағы сайлау мәселесімен
үгіт-насихат жүргізіп жүрген Әлекеңді Павлодар маңындағы бір орыс
деревнясында в порядке охраны, как руководителя киргизского политического
движения, - деген сылтаумен, бес айдан аса уақыт, яғни Мемлекеттік думаға
тікелей сайлау науқаны басталғанша ұстайды. Әлекеңнің 1916 жылы жарық
көрген Выборы в степи атты естелігінде, оны тұтқындауға қалтасынан
табылған Санкт-Петерборда кадет партиясының съезі өтетіндігін хабарлап,
соған шақырған генерал Корниловтың телеграмы сынаққа сылтау болғандығын
айтады. Ал оны тінтіген кезде, портфелінен Абай Құнанбайұлының өлеңдерінің
қолжазбасы табылған. Әлекеңнің абақтыға жабылғаннан соң, келесі күні жазған
арызында осы қолжазбаның құны 5000 сом болатындығын және оны сақтуға
мүмкіндік жасау керектігін талап етеді. Міне, осы себеппен Әлихан Бөкейхан
Ресей империясының І Мемлекеттік думасына кеш сайланып, көп кешігіп жетеді.
21 июня выбыл в Омск для следования в Петербург член Государственной думы
от киргиз Семипалатинской области А.Н.Букейхан. Накануне проводить
г.Букейхана собралась на пароход многочисленная группа лиц из русских и
киргиз. Проводы имели самый сердечный характер, - деп салтанатты түрде
жазды Семей газеті.
Степной вестник сообщает, что от бывшего члена Гос. Думы
А.Н.Букейхана, частным лицом получена телеграмма, в которой сообщается, что
г.Букейхан прибыл в Петербург накануне роспуска Гос.Думы, вслед за которым
и уехал в Финляндию, в город Выборг, - деп хабарлайды шілденің 26 күні сол
Семипалатинский листок газеті. Бұл хабарға қосатынымыз сол: Мемлекеттік
дума күштеп таратылғаннан кейін, патша үкіметінің бұл қылығына наразылық
білдіру мақсатымен, 200-ден аса депутат жасырын түрде сол кездегі
Финляндияның Выбор қаласына жиналады. Сол жиылыстың нәтижесінде пайда
болған Выбор үндеуіне 180 депутатпен бірге Әлихан Бөкейхан да қолын
қояды. Сол үшін жазаға тартылып, Санкт-Петербор сот палатасының төтенше
мәжілісінің шешімімен 3 айға Семей түрмесіне жабылады. 1907 жылдың 18
желтоқсанында шығарылған бұл шешім 1908 жылдың 21 қаңтарында күшіне енеді.
Сөйтіп, Әлекең ІІ Мемлекеттік думаға сайлану мүмкіндігінен айрылады. Ал
түрмеден босатылғаннан соң 1908 жылы Омбыдан жер аударылып, Самар қаласына
қоныс аударуға мәжбүр болады. Әлихан Бөкейхан Самар қаласында 1908-1915
жылдар аралығында тұрып, өзінің алуан түрлі жұмыстарымен қатар, саяси
күресін тоқтатпайды. Қаланың беделді қоғам, саяси қайраткерлерінің біріне
айналады. Мәселен, ол 1912 жылдың 24 қарашасында Самар қаласында өткен
қаланың барлық революциялық топтарының басын біріктірмек мақсатпен болған
жиналысына қатынасады. Ол жиылысқа октябристерден бастап солшылдарға дейін
қатысқан болатын. Мерзімді баспа беттерінен Ресей империясының жер
саясатын батыл сынап, әшкерелеп отырады. 1914 жылы социал-
революционерлердің съезіне араласып, съездің жұмысына келген эсер
партиясының басшыларының бірі және Мемлекеттік думаға Самар гүбернісінен
депутат болып сайланған А.Ф.Керенскиймен жүздеседі. Съезде Әлихан Бөкейхан
Ресей қазақтарының хал-ақуалы туралы баяндама жасайды. 1915 жылдың
басында оны конституциялық-демократиялық партиясының Самар гүбернілік
комитетінің құрамына мүше еьіп қабылдайды да, сол жылдың қазанында ол
партияның Самар қаласында өткізілген облыстық мәжілісі жұмысына араласады.
Мәжіліске Саратов, Симбмрск, және уфа губернияларының өкілдері қатынасады.
Бұдан бірнеше ай бұрын Әлекең тағы да А.Ф. Керенскиймен кездеседі.
Ә.Бөкейханның Керенскиймен кездесуінің сырына біз төменде ерекше тоқтала
кетерміз. Ал мәжілісте мынадай шешім қабылданады: 1.Жеңіс үшін барлық
мүмкіндіктерді пайдалану. 2. Меньшевиктермен бірігу... 5. Кадеттердің ҮІ
бүкілресейлік дайындық жұмысына кірісу. Кадеттердің осы ҮІ бүкілресейлік
съезінде А.Н.Бөкейхан партияның Самарлық тобының аса көректі басшыларының
бірі ретінде танылып, кадет партиясының Орталық Комитетіне сайланады.
[47,63 б]
Енді, Ә.Н.Бөкейханның А.Ф. Керенскиймен кездесулерінің сырына қайта
оралайық. 1917 жылғы Ақпан төңкерісі, Романовтар әулеті өкілінің тақтан бас
тартуы және соған байланысты шымшытырық оқиғалардың мән-мағынасы әлі күнге
дейін толық зерттелген жоқ. І,ІІ,ІІІ және ІҮ Мемлекеттік думаларда қилы
оппозициялық топтар, фракциялар немесе тағы басқа земгорсоюз, союз
союзов сияқты түрлі одақтар ұйымдастырған және Ақпан төңкерісіне тікелей
қатынасы бар орыстың масон ұйымы туралы деректер тіпті жоқтың қасы.
Дегенмен де, батыстың кейбір елдерінде осы төңкеріс туралы, Уақытша
үкіметтің құрылуы мен оны құраудағы масондардың атқарған ролі туралы терең
зерттеу жұмыстары жүруде. Сонымен қатар, масон қозғалысына тікелей
араласқан немесе көзімен көрген адамдардың естелітері көптеп жарық көруде.
Кейбір сол зерттеулер мен естеліктер Ресейде қайта жарық көруде. Мысалға,
1990 жылы Мәскеудің ТЕРРА баспасынан шыққан Б.И.Николаевскийдің
дайындауымен, орыс масон ұйымының бұрынғы мүшелерінің естеліктерінен
тұратын Русские масоны и революция атты кітабының қосымшасында мынадай
жолдар кездеседі: ... большинство членов Верховного Совета (масон ұйымының
бас органы осылай аталған), не спосабны были противостоять авторитету
Керенского и заставить его обратиться к союзникам с предложением о
разрешении России немедленно выйти из войны, Керенский же, связав себя
обещанием перед французскими братьями не бросать их в войне, был не в
силах переступить эту клятву. Все это облегчило большевикам проведение
вооруженного восстания под лозунгом немедленного мира. Бұдан
А.Ф.Керенскийдің Уақытша үкімет құрамына масон ұйымының көмегімен
енгендігін болжау қиын емес. Ал, кеңес ғалымы А.Я.Аврехтың Масоны и
революция атты зерттеуінде Керенскийдің алдымен, Анкт-Петерборлық
Темірқазық масон ұйымының ұйымдастырушылардың бірі, кейін сол ұйымның
басшыларының бірі болғандығын күмән тудырмастай дәлелдейді.
Б.И.Николаевскийдің кітабында Темірқазық ұйымының белсенділерініңі бірі –
князь Давид Бебутов дегеннің естеліктері берілген. Естеліктерінде Д.Бебутов
былай дейді: ...почти на глазах Столыпина и его многочисленной охраны, при
всех строгаятх всяких собраний, было организовано по всем правилам, с
полным ритуалом масонство. Масоны устраивали ложи (масондық ложа немесе
ұйым) в двух столицах, а правительство со Столыпином ничего не подозревало,
мы проявили большую деяиельность. Были приняты вновь депутаты: Пергамент,
Букейхан(ов), Караулов, Розанов, Головин, князь Максудов, генерал Субботин,
доктор Светловский. Әлихан Бөкейханның орыс масон қозғалысына
араласқандығын оның көпжылдық досы және 1896-1901 жылдары Щербина
экспедициясына бірге қатынасқан әріптесі – Лев Карлович Чермак та
дәлелдейді: Я уже сказал, что наша ложа (масоны) насчитывала 16 членов.
Назову их. Возглавлял ее Василий Александрович Степанов, член Думы,
кажется, горный инженер, член партии к.д. Братья: Н.К.Волков, член Думы,
кажется бывший военный чиновник, сибиряк, к.д., Н.А.Бородин, член Думы,
известный специалист по рыбоводству, ... Букейхан(ов), Алихан
Нурмухамедович, ученый-лесовод, к.д., ... Швецов Сергей Порфириевич, до
ссылки народоволец, позже с.р. [23,71б.]. Масондардың Л.К. Чермак атап
отырған мүшелерінің ішінде Н.К.Бородин мен С.П.Швецов есімдері де
кездеседі. Ұмытпасақ, біріншісі - Ә.Н.Бөкейхан 1890-4894 жылдары оқыған
Санкт-Петербордың Императорлық Орман институтында жұмыс істеген. Ал
екіншісі - Әлекеңмен бірге 1903 жылы Сібір темір жолы маңында жүргізілген
зерттеу жұмыстарын атқарған. Бұл мысалдардан Әлихан Бөкейханның орыс масон
ұйымына мүше болғандығын көруге болады.
Ә.Н.Бөкейханның 1908-1915 жылдар аралығында мысалда айтылған Самар
қаласында тұрғандығын ескерсек және оның Самарға бірнеше рет келген
А.Ф.Керенскиймен осы жылдардың ішінде кездескендігін еске алсақ, осы екі
аса ірі саяси-қоғам қайраткерлерінің кездесулерінің сыры өзінен-өзі
айқындалады. Масон ұйымының самарлық тобын құрмақ болған Әлихан Бөкейхан
А.Керенскийдің Жоғарғы Кеңестің өкілі ретінде шақыруы – екеуінің бірден-бір
сыры. Әйтпесе, үш қайнаса сорпасы қосылмаған екі партияның беделді
басшыларының басын масон ұйымының мәселелерінен басқа қандай көкейкесті
мәселе қосуы мүмкін еді? Ә.Н.Бөкейханның 1917 жылы Уақытша үкіметтің Батыс
Қазақстанға комиссар болып тағайындалуы да кадет партиясының ұйғарымы емес,
масондардың тапсырмасы екендігі күмән келтірмесе керек. Ал, Әлекеңнің 1917
жылы кадет партиясының Орталық комитетінен және партия қатарынан шығуы,
оның масондық сертінен бас тартуымен пара-пар болатын. Бас тартуының себеп-
салдары көп. Көп себептің бірі және аса негіздісі – Уақытша үкіметтің
басында отырған масондардың қазақ халқына автономия беруден бас тартуы еді.
1916 жылы Әлихан Бөкейхан Самардан жер аудару мерзімі бітіп,
Орынборға келеді: Омбыға оралуға рұқсат берілмейді. Орынборға келе сала,
қаланың қоғамдық, саяси өміріне кірісіп кетеді.
2 КӨРНЕКТІ ҚОҒАМ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ ҚАЙРАТКЕРІ –
ӘЛИХАН БӨКЕЙХАНОВ
2.1 Ә. Бөкейханов Уақытша үкіметтің Торғай облыстық комиссары
Патшалық биліктің орнына келген Уақытша үкімет бүкіл империя көлемінде
өрлеу алған ұлт-азаттық қозғалысты толық мойындамаса да, белгілі дәрежеде,
онымен есептесуге мәжбүр болған еді. Жаңа үкіметтің қызметіндегі мұндай
саяси бағыт қазақ облыстарын басқару ісінде де көрініс тапты. Ақпан
революциясы жеңгеннен кейінгі уақытта жергілікті басқаруда, ел өмірін жаңа
мазмұнда ұйымдастыруда азын-аулақ өзгерістер бола бастайды. Наурыз және
сәуір айлары ішінде ескі әскери губернаторлық, уездік, болыстық және
ауылнайлық басқару жүйелері жойылып, келмеске кетті. Олардың орнына Уақытша
үкіметтің облыстық және уездік, болыстық және ауылдық деңгейде азаматтық
комитеттер және олардың атқару орындары қалыптаса бастайды. Мамыр және
маусым айларында бұларға қосымша облыстық азық-түлік комитеті, жер комитеті
және басқа осы сияқты басқару орындары құрылады.
1917 жылы 16 наурызда батыс майдан штабы жанындағы земскі және қалалық
одақтардың бұратана бөлімін басқарып жүрген Ә.Бөкейханов күтпеген жерден
Петроградқа шақырылып, 20 наурыз күні Торғай облыстық комиссары қызметіне
тағайындалады. Дәл сол күні Қазақ газетіне берген жеделхатында ол:
Торғай облысына комиссар болып бекітілдім, 23-не шығайын деп тұрмын.
Жұртқа естіртіп: тыныштануды тілеймін деп жазды. [14,93 б.].
Бірақ Ә. Бөкейханов 23 наурызда Орынборға аттанып кете алмайды.
Өйткені ол жаңа ашылғалы жатқан кадеттер партиясының съезіне осы партияның
орталық комитетінің мүшесі ретінде шақырылған еді. Ә.Бөкейханов съезге
қатынасып, 26 наурыз күні сөз сөйлейді. Ол жөнінде М.Шоқаев былай деп
жазды: Мұжықтарға деп кескен, әлі мұжық орнамаған, оброчный статья деп
алынған, ұзын срокты арендаға, мысалы, барон Медем, Варун Секрет
секілділерге берілген жерлер қашан Учредительное собрание дала облыстарының
һәм Түркістанның жер мәселесін шешкенше, кешіктірмей бұрынғы иелерінде
қайтарылуы керек деп Ғалихан кадет съезіне кеше доклад қылды. Ғалиханның
докладын қабыл алып, тезірек орнына келтіру қамына кірісерге деп комиссияға
тапсырды.
Сабыр етіп, шыдай тұрыңдар. Жаңа үкімет жай-жапсарларыңды біліп,
көңілдеріңді тындырар. Мұстафа [16,56 б.].
Бұл Ә.Бөкейхановтың жаңа қызметке бекітілгеннен кейін сөйлеген
алғашқы сөзі болатын. Ал оның ұсынысы бойынша, құрылған комиссия жұмысына
біз алда өз ретіне қарай тағы ораламыз. Сәуір айының басында уақытша үкімет
Түркістанды басқару үшін 9 адамнан тұрған Түркістан Комитетін құрады. Оның
құрамына Ә. Бөкейханов та енген еді. Бірақ ол облыс комиссары қызметінен
қолы босап, Түркістан комитеті ісіне араласа алған емес.
Ә.Бөкейханов Торғай облысының сол кездегі әкімшілік орталығы Орынбор
қаласына наурыздың соңғы күндері жетеді де, сәуірдің 2-нен бастап облыстық
қазақ съезіне облыстық комиссар дәрежесінде қатынасады. Осы арада облыстық
(губерниялық) комиссардың міндетіне қысқаша тоқтала кету артық емес. Ол
туралы Министрлер Кабинетінің төрағасы князь Львовтың Орынбор Комиссары
Бөкейхановқа 15 сәуірде жолдаған № 1293М жеделхатында мынадай деп
көрсетіледі: 1. Губернский Комиссар является носителем власти Временного
Правительства в губернии и ему присваиваются все права и обязонности,
возложенные законом на губернатора за исключением – отпавших вследствие
проишедших в государственном строе изменений [46,90 б.].
Егер ескі патшалық әкімшіліктік бөлу жағдайында Қазақстан жері алты
облыстан тұрғандығын, соның ішіндегі Торғай облысы құрамында Қостанай,
Ақтөбе, Ырғыз және Торғай сияқты ірі уездердің болғандығын ескерсек,
Уақытша үкіметтің облыстық комиссары қызметі деңгейін аңғару қиынға
түспейді. Бұған қосымша, қазақ елі патшалық Ресей құрамына енгеннен бергі
уақытта оның бірде-бір өкілінің империяның әкімшілік жүйесінде губерниялық,
облыстық деңгейді қойғанда, тіптен уезд бастығы дәрежесінде қызмет
жасамағандығы мәлім. Империялық басқару жүйесінде қазақтар болыстық
басқарудан жоғарғы қызметті иемденуге тиісті емес еді. Бұл тұрғыдан Ә.
Бөкейханов ескі патшалық биліктің орнына келген Уақытша үкімет жағдайында
облыстық басшылыққа келген бірінші қазақ болатын.
Жоғарыда аталған жеделхатында үкімет төрағасы князь Львов, сондай-ақ
облыстық комиссардың уездік комитеттермен бірге отырып, уездік
комиссарларды таңдау және оны Ішкі істер министрлігіне бекітуге ұсыну,
қажет болған жағдайда оған көмекшілер тағайындау, уездік комиссарлар арқылы
болыстық комитеттер жұмысын басқару және басқа құқықтары жөнінде айтқан
болатын. Осы және басқа құжаттардан облыстық комиссардың басқа билік
орындарымен қатынас тәртібін де байқауға болар еді. Мәселен, Облыстық
атқару комитеттері комиссардың қызметін бақылай алғанымен, бірақ оның
нұсқаулары мен шараларына араласу, немесе комиссарға кеңес бере алғанымен,
бұйыруға құқы жоқ болатын.
Ә. Бөкейханов сәуірде облыстағы жағдаймен танысып, қызметіне
кіріскенде, оның алдында қисапсыз көп шаруа тұрғандығы түсінікті, бірақ,
дегенмен, солардың ішіне ол үшін ең маңызды мынадай екі бағыттағы жұмысты
бөліп айтуға болар еді. Олар, біріншіден, барлық деңгейдегі үкіметтік
басқару орындарының қалыптасу процесінің аяқталуын тездету және, екіншіден,
жаңа мекемелердегі орындарға лайықты кадрларды тауып, солар арқылы облыста
тұрақты мемлекеттік басқару жүйесін қалыптастыру еді. Бұл мақсатқа жету
жолында 20-28 сәуір аралығында Орынборда өткен Торғай облыстық орыс және
қазақ біріккен съезінің жағымды рөл атқарғандығын атап айтуға болады. Съезд
басқару мекемелерін жасауда екі жұртқа бірдей қолайлы принціптерді бекітіп,
ең ауыр мәселе – жер туралы сәуір басындағы қазақ съезі жасаған қаулығы
тоқтайды. Ал ақпан төңкерісінен кейінгі уақытта, қалыптасқан жағдайға
байланысты көшкен мұжыққа ерік, мұжық Торғай облысынан көшсе, қазынадан
көмек ақша берілісін. деген мазмұнды шешім қабылдайды.
Съезд Торғай облыстық атқару комитетін сайлап, оның төралағына
заңгер Ткачеконы, оған орынбасарлыққа С. Кәдірбаевты, мүшелікке басқалармен
бірге А. Байтұрсыновты, М.Дулатовты және Н.Бегімбетовты бекітеді. Съезде
облыс көлемінде ескі болыстық, селолық және ауылдық әкімшілік мекемелерін
жойып, оларды сол дәрежедегі атқару комитеттерімен ауыстыру туралы шешім
қабылданады.
Ә. Бөкейхановтың тікелей басшылығымен өткен бұл съезде, сонымен
бірге принціптік маңызы бар тағы да мынадай екі шешім қабылданған еді. Олар
атқаратын жұмысы жоқ болғандықтан Орал-Торғай переселен ауданының
меңгерушісі, оның көмекшілері және одан төменгі буындарын жою және
қызметін уездік атқару комитеттеріне тапсырып шаруа бастықтары
(крестьянские начальники) мекемелерін тарату жөнінде қабылданған қаулылар
болатын. Бұл қаулылардың құндылығы сонда, облыстық съезд өтер алдында ғана
облыстық комиссар атына орталық үкіметтен аталған мекемелерді қажеттілігіне
сай қалдыра тұру жөнінде нұсқау келіп түскен еді.
Ә. Бөкейханов Ішкі істер министрі леонтьевке берген № 351
жеделхатында съезд және өзінің шешімін Шаруа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz