Ы. Алтынсариннің әңгімелеріндегі педагогикалық - психологиялық идеялар
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.8
І.тарау. Ы. Алтынсариннің педагогикалық зерттеулерінің теориялық негіздері.
1.1. Ы. Алтынсариннің қоғамдық.саяси қызметін орыс ғұламаларының зерттеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9.15
1.2. Ы. Алтынсариннің ағартушылық қызметін қазақстан ғалымдардың зерттеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16.23
ІІ.тарау. Ы. Алтынсариннің әңгімелеріндегі педагогикалық . психологиялық идеялары.
2.1. Педагогикалық көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24.30
2.2. Психологиялық идеялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31.39
2.3. Білім мен тәрбие беруде алға қойған мақсаттар ... ... ... ... ... ... ... ... 40.53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54.58
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59.60
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.8
І.тарау. Ы. Алтынсариннің педагогикалық зерттеулерінің теориялық негіздері.
1.1. Ы. Алтынсариннің қоғамдық.саяси қызметін орыс ғұламаларының зерттеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9.15
1.2. Ы. Алтынсариннің ағартушылық қызметін қазақстан ғалымдардың зерттеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16.23
ІІ.тарау. Ы. Алтынсариннің әңгімелеріндегі педагогикалық . психологиялық идеялары.
2.1. Педагогикалық көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24.30
2.2. Психологиялық идеялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31.39
2.3. Білім мен тәрбие беруде алға қойған мақсаттар ... ... ... ... ... ... ... ... 40.53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54.58
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59.60
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасы әлемдегі өркениетті елдермен терезесі тең мемлекет ретінде халықаралық ықпалдастыққа бет бұрып, саяси-экономикалық мәселелерді ұлттық мүддеге орайластыра отырып, тиімді дамудың жолдарымен жүріп келеді. Мұны еліміз ішкі және сыртқы саясаттағы өзіндік байыпты бағыттары арқылы жүзеге асырып отыр. Бұл орынды да. Өйткені халқымыздың ғасырлар бойы біртіндеп қорланып қалыптасқан рухани қазынасы тоталитарлық жүйе кезеңінде орасан зор дағдарысқа ұшырап , тоқырап қалғаны баршаға аян. Ол өз кезегін жалпы жұртшылықтың, әсіресе өскелең жас ұрпақтық өз туған халқының рухани құндылықтарынан, салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарынан ажырап қалуына әкеп соқтырды. Міне, сондықтан да жас өспірімдердің халқымыздың рухани тамырынан толық қол үзіп қалмауы – біздің бүгінгі елдігіміз бен егемендігіміздің негізгі өлшемдерінің бірі деп есептеуге болады.
Ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілтетті халық үшін» атты халыққа арнаған өткен жылғы жолдауында ендігі жерде қай салада да тек көшке ілесе білу ғана емес, нағыз бәсекелестік қабілеттілікті қарыштап дамыту керектігін айырықша атады. Бұл орайда, әрине білім беру саласында ерекше назар аудару қажеттігі айырықща аталады. Бұл орайда, әрине, білім беру саласына ерекше назар аудару қажеттігі анық. Ұлттың бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімдік деңгейімен айқындалады. Әлемдік білім кеңістігіне толығымен бірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететіні сөзсіз. Бұл үшін оқушыларды жоғары сатыда бейінді оқытуды көздейтін... білім беруге көшу қажет, - деп атап көрсетілді жолдауда.
Тәуелсіз елімізде оқушы – жастарды бүгінгі күн талабына сай ұлттық тәлім – тәрбие беруде халқымыздың бай мәдени мұраларын , педагогикалық ой-пікірлерін, жинақталған ұлттық құндылықтарды зерттеп, жүйелеп оқу орындарының оқу-тәрбие үрдісіне пайдаланудың маңызы зор. Осы тұрғыдан алғанда, қазіргі бәсекеге қабілетті жас өспірімдерді тәрбиелеу, ұлт тұрмыс-тіршілігін өркендетуші сапалы да, сауатты, ұлтжанды, мәдени - ғылыми ой өрістері кең ұрпақ өсіру - қоғам алдында тұрған басты міндет. Әрбір қоғам өзінің даму барысындағы зиялы қайраткерлердің педагогикалық ақыл-ойын, тәрбиелік тәжірибесін зерделеп, заман талаптарына сай жетілдіріп пайдаланып отырған.
Сондықтан ғылыми педагогиканың бастауы деп санайтын орта ғасырлық ұлы ойшылдар Әл-Фараби, А. Иассауи, М. Қашқари, Ж. Баласағұни, М. Х. Дулати т.б. тарихи – педагогикалық мұараларындаға педагогикалық ой-пікірлері ұлттық тәлім-тәрбиенің мазмұнын кеңейтіп, жас ұрпақтарды ел жандылыққа, имандылыққа, патриоттық рухта тәрбиелеуде тірек болуда. Бұл тәлім-тәрбиелік идеялар ХІХ ғасырда Ыбырай, Шоқан, Абай сынды ағартушылардың ойлары мен қазақ халқының тәлім-тәрбиелік құндылықтарын жаңа деңгейге көтерді.
Жоғарыда аталған ғұламалардың жас өспірімдер тәрбиелеудегі озық педагогикалық ой- пікірлерін одан әрі дамытушы, кешегі кеңестік жүйенің солақай саясатының құрбандары болған А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, М. Дулатов, С. Аспандияров, Х. Досмұхамедов, Т. Шонанов, Ә. Дулатов, О. Жандосов т.б. белгілі қоғам қайраткерлері әрі қарай жалғастрып, қазақ мектептері оқу-тәрбие үрдісінің көлемін ұлттық тәлім-тәрбие мазмұнымен толықтырды.
Бұрынғы кезеңдердегі тәлім-тәрбие мәселелерін зерттеу жұмысына қазіргі ТМД аймағындағы елдерде ерекше үлес қосқан ғалымдар көптеп саналады. Айталық, Э. Д. Днепров, Е. Н. Медынский , К. Пирлиев, С. Раджабов, Ө. Алеуов т.б. еңбектерінде педагогика мен психология ғылымдары тарихы, оның іргелі де басым бағыттағы теориялық мәселелері, әдіснамалық арналары жайлы құнды пікірлер айтылады.
Ұлттық тәлім-тәрбие саласының сан алуан мәселелері біздің еліміз жағдайында да біршама уақыттан бері зерттеу нысанына айналып келеді. Бұл тақырыптарда тек соңғы жылдардың өзінде ғана ондаған диссертациялар қорғалып, бірқатар төлтума еңбектер жарыққа шықты. Мәселен, осы ретте Қ. Жарықбаевтың, А. Көбесовтің, С. Қалиевтің, К. Құнантаеваның, Г. М. Құдиярованың, Қ. Ш. Шаймерденованың т.б. ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Соңғы жылдары жекелеген ағартушылардың педагогикалық мұралары жан-жақты қарастырылып, зерттеу нысанына айналуда. Мәселен, «С. Аспандияров мұрасындағы педагогикалық идеялар», /Б. Қиясова/, «С. Көбеевтің педагогикалық көзқарастары» /С. Садуақасова/, «С. Торайғыровтың педагогикалық-ағартушылық көзқарастары» /Р. Көшенова/, «А. Байтұрсынов мұралары арқылы бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу» /Р. Үсенбаева/, «М. Жұмабаевтың педагогикалық көзқарастары» /А. Құдиярова/, «Х. Досмұхамедұлының педагогикалық мұрасы» /А. Тұрсынова/, «Т. Шонановтың педагогикалық мұрасы» /С. Баймұратова/, «А. Жұбановтың педагогикалық идеялары» /Қ. Құнанбаева/, « М. Төлебаевтың педагогикалық идеялары» /Ж. Төлебаева/, «Е. Брусиловскийдің педагогикалық идеялары» /А. Имашева/ т.б. тарихи педагогикалық зерттеулерін арнаған.
Аталған қайраткерлердің қай- қайсысы да туған елін, өскен жерін шексіз сүйген ел жанды азамат, жалынды жазушы , арқалы ақын, зерделі зерттеуші, өз ұлтының шын мәніндегі ұлы ұстаздары іспетті еді. Олар өздерінің өнегелі істерімен, ұлағатты сөздерімен, қайырымды мінез-құлықтарымен сол дәуірдің өзінде де исі қазақ жұртының зор құрметін иеленген беделді рухани қолбасшыларымыз болды. Бұл зиялы азаматтарымыздың барлығы да – халық –ағарту майданында ерекше көзге түсіп, тәлім-тәрбие , мектеп жұмысы салаларында өзіндік із қалдырған, туған халқының рухани үрдістеріне бағыт – бағдар беріп жөн сілтеген қажырлы қайраткерлер. Олардың мұралары туралы зерттеулердің барлығы дерлік уақыт талабына сәйкес дүниеге келген қажет еңбектері екені толассыз.
Бұл ретте халқымыздың бүкіл рухани әлемінен, тәрбиелік ой-пікірлері тарихының аса көрнекті ағартушы , қоғам қайраткері, демократ, ғалым Ы. Алтынсарин есімінің алар орны ерекше. Ы. Алтынсарин - өз дәуірінің әдеби – мәдени өмірінде өшпес із қалдырған, туған әдебиетіміздің биік тұлғасы тұғырына көтерілген ұлы педагог, ұлағатты ұстаз, өзі айтатындай, әдебиетіміздің «алыптар тобының» өкілі.
Бұл заңды да. Өйткені, Ы. Алтынсарин-өзінің бұкіл жарқын талантын, күш жігерін, халқына еліне, әсіресе, жас ұрпақтың тәрбиесіне жұмсаған қаламгер. Оның әдеби шығармалары қазақ әдиебетінің қалыптасып дамуына, ал-оқу саласындағы көзқарастары-республикамыздағы педагогикалық-психалогиялық ой-пікірдің өсіп-жетілуіне, оқулықтарымен оқу құралдары-төлтума мектеп оқулықтарын жасау өндірісіне орасан зор ықпал етті. Міне соның нәтижесінде ұлы суреткер есімі өз кезінде барша көпұлтты кеңес мәдениетінің оқу-ағарту ісінің тарихынан да ерекше орын алды.
Демек, оның педагогикалық – психологиялық ой-пікірлеріне арнайы зер салу күн тәртібіндегі іргелі мәселелердің бірі.
Көрнекті қаламгердің танымдық-тәрбиелік мәні орасан зор көркем туындылары, ана тілі, ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрып, оқу-білім, тәлім-тәрбие тақырыбына байланысты жазған мақалалары, баяндамалары, хаттары, ой-пікірлері, өткен ғасырдың 20-30 жылдары жарық көрген оқулықтары, оқу құралдары бірнеше салада зерделі зерттеулер жүргізуді қажет етеді.
Осы тұрғыдан алғанда, біздің алып отырған тақырыбымыз бұл саладағы алғашқы арнайы ғылыми жұмыс болып есептелетіні, өз зерттеуіміздің өзектілігі мен қоғамға қажеттілігі бүгінгі күн талабынан туындап отырғаны айқын.
Ы. Алтынсарин шығармашылығы қазақ тіл білімінде, қазақ әдебиеттану ғылымында, қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінде біршама зерттеліп, тиісті бағасын алып келеді. Мәселен, Х. Әдібаев, Н. Ғабдуллин, Т. Ақшолақов, Ә. Нарымбетов, М. Бекбергенов, М. Тілеужанов, С. Қалиев, Б. Шалабаев, Қ. Тасболатов, Р. Сүлейменова, С. Тілешова, т.б. ғалымдардың еңбектері жазушы шығармашылығын әдеби-танымдық , әдістемелік, ті білімі тұрғысынан әр жақты қарастырылды.
Бірақ та ғылыми педагогикалық әдебиеттерге жасалған талдау зерттеліп отырған тақырыпқа қатысты ойлар бірлі-жарым мақалаларда көтерілгенімен, Ы. Алтынсарин ұлттық тәлім-тәрбиеге байланысты айтқан ой-пікірлері, идеялары арнайы қарастырылғанын көрсетеді.
Оның туған жерге , тілге, отанға деген сүйіспеншілік, ұлттық салт- дәстүрді құрметтеу, ананы қастерлеу, қыз баланы қадірлеу т.б. туралы жазған құнды ойларын, демократиялық көзқарастарын жеткіншек ұрпақты, оқушы-жастарды тәрбиелеу ісіне пайдаланудың маңызы зор.
Алайда, Ы. Алтынсариннің шығармашылығындағы адамгершілік, елжандылық, имандылық, тілін, дінін құрметтеу сияқты тәлім-тәрбиелік идеялардың жүйеленбеуі және сонымен бірге олардың жалпы орта білім беретін мектептер мен жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие үрдісіне қажеттілігі, сондай-ақ мұның оқушы –жастарға адамгершілік-патриоттық тәрбие беруде өз дәрежесінде пайдаланылмауы арасында өзара қарама-қайшылықты байқатады.
Демек, аталған қайшылықтардың шешімін табуда жазушы педагогтың бай педагогикалық – психологиялық идеяларын ғылыми-педагогикалық тұрғыдан зерделеу біздің зерттеу жұмысымыздың проблемасын құрайды.
Педагогикалық-психологиялық әдебиеттерде жазушы- педагогтың педагогикалық-психологиялық ой-пікірлерінің зерттелмеуі ғылыми жұмысымыздың көкейтестілігін айқындап, зерттеу тақырыбын «Ы. Алтынсариннің әңгімелеріндегі педагогикалық-психологиялық идеялары» деп алуымызға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты: Ыбырай Алтынсариннің әңгіме мұраларын, ұстаздық-ағартушлық, педагогикалық қызметін тарихи-педагогикалық тұрғыдан талдап, педагогикалық –психологиялық идеяларын жүйелеп, оқу- тәрбие үрдісіне ендіру.
Зерттеу обьектісі: Ы. Алтынсариннің әдеби-қоғамдық, ғылыми- танымдық, рухани-ағартушылық, педагогикалық- психологиялық идеялары.
Зерттеу пәні: Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық-психологиялық идеялары.
Зерттеудің міндеттері:
- Ыбырай Алтынсариннің қоғамдық-қайраткерлік, педагогикалық-психологиялық көзқарастыры мен шығармашылық іс-әрекетін саралап қарастыру;
- Ыбырай алтынсариннің әңгімелеріндегі педагогикалық-психологиялық идеяларына талдау жасау және оларды бүгінгі күн талабы тұрғысынан негіздеу;
- Ыбырай Алтынсариннің оқулықтары мен оқу құралдарының тарихи-танымдық, педагогикалық-психологиялық , ғылыми- әдістемелік арналарын ашу және олардың рухани- ағартушылық мәнін айқындау;
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасы әлемдегі өркениетті елдермен терезесі тең мемлекет ретінде халықаралық ықпалдастыққа бет бұрып, саяси-экономикалық мәселелерді ұлттық мүддеге орайластыра отырып, тиімді дамудың жолдарымен жүріп келеді. Мұны еліміз ішкі және сыртқы саясаттағы өзіндік байыпты бағыттары арқылы жүзеге асырып отыр. Бұл орынды да. Өйткені халқымыздың ғасырлар бойы біртіндеп қорланып қалыптасқан рухани қазынасы тоталитарлық жүйе кезеңінде орасан зор дағдарысқа ұшырап , тоқырап қалғаны баршаға аян. Ол өз кезегін жалпы жұртшылықтың, әсіресе өскелең жас ұрпақтық өз туған халқының рухани құндылықтарынан, салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарынан ажырап қалуына әкеп соқтырды. Міне, сондықтан да жас өспірімдердің халқымыздың рухани тамырынан толық қол үзіп қалмауы – біздің бүгінгі елдігіміз бен егемендігіміздің негізгі өлшемдерінің бірі деп есептеуге болады.
Ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілтетті халық үшін» атты халыққа арнаған өткен жылғы жолдауында ендігі жерде қай салада да тек көшке ілесе білу ғана емес, нағыз бәсекелестік қабілеттілікті қарыштап дамыту керектігін айырықша атады. Бұл орайда, әрине білім беру саласында ерекше назар аудару қажеттігі айырықща аталады. Бұл орайда, әрине, білім беру саласына ерекше назар аудару қажеттігі анық. Ұлттың бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімдік деңгейімен айқындалады. Әлемдік білім кеңістігіне толығымен бірігу білім беру жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететіні сөзсіз. Бұл үшін оқушыларды жоғары сатыда бейінді оқытуды көздейтін... білім беруге көшу қажет, - деп атап көрсетілді жолдауда.
Тәуелсіз елімізде оқушы – жастарды бүгінгі күн талабына сай ұлттық тәлім – тәрбие беруде халқымыздың бай мәдени мұраларын , педагогикалық ой-пікірлерін, жинақталған ұлттық құндылықтарды зерттеп, жүйелеп оқу орындарының оқу-тәрбие үрдісіне пайдаланудың маңызы зор. Осы тұрғыдан алғанда, қазіргі бәсекеге қабілетті жас өспірімдерді тәрбиелеу, ұлт тұрмыс-тіршілігін өркендетуші сапалы да, сауатты, ұлтжанды, мәдени - ғылыми ой өрістері кең ұрпақ өсіру - қоғам алдында тұрған басты міндет. Әрбір қоғам өзінің даму барысындағы зиялы қайраткерлердің педагогикалық ақыл-ойын, тәрбиелік тәжірибесін зерделеп, заман талаптарына сай жетілдіріп пайдаланып отырған.
Сондықтан ғылыми педагогиканың бастауы деп санайтын орта ғасырлық ұлы ойшылдар Әл-Фараби, А. Иассауи, М. Қашқари, Ж. Баласағұни, М. Х. Дулати т.б. тарихи – педагогикалық мұараларындаға педагогикалық ой-пікірлері ұлттық тәлім-тәрбиенің мазмұнын кеңейтіп, жас ұрпақтарды ел жандылыққа, имандылыққа, патриоттық рухта тәрбиелеуде тірек болуда. Бұл тәлім-тәрбиелік идеялар ХІХ ғасырда Ыбырай, Шоқан, Абай сынды ағартушылардың ойлары мен қазақ халқының тәлім-тәрбиелік құндылықтарын жаңа деңгейге көтерді.
Жоғарыда аталған ғұламалардың жас өспірімдер тәрбиелеудегі озық педагогикалық ой- пікірлерін одан әрі дамытушы, кешегі кеңестік жүйенің солақай саясатының құрбандары болған А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, М. Дулатов, С. Аспандияров, Х. Досмұхамедов, Т. Шонанов, Ә. Дулатов, О. Жандосов т.б. белгілі қоғам қайраткерлері әрі қарай жалғастрып, қазақ мектептері оқу-тәрбие үрдісінің көлемін ұлттық тәлім-тәрбие мазмұнымен толықтырды.
Бұрынғы кезеңдердегі тәлім-тәрбие мәселелерін зерттеу жұмысына қазіргі ТМД аймағындағы елдерде ерекше үлес қосқан ғалымдар көптеп саналады. Айталық, Э. Д. Днепров, Е. Н. Медынский , К. Пирлиев, С. Раджабов, Ө. Алеуов т.б. еңбектерінде педагогика мен психология ғылымдары тарихы, оның іргелі де басым бағыттағы теориялық мәселелері, әдіснамалық арналары жайлы құнды пікірлер айтылады.
Ұлттық тәлім-тәрбие саласының сан алуан мәселелері біздің еліміз жағдайында да біршама уақыттан бері зерттеу нысанына айналып келеді. Бұл тақырыптарда тек соңғы жылдардың өзінде ғана ондаған диссертациялар қорғалып, бірқатар төлтума еңбектер жарыққа шықты. Мәселен, осы ретте Қ. Жарықбаевтың, А. Көбесовтің, С. Қалиевтің, К. Құнантаеваның, Г. М. Құдиярованың, Қ. Ш. Шаймерденованың т.б. ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Соңғы жылдары жекелеген ағартушылардың педагогикалық мұралары жан-жақты қарастырылып, зерттеу нысанына айналуда. Мәселен, «С. Аспандияров мұрасындағы педагогикалық идеялар», /Б. Қиясова/, «С. Көбеевтің педагогикалық көзқарастары» /С. Садуақасова/, «С. Торайғыровтың педагогикалық-ағартушылық көзқарастары» /Р. Көшенова/, «А. Байтұрсынов мұралары арқылы бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу» /Р. Үсенбаева/, «М. Жұмабаевтың педагогикалық көзқарастары» /А. Құдиярова/, «Х. Досмұхамедұлының педагогикалық мұрасы» /А. Тұрсынова/, «Т. Шонановтың педагогикалық мұрасы» /С. Баймұратова/, «А. Жұбановтың педагогикалық идеялары» /Қ. Құнанбаева/, « М. Төлебаевтың педагогикалық идеялары» /Ж. Төлебаева/, «Е. Брусиловскийдің педагогикалық идеялары» /А. Имашева/ т.б. тарихи педагогикалық зерттеулерін арнаған.
Аталған қайраткерлердің қай- қайсысы да туған елін, өскен жерін шексіз сүйген ел жанды азамат, жалынды жазушы , арқалы ақын, зерделі зерттеуші, өз ұлтының шын мәніндегі ұлы ұстаздары іспетті еді. Олар өздерінің өнегелі істерімен, ұлағатты сөздерімен, қайырымды мінез-құлықтарымен сол дәуірдің өзінде де исі қазақ жұртының зор құрметін иеленген беделді рухани қолбасшыларымыз болды. Бұл зиялы азаматтарымыздың барлығы да – халық –ағарту майданында ерекше көзге түсіп, тәлім-тәрбие , мектеп жұмысы салаларында өзіндік із қалдырған, туған халқының рухани үрдістеріне бағыт – бағдар беріп жөн сілтеген қажырлы қайраткерлер. Олардың мұралары туралы зерттеулердің барлығы дерлік уақыт талабына сәйкес дүниеге келген қажет еңбектері екені толассыз.
Бұл ретте халқымыздың бүкіл рухани әлемінен, тәрбиелік ой-пікірлері тарихының аса көрнекті ағартушы , қоғам қайраткері, демократ, ғалым Ы. Алтынсарин есімінің алар орны ерекше. Ы. Алтынсарин - өз дәуірінің әдеби – мәдени өмірінде өшпес із қалдырған, туған әдебиетіміздің биік тұлғасы тұғырына көтерілген ұлы педагог, ұлағатты ұстаз, өзі айтатындай, әдебиетіміздің «алыптар тобының» өкілі.
Бұл заңды да. Өйткені, Ы. Алтынсарин-өзінің бұкіл жарқын талантын, күш жігерін, халқына еліне, әсіресе, жас ұрпақтың тәрбиесіне жұмсаған қаламгер. Оның әдеби шығармалары қазақ әдиебетінің қалыптасып дамуына, ал-оқу саласындағы көзқарастары-республикамыздағы педагогикалық-психалогиялық ой-пікірдің өсіп-жетілуіне, оқулықтарымен оқу құралдары-төлтума мектеп оқулықтарын жасау өндірісіне орасан зор ықпал етті. Міне соның нәтижесінде ұлы суреткер есімі өз кезінде барша көпұлтты кеңес мәдениетінің оқу-ағарту ісінің тарихынан да ерекше орын алды.
Демек, оның педагогикалық – психологиялық ой-пікірлеріне арнайы зер салу күн тәртібіндегі іргелі мәселелердің бірі.
Көрнекті қаламгердің танымдық-тәрбиелік мәні орасан зор көркем туындылары, ана тілі, ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрып, оқу-білім, тәлім-тәрбие тақырыбына байланысты жазған мақалалары, баяндамалары, хаттары, ой-пікірлері, өткен ғасырдың 20-30 жылдары жарық көрген оқулықтары, оқу құралдары бірнеше салада зерделі зерттеулер жүргізуді қажет етеді.
Осы тұрғыдан алғанда, біздің алып отырған тақырыбымыз бұл саладағы алғашқы арнайы ғылыми жұмыс болып есептелетіні, өз зерттеуіміздің өзектілігі мен қоғамға қажеттілігі бүгінгі күн талабынан туындап отырғаны айқын.
Ы. Алтынсарин шығармашылығы қазақ тіл білімінде, қазақ әдебиеттану ғылымында, қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінде біршама зерттеліп, тиісті бағасын алып келеді. Мәселен, Х. Әдібаев, Н. Ғабдуллин, Т. Ақшолақов, Ә. Нарымбетов, М. Бекбергенов, М. Тілеужанов, С. Қалиев, Б. Шалабаев, Қ. Тасболатов, Р. Сүлейменова, С. Тілешова, т.б. ғалымдардың еңбектері жазушы шығармашылығын әдеби-танымдық , әдістемелік, ті білімі тұрғысынан әр жақты қарастырылды.
Бірақ та ғылыми педагогикалық әдебиеттерге жасалған талдау зерттеліп отырған тақырыпқа қатысты ойлар бірлі-жарым мақалаларда көтерілгенімен, Ы. Алтынсарин ұлттық тәлім-тәрбиеге байланысты айтқан ой-пікірлері, идеялары арнайы қарастырылғанын көрсетеді.
Оның туған жерге , тілге, отанға деген сүйіспеншілік, ұлттық салт- дәстүрді құрметтеу, ананы қастерлеу, қыз баланы қадірлеу т.б. туралы жазған құнды ойларын, демократиялық көзқарастарын жеткіншек ұрпақты, оқушы-жастарды тәрбиелеу ісіне пайдаланудың маңызы зор.
Алайда, Ы. Алтынсариннің шығармашылығындағы адамгершілік, елжандылық, имандылық, тілін, дінін құрметтеу сияқты тәлім-тәрбиелік идеялардың жүйеленбеуі және сонымен бірге олардың жалпы орта білім беретін мектептер мен жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие үрдісіне қажеттілігі, сондай-ақ мұның оқушы –жастарға адамгершілік-патриоттық тәрбие беруде өз дәрежесінде пайдаланылмауы арасында өзара қарама-қайшылықты байқатады.
Демек, аталған қайшылықтардың шешімін табуда жазушы педагогтың бай педагогикалық – психологиялық идеяларын ғылыми-педагогикалық тұрғыдан зерделеу біздің зерттеу жұмысымыздың проблемасын құрайды.
Педагогикалық-психологиялық әдебиеттерде жазушы- педагогтың педагогикалық-психологиялық ой-пікірлерінің зерттелмеуі ғылыми жұмысымыздың көкейтестілігін айқындап, зерттеу тақырыбын «Ы. Алтынсариннің әңгімелеріндегі педагогикалық-психологиялық идеялары» деп алуымызға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты: Ыбырай Алтынсариннің әңгіме мұраларын, ұстаздық-ағартушлық, педагогикалық қызметін тарихи-педагогикалық тұрғыдан талдап, педагогикалық –психологиялық идеяларын жүйелеп, оқу- тәрбие үрдісіне ендіру.
Зерттеу обьектісі: Ы. Алтынсариннің әдеби-қоғамдық, ғылыми- танымдық, рухани-ағартушылық, педагогикалық- психологиялық идеялары.
Зерттеу пәні: Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық-психологиялық идеялары.
Зерттеудің міндеттері:
- Ыбырай Алтынсариннің қоғамдық-қайраткерлік, педагогикалық-психологиялық көзқарастыры мен шығармашылық іс-әрекетін саралап қарастыру;
- Ыбырай алтынсариннің әңгімелеріндегі педагогикалық-психологиялық идеяларына талдау жасау және оларды бүгінгі күн талабы тұрғысынан негіздеу;
- Ыбырай Алтынсариннің оқулықтары мен оқу құралдарының тарихи-танымдық, педагогикалық-психологиялық , ғылыми- әдістемелік арналарын ашу және олардың рухани- ағартушылық мәнін айқындау;
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Н. И. Ильминский «Ы. Алтынсарин жайындағы естеліктер» кітабы. Қазан 1890.
2. Әсет Ламашев. «Ыбырай Алтынсарин және оның орыс достары мен ізбасарлары» деген еңбегінен мақала. 1955.
3. Бүркіт Ысқақов. Мақала 1961 «Білім және еңбек» журнал.
4. Ә. Сыдықов. « Ы Алтынсаринның педагогикалық идеалары мен ағартушылық қызметі» Алматы-1969
5. Мұхамедрахым. «Ыбырай Алтынсарин тағылым»-Алматы: Жазушы,1991
6. Серағазы Калиев, Құбығұл Жарқыбаев
«Қазақ тәлім-тәрбиесі». Алматы, «Санат», 1995.
7. Ғафу Қайырбеков 1956.»Даладағы қоңырау» поэма.
8. Мұстай Ақынжанов « Қазақ ағартушыларының қоғамдық-саяси көзқарасының қалыптасуы» кітабы. 1949.
9. С. Ешімханов. Мақала 1989. «Мәдениет және тұрмыс» журналы N9.
10. Тіленіш Шойынбаев. Мақала 1911. «Ыбырай Алтынсарин –ағартушы педагог»
11. Аспандияров Санжар. «Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт –азаттық көтерілісі» кітабы. 1928.
12. Кенжебаев Бейсенбаев. «қазақ әдебиеті тарихының мәселелері» кітабы. 1941.
13. Самойлович Александр Николаевич. Түркі халықтарының әдебиеті» кітабынан ұсынушы С. Қорабаев. 1905.
14. Эфиров А. Ф. «Ы. Алтынсарин творчествосы» кітабы. Алматы, 1949.
15. Дербісалин Әнуар. «Ыбырай Алтынсарин» атты еңбегінен. 1980.
16. Жұмағұлов Қасым. «Қасым халқының ұлы демократ-ағартушылары» кітапша. 1949.
17. Жұмалиев Қажым. «Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзииясының тілі» аты монографиясынан.
18. Мазохин А. «Ы. Алтынсарин туралы естеліктерінен» 1889.
19. Соколов Ф. Д. «Ы. Алтынсарин туралы естеліктерінен» 1889.
20. Батырбекова Райхан . /аспиратн/ «Ы. Алтынсарин. Таңдамалы шығармалары» 1955, «Труды Лазеревским институтом восточных языков» Москва, 1900,
21. Базиянц А. П. «Лазеревский институт восточных языков» Москва, 1959
22. Данциг Б. М. «Ближный восток в русской науке илитературе /до октябрьский период/» Москва, 1973.
23. Миннақиб Ибрахим Алтынсарин-«Оренбурский листок» газетінен «Дала уалаятының газетіне» кшіріп басылған бұл неролг Суханбердиновтың Ү. «Әдеби мұра» атты кітабынан алынып басылған. 1894.
24. Ғ. Балғынбаев. «Ыбырай Алтынсарин туралы мәліметтер» (Қолжазба), Қазақ ССР ҒА: Орталық ғылыми кітапханасы қолжазба қор, 397,1941.
25. К. Беисенбаев. «Қазақстанның қоғамдық-саияси және философиялық ойларының тарихи очеркі». Алматы,1976.
26. Ы.Алтынсарин. Шығармашылығының жинағы, 3томды. 2т.1976.
27. Шоқан Уалиханов. Мақалалары мен хаттары. Алматы.1949.
28. М.Әуезов. Абайтанудың жарияланбаған материялдары. Алматы,’’Ғылым» баспасы,1988.
1. Н. И. Ильминский «Ы. Алтынсарин жайындағы естеліктер» кітабы. Қазан 1890.
2. Әсет Ламашев. «Ыбырай Алтынсарин және оның орыс достары мен ізбасарлары» деген еңбегінен мақала. 1955.
3. Бүркіт Ысқақов. Мақала 1961 «Білім және еңбек» журнал.
4. Ә. Сыдықов. « Ы Алтынсаринның педагогикалық идеалары мен ағартушылық қызметі» Алматы-1969
5. Мұхамедрахым. «Ыбырай Алтынсарин тағылым»-Алматы: Жазушы,1991
6. Серағазы Калиев, Құбығұл Жарқыбаев
«Қазақ тәлім-тәрбиесі». Алматы, «Санат», 1995.
7. Ғафу Қайырбеков 1956.»Даладағы қоңырау» поэма.
8. Мұстай Ақынжанов « Қазақ ағартушыларының қоғамдық-саяси көзқарасының қалыптасуы» кітабы. 1949.
9. С. Ешімханов. Мақала 1989. «Мәдениет және тұрмыс» журналы N9.
10. Тіленіш Шойынбаев. Мақала 1911. «Ыбырай Алтынсарин –ағартушы педагог»
11. Аспандияров Санжар. «Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт –азаттық көтерілісі» кітабы. 1928.
12. Кенжебаев Бейсенбаев. «қазақ әдебиеті тарихының мәселелері» кітабы. 1941.
13. Самойлович Александр Николаевич. Түркі халықтарының әдебиеті» кітабынан ұсынушы С. Қорабаев. 1905.
14. Эфиров А. Ф. «Ы. Алтынсарин творчествосы» кітабы. Алматы, 1949.
15. Дербісалин Әнуар. «Ыбырай Алтынсарин» атты еңбегінен. 1980.
16. Жұмағұлов Қасым. «Қасым халқының ұлы демократ-ағартушылары» кітапша. 1949.
17. Жұмалиев Қажым. «Қазақ әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзииясының тілі» аты монографиясынан.
18. Мазохин А. «Ы. Алтынсарин туралы естеліктерінен» 1889.
19. Соколов Ф. Д. «Ы. Алтынсарин туралы естеліктерінен» 1889.
20. Батырбекова Райхан . /аспиратн/ «Ы. Алтынсарин. Таңдамалы шығармалары» 1955, «Труды Лазеревским институтом восточных языков» Москва, 1900,
21. Базиянц А. П. «Лазеревский институт восточных языков» Москва, 1959
22. Данциг Б. М. «Ближный восток в русской науке илитературе /до октябрьский период/» Москва, 1973.
23. Миннақиб Ибрахим Алтынсарин-«Оренбурский листок» газетінен «Дала уалаятының газетіне» кшіріп басылған бұл неролг Суханбердиновтың Ү. «Әдеби мұра» атты кітабынан алынып басылған. 1894.
24. Ғ. Балғынбаев. «Ыбырай Алтынсарин туралы мәліметтер» (Қолжазба), Қазақ ССР ҒА: Орталық ғылыми кітапханасы қолжазба қор, 397,1941.
25. К. Беисенбаев. «Қазақстанның қоғамдық-саияси және философиялық ойларының тарихи очеркі». Алматы,1976.
26. Ы.Алтынсарин. Шығармашылығының жинағы, 3томды. 2т.1976.
27. Шоқан Уалиханов. Мақалалары мен хаттары. Алматы.1949.
28. М.Әуезов. Абайтанудың жарияланбаған материялдары. Алматы,’’Ғылым» баспасы,1988.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Ы. Алтынсариннің әңгімелеріндегі педагогикалық-психологиялық
идеялар
Мазмұны:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...3-8
І-тарау. Ы. Алтынсариннің педагогикалық зерттеулерінің теориялық
негіздері.
1.1. Ы. Алтынсариннің қоғамдық-саяси қызметін орыс ғұламаларының
зерттеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9-15
1.2. Ы. Алтынсариннің ағартушылық қызметін қазақстан ғалымдардың
зерттеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 16-23
ІІ-тарау. Ы. Алтынсариннің әңгімелеріндегі педагогикалық – психологиялық
идеялары.
2.1. Педагогикалық көзқарастары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24-30
2.2. Психологиялық
идеялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
...31-39
2.3. Білім мен тәрбие беруде алға қойған мақсаттар
... ... ... ... ... ... ... ... 40-53
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 54-58
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.59-60
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасы
әлемдегі өркениетті елдермен терезесі тең мемлекет ретінде
халықаралық ықпалдастыққа бет бұрып, саяси-экономикалық мәселелерді
ұлттық мүддеге орайластыра отырып, тиімді дамудың жолдарымен жүріп
келеді. Мұны еліміз ішкі және сыртқы саясаттағы өзіндік байыпты
бағыттары арқылы жүзеге асырып отыр. Бұл орынды да. Өйткені халқымыздың
ғасырлар бойы біртіндеп қорланып қалыптасқан рухани қазынасы
тоталитарлық жүйе кезеңінде орасан зор дағдарысқа ұшырап , тоқырап
қалғаны баршаға аян. Ол өз кезегін жалпы жұртшылықтың, әсіресе өскелең
жас ұрпақтық өз туған халқының рухани құндылықтарынан, салт-дәстүр, әдет-
ғұрыптарынан ажырап қалуына әкеп соқтырды. Міне, сондықтан да жас
өспірімдердің халқымыздың рухани тамырынан толық қол үзіп қалмауы –
біздің бүгінгі елдігіміз бен егемендігіміздің негізгі өлшемдерінің
бірі деп есептеуге болады.
Ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін,
бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілтетті халық үшін атты
халыққа арнаған өткен жылғы жолдауында ендігі жерде қай салада да тек
көшке ілесе білу ғана емес, нағыз бәсекелестік қабілеттілікті
қарыштап дамыту керектігін айырықша атады. Бұл орайда, әрине білім беру
саласында ерекше назар аудару қажеттігі айырықща аталады. Бұл орайда,
әрине, білім беру саласына ерекше назар аудару қажеттігі анық. Ұлттың
бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімдік деңгейімен
айқындалады. Әлемдік білім кеңістігіне толығымен бірігу білім беру
жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететіні сөзсіз. Бұл үшін
оқушыларды жоғары сатыда бейінді оқытуды көздейтін... білім беруге
көшу қажет, - деп атап көрсетілді жолдауда.
Тәуелсіз елімізде оқушы – жастарды бүгінгі күн талабына сай
ұлттық тәлім – тәрбие беруде халқымыздың бай мәдени мұраларын ,
педагогикалық ой-пікірлерін, жинақталған ұлттық құндылықтарды зерттеп,
жүйелеп оқу орындарының оқу-тәрбие үрдісіне пайдаланудың маңызы зор.
Осы тұрғыдан алғанда, қазіргі бәсекеге қабілетті жас өспірімдерді
тәрбиелеу, ұлт тұрмыс-тіршілігін өркендетуші сапалы да, сауатты, ұлтжанды,
мәдени - ғылыми ой өрістері кең ұрпақ өсіру - қоғам алдында тұрған басты
міндет. Әрбір қоғам өзінің даму барысындағы зиялы қайраткерлердің
педагогикалық ақыл-ойын, тәрбиелік тәжірибесін зерделеп, заман
талаптарына сай жетілдіріп пайдаланып отырған.
Сондықтан ғылыми педагогиканың бастауы деп санайтын орта ғасырлық
ұлы ойшылдар Әл-Фараби, А. Иассауи, М. Қашқари, Ж. Баласағұни, М. Х.
Дулати т.б. тарихи – педагогикалық мұараларындаға педагогикалық ой-
пікірлері ұлттық тәлім-тәрбиенің мазмұнын кеңейтіп, жас ұрпақтарды ел
жандылыққа, имандылыққа, патриоттық рухта тәрбиелеуде тірек болуда. Бұл
тәлім-тәрбиелік идеялар ХІХ ғасырда Ыбырай, Шоқан, Абай сынды
ағартушылардың ойлары мен қазақ халқының тәлім-тәрбиелік құндылықтарын
жаңа деңгейге көтерді.
Жоғарыда аталған ғұламалардың жас өспірімдер тәрбиелеудегі озық
педагогикалық ой- пікірлерін одан әрі дамытушы, кешегі кеңестік
жүйенің солақай саясатының құрбандары болған А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев,
Ж. Аймауытов, М. Дулатов, С. Аспандияров, Х. Досмұхамедов, Т. Шонанов, Ә.
Дулатов, О. Жандосов т.б. белгілі қоғам қайраткерлері әрі қарай
жалғастрып, қазақ мектептері оқу-тәрбие үрдісінің көлемін ұлттық тәлім-
тәрбие мазмұнымен толықтырды.
Бұрынғы кезеңдердегі тәлім-тәрбие мәселелерін зерттеу жұмысына
қазіргі ТМД аймағындағы елдерде ерекше үлес қосқан ғалымдар көптеп
саналады. Айталық, Э. Д. Днепров, Е. Н. Медынский , К. Пирлиев, С.
Раджабов, Ө. Алеуов т.б. еңбектерінде педагогика мен психология
ғылымдары тарихы, оның іргелі де басым бағыттағы теориялық мәселелері,
әдіснамалық арналары жайлы құнды пікірлер айтылады.
Ұлттық тәлім-тәрбие саласының сан алуан мәселелері біздің еліміз
жағдайында да біршама уақыттан бері зерттеу нысанына айналып келеді.
Бұл тақырыптарда тек соңғы жылдардың өзінде ғана ондаған
диссертациялар қорғалып, бірқатар төлтума еңбектер жарыққа шықты.
Мәселен, осы ретте Қ. Жарықбаевтың, А. Көбесовтің, С. Қалиевтің, К.
Құнантаеваның, Г. М. Құдиярованың, Қ. Ш. Шаймерденованың т.б. ғалымдардың
еңбектерін атауға болады.
Соңғы жылдары жекелеген ағартушылардың педагогикалық мұралары жан-
жақты қарастырылып, зерттеу нысанына айналуда. Мәселен, С. Аспандияров
мұрасындағы педагогикалық идеялар, Б. Қиясова, С. Көбеевтің
педагогикалық көзқарастары С. Садуақасова, С. Торайғыровтың
педагогикалық-ағартушылық көзқарастары Р. Көшенова, А. Байтұрсынов
мұралары арқылы бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу Р.
Үсенбаева, М. Жұмабаевтың педагогикалық көзқарастары А. Құдиярова,
Х. Досмұхамедұлының педагогикалық мұрасы А. Тұрсынова, Т. Шонановтың
педагогикалық мұрасы С. Баймұратова, А. Жұбановтың педагогикалық
идеялары Қ. Құнанбаева, М. Төлебаевтың педагогикалық идеялары Ж.
Төлебаева, Е. Брусиловскийдің педагогикалық идеялары А. Имашева т.б.
тарихи педагогикалық зерттеулерін арнаған.
Аталған қайраткерлердің қай- қайсысы да туған елін, өскен жерін
шексіз сүйген ел жанды азамат, жалынды жазушы , арқалы ақын, зерделі
зерттеуші, өз ұлтының шын мәніндегі ұлы ұстаздары іспетті еді. Олар
өздерінің өнегелі істерімен, ұлағатты сөздерімен, қайырымды мінез-
құлықтарымен сол дәуірдің өзінде де исі қазақ жұртының зор құрметін
иеленген беделді рухани қолбасшыларымыз болды. Бұл зиялы
азаматтарымыздың барлығы да – халық –ағарту майданында ерекше көзге
түсіп, тәлім-тәрбие , мектеп жұмысы салаларында өзіндік із қалдырған,
туған халқының рухани үрдістеріне бағыт – бағдар беріп жөн сілтеген
қажырлы қайраткерлер. Олардың мұралары туралы зерттеулердің барлығы
дерлік уақыт талабына сәйкес дүниеге келген қажет еңбектері екені
толассыз.
Бұл ретте халқымыздың бүкіл рухани әлемінен, тәрбиелік ой-
пікірлері тарихының аса көрнекті ағартушы , қоғам қайраткері,
демократ, ғалым Ы. Алтынсарин есімінің алар орны ерекше. Ы. Алтынсарин -
өз дәуірінің әдеби – мәдени өмірінде өшпес із қалдырған, туған
әдебиетіміздің биік тұлғасы тұғырына көтерілген ұлы педагог, ұлағатты
ұстаз, өзі айтатындай, әдебиетіміздің алыптар тобының өкілі.
Бұл заңды да. Өйткені, Ы. Алтынсарин-өзінің бұкіл жарқын
талантын, күш жігерін, халқына еліне, әсіресе, жас ұрпақтың
тәрбиесіне жұмсаған қаламгер. Оның әдеби шығармалары қазақ
әдиебетінің қалыптасып дамуына, ал-оқу саласындағы көзқарастары-
республикамыздағы педагогикалық-психалогиялық ой-пікірдің өсіп-
жетілуіне, оқулықтарымен оқу құралдары-төлтума мектеп оқулықтарын
жасау өндірісіне орасан зор ықпал етті. Міне соның нәтижесінде ұлы
суреткер есімі өз кезінде барша көпұлтты кеңес мәдениетінің оқу-
ағарту ісінің тарихынан да ерекше орын алды.
Демек, оның педагогикалық – психологиялық ой-пікірлеріне арнайы
зер салу күн тәртібіндегі іргелі мәселелердің бірі.
Көрнекті қаламгердің танымдық-тәрбиелік мәні орасан зор көркем
туындылары, ана тілі, ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрып, оқу-білім, тәлім-
тәрбие тақырыбына байланысты жазған мақалалары, баяндамалары, хаттары,
ой-пікірлері, өткен ғасырдың 20-30 жылдары жарық көрген оқулықтары, оқу
құралдары бірнеше салада зерделі зерттеулер жүргізуді қажет етеді.
Осы тұрғыдан алғанда, біздің алып отырған тақырыбымыз бұл саладағы
алғашқы арнайы ғылыми жұмыс болып есептелетіні, өз зерттеуіміздің
өзектілігі мен қоғамға қажеттілігі бүгінгі күн талабынан туындап
отырғаны айқын.
Ы. Алтынсарин шығармашылығы қазақ тіл білімінде, қазақ
әдебиеттану ғылымында, қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінде біршама
зерттеліп, тиісті бағасын алып келеді. Мәселен, Х. Әдібаев, Н. Ғабдуллин,
Т. Ақшолақов, Ә. Нарымбетов, М. Бекбергенов, М. Тілеужанов, С. Қалиев, Б.
Шалабаев, Қ. Тасболатов, Р. Сүлейменова, С. Тілешова, т.б. ғалымдардың
еңбектері жазушы шығармашылығын әдеби-танымдық , әдістемелік, ті білімі
тұрғысынан әр жақты қарастырылды.
Бірақ та ғылыми педагогикалық әдебиеттерге жасалған талдау
зерттеліп отырған тақырыпқа қатысты ойлар бірлі-жарым мақалаларда
көтерілгенімен, Ы. Алтынсарин ұлттық тәлім-тәрбиеге байланысты айтқан ой-
пікірлері, идеялары арнайы қарастырылғанын көрсетеді.
Оның туған жерге , тілге, отанға деген сүйіспеншілік, ұлттық салт-
дәстүрді құрметтеу, ананы қастерлеу, қыз баланы қадірлеу т.б. туралы
жазған құнды ойларын, демократиялық көзқарастарын жеткіншек ұрпақты,
оқушы-жастарды тәрбиелеу ісіне пайдаланудың маңызы зор.
Алайда, Ы. Алтынсариннің шығармашылығындағы адамгершілік,
елжандылық, имандылық, тілін, дінін құрметтеу сияқты тәлім-тәрбиелік
идеялардың жүйеленбеуі және сонымен бірге олардың жалпы орта білім
беретін мектептер мен жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие үрдісіне
қажеттілігі, сондай-ақ мұның оқушы –жастарға адамгершілік-патриоттық
тәрбие беруде өз дәрежесінде пайдаланылмауы арасында өзара қарама-
қайшылықты байқатады.
Демек, аталған қайшылықтардың шешімін табуда жазушы педагогтың
бай педагогикалық – психологиялық идеяларын ғылыми-педагогикалық
тұрғыдан зерделеу біздің зерттеу жұмысымыздың проблемасын құрайды.
Педагогикалық-психологиялық әдебиеттерде жазушы- педагогтың
педагогикалық-психологиялық ой-пікірлерінің зерттелмеуі ғылыми
жұмысымыздың көкейтестілігін айқындап, зерттеу тақырыбын Ы.
Алтынсариннің әңгімелеріндегі педагогикалық-психологиялық идеялары деп
алуымызға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты: Ыбырай Алтынсариннің әңгіме мұраларын,
ұстаздық-ағартушлық, педагогикалық қызметін тарихи-педагогикалық тұрғыдан
талдап, педагогикалық –психологиялық идеяларын жүйелеп, оқу- тәрбие
үрдісіне ендіру.
Зерттеу обьектісі: Ы. Алтынсариннің әдеби-қоғамдық, ғылыми- танымдық,
рухани-ағартушылық, педагогикалық- психологиялық идеялары.
Зерттеу пәні: Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық-психологиялық
идеялары.
Зерттеудің міндеттері:
- Ыбырай Алтынсариннің қоғамдық-қайраткерлік, педагогикалық-
психологиялық көзқарастыры мен шығармашылық іс-әрекетін
саралап қарастыру;
- Ыбырай алтынсариннің әңгімелеріндегі педагогикалық-
психологиялық идеяларына талдау жасау және оларды бүгінгі
күн талабы тұрғысынан негіздеу;
- Ыбырай Алтынсариннің оқулықтары мен оқу құралдарының
тарихи-танымдық, педагогикалық-психологиялық , ғылыми-
әдістемелік арналарын ашу және олардың рухани- ағартушылық
мәнін айқындау;
І-тарау. Ы. Алтынсариннің педагогикалық зерттеулерінің теориялық
негіздері.
І.1. Ы. Алтынсариннің қоғамдық-саяси қызметін орыс ғұламаларының
зерттеуі.
Аса талантты педагог, ағартушы, дарынды жазушы, тамаша ақын,
жалынды публицист, көрнекті қоғам қайраткері Ыбырай Алтынсарин қазақ
қоғамының мәдениет пен экономика жағынан мешеу кезінде өмір сүріп,
халқымыздың демократиялық мәдениеті мен өнердің бірсыпыра саласында
жаңадан өсіп өркендеуіне айқын жол ашып баянды негіз жасады. Жан- жақты
талант иесі Ыбырайдың есімі қашанда уақыт соңынан мүдірмей өтіп, өз
халқымен бірге жасасып келеді. Оның өмірі өз отанын шексіз сүйіп, оған
бүкіл жан-тәнімен қызмет етудің тамаша үлгілерінің бірі болып табылады.
Ағартушының өнегелі өмірі мен өрісі биік талантты бір кезде қандай
жақын да, жанды қасиеттерімен көрініп, қазақ тарихында айқын іздерін
қалдырса қазір де сол асыл да абзал, ерекшеліктерін өз бойында толық
сақтауда. Мұның өзі заңды да еді. Өйткені әрбір ұлы адамзат пен бірге
жасайтын мәңгі өшпес ескірмес идеяларды көтереді. Сондықтан да олар
арада бірнеше ұрпақтың өткеніне қарамастан әрбір жаңа ұрпақ жас
қауымға алыстан қол созып жол болсын деп айтып тұрғандай болады,
уақыт өткен сайын биіктей, мән маңызы, қадір-қасиеті арта түседі.
Мәдениетіміздің тарихында Ы. Алтынсарин дәл осындай үркердей санаулы
саңлақтардың бірі болған еді. Ол өзінің бүкіл творчествалық өмірін
бір ұлы мақсатқа арнады. Ол мақсат қазақ халқын ғасырлар бойы езіп
келген надандық пен қараңғылықтың шырмауынан босатып өнер-білімді,
мәдениетті елдердің қатарына қосу еді.
Н. И. Ильминскийдің 1 қызмет бабында жазысқан хаттарынан
...Алтынсарин қырғыздарға білім беру ісіне жан-тәнін сала ықыласымен
кіріскендіктен көзге түсті ... Орынбор оқу окуругының бірінші
қамқоршысы Н. А. Лавровский 1 сол уақыттың өзінде халық ағарту ісін,
әсіресе қырғыздарға білім беру ісін тапсырған болатын. Мен онымен отыз
жылға жуық, яғни 1859 жылдың ноябрінен таныс едім. Мен оған шын
ықыласымен берілдім, әсіресе оның орыс бөліміне ерекше құмарлықпен
ұмтылып, ол білімінің қырғыздар үшін де керек екенін ешқашанда есінен
шығармайтындығын айырықша бағалайтын едім.
... Алтынсариннің мінез-құлқымен адамгершілік қасиеттері өзінің
ішкі сезімі мен көңіл күйін тура және әсерлі етіп баяндаған хаттарында
жақсы суреттеген. Бұл жөнінде оның маған 1860-1870 жылдары жазған
алғашқы хаттары ерекше көңіл аударарлық. Бұл хаттарында оның білім
жағына деген ынтызарлығы, құштарлығы байқалады. Мен де, оның көптеген
хаты жинаулы; бірақ ол әсіресе өзі инспектор болып істейтін мектептерге
тиісті мәселе жайында. Орынбор оқу округының татар, башқұрт және
қырғыз мектептерінің инспекторы В.В. Катаринский мен Торғай
облысындағы қырғыз мектептерінің мұғалімдері А. А. Мазохин мен Ф. Д.
Соколовқа да жиі хат жазып тұратын . ... Естелігіме қосымша ретінде
Алтынсарин марқұмның маған және басқаларға жазған хаттарының өзін
түпнұсқасын бастыруды орынды көрдім. Бұл хаттардан оның тамаша
адамгершілік қасиеттері көрінеді.
Ұлы ағартушы мектеп ашу және оны жақсы мұғалімдер мен қамтамасыз
ету ісіне баса мән берумен бірге сол мектептер мен мұғалімдердің
тұрмысына, шаруашылық істеріне, хал –жағдайларына да ерекше көңіл бөліп
отырған. Ы. Алтынсарин өзі оқып, қызмет істеген жылдары Орынбор, Қазан,
Уфа, Петербург қалаларындағы сол кездегі шығысты зерттеуші ғалымдар В.
В. Григорьев, Н. И. Ильминский, В. В. Катаринский , А. А. Мазохин, уездік
қызметкерлер Яковлев, Қараулов, Плотников, тағы басқалар мен тығыз
байланысты, достық қарым-қатынаста болды. Солар арқылы белгілі татар
ағартушылары Ш. Маржай, Қ. Насри, С. Кукляшов әсіресе Петербург
университет оқытушысы, Ш. Уалихановтың досы, белгілі татар ағартушысы
Хұсаин Фаизхановпен де танысып, достасты. Олармен хат алысып, хат жазысып
тұрады. Оқу-ағарту ісінде бұлардың қайсысының болса да Ы. Алтынсаринге
көмегі тиген. Алтынсарин татар хадистерінің қазақтың оқу-ағырту
істерін татарландыруға және татар молдаларының қазақтың басын діни
фанатизіммен қатыруға қарсы шыққан. Ыбырай, Уалиханов, Бабажанов,
Сердалиндерге қарағанда дипломаттау болған. Сол дипломаттығының
арқасында халық үшін қажетті көптеген іс тындырған. Оның үстіне Ы.
Алтынсарин – ғылыми –зерттеу жұмысымен шұғылданып, ғылыми еңбектер
жазып, өрелі ой-пікірлер айтқан үлкен ғалым. Ұлы Октябрь революциясынан
кейін Ыбырайдың педагогтік қызметі мен ағыртушылық еңбегі өзінің
тиісті бағасын алады, ол қазақ халқының аса көрнекті ағартушы- демократ
ғалымы, тамаша педагог-жазушысы ретінде танылды.
К. Д. Ушинский мен Л. Н. Толстой мәдениетінің, педагогикалық
тарихында сәулелі жарық жұлдыз боп туып, халық ағарту саласына баға
жетпес үлес қосты. Оқу –білім, тәрбие мәселелеріне бүкіл қоғам кеңнен
назар аударды, осы бағытта туған қоғамдық –саяси қозғалыс зор күшке
айналды, іргелі дамыды. Советтік жалпы педагогикалық- философиялық ,
методикалық әдебиеттен Алтынсарин өзінің баға жетпес ой-пікірімен асыл
адамгершілігімен, қиялға қанат қаққан өршіл де ізгі ниетімен орын
алады. Халық ағарту саласының табанды да дәйекті күрестер болған Ыбырай
бүкіл адамзаттық білімнің гуманизмдік принциптері мен идеяларын
қорғады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында табиғаттану ғылымында орасан зор
жаңалықтардың біреуі ашылды. Ч. Дарвин ашқан бұл жаңалық биологияны
нағыз ғылыми жолға қойды, сонымен бірге ғылыми педагогиканы ілгері
дамытуда аса маңызды факторлардың бірі болды. К. Д. Ушинский өзінің
Тәрбиелейтініміз – адам атты еңбегін жазып, адам туралы ғылымның
негізінде тәрбиелеу мен білім беру ісінің системасын жасауға
талпынып көрді. Қазақ мектебін құрған кездердерінде Ы. Алтынсарин табиғат
тану ғылымдарының мәселелерімен қатты шұғылданды. Бұл туралы біз
бірнеше мақалаларынан білеміз.
Ыбырай өмір бойы қазақ тілінің тазалығы үшін күрестен таймаған.
Оның шәкірті Ғабдолғали Балғымбаев өзінің Ыбырай Алтынсарин туралы
мәліметтер деген естелігінде: Оның өз ана тілі – қазақ тілін,
шеттен енген кірме сөздер көп болса да, орыс тіліндей бай тіл болмаса
да әрдайым ойды мәнерлі әрі, дәлелдеп, тұжырымды бере алатынын талай
рет ескерткен және бұл тілді таза сақтау керектігін мойындатқызды да.
Ол қазақ тілінде татар тілін, татардың кітаби тілін араластырып
сөйлеушілерге қарсы тұрғанын айтады. Қазақтың ауыз әдебиеті мен жақсы
таныс Ыбырай ел ауызынан фальклор материалдарын жиып бастырады. Мысалы,
қара батыр, Жәнібек батыр, Жиренше шешен атымен байланысты аңыз
әңгімелердің, ауыз әдебиетінің бір байлығы болып саналатын мақал-
мәтелдердің Ыбырай хрестоматиясынан орын алуы тегін емес. Ыбырайдың
алғаш кезде шәкірті, кейін жұмыстас жолдасы болған Ғ. Балғымбаев өзінің
Естелігінде Алтынсаринның мұғалімдерге байлығы жағынан да татар
тілінен кем түспейтін, аса бай тілімізді әлі де болса дамыта түсу
керек, қазақтың мақал-мәтел, жұмбақ , фольклорындағы қанатты, нақышты
сөздерінің бар нәзіктеріне дейін меңгеру керек, содан үйрену керек,-
деп үйреткенін айтады. Ыбырай бұл сөздерін айтып, насихаттап қана
қойған жоқ, оларды өзінің төл шығармаларында шебер қолдана білді.
Ыбырай Алтынсариннің біздермен, мұғалімдермен, өткізген әңгімелері
жүрекке жылы тиіп, таң қалдырарлықтай әсерлі болатын, ісіне деген
қайрат жігерді тасытатын, мектепті шын ниетініңмен ұнатуыңа , өз
міндетіңді мінсіз атқару үшін бар күшіңді салуыңа ұмтылдыратын. Жалпы
онымен бірге болған, әңгімелескен адам, одан шыққанда дем алып,
қуаттанып шығатын. Сөйтіп, оның ақылды сөздерін есітіп, уақыт тиімді
де жақсы өтеді. Алтынсарин өзінің жеке өмірінде ақ жарқын , мейірбанды
адам еді. әрқашанда да онымен барлық мәселе жөнінде кеңесуге болатын,
ол оны шын пейілмен тыңдап, не ақылымен немесе ісімен көмектесетін. Оны
қырғыз халқы аса зор құрметпен қадірлейтін. Ол қадірлеуге тұратында
еді. Оның есігі жұрттың бәріне де ашық болатын, өзінің меншікті
мүлкімен де жәрдемдесіп тұратын. Қоныстанушы орыстар да оған қайырымды
да әділетті адам деп қарайтын. Қостанай интелегенттері де оны аз
уақыт көрмесе, сағынып қалатын, ал өзінің көңілін де тартымды
әңгімесімен жиынды жандандырып жіберетін; оны жұрттың бәрі қуана
қарсы алатын мұғалімдер Ф. Д. Соколов, А. А. Мозохиннің естеліктерінен
Ы. Алтынсариннің Жаз өлеңінің алғашқы орысша аудармасы 1900
жылғы басылымы едәуір сәтті шыққан дей аламыз. Бұл аударма педагог
жазушының өмірі мен творчествасын зерттеушілердің назарынан осы күнге
дейін тыс қалып келді. Ы. Алтынсарин шығармаларының таңдамалы жинағы
орысша Титов аударуында басылды. И. Лаптевтің орысша аудармасымен
салыстырып көрсек, Титов тәржімалаған нұсқа жадағайлау, кейбір
компоненттер түсіп те қалған. Ал, И. Лаптевтің Жаз өлеңді аударудың,
байсалды түсініктерімен жабдықталуының деңгейі әлдеқайда жоғары.
И. Лаптевтің қазақ елінің әдебиеті нұсқаларының текстін орысша
дәл аудара отырып, әсіресе түсініктемелерде, кейде зерттеу жүргізгенде
Ы. Алтынсариннің Қазақ хрестоматиясынан мысалдар келтіріп, не оған
сілтеме жасайды. И. Лаптев қазақ жазушысының Өсиет өлеңдер тобына
Жиренше шешен туралы әңгімелеріне үлгі ретінде тоқталды.
Мосвкадағы Лазаревтік институтта оқып, тәрбие, алған, ғылыми
жұмыстарын атқарысуға қатысқан белгілі шығыстанушы И. Лаптевтің Ы.
Алтынсарин атын, асыл мұрасын құрметтеп, ең бір елеулі шығармасы –
Жаз өлеңін орыс тіліне аударуы, түсініктемелері мен жабдықталуы
кезінде шығыстанушылар тарапынан да құпталып, жылы лебіз тудырғаны
байқалады.
Марқұм Иван Алексеевичтің ( Ы. Алтынсаринді айтып отыр) барлық
саналы өмір-мекен қазақ даласында жүрген кезде-өзінің сүйікті
халқына білім беруге бағышталған еді. Ол халқының өмірін
қырғылықпен қадағалап отыратын әрі оны терең түсінетін еді. Өз
халқының арасында ағарту жұмысын жүргізуге бар жан-тәнімен
берілгендігін оның барлық жердегі беделді адамдарды аралап
қазақтарға білім беру үшін шанырақ бас сайын қаржы жинау
керектігін түсіндіруіне білуге болады, өзі сол мақсатпен қазақ
ақсақалдарының басын қосып қонақасында беретін. Торғай облысындағы
оқу ісінің инспекторы болып тағайындалғанға дейін облыста екі-ақ
училище бар: оның екеуі 4 кластық орталық орыс-қазақ, 4 болыстық
қазақ, 1 болстық орыс-қазақ, 1 қазақ балаларына арналған кәсіптік,
2 орыс учелищесі...қыздар интернаты мен (Троицк мен Орынбор
гимназияларында) орыс-башқұрт ауыл шаруашылық- мектебінде және
Красноуфимск реалды училищесінің ауыл шаруашылық
бөлімінде(университеттерде) көптеген қоғамдық стипендиялар
тағайындалған.
Халық мұғалімдеріне Ы. Алтынсарин қатаң талап қоятын, жұмысқа
ұқыптылықты талап ететін, ал жауапсыз қалғандарды қатаң бақылауға
алатын. Өзі оқу ісін қалай беріле сүйісе, қарауындағы қоятын,
жұмысқа ұқыптылықты талап ететін, ал жауапсыз қарағандарды қатаң
бақылауға алатын. Өзі оқу ісін қалай беріле сүйсе, қарауындағы
мұғалімдермен сұқбаттасқанда олардың оқу ісіне деген құштарлығын оята
білетін. Көпшілік алдында біздерді жоғары қоятын және мұғалімдерге
міндетті түрде құдіретпен қарауды талап ететін, әрі шыншыл, әрі
пайдалы еңбеккерлер ретінде мұғалімдерді мақтаныш тұтатын . Мұғалімдер
арасында Ыбырай зор құрметке ие болушы еді. Алдына қай кезде қандай
жұмыспен барса да ол кісі шынайы тілектес болып, ақыл-кеңесін, не
көмегін аямайтын. Қазақ халқы оны аса құрмет тұтатын. Дұшпандары да
бар еді, бұл кейбір Николайшыл, Троицк молдаларының ықпалындағы
қазақтар тарапынан кездесетін. Олар оны орыстарға бүйрегі бұрғандығы
үшін халқын сатқан опасыз деп атайтын, әсіресе оның Ырғыз қаласындағы
қыз балалар үшін мектеп ашқаны үшін жақтырмайтын ... Осымен Алтынсарин
жайындағы естелігімді тәмамдаймын. Мен оның тек басты қасиеттерін
ғана атап өттім, бірақ осылардың өзінен-ақ , оның бүкіл жан-дүниесі,
көзқарасы, әсіресе, өз халқын ағарту ісіне деген ықылас ілтипаты
көрінеді.
Қорыта келгенде, Ы. Алтынсарин өзінің ана тілі - қазақ тілін
ерекше сүйетін. Бұл тілді ол әрі көркем, әрі дәлдігі үшін қадыр
тұтып қастерлейтін, оның тазалығы жолында шәкірттерді оқытып даярлау
кезінде де аяусыз күрес ашып, қамқор насихатшы болды. Оны орыс
интелегенттері өте қадір тұтатын, оған айырықша көңіл танытатын.
Алтынсарин орыстардың әр ғылым – білімдерін біліп, қазақтан бір
мінезді, ақылды, данышпан, қазақ халқына һәм халықтың Россияға
ықыласын ашқан бір артық жан болды.
1.2. Ы. Алтынсариннің ағартушылық қызметін Қазақстан авторларының
зерттелуі.
Алтынсарин жасаған Қырғыз хрестоматиясы тарихи- мәдениеті
тұрғыдан және педагогикалық құндылығы жағынан тамаша ескерткіш болып
табылады. Сонымен қатар, Ұлы Октябрь социалистік революциясына дейінгі
дәуірде бұл хрестоматия ана тілінде жазылған балалар әдебиетінің
бірден-бір үлгісі болғандығын да айта кету керек. Алтынсарин өзінің
хрестоматиясын жасағанда сол кездегі орыс тілінде шыққан оқу
кітаптарының барлық таңдауларын зор педагогтық шеберлікпен теріп алып,
жас балалардың тілін неғұрлым толық қанағаттандыруға, олардың
саналылығын өзінің тәрбие беру жөніндегі мақсаттарына сай етіп
жүргізуге тырысады. Материалды құрастырғанда ол халықшылдық, гуманизм,
демократизм, патриотизм идеяларын көздеді. Ол ынталы педагог
болғандықтан өзінің барлық бастаған жұмысында орыстың халықтық
мектебінің тәжірибесін зерттей келіп, мектеп жұмысын одан сайын
өркендету мүмкіншілігі белгілейді. Алтынсарин кейбір сөздерінде
адамгершілікті тәрбиелеу идеясы анық айтылған. Мұның өзі оның
шығармаларында үлкен орын алады. Алтынсарин адамшылық туралы айтқандағы өз
халқына және балаларға деген шын сүйіспеншіліктен туған. Бұл жөнінде ол
орыстың революцияшыл демократтары мен орыс педагогикасын классиктерінің
негізгі идеяларын терең меңгерген. Адамшылдыққа тәрбиелеу идеясы сол
заманда ғылым мен білімінің ерекше ролін тану исламның орта ғасырлық
артта қалған идеологиясына қарсы күресте, феодалдық- патриархалдық
құрылысқа қарсы күресте орасан зор рол атқарды.
Алтынсарин ғылымы-жаратылыс тану жөніндегі дүние көзқарастарын үйрету
мәселесіне ерекше көңіл бөледі. Ол жаңа ғылыми идеяларын жалынды
насихатшысы болып адам баласын прогреске жеткізетін жағдайдың бәрін терең
бағалап артта қалған қазақ қоғамында сол кезде Россияның барлық халықтары
жөнінде 60 – жылдардағы демократиялық халықшылдықтың өкілдіктері атқарған
қызметті атқарды. Алтынсариннің жүйесіндегі аударма әдісі сөйлеудің алғашқы
даму сатысында ғана үлкен орын алады. Екінші және үшінші сатыда табиғи әдіс
басым болады, бұл әдісті қолдану орыс әліппесін және оқитын алғашқы
кітаптарды пайдалануға, маңайдағы заттар құбылыстар туралы оқушылыр мен
әңгіме өткізуге тиісінше жол ашады, - деп өзінің зерттеулерінде Әміржан
Сыдықов 4 жазды.
Ы.Алтынсарин ағартушылық – педагогикалық қызметімен кең байтақ
даламызға ғылым мен білімнің шырағын жақты. Ы.Алтынсарин халықтың
творчестволық жойқын күшіне, жарқын болашағына мол сенім артты. Ол,
әсіресе, жастарды оқытып, тәрбилеу мәселесіне ерекше көңіл бөлді, оларды
біздің нағыз келешегіміз, бар келешегіміз, бар үмітіміз деп, жастарды
желкілдеп шыққан көк шөпке теңеп, біз болмасақ, сіз барсыз үміт еткен
достарым, сіздерге бердім батамды деп, қазақ жастарыннан үлкен үміт күтті.
Осы білімнің қандай кезеңде қандай жағдайда келіп, жалпы қазақ мәдениеті
үшін қаншалықты еңбек сіңірген ескерсек, - деп жазды филология ғылымдарының
докторы Әнуар Дербісәлин 5 - өз заманының аса маңызды мәдени ошақтарының
дала өмірі жағдайындағы университет дәрежесінде қызмет еткенін көреміз.
Қазақстандағы педагогика ғылымның елеулі табыстарының бірі екі тілде
(орысша – қазақша көлемі 40 баспа табақ) таяуда жарық көргелі отврған,
ұрпақ тәбиесінің 14 ғасырлық тарихын қамитын Қазақстан педагогикалық ой
пікірлер антологиясы (Қ.Жарықбаев, С.Қалиев) 4 болып отыр. Тәлім
тәрбиелік зерттеулер Ы.Алтынсарин атындағы педагогика ғылымдаврының ғылыми
– зерттеу иниститутында пед. Институттар мен университеттердің педагогика,
психология кафедраларында, жекелеген ауыл шаруашылық және техникалық жоғары
оқу орындарында жүргізіліп келеді. Қазір республикада тәлім – тәрбие,
педагогика, психология ғылымдары саласында 2,5 мыңнан астам ғылыми
қызметкер айналысады. Бұлардың 700-дей ғылым кандидаттары, отыздан астамы
докторлар мен професорлар. Ғылыми – методикалық жұмыстармен орта мектеп
мұғалімдері мен орта – арнаулы оқу орындарының оқытушылары да айналысып
отыр. Олар республикалық педагогика қоғамның ұлттық тәлім-тәрбие
ассоциясының төрағасы, профессор Г.А. Уманов төңірегіне топтасқан. Ғылыми
– зерттеу жұмыстарының негізгі тақырыбы Егеменді және Тәуелсіз Қазақ
мемлекетінің сан-салалы экономикасы мен мәдениеті, ғылым-білім,
әдебиет, өнер көкжиегінің даму жағдайларымен, олардың тәлім-тәрбиелік
аспектілерімен тығыз байланысты. Мәселен, қазіргі кезде, Ы. Алтынсарин
атындағы педагогика ғылымдары институтында қазақ, ұйғыр, тілдері
әдебиеттерін тереңдете оқыту және бейсаясаттандыру, ол пәндерден компбютер
техникасын қолдану арқылы білімді тереңде тиянақты етіп, меңгерту
білімде топтастыра білу, оқыту, халық педагогикасын ұлт мектептерінің оқу-
тәрбие процсіне батыл енгізу т.б. проблемалары қарастырылуда. Қазақстанда
педагогика ғылымының дамуы Ы. Алтынсарин атындағы педагогика ғылымын
зерттеу институтының тарихы мен тығыз байланысты. 1933 жыллыдың нарыз
айында сол кездегі Қазақ АССР –ы Оқу халық комисарияты жанынан Мектеп
ғылыми-зерттеу институты ашылды. Ол Қазақ мектептері үшін педагогикалық
және ғылыми-әдістемелік құралдар дайындау, халық ағарту мекемелерде
практикалық көмек көрсетуімен айналысты. Республикамызда педагогикалық ой-
пікірдің жаңа қоғам құрылысына сай жолға қойылуы үшін жасалған
шаралардың бірі- баспа ісін қолға алу болды. ХІХ ғасырдың аяқ кезінде
қазақ мекпептері қандай болуы керек деген мәселе күн тәртібіне қойыла
бастады. Осы жөнінде бір-біріне қарама-қарсы екі көзқарас пайда болды.
Бірі-бұратана халықты шала сауатты қалдырып, төл мәдениетінен қол үздіріп,
бірте – бірте орыстандыру саясаттын көздеген миссиолер (Н.И.Ильминский т.б)
ал екіншісі – орыс халқының прогрессивті озық мәдениет үлгілерін игеру
арқылы өз елін өркениетті елдердің деңгейіне көтеру қажет дейтін қазақ
ағартушыларын (Ш.Уәлиханов,Ы.Алтынсарин,А.Құнанба ев т.б) еді. Ы.Алтынсарин
балаларға сабақты қызықты, тартымды, әрі түсінікті етіп беруші еді.
Мәселен, діни мектептерде молдалардан сабақ алған балалар бір жыл ішінде
әзер хат таныса, Ыбырайдың алдынан оқыған шәкірттер не бәрі үш айдың ішінде
хат танитын болды. Оқу – тәрбие процесін ұйымдастыруда ол дүние жүзі
педагогика класиктері: Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой
т.б гуманистик идеяларын басшылыққа алды, оларды қазақ даласында мектеп
өміріне енгізген тұнғыш педагог болды. Ы.Алтынсариннің педагогикалық көз
қарасын да бүкіл әлемдік тәлім-тәрбиенің алатын дінгелді гуманистік көз
қарасы яғни шәкіртке жылы жүректі болу, мұғаліммен оқушы арасындағы
ынтымақтасты принциптерінің көрініс тапқанын байқаймыз. Ы.Алтынсариннің
демократиялы – ағартушылық бағытты оның педагогикалық көз қарасының үш
бірдей көрініс тапты. Ол кез-келген шығармаларын шәкірттерді, адал, шыншыл,
еңбек сүйгіш, өнегелі, өнерлі, азамат болуға зиянды іс-әрекеттен, ұрлық-
зорлық, жатып ішер жалқаулық сияты, жаман әдет жат мінезден бойын аулақ
сақтауға шақырады. Қазақ халқының келешегі – тек өнер білімде деп түсінген
Алтынсарин өз ойын іске асыруда түрлі тосқауыл кедергілерге кездесіп,
бірақ, оларды табандылықпен жеңе отырып, өз мақсатын іске асыра білді. Ол
қазақ даласында татар молдалары таратқан діни оқиға сондай-ақ патша
үкметінің отарлау саясатына негізделген християн дінін таратуға қарсы
болды. Ы. Алтынсарин өз халқын жан тәнімен сүйген, халқының мәдени
көркейіп өсуі үшін бойындағы бар күш жігерін аямай жұмсаған нағыз патриот
адам. Ыбырай өз заманның ақыл –ойшылы, ірі қоғам қайраткері оның жарқын
бейнесі мен іс-әрекеті мен қазақ халқының мәдени –экономикалық дамуын
қазақтың ұлт болып бірігуін жаппай сауатты, мәдениетті, оқыған арманы,
Қазан кейінен қазақ, топырағында толық іске асып салтанат құрып отыр, -
деп өзінің ғылыми –зерттеулерінде Құбығұл Жарықбаев жазды.
Әдебиет зерттеушісі Бүркіт Ысқақов өзінің зерттеуінде мына өлең
шумағын келтіріп:
Бір Құдайға сыйынып,
Кел, балалар, оқылық,
Оқығанда көңілге,
Ықыласпен тоқылық!- осы небәрі төрт жолдан ғана тұратын өлең шумағын
бүкіл қазақ даласында білмейтін адам – кемде- кем десек қателеспеген болар
едік. Өйткені бұл өлең жүз жылдан астам уақыт қазақтың оқулық кітаптарына
еніп, мектеп табалдырығын әрбір баланың алғашқы әліппесі болып келеді.
Сондықтан, өлең жолдары әрбір қара таныған қазақтың көкірегінде
сақталып, жүргінде жатталып келеді. Қазақ халқы бұл өлеңдермен бірге оны
жазып, шығырған және басып таратқан адамның да есмін жақсы біледі. Ол -
Ыбырай Алтынсарин. Оның есімі халқымыздың аса көрнекті демократ ғалымы,
тұңғыш ағартушысы Ш. Уалиханов және данышпан ұлы ақынымыз Абай Құнанбаевтар
мен бірге көп ұлтты еліміздің тарихы төрінен өзіне лайықты орын алған.
Алтынсариннің өмірі мен творчествосы жөнінде көптеген ғалымдармен, ақын
жазушылар ғылыми еңбектер жазып оның педагогтық және ағартушылық және
жазушылық қызыметтерін аса жоғары бағалаған болатын.
Қазақ халқының ұлы перзенті, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы аса
көрнекті ағартушы-демократты, қоғамда өзгерісті жасау жолында талмай
күрескен, сүйтіп халық игілігі үшін жан аямай еңбек етудің үлгісін
көрсеткен Ы. Алтынсарин Қазақстандағы қоғамдық ой-пікірдің өркендеу
тарихында үлкен орын алды.
Ы. Алтынсариннің сан қырлы мұрасын тереңнен зерттеуге, Қазақстанның
ғалымдары тек Ұлы Октябрь Социалистік революциясынан кейін ғана мүмкіндік
алды. Басты міндеті Алтынсариннің көзқарасындағы барлық дұрыс бағытты
анықтау. Ол өзі өмір сүрген дәуірдегі қоғамдық тұрмыс пен сана арасындағы
қайшылықтың бетін ашу ұлы педагогтың қалдырған мұраларын Қазақ халқының
сол кездегі талап-тілігі, мұң-мұқтажы тұрғысынан қарап, өткен заманның
прогессшіл қозғалыстарын үлгі өнегесіне, әсер-ықпалына, тығыз байланысты
түрде талдау болып табылады. Ы. Алтынсарин мұраларын зерттеудегі бірден-
бір дұрыс жол осы еді. Қазақ Совет ғалымдары осы жолды таңдады. Қазақ
ағартушылары мектеп құрылысы берілетін бағыт-бағдарымен мазмұны қазақтың
қол тума жазуын жасау, кітап басып шығару жұмысын ұйымдастыру,
мұғалімдер даярлау т.б. туралы Қазақстандағы әлеуметтік-педагогикалық
міндеттерді шешудің жалпы принципін анықтауға талаптанып, алғашқы қадам
жасады. Жас ұрпақтарды тәрбиелеу проблемалары терең де әр жақты ой-пікір
толғаған орыстың алдыңғы қатарлы революцияшыл- демократтарының көзқарасы
қоғамдық-сасяи және педагогикалық озық әдебиетті туғызуда зор рол
атқарды.
Қазақ ғалымдарының зерттеулерінде Ы. Алтынсариннің қоғамдық –саяси
және ағартушылық қызметі сондай-ақ оның әдеби мұралар жан-жақты, терең
қарастырылады. Соңғы он жыл ішінде архивтерден аса маңызды материалдар
табылды; олар Алтынсариннің еңбегі мен қызметін ғылыми тану
методологиялық тұрғысын терең де толық зерттеуге мүмкіндік береді. Өз
халқының болашағы үшін жан қиярлық пен күресудің жолдары туралы және жоғары
идеялық туралы Алтынсариннің кейде шолақ қайырып, қысқа айтқан, кейде
үзіліп- үзіліп сілеме ғана қалған сөздері міне, осылайша зерттеудің
арқасында ғана дұрыс ұйымдастырылып, дұрыс түсіндіріле-тін. Дірежеге
көтерілді. Алтынсариннің өмірі мен қызметін сипаттайтын мұндай
материалдарды тапқан- С. Сүлейменов.
Ы. Алтынсариннің мұраларын терең зерттеп, оны түсіну жолында
Қазақстан ғалымдары Бекмахановқа, Тәжібаевқа, Дірбәсалинге, т.б.
реформадан кейінгі дәуірдің бай библеографялық әдебиеті баға жетпес дерек
болып табылды.
Қазақтың аса көрнекті ғалымы Ә. Марғұлан Ы. Алтынсариннің орыс
география қоғамының Орынбор бөлімінің жазбаларында сондай-ақ мерзімді
баспа сөз бетінде жарияланған. Этнография саласындағы еңбектерін зерттеу
жұмысын қолына алды. Ә. Марғұланның іздену жұмыстарының нәтижесінде Ы.
Алтынсариннің творчествалық өмір баянына- ағартушлық тарихи ролін
айқындай түсуге қатысы бар көптеген документтер табылды.
Қазақстан ғалымдар С. Мусин мен Ш. Имашевтің арнаулы зерттеулерінің
нәтижесінде біз еңбек проблемасы мен еңбекке тәрбиелеу мәселесіне Ы.
Алтынсариннің практикада қалай қарағаны туралы жеткілікті мағлұматтарға
ие болдық.
Ы. Алтынсарин туралы библеографиялық деректер мен оның өмірі жайында
халық арасында сақталған қызықты әңгімелер мен өлең жырлар бар. Халық
жүрегінде Ы. Алтынсарин зор ақыл иесі, Қазақ даласындағы бірінші мұғалім.
Ы. Алтынсарин мұраларын зерттеу жұмысы жүргізіле бастаған алғашқы
кезеңінде кейбір авторлар Ыбырай жобалаған мектептің сипатын тек сырттай
үстірт бейнелеумен болды. Ыбырай қалдырған мұраларына тиісті баға бере
отырып, Совет оқырмандары оның қызыметі, іс -әрекеті қиын да шытырман
жағдайда өткендігі, сол жағдайға байланысты оның көзқарасында айтқан
пікірлерінде кейбір ауытқушылықтар еріксіз кездесетіндігін ескеруге тиіс.
Заманымыздың заңғар жазушысы М. О. Әуезов бір кезде Ы. Алтынсарин
туралы былай деп жазған. Орыстың классикалық әдебиетінің әсерін қазақтың
екінші бір ағартушы ақыны және педагогы Ыбырай Алтынсариннің
творчествасынан да анық көруге болады. Орыс мәдениетін игеруге шақыру,
жергілікті орыс-қазақ мектептері арқылы орыс классиктерінің шығармаларымен
таныстырды. Қазақтың кең шалғай жатқан өлкелерінен шықса да бір туғандай
сезілетін жандар: Шоқан, Ыбырай, Абай. Бұл мұнарадай болған үшеуін алдымен
айтамыз. Бұл үшеуінің өмір, еңбек майдандары үш алуан болуымен қатар,
үшеуін бір туғандай ететін ұқсастық та аса айқын. Ол ұқсастық: олардың нәр
тамырынан, аналық топырағынан туған. Олар өздеріне бұрынғы қазақ баласы
бармаған ырыс өлкесіне жетті. Сол барысында шын шұрайлы, анық аналық
қазына тапты. Ол ұлы орыс халқынының бүкіл дүние мәдениетіне үлгі шашқан
нұр қазынасы еді.
Қорыта айтқанда, Алтынсариннің өз халқын оқуға, өнерге үндеуге,
надандыққа, зұлымдыққа қарсы шығуы, сол кезде әлеумет өміріндегі
теңсіздіктің бетін ашып, өмір шындығын көрсетуі, жастарды жақсылыққа,
адамгершілікке тәрбиелеуі оның творчествосының халықтық жағы десек,
қазақтың ер жеткен проза жанрының және балалар әдебиетінің ең алғашқы
негізін салушы болды. Сондықтан да Ыбырай Алтынсарин жазба әдебиетіміздің
төрінен заңды түрде орын алып отыр.
ІІ – тарау Ы.Алтынсариннің педагогикалық –психологиялық
идеялары.
ІІ.1. Педагогикалық көз қарастары.
Ыбырай Алтынсариннің Мактубат хрестоматиясы –оның балаларды оқыту
мен тәрбилеу жөніндегі көзқарасын бейнелейді.
Алтынсарин құрастырған Қырғыз хрестоматиясы тарихи –мәдени көз қарас
жағынан және оның педагогикалық құндылығы жағынан тамаша ескерткіш. Ұлы
Октябрь социалистік революциясына дейінгі барлық кезеңде бұл хрестоматия өз
ана тіліндегі балалар әдебиетінің жалғыз ғана үлгісі болғанын атап өткен
жөн.
Бұл хрестоматияны құрастыруда Алтынсарин зор педагогикалық
шеберлікпен, жас өспірімдердің талап –тілегін толық қанағаттандыру және
олардың ұнамды мінез –құлқының өсуіне өзінің тәрбиелік қызметтері арқылы
әсер ету мақсатымен, сол кездегі орыс тіліндегі оқу кітаптарының жақсы
жақтарын іріктеп ала білді. Материалды сұрыптауда оның идеясының халықтығы,
гуманизмі, демократизмі және отанын сүюі негізіне жетекшілікке алынды.
Бұл кітаптың тағы өзгешілігі сол, Алтынсарин оның өмірінде икемділігін
сақтап қалды, әдеби тілдің өсуіне мүмкіндік берді және сол кездегі көне
араб жазуына, мәнерлі, айқын халықтық тілді бұзатын кітаби тілге қарсы
қатты наразылық білдірді.
Сол кездегі жағдайға байланысты, ана тілінің орнына, бастауыш оқу үшін
ара, түрік және парсы тілдерін үйрену құралы ретінде Орынбордың Неплюев
атындағы кадет корпусы құрастырған Татар әліппесін пайдалануға тура
келді, академик ФЙрен 1815 жылы Қазанда бастырған Хива тарихшысы Абілғазы
–Боһадурханның көлемді тарихи шығармасын әдебиеттік оқу кітбы үшін
пайдаланылған.
Алтынсарин хрестоматия құрастыру жұмысын 1876 жылдан 1888 жылға дейін
үздіксіз алып барды. Педагогикалық қызметін бірінші күнен –ақ құрастыру ойы
болғаны оның әркімге жазған хаттарынан байқалады, бірақ ол өз өмірінде тек
І бөлімін ғана бастырып үлгерді. Алтынсарин қайтыс болғаннан кейін
хрестоматия араб әріпінеде мактубат(СПБ, 1899 ж.)деген атпен басылып
шықты. Оның хрестоматиясының екінші бөлімі мазмұнына қарағанда, бастауыш
ғылыми білімінің , көбінесе жаратылыс тарихының энциклопедиясы болған
тәрізді. Бұл жұмысы туралы Алтынсарин өзінің хаттарның бірінде былай деп
жазған: Енді мен қырғыз хрестоматиясының екінші бөлімін құрастырып
жатырмын ... бұл бөлімсінің тарихи мәліметтер жөніндегі тарауына қырғыз
халқының өз тарихынан материалдар енгізу керек болып отыр, бірақ ондай
материалды қайдан аларымды білмеймін... өз туған халқыма қырғыз тілінде
жалпы білім беретін, дұрысын айтқанда ғылыми мәліметтермен құрастырылған
тағы бір еңбегімен қызмет етпектін.
1883 жылы 7 апрельде В. В. Катаринскийге жазған хатында ол өзінің
хрестоматиясының екінші бөлімін қалай құрастырғандығы туралы:
Хрестоматияның бұл бөлімінде мен мүмкін болғанша толық түрде жаратылыс
тарихы туралы, география, тарих туралы, аздап химиядан, физикадан,
техникалық өндірістен түсінік бергім келеді. Қазақ халқының қазіргі
жағдайында маңызы күшті болатын бұл еңбекті ойдағыдай орындап, шығуына
құдай тек өмір мен күш беретін болсын, - мұны жақсылап қолдана білсек,
бұл қазақ даласына көп өзгеріс енгізеді- деп жазды.
Алтынсарин хрестоматияда басқа орыс тілі қазақтарға үйретудің
бастауыш құралы еңбегін жазды. өз заманында Коменский Тілге жол ашық
еңбегін құрастыруда жетекшілік еткен өте дұрыс. Методикалық идеяны енгізі
етіп алады.
Бастауыш құралға Алтынсарин 500-ге арта сөзбен-сөздер тізбегін алды,
оның барлығы- өмірдің әр түрлі саласында, күнделікті тұрмыста кездесетін
сөздер. Орыс тілін мұндай шамадаға сөз мен сөз тізбегі алғашқы ауыз екі
сөйлеуге пайдалануға әбден жеткелікті еді.
Алтынсарин хрестоматия мен орыс тілін үйретудің бастауыш құралын
құрастырғанда, жарты ғасырдан кейін, Советтік дәуірде жаңарған қазақ халқы
оның қарапайым еңбегін мәдениетке қосылған бай қазына есебінде жоғары
бағалайтынын, ал оның өзінің оқымысты жазушы, көрнекті педагог ретінде өте
жоғары дәріптейтінін болжаған жоқ.
Алтынсарин ағартушылық идеялары өзінің өткірлігімен қазақ хаққының
экономикасы мен мәдениетін өзгертуге бағытталды. Ол қазақ халқын мәдениетті
халықтардың қатарында көтеруді қатты армандады. Алтынсариннің ой
бойынша бұл мақсатқа жету үшін алдымен барлық, патриярхтық – рулық
құрылысты түбірінен қайта өзгеру керек еді. Ол ағартушылық құруда
жастардың белсенді күресуде құралы есебінде қарады.
Өзінің поэтикалық шығармаларында Алтынсарин байлардың, билердің
молдалардың елді қанағыш, мейрімсіз зорлық-зомбылықтарын әшкерелейді.
Олармен күресте жастарды біліммен, ғылыммен, техниканың табыстарымен
қаруландыру қажет деп қарайды.
Оның көзқарасында кемшіліктер де болды. Ол халықтың қараңғылықта және
аяусыз қанаушылықта отырған себебін аша келіп, оны жоюға тек жастарды
тәрбиелеу арқылы ғана жетуге болады деген оймен шектелді. Ескіліктің
әдет-ғұрыпымен, мәдениетсіздікпен, ауадағы реакциялық күшпен күресу жас
ұрпақтардың міндеті және олардың игілікті іс деп есептейді.
Алтынсарин Залым төреге, Әй, жігіттер -атты тамаша өлеңдері
Некрасевтің атақты Россияда кімдер жақсы тұрады поэмасымен идеялық
жағынан үндесіп жатыр. Жауыздықты зорлық –зомбылықты қоғамдық теңсіздікті
қолданушыны атамай-ақ алынсарин астарлы сөз бен аңқау мешеу қазақ
ортасында емін-еркін, әрі көңілді өмір сүруші, қануашы таптар- таптар
жасап отырған заңсыздықты, жауыздықты ашып берді. Мысалыға, Залым төреге
өлеңін келтірейік;
Тақсыр-тақсыр дегізіп тамсандырдың,
Сөйтіп жүріп аяққа қан салғыздың;
Жан жүрмейтін ісіме жан алғыздың,
Ақырында малымнан құр қалғыздың.
Оразаның түбіне мақсым жетер,
Азған елдің түбіне тақсыр жетер.
Әділдіктен хан тайса наным кетер,
Жылай-жылай жарлының малы кетер ...
Ай, тақсыр, бұл дүние өтер-кетер,
Мал иесі де артынан қуып жетер...
Жарылар да бір табар әділ қазы,
Таразылы күн болса, арыз етер!..
Әй жігіттер! өлеңінде Алтынсарин артта қалған ауылда кездесетін
зиянды салтты қанаушылардың әдетке айналған өтірікші, екіжүзділік
әрекеттерін сипаттайды.
Әй жігіттер!
Әй жігіттер, үлгі алмаңыз,
Азған елдің ішінен.
Алыс-алыс қашыңыздар
Зияндасты кісіден...
Бас ауырса бақсыларды,
Алып келіп бақтырарсың,
Жазықсыз жануарды сойып,
Өкпемнен қақтырарсың.
Алтынсарин әңгімелерінің көбінің сюжеті ең маңызды, сол кезеңге
қажетті мәселелерді сөз етеді. Феодалдық реакцияшыл басшалардың
идеологтарына қарама-қарсы, ол бай келешекті суреттейді.
Өнер - білім бар жұрттар -атты тамаша өлеңінен халықтың тұрмысын
жақсарту үшін техникалық прогрестің айқан суретін көреміз. Техника
адамдарды ауада ұшуды, теңізде жүзуді, бір сөткеде мыңдаған кмге
барып жетуді, үлкен сарайлар салуды үйретті; техника мен ғылым адамның
еңбегін жеңілдетеді, өмірін жақсартады.
Бұл өлең жастарға үндеу есебінде аяқталады да Некрасовтың
Сандылықтың, игіліктің, мәңгіліктің ұрығын егіңдер деген өлеңімен
үндеседі.
Алтынсарин хрестоматияға енген бірқатар әңгімелерін тарихтың ұлы
жаңалықтары мен өнер табыстарына арнайды. Техниканы меңгергенде адам
баласының қолынан келмейтін жұмыс жоқ, табиғатты игеріп, өзінің еркіне
алады деген түсінік берді. Өзінің хаттарының бірінде: Ғылым –тәжірибе
арқылы өзіне жол ашты, -дейді.
Қыпшақ Сейітқұл әңгімесінде ол көшпелі тұрмыстың зардабын көрсете
отырып, бірге қоғамдасып, егін салып, өмір сүрумен салыстырады. Осындай
тұрмыстың пайдалы жағын көрсетеді. Бұл ойын ары қарай дамыта отырып, адам
еңбегіне арналған басқа бір әңгімесінде, табиғат байлығының көзі тек
қажымай –талмай еңбектенсе ғана болатынын айтады.
Алтынсариннің балаларға жеңіл етіп, сатиралық сарында жазған Бай
баласы мен жарлы баласы әңгімесі өзінің идеялық мазмұны жағынан Салтықов
–Щедриннің Екі генерал мен шаруа атты әңгімесіне өте ұқсас.
Алтынсарин әңгімелері мен өлеңдеріне ұзақ сонар уағыз айту жат.
Автордың жағымды кейіпкерлері аңғарғыш, табиғатына зерек, тапқыр болып
келеді, оларды әр уақытта еңбекші халық ортасынан келтіреді. Басты
кейіпкерлердің аузына өткір , дәлелді сөз салды. Ал байлар ортасынан
шыққан кейіпкерлерді моральдық жағына азғандаған етіп, сықақтап
келтіреді.
Отызыншы жылдардың ортасына дейін Ы. Алтынсарин мұрасын ғылыми
тұрғыдан зерттеу түгіл, оның кім екенін жөнді ажырата алмай
жүргенімізде Украин халқының белгілі шығыстанушысы А. Е. Крымский 1871-
1942 Қазақстан түріктерінің әдебиеті дейтін мақаласында ағартушы
педагог жөнінде былайша әділ түйін айтқан еді: Через учителей и
учеников хрестоматия Алтынсарина и вне школы получила самое широкое
распространение и сильно послужило к возбуждению национального духа у
казахского народа.
Ы. Алтынсарин мұрасы бізде тек соңғы қырық жылдан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Ы. Алтынсариннің әңгімелеріндегі педагогикалық-психологиялық
идеялар
Мазмұны:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...3-8
І-тарау. Ы. Алтынсариннің педагогикалық зерттеулерінің теориялық
негіздері.
1.1. Ы. Алтынсариннің қоғамдық-саяси қызметін орыс ғұламаларының
зерттеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9-15
1.2. Ы. Алтынсариннің ағартушылық қызметін қазақстан ғалымдардың
зерттеуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 16-23
ІІ-тарау. Ы. Алтынсариннің әңгімелеріндегі педагогикалық – психологиялық
идеялары.
2.1. Педагогикалық көзқарастары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24-30
2.2. Психологиялық
идеялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
...31-39
2.3. Білім мен тәрбие беруде алға қойған мақсаттар
... ... ... ... ... ... ... ... 40-53
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 54-58
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.59-60
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасы
әлемдегі өркениетті елдермен терезесі тең мемлекет ретінде
халықаралық ықпалдастыққа бет бұрып, саяси-экономикалық мәселелерді
ұлттық мүддеге орайластыра отырып, тиімді дамудың жолдарымен жүріп
келеді. Мұны еліміз ішкі және сыртқы саясаттағы өзіндік байыпты
бағыттары арқылы жүзеге асырып отыр. Бұл орынды да. Өйткені халқымыздың
ғасырлар бойы біртіндеп қорланып қалыптасқан рухани қазынасы
тоталитарлық жүйе кезеңінде орасан зор дағдарысқа ұшырап , тоқырап
қалғаны баршаға аян. Ол өз кезегін жалпы жұртшылықтың, әсіресе өскелең
жас ұрпақтық өз туған халқының рухани құндылықтарынан, салт-дәстүр, әдет-
ғұрыптарынан ажырап қалуына әкеп соқтырды. Міне, сондықтан да жас
өспірімдердің халқымыздың рухани тамырынан толық қол үзіп қалмауы –
біздің бүгінгі елдігіміз бен егемендігіміздің негізгі өлшемдерінің
бірі деп есептеуге болады.
Ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін,
бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілтетті халық үшін атты
халыққа арнаған өткен жылғы жолдауында ендігі жерде қай салада да тек
көшке ілесе білу ғана емес, нағыз бәсекелестік қабілеттілікті
қарыштап дамыту керектігін айырықша атады. Бұл орайда, әрине білім беру
саласында ерекше назар аудару қажеттігі айырықща аталады. Бұл орайда,
әрине, білім беру саласына ерекше назар аудару қажеттігі анық. Ұлттың
бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімдік деңгейімен
айқындалады. Әлемдік білім кеңістігіне толығымен бірігу білім беру
жүйесін халықаралық деңгейге көтеруді талап ететіні сөзсіз. Бұл үшін
оқушыларды жоғары сатыда бейінді оқытуды көздейтін... білім беруге
көшу қажет, - деп атап көрсетілді жолдауда.
Тәуелсіз елімізде оқушы – жастарды бүгінгі күн талабына сай
ұлттық тәлім – тәрбие беруде халқымыздың бай мәдени мұраларын ,
педагогикалық ой-пікірлерін, жинақталған ұлттық құндылықтарды зерттеп,
жүйелеп оқу орындарының оқу-тәрбие үрдісіне пайдаланудың маңызы зор.
Осы тұрғыдан алғанда, қазіргі бәсекеге қабілетті жас өспірімдерді
тәрбиелеу, ұлт тұрмыс-тіршілігін өркендетуші сапалы да, сауатты, ұлтжанды,
мәдени - ғылыми ой өрістері кең ұрпақ өсіру - қоғам алдында тұрған басты
міндет. Әрбір қоғам өзінің даму барысындағы зиялы қайраткерлердің
педагогикалық ақыл-ойын, тәрбиелік тәжірибесін зерделеп, заман
талаптарына сай жетілдіріп пайдаланып отырған.
Сондықтан ғылыми педагогиканың бастауы деп санайтын орта ғасырлық
ұлы ойшылдар Әл-Фараби, А. Иассауи, М. Қашқари, Ж. Баласағұни, М. Х.
Дулати т.б. тарихи – педагогикалық мұараларындаға педагогикалық ой-
пікірлері ұлттық тәлім-тәрбиенің мазмұнын кеңейтіп, жас ұрпақтарды ел
жандылыққа, имандылыққа, патриоттық рухта тәрбиелеуде тірек болуда. Бұл
тәлім-тәрбиелік идеялар ХІХ ғасырда Ыбырай, Шоқан, Абай сынды
ағартушылардың ойлары мен қазақ халқының тәлім-тәрбиелік құндылықтарын
жаңа деңгейге көтерді.
Жоғарыда аталған ғұламалардың жас өспірімдер тәрбиелеудегі озық
педагогикалық ой- пікірлерін одан әрі дамытушы, кешегі кеңестік
жүйенің солақай саясатының құрбандары болған А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев,
Ж. Аймауытов, М. Дулатов, С. Аспандияров, Х. Досмұхамедов, Т. Шонанов, Ә.
Дулатов, О. Жандосов т.б. белгілі қоғам қайраткерлері әрі қарай
жалғастрып, қазақ мектептері оқу-тәрбие үрдісінің көлемін ұлттық тәлім-
тәрбие мазмұнымен толықтырды.
Бұрынғы кезеңдердегі тәлім-тәрбие мәселелерін зерттеу жұмысына
қазіргі ТМД аймағындағы елдерде ерекше үлес қосқан ғалымдар көптеп
саналады. Айталық, Э. Д. Днепров, Е. Н. Медынский , К. Пирлиев, С.
Раджабов, Ө. Алеуов т.б. еңбектерінде педагогика мен психология
ғылымдары тарихы, оның іргелі де басым бағыттағы теориялық мәселелері,
әдіснамалық арналары жайлы құнды пікірлер айтылады.
Ұлттық тәлім-тәрбие саласының сан алуан мәселелері біздің еліміз
жағдайында да біршама уақыттан бері зерттеу нысанына айналып келеді.
Бұл тақырыптарда тек соңғы жылдардың өзінде ғана ондаған
диссертациялар қорғалып, бірқатар төлтума еңбектер жарыққа шықты.
Мәселен, осы ретте Қ. Жарықбаевтың, А. Көбесовтің, С. Қалиевтің, К.
Құнантаеваның, Г. М. Құдиярованың, Қ. Ш. Шаймерденованың т.б. ғалымдардың
еңбектерін атауға болады.
Соңғы жылдары жекелеген ағартушылардың педагогикалық мұралары жан-
жақты қарастырылып, зерттеу нысанына айналуда. Мәселен, С. Аспандияров
мұрасындағы педагогикалық идеялар, Б. Қиясова, С. Көбеевтің
педагогикалық көзқарастары С. Садуақасова, С. Торайғыровтың
педагогикалық-ағартушылық көзқарастары Р. Көшенова, А. Байтұрсынов
мұралары арқылы бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеу Р.
Үсенбаева, М. Жұмабаевтың педагогикалық көзқарастары А. Құдиярова,
Х. Досмұхамедұлының педагогикалық мұрасы А. Тұрсынова, Т. Шонановтың
педагогикалық мұрасы С. Баймұратова, А. Жұбановтың педагогикалық
идеялары Қ. Құнанбаева, М. Төлебаевтың педагогикалық идеялары Ж.
Төлебаева, Е. Брусиловскийдің педагогикалық идеялары А. Имашева т.б.
тарихи педагогикалық зерттеулерін арнаған.
Аталған қайраткерлердің қай- қайсысы да туған елін, өскен жерін
шексіз сүйген ел жанды азамат, жалынды жазушы , арқалы ақын, зерделі
зерттеуші, өз ұлтының шын мәніндегі ұлы ұстаздары іспетті еді. Олар
өздерінің өнегелі істерімен, ұлағатты сөздерімен, қайырымды мінез-
құлықтарымен сол дәуірдің өзінде де исі қазақ жұртының зор құрметін
иеленген беделді рухани қолбасшыларымыз болды. Бұл зиялы
азаматтарымыздың барлығы да – халық –ағарту майданында ерекше көзге
түсіп, тәлім-тәрбие , мектеп жұмысы салаларында өзіндік із қалдырған,
туған халқының рухани үрдістеріне бағыт – бағдар беріп жөн сілтеген
қажырлы қайраткерлер. Олардың мұралары туралы зерттеулердің барлығы
дерлік уақыт талабына сәйкес дүниеге келген қажет еңбектері екені
толассыз.
Бұл ретте халқымыздың бүкіл рухани әлемінен, тәрбиелік ой-
пікірлері тарихының аса көрнекті ағартушы , қоғам қайраткері,
демократ, ғалым Ы. Алтынсарин есімінің алар орны ерекше. Ы. Алтынсарин -
өз дәуірінің әдеби – мәдени өмірінде өшпес із қалдырған, туған
әдебиетіміздің биік тұлғасы тұғырына көтерілген ұлы педагог, ұлағатты
ұстаз, өзі айтатындай, әдебиетіміздің алыптар тобының өкілі.
Бұл заңды да. Өйткені, Ы. Алтынсарин-өзінің бұкіл жарқын
талантын, күш жігерін, халқына еліне, әсіресе, жас ұрпақтың
тәрбиесіне жұмсаған қаламгер. Оның әдеби шығармалары қазақ
әдиебетінің қалыптасып дамуына, ал-оқу саласындағы көзқарастары-
республикамыздағы педагогикалық-психалогиялық ой-пікірдің өсіп-
жетілуіне, оқулықтарымен оқу құралдары-төлтума мектеп оқулықтарын
жасау өндірісіне орасан зор ықпал етті. Міне соның нәтижесінде ұлы
суреткер есімі өз кезінде барша көпұлтты кеңес мәдениетінің оқу-
ағарту ісінің тарихынан да ерекше орын алды.
Демек, оның педагогикалық – психологиялық ой-пікірлеріне арнайы
зер салу күн тәртібіндегі іргелі мәселелердің бірі.
Көрнекті қаламгердің танымдық-тәрбиелік мәні орасан зор көркем
туындылары, ана тілі, ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрып, оқу-білім, тәлім-
тәрбие тақырыбына байланысты жазған мақалалары, баяндамалары, хаттары,
ой-пікірлері, өткен ғасырдың 20-30 жылдары жарық көрген оқулықтары, оқу
құралдары бірнеше салада зерделі зерттеулер жүргізуді қажет етеді.
Осы тұрғыдан алғанда, біздің алып отырған тақырыбымыз бұл саладағы
алғашқы арнайы ғылыми жұмыс болып есептелетіні, өз зерттеуіміздің
өзектілігі мен қоғамға қажеттілігі бүгінгі күн талабынан туындап
отырғаны айқын.
Ы. Алтынсарин шығармашылығы қазақ тіл білімінде, қазақ
әдебиеттану ғылымында, қазақ әдебиетін оқыту әдістемесінде біршама
зерттеліп, тиісті бағасын алып келеді. Мәселен, Х. Әдібаев, Н. Ғабдуллин,
Т. Ақшолақов, Ә. Нарымбетов, М. Бекбергенов, М. Тілеужанов, С. Қалиев, Б.
Шалабаев, Қ. Тасболатов, Р. Сүлейменова, С. Тілешова, т.б. ғалымдардың
еңбектері жазушы шығармашылығын әдеби-танымдық , әдістемелік, ті білімі
тұрғысынан әр жақты қарастырылды.
Бірақ та ғылыми педагогикалық әдебиеттерге жасалған талдау
зерттеліп отырған тақырыпқа қатысты ойлар бірлі-жарым мақалаларда
көтерілгенімен, Ы. Алтынсарин ұлттық тәлім-тәрбиеге байланысты айтқан ой-
пікірлері, идеялары арнайы қарастырылғанын көрсетеді.
Оның туған жерге , тілге, отанға деген сүйіспеншілік, ұлттық салт-
дәстүрді құрметтеу, ананы қастерлеу, қыз баланы қадірлеу т.б. туралы
жазған құнды ойларын, демократиялық көзқарастарын жеткіншек ұрпақты,
оқушы-жастарды тәрбиелеу ісіне пайдаланудың маңызы зор.
Алайда, Ы. Алтынсариннің шығармашылығындағы адамгершілік,
елжандылық, имандылық, тілін, дінін құрметтеу сияқты тәлім-тәрбиелік
идеялардың жүйеленбеуі және сонымен бірге олардың жалпы орта білім
беретін мектептер мен жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие үрдісіне
қажеттілігі, сондай-ақ мұның оқушы –жастарға адамгершілік-патриоттық
тәрбие беруде өз дәрежесінде пайдаланылмауы арасында өзара қарама-
қайшылықты байқатады.
Демек, аталған қайшылықтардың шешімін табуда жазушы педагогтың
бай педагогикалық – психологиялық идеяларын ғылыми-педагогикалық
тұрғыдан зерделеу біздің зерттеу жұмысымыздың проблемасын құрайды.
Педагогикалық-психологиялық әдебиеттерде жазушы- педагогтың
педагогикалық-психологиялық ой-пікірлерінің зерттелмеуі ғылыми
жұмысымыздың көкейтестілігін айқындап, зерттеу тақырыбын Ы.
Алтынсариннің әңгімелеріндегі педагогикалық-психологиялық идеялары деп
алуымызға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты: Ыбырай Алтынсариннің әңгіме мұраларын,
ұстаздық-ағартушлық, педагогикалық қызметін тарихи-педагогикалық тұрғыдан
талдап, педагогикалық –психологиялық идеяларын жүйелеп, оқу- тәрбие
үрдісіне ендіру.
Зерттеу обьектісі: Ы. Алтынсариннің әдеби-қоғамдық, ғылыми- танымдық,
рухани-ағартушылық, педагогикалық- психологиялық идеялары.
Зерттеу пәні: Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық-психологиялық
идеялары.
Зерттеудің міндеттері:
- Ыбырай Алтынсариннің қоғамдық-қайраткерлік, педагогикалық-
психологиялық көзқарастыры мен шығармашылық іс-әрекетін
саралап қарастыру;
- Ыбырай алтынсариннің әңгімелеріндегі педагогикалық-
психологиялық идеяларына талдау жасау және оларды бүгінгі
күн талабы тұрғысынан негіздеу;
- Ыбырай Алтынсариннің оқулықтары мен оқу құралдарының
тарихи-танымдық, педагогикалық-психологиялық , ғылыми-
әдістемелік арналарын ашу және олардың рухани- ағартушылық
мәнін айқындау;
І-тарау. Ы. Алтынсариннің педагогикалық зерттеулерінің теориялық
негіздері.
І.1. Ы. Алтынсариннің қоғамдық-саяси қызметін орыс ғұламаларының
зерттеуі.
Аса талантты педагог, ағартушы, дарынды жазушы, тамаша ақын,
жалынды публицист, көрнекті қоғам қайраткері Ыбырай Алтынсарин қазақ
қоғамының мәдениет пен экономика жағынан мешеу кезінде өмір сүріп,
халқымыздың демократиялық мәдениеті мен өнердің бірсыпыра саласында
жаңадан өсіп өркендеуіне айқын жол ашып баянды негіз жасады. Жан- жақты
талант иесі Ыбырайдың есімі қашанда уақыт соңынан мүдірмей өтіп, өз
халқымен бірге жасасып келеді. Оның өмірі өз отанын шексіз сүйіп, оған
бүкіл жан-тәнімен қызмет етудің тамаша үлгілерінің бірі болып табылады.
Ағартушының өнегелі өмірі мен өрісі биік талантты бір кезде қандай
жақын да, жанды қасиеттерімен көрініп, қазақ тарихында айқын іздерін
қалдырса қазір де сол асыл да абзал, ерекшеліктерін өз бойында толық
сақтауда. Мұның өзі заңды да еді. Өйткені әрбір ұлы адамзат пен бірге
жасайтын мәңгі өшпес ескірмес идеяларды көтереді. Сондықтан да олар
арада бірнеше ұрпақтың өткеніне қарамастан әрбір жаңа ұрпақ жас
қауымға алыстан қол созып жол болсын деп айтып тұрғандай болады,
уақыт өткен сайын биіктей, мән маңызы, қадір-қасиеті арта түседі.
Мәдениетіміздің тарихында Ы. Алтынсарин дәл осындай үркердей санаулы
саңлақтардың бірі болған еді. Ол өзінің бүкіл творчествалық өмірін
бір ұлы мақсатқа арнады. Ол мақсат қазақ халқын ғасырлар бойы езіп
келген надандық пен қараңғылықтың шырмауынан босатып өнер-білімді,
мәдениетті елдердің қатарына қосу еді.
Н. И. Ильминскийдің 1 қызмет бабында жазысқан хаттарынан
...Алтынсарин қырғыздарға білім беру ісіне жан-тәнін сала ықыласымен
кіріскендіктен көзге түсті ... Орынбор оқу окуругының бірінші
қамқоршысы Н. А. Лавровский 1 сол уақыттың өзінде халық ағарту ісін,
әсіресе қырғыздарға білім беру ісін тапсырған болатын. Мен онымен отыз
жылға жуық, яғни 1859 жылдың ноябрінен таныс едім. Мен оған шын
ықыласымен берілдім, әсіресе оның орыс бөліміне ерекше құмарлықпен
ұмтылып, ол білімінің қырғыздар үшін де керек екенін ешқашанда есінен
шығармайтындығын айырықша бағалайтын едім.
... Алтынсариннің мінез-құлқымен адамгершілік қасиеттері өзінің
ішкі сезімі мен көңіл күйін тура және әсерлі етіп баяндаған хаттарында
жақсы суреттеген. Бұл жөнінде оның маған 1860-1870 жылдары жазған
алғашқы хаттары ерекше көңіл аударарлық. Бұл хаттарында оның білім
жағына деген ынтызарлығы, құштарлығы байқалады. Мен де, оның көптеген
хаты жинаулы; бірақ ол әсіресе өзі инспектор болып істейтін мектептерге
тиісті мәселе жайында. Орынбор оқу округының татар, башқұрт және
қырғыз мектептерінің инспекторы В.В. Катаринский мен Торғай
облысындағы қырғыз мектептерінің мұғалімдері А. А. Мазохин мен Ф. Д.
Соколовқа да жиі хат жазып тұратын . ... Естелігіме қосымша ретінде
Алтынсарин марқұмның маған және басқаларға жазған хаттарының өзін
түпнұсқасын бастыруды орынды көрдім. Бұл хаттардан оның тамаша
адамгершілік қасиеттері көрінеді.
Ұлы ағартушы мектеп ашу және оны жақсы мұғалімдер мен қамтамасыз
ету ісіне баса мән берумен бірге сол мектептер мен мұғалімдердің
тұрмысына, шаруашылық істеріне, хал –жағдайларына да ерекше көңіл бөліп
отырған. Ы. Алтынсарин өзі оқып, қызмет істеген жылдары Орынбор, Қазан,
Уфа, Петербург қалаларындағы сол кездегі шығысты зерттеуші ғалымдар В.
В. Григорьев, Н. И. Ильминский, В. В. Катаринский , А. А. Мазохин, уездік
қызметкерлер Яковлев, Қараулов, Плотников, тағы басқалар мен тығыз
байланысты, достық қарым-қатынаста болды. Солар арқылы белгілі татар
ағартушылары Ш. Маржай, Қ. Насри, С. Кукляшов әсіресе Петербург
университет оқытушысы, Ш. Уалихановтың досы, белгілі татар ағартушысы
Хұсаин Фаизхановпен де танысып, достасты. Олармен хат алысып, хат жазысып
тұрады. Оқу-ағарту ісінде бұлардың қайсысының болса да Ы. Алтынсаринге
көмегі тиген. Алтынсарин татар хадистерінің қазақтың оқу-ағырту
істерін татарландыруға және татар молдаларының қазақтың басын діни
фанатизіммен қатыруға қарсы шыққан. Ыбырай, Уалиханов, Бабажанов,
Сердалиндерге қарағанда дипломаттау болған. Сол дипломаттығының
арқасында халық үшін қажетті көптеген іс тындырған. Оның үстіне Ы.
Алтынсарин – ғылыми –зерттеу жұмысымен шұғылданып, ғылыми еңбектер
жазып, өрелі ой-пікірлер айтқан үлкен ғалым. Ұлы Октябрь революциясынан
кейін Ыбырайдың педагогтік қызметі мен ағыртушылық еңбегі өзінің
тиісті бағасын алады, ол қазақ халқының аса көрнекті ағартушы- демократ
ғалымы, тамаша педагог-жазушысы ретінде танылды.
К. Д. Ушинский мен Л. Н. Толстой мәдениетінің, педагогикалық
тарихында сәулелі жарық жұлдыз боп туып, халық ағарту саласына баға
жетпес үлес қосты. Оқу –білім, тәрбие мәселелеріне бүкіл қоғам кеңнен
назар аударды, осы бағытта туған қоғамдық –саяси қозғалыс зор күшке
айналды, іргелі дамыды. Советтік жалпы педагогикалық- философиялық ,
методикалық әдебиеттен Алтынсарин өзінің баға жетпес ой-пікірімен асыл
адамгершілігімен, қиялға қанат қаққан өршіл де ізгі ниетімен орын
алады. Халық ағарту саласының табанды да дәйекті күрестер болған Ыбырай
бүкіл адамзаттық білімнің гуманизмдік принциптері мен идеяларын
қорғады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысында табиғаттану ғылымында орасан зор
жаңалықтардың біреуі ашылды. Ч. Дарвин ашқан бұл жаңалық биологияны
нағыз ғылыми жолға қойды, сонымен бірге ғылыми педагогиканы ілгері
дамытуда аса маңызды факторлардың бірі болды. К. Д. Ушинский өзінің
Тәрбиелейтініміз – адам атты еңбегін жазып, адам туралы ғылымның
негізінде тәрбиелеу мен білім беру ісінің системасын жасауға
талпынып көрді. Қазақ мектебін құрған кездердерінде Ы. Алтынсарин табиғат
тану ғылымдарының мәселелерімен қатты шұғылданды. Бұл туралы біз
бірнеше мақалаларынан білеміз.
Ыбырай өмір бойы қазақ тілінің тазалығы үшін күрестен таймаған.
Оның шәкірті Ғабдолғали Балғымбаев өзінің Ыбырай Алтынсарин туралы
мәліметтер деген естелігінде: Оның өз ана тілі – қазақ тілін,
шеттен енген кірме сөздер көп болса да, орыс тіліндей бай тіл болмаса
да әрдайым ойды мәнерлі әрі, дәлелдеп, тұжырымды бере алатынын талай
рет ескерткен және бұл тілді таза сақтау керектігін мойындатқызды да.
Ол қазақ тілінде татар тілін, татардың кітаби тілін араластырып
сөйлеушілерге қарсы тұрғанын айтады. Қазақтың ауыз әдебиеті мен жақсы
таныс Ыбырай ел ауызынан фальклор материалдарын жиып бастырады. Мысалы,
қара батыр, Жәнібек батыр, Жиренше шешен атымен байланысты аңыз
әңгімелердің, ауыз әдебиетінің бір байлығы болып саналатын мақал-
мәтелдердің Ыбырай хрестоматиясынан орын алуы тегін емес. Ыбырайдың
алғаш кезде шәкірті, кейін жұмыстас жолдасы болған Ғ. Балғымбаев өзінің
Естелігінде Алтынсаринның мұғалімдерге байлығы жағынан да татар
тілінен кем түспейтін, аса бай тілімізді әлі де болса дамыта түсу
керек, қазақтың мақал-мәтел, жұмбақ , фольклорындағы қанатты, нақышты
сөздерінің бар нәзіктеріне дейін меңгеру керек, содан үйрену керек,-
деп үйреткенін айтады. Ыбырай бұл сөздерін айтып, насихаттап қана
қойған жоқ, оларды өзінің төл шығармаларында шебер қолдана білді.
Ыбырай Алтынсариннің біздермен, мұғалімдермен, өткізген әңгімелері
жүрекке жылы тиіп, таң қалдырарлықтай әсерлі болатын, ісіне деген
қайрат жігерді тасытатын, мектепті шын ниетініңмен ұнатуыңа , өз
міндетіңді мінсіз атқару үшін бар күшіңді салуыңа ұмтылдыратын. Жалпы
онымен бірге болған, әңгімелескен адам, одан шыққанда дем алып,
қуаттанып шығатын. Сөйтіп, оның ақылды сөздерін есітіп, уақыт тиімді
де жақсы өтеді. Алтынсарин өзінің жеке өмірінде ақ жарқын , мейірбанды
адам еді. әрқашанда да онымен барлық мәселе жөнінде кеңесуге болатын,
ол оны шын пейілмен тыңдап, не ақылымен немесе ісімен көмектесетін. Оны
қырғыз халқы аса зор құрметпен қадірлейтін. Ол қадірлеуге тұратында
еді. Оның есігі жұрттың бәріне де ашық болатын, өзінің меншікті
мүлкімен де жәрдемдесіп тұратын. Қоныстанушы орыстар да оған қайырымды
да әділетті адам деп қарайтын. Қостанай интелегенттері де оны аз
уақыт көрмесе, сағынып қалатын, ал өзінің көңілін де тартымды
әңгімесімен жиынды жандандырып жіберетін; оны жұрттың бәрі қуана
қарсы алатын мұғалімдер Ф. Д. Соколов, А. А. Мозохиннің естеліктерінен
Ы. Алтынсариннің Жаз өлеңінің алғашқы орысша аудармасы 1900
жылғы басылымы едәуір сәтті шыққан дей аламыз. Бұл аударма педагог
жазушының өмірі мен творчествасын зерттеушілердің назарынан осы күнге
дейін тыс қалып келді. Ы. Алтынсарин шығармаларының таңдамалы жинағы
орысша Титов аударуында басылды. И. Лаптевтің орысша аудармасымен
салыстырып көрсек, Титов тәржімалаған нұсқа жадағайлау, кейбір
компоненттер түсіп те қалған. Ал, И. Лаптевтің Жаз өлеңді аударудың,
байсалды түсініктерімен жабдықталуының деңгейі әлдеқайда жоғары.
И. Лаптевтің қазақ елінің әдебиеті нұсқаларының текстін орысша
дәл аудара отырып, әсіресе түсініктемелерде, кейде зерттеу жүргізгенде
Ы. Алтынсариннің Қазақ хрестоматиясынан мысалдар келтіріп, не оған
сілтеме жасайды. И. Лаптев қазақ жазушысының Өсиет өлеңдер тобына
Жиренше шешен туралы әңгімелеріне үлгі ретінде тоқталды.
Мосвкадағы Лазаревтік институтта оқып, тәрбие, алған, ғылыми
жұмыстарын атқарысуға қатысқан белгілі шығыстанушы И. Лаптевтің Ы.
Алтынсарин атын, асыл мұрасын құрметтеп, ең бір елеулі шығармасы –
Жаз өлеңін орыс тіліне аударуы, түсініктемелері мен жабдықталуы
кезінде шығыстанушылар тарапынан да құпталып, жылы лебіз тудырғаны
байқалады.
Марқұм Иван Алексеевичтің ( Ы. Алтынсаринді айтып отыр) барлық
саналы өмір-мекен қазақ даласында жүрген кезде-өзінің сүйікті
халқына білім беруге бағышталған еді. Ол халқының өмірін
қырғылықпен қадағалап отыратын әрі оны терең түсінетін еді. Өз
халқының арасында ағарту жұмысын жүргізуге бар жан-тәнімен
берілгендігін оның барлық жердегі беделді адамдарды аралап
қазақтарға білім беру үшін шанырақ бас сайын қаржы жинау
керектігін түсіндіруіне білуге болады, өзі сол мақсатпен қазақ
ақсақалдарының басын қосып қонақасында беретін. Торғай облысындағы
оқу ісінің инспекторы болып тағайындалғанға дейін облыста екі-ақ
училище бар: оның екеуі 4 кластық орталық орыс-қазақ, 4 болыстық
қазақ, 1 болстық орыс-қазақ, 1 қазақ балаларына арналған кәсіптік,
2 орыс учелищесі...қыздар интернаты мен (Троицк мен Орынбор
гимназияларында) орыс-башқұрт ауыл шаруашылық- мектебінде және
Красноуфимск реалды училищесінің ауыл шаруашылық
бөлімінде(университеттерде) көптеген қоғамдық стипендиялар
тағайындалған.
Халық мұғалімдеріне Ы. Алтынсарин қатаң талап қоятын, жұмысқа
ұқыптылықты талап ететін, ал жауапсыз қалғандарды қатаң бақылауға
алатын. Өзі оқу ісін қалай беріле сүйісе, қарауындағы қоятын,
жұмысқа ұқыптылықты талап ететін, ал жауапсыз қарағандарды қатаң
бақылауға алатын. Өзі оқу ісін қалай беріле сүйсе, қарауындағы
мұғалімдермен сұқбаттасқанда олардың оқу ісіне деген құштарлығын оята
білетін. Көпшілік алдында біздерді жоғары қоятын және мұғалімдерге
міндетті түрде құдіретпен қарауды талап ететін, әрі шыншыл, әрі
пайдалы еңбеккерлер ретінде мұғалімдерді мақтаныш тұтатын . Мұғалімдер
арасында Ыбырай зор құрметке ие болушы еді. Алдына қай кезде қандай
жұмыспен барса да ол кісі шынайы тілектес болып, ақыл-кеңесін, не
көмегін аямайтын. Қазақ халқы оны аса құрмет тұтатын. Дұшпандары да
бар еді, бұл кейбір Николайшыл, Троицк молдаларының ықпалындағы
қазақтар тарапынан кездесетін. Олар оны орыстарға бүйрегі бұрғандығы
үшін халқын сатқан опасыз деп атайтын, әсіресе оның Ырғыз қаласындағы
қыз балалар үшін мектеп ашқаны үшін жақтырмайтын ... Осымен Алтынсарин
жайындағы естелігімді тәмамдаймын. Мен оның тек басты қасиеттерін
ғана атап өттім, бірақ осылардың өзінен-ақ , оның бүкіл жан-дүниесі,
көзқарасы, әсіресе, өз халқын ағарту ісіне деген ықылас ілтипаты
көрінеді.
Қорыта келгенде, Ы. Алтынсарин өзінің ана тілі - қазақ тілін
ерекше сүйетін. Бұл тілді ол әрі көркем, әрі дәлдігі үшін қадыр
тұтып қастерлейтін, оның тазалығы жолында шәкірттерді оқытып даярлау
кезінде де аяусыз күрес ашып, қамқор насихатшы болды. Оны орыс
интелегенттері өте қадір тұтатын, оған айырықша көңіл танытатын.
Алтынсарин орыстардың әр ғылым – білімдерін біліп, қазақтан бір
мінезді, ақылды, данышпан, қазақ халқына һәм халықтың Россияға
ықыласын ашқан бір артық жан болды.
1.2. Ы. Алтынсариннің ағартушылық қызметін Қазақстан авторларының
зерттелуі.
Алтынсарин жасаған Қырғыз хрестоматиясы тарихи- мәдениеті
тұрғыдан және педагогикалық құндылығы жағынан тамаша ескерткіш болып
табылады. Сонымен қатар, Ұлы Октябрь социалистік революциясына дейінгі
дәуірде бұл хрестоматия ана тілінде жазылған балалар әдебиетінің
бірден-бір үлгісі болғандығын да айта кету керек. Алтынсарин өзінің
хрестоматиясын жасағанда сол кездегі орыс тілінде шыққан оқу
кітаптарының барлық таңдауларын зор педагогтық шеберлікпен теріп алып,
жас балалардың тілін неғұрлым толық қанағаттандыруға, олардың
саналылығын өзінің тәрбие беру жөніндегі мақсаттарына сай етіп
жүргізуге тырысады. Материалды құрастырғанда ол халықшылдық, гуманизм,
демократизм, патриотизм идеяларын көздеді. Ол ынталы педагог
болғандықтан өзінің барлық бастаған жұмысында орыстың халықтық
мектебінің тәжірибесін зерттей келіп, мектеп жұмысын одан сайын
өркендету мүмкіншілігі белгілейді. Алтынсарин кейбір сөздерінде
адамгершілікті тәрбиелеу идеясы анық айтылған. Мұның өзі оның
шығармаларында үлкен орын алады. Алтынсарин адамшылық туралы айтқандағы өз
халқына және балаларға деген шын сүйіспеншіліктен туған. Бұл жөнінде ол
орыстың революцияшыл демократтары мен орыс педагогикасын классиктерінің
негізгі идеяларын терең меңгерген. Адамшылдыққа тәрбиелеу идеясы сол
заманда ғылым мен білімінің ерекше ролін тану исламның орта ғасырлық
артта қалған идеологиясына қарсы күресте, феодалдық- патриархалдық
құрылысқа қарсы күресте орасан зор рол атқарды.
Алтынсарин ғылымы-жаратылыс тану жөніндегі дүние көзқарастарын үйрету
мәселесіне ерекше көңіл бөледі. Ол жаңа ғылыми идеяларын жалынды
насихатшысы болып адам баласын прогреске жеткізетін жағдайдың бәрін терең
бағалап артта қалған қазақ қоғамында сол кезде Россияның барлық халықтары
жөнінде 60 – жылдардағы демократиялық халықшылдықтың өкілдіктері атқарған
қызметті атқарды. Алтынсариннің жүйесіндегі аударма әдісі сөйлеудің алғашқы
даму сатысында ғана үлкен орын алады. Екінші және үшінші сатыда табиғи әдіс
басым болады, бұл әдісті қолдану орыс әліппесін және оқитын алғашқы
кітаптарды пайдалануға, маңайдағы заттар құбылыстар туралы оқушылыр мен
әңгіме өткізуге тиісінше жол ашады, - деп өзінің зерттеулерінде Әміржан
Сыдықов 4 жазды.
Ы.Алтынсарин ағартушылық – педагогикалық қызметімен кең байтақ
даламызға ғылым мен білімнің шырағын жақты. Ы.Алтынсарин халықтың
творчестволық жойқын күшіне, жарқын болашағына мол сенім артты. Ол,
әсіресе, жастарды оқытып, тәрбилеу мәселесіне ерекше көңіл бөлді, оларды
біздің нағыз келешегіміз, бар келешегіміз, бар үмітіміз деп, жастарды
желкілдеп шыққан көк шөпке теңеп, біз болмасақ, сіз барсыз үміт еткен
достарым, сіздерге бердім батамды деп, қазақ жастарыннан үлкен үміт күтті.
Осы білімнің қандай кезеңде қандай жағдайда келіп, жалпы қазақ мәдениеті
үшін қаншалықты еңбек сіңірген ескерсек, - деп жазды филология ғылымдарының
докторы Әнуар Дербісәлин 5 - өз заманының аса маңызды мәдени ошақтарының
дала өмірі жағдайындағы университет дәрежесінде қызмет еткенін көреміз.
Қазақстандағы педагогика ғылымның елеулі табыстарының бірі екі тілде
(орысша – қазақша көлемі 40 баспа табақ) таяуда жарық көргелі отврған,
ұрпақ тәбиесінің 14 ғасырлық тарихын қамитын Қазақстан педагогикалық ой
пікірлер антологиясы (Қ.Жарықбаев, С.Қалиев) 4 болып отыр. Тәлім
тәрбиелік зерттеулер Ы.Алтынсарин атындағы педагогика ғылымдаврының ғылыми
– зерттеу иниститутында пед. Институттар мен университеттердің педагогика,
психология кафедраларында, жекелеген ауыл шаруашылық және техникалық жоғары
оқу орындарында жүргізіліп келеді. Қазір республикада тәлім – тәрбие,
педагогика, психология ғылымдары саласында 2,5 мыңнан астам ғылыми
қызметкер айналысады. Бұлардың 700-дей ғылым кандидаттары, отыздан астамы
докторлар мен професорлар. Ғылыми – методикалық жұмыстармен орта мектеп
мұғалімдері мен орта – арнаулы оқу орындарының оқытушылары да айналысып
отыр. Олар республикалық педагогика қоғамның ұлттық тәлім-тәрбие
ассоциясының төрағасы, профессор Г.А. Уманов төңірегіне топтасқан. Ғылыми
– зерттеу жұмыстарының негізгі тақырыбы Егеменді және Тәуелсіз Қазақ
мемлекетінің сан-салалы экономикасы мен мәдениеті, ғылым-білім,
әдебиет, өнер көкжиегінің даму жағдайларымен, олардың тәлім-тәрбиелік
аспектілерімен тығыз байланысты. Мәселен, қазіргі кезде, Ы. Алтынсарин
атындағы педагогика ғылымдары институтында қазақ, ұйғыр, тілдері
әдебиеттерін тереңдете оқыту және бейсаясаттандыру, ол пәндерден компбютер
техникасын қолдану арқылы білімді тереңде тиянақты етіп, меңгерту
білімде топтастыра білу, оқыту, халық педагогикасын ұлт мектептерінің оқу-
тәрбие процсіне батыл енгізу т.б. проблемалары қарастырылуда. Қазақстанда
педагогика ғылымының дамуы Ы. Алтынсарин атындағы педагогика ғылымын
зерттеу институтының тарихы мен тығыз байланысты. 1933 жыллыдың нарыз
айында сол кездегі Қазақ АССР –ы Оқу халық комисарияты жанынан Мектеп
ғылыми-зерттеу институты ашылды. Ол Қазақ мектептері үшін педагогикалық
және ғылыми-әдістемелік құралдар дайындау, халық ағарту мекемелерде
практикалық көмек көрсетуімен айналысты. Республикамызда педагогикалық ой-
пікірдің жаңа қоғам құрылысына сай жолға қойылуы үшін жасалған
шаралардың бірі- баспа ісін қолға алу болды. ХІХ ғасырдың аяқ кезінде
қазақ мекпептері қандай болуы керек деген мәселе күн тәртібіне қойыла
бастады. Осы жөнінде бір-біріне қарама-қарсы екі көзқарас пайда болды.
Бірі-бұратана халықты шала сауатты қалдырып, төл мәдениетінен қол үздіріп,
бірте – бірте орыстандыру саясаттын көздеген миссиолер (Н.И.Ильминский т.б)
ал екіншісі – орыс халқының прогрессивті озық мәдениет үлгілерін игеру
арқылы өз елін өркениетті елдердің деңгейіне көтеру қажет дейтін қазақ
ағартушыларын (Ш.Уәлиханов,Ы.Алтынсарин,А.Құнанба ев т.б) еді. Ы.Алтынсарин
балаларға сабақты қызықты, тартымды, әрі түсінікті етіп беруші еді.
Мәселен, діни мектептерде молдалардан сабақ алған балалар бір жыл ішінде
әзер хат таныса, Ыбырайдың алдынан оқыған шәкірттер не бәрі үш айдың ішінде
хат танитын болды. Оқу – тәрбие процесін ұйымдастыруда ол дүние жүзі
педагогика класиктері: Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой
т.б гуманистик идеяларын басшылыққа алды, оларды қазақ даласында мектеп
өміріне енгізген тұнғыш педагог болды. Ы.Алтынсариннің педагогикалық көз
қарасын да бүкіл әлемдік тәлім-тәрбиенің алатын дінгелді гуманистік көз
қарасы яғни шәкіртке жылы жүректі болу, мұғаліммен оқушы арасындағы
ынтымақтасты принциптерінің көрініс тапқанын байқаймыз. Ы.Алтынсариннің
демократиялы – ағартушылық бағытты оның педагогикалық көз қарасының үш
бірдей көрініс тапты. Ол кез-келген шығармаларын шәкірттерді, адал, шыншыл,
еңбек сүйгіш, өнегелі, өнерлі, азамат болуға зиянды іс-әрекеттен, ұрлық-
зорлық, жатып ішер жалқаулық сияты, жаман әдет жат мінезден бойын аулақ
сақтауға шақырады. Қазақ халқының келешегі – тек өнер білімде деп түсінген
Алтынсарин өз ойын іске асыруда түрлі тосқауыл кедергілерге кездесіп,
бірақ, оларды табандылықпен жеңе отырып, өз мақсатын іске асыра білді. Ол
қазақ даласында татар молдалары таратқан діни оқиға сондай-ақ патша
үкметінің отарлау саясатына негізделген християн дінін таратуға қарсы
болды. Ы. Алтынсарин өз халқын жан тәнімен сүйген, халқының мәдени
көркейіп өсуі үшін бойындағы бар күш жігерін аямай жұмсаған нағыз патриот
адам. Ыбырай өз заманның ақыл –ойшылы, ірі қоғам қайраткері оның жарқын
бейнесі мен іс-әрекеті мен қазақ халқының мәдени –экономикалық дамуын
қазақтың ұлт болып бірігуін жаппай сауатты, мәдениетті, оқыған арманы,
Қазан кейінен қазақ, топырағында толық іске асып салтанат құрып отыр, -
деп өзінің ғылыми –зерттеулерінде Құбығұл Жарықбаев жазды.
Әдебиет зерттеушісі Бүркіт Ысқақов өзінің зерттеуінде мына өлең
шумағын келтіріп:
Бір Құдайға сыйынып,
Кел, балалар, оқылық,
Оқығанда көңілге,
Ықыласпен тоқылық!- осы небәрі төрт жолдан ғана тұратын өлең шумағын
бүкіл қазақ даласында білмейтін адам – кемде- кем десек қателеспеген болар
едік. Өйткені бұл өлең жүз жылдан астам уақыт қазақтың оқулық кітаптарына
еніп, мектеп табалдырығын әрбір баланың алғашқы әліппесі болып келеді.
Сондықтан, өлең жолдары әрбір қара таныған қазақтың көкірегінде
сақталып, жүргінде жатталып келеді. Қазақ халқы бұл өлеңдермен бірге оны
жазып, шығырған және басып таратқан адамның да есмін жақсы біледі. Ол -
Ыбырай Алтынсарин. Оның есімі халқымыздың аса көрнекті демократ ғалымы,
тұңғыш ағартушысы Ш. Уалиханов және данышпан ұлы ақынымыз Абай Құнанбаевтар
мен бірге көп ұлтты еліміздің тарихы төрінен өзіне лайықты орын алған.
Алтынсариннің өмірі мен творчествосы жөнінде көптеген ғалымдармен, ақын
жазушылар ғылыми еңбектер жазып оның педагогтық және ағартушылық және
жазушылық қызыметтерін аса жоғары бағалаған болатын.
Қазақ халқының ұлы перзенті, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы аса
көрнекті ағартушы-демократты, қоғамда өзгерісті жасау жолында талмай
күрескен, сүйтіп халық игілігі үшін жан аямай еңбек етудің үлгісін
көрсеткен Ы. Алтынсарин Қазақстандағы қоғамдық ой-пікірдің өркендеу
тарихында үлкен орын алды.
Ы. Алтынсариннің сан қырлы мұрасын тереңнен зерттеуге, Қазақстанның
ғалымдары тек Ұлы Октябрь Социалистік революциясынан кейін ғана мүмкіндік
алды. Басты міндеті Алтынсариннің көзқарасындағы барлық дұрыс бағытты
анықтау. Ол өзі өмір сүрген дәуірдегі қоғамдық тұрмыс пен сана арасындағы
қайшылықтың бетін ашу ұлы педагогтың қалдырған мұраларын Қазақ халқының
сол кездегі талап-тілігі, мұң-мұқтажы тұрғысынан қарап, өткен заманның
прогессшіл қозғалыстарын үлгі өнегесіне, әсер-ықпалына, тығыз байланысты
түрде талдау болып табылады. Ы. Алтынсарин мұраларын зерттеудегі бірден-
бір дұрыс жол осы еді. Қазақ Совет ғалымдары осы жолды таңдады. Қазақ
ағартушылары мектеп құрылысы берілетін бағыт-бағдарымен мазмұны қазақтың
қол тума жазуын жасау, кітап басып шығару жұмысын ұйымдастыру,
мұғалімдер даярлау т.б. туралы Қазақстандағы әлеуметтік-педагогикалық
міндеттерді шешудің жалпы принципін анықтауға талаптанып, алғашқы қадам
жасады. Жас ұрпақтарды тәрбиелеу проблемалары терең де әр жақты ой-пікір
толғаған орыстың алдыңғы қатарлы революцияшыл- демократтарының көзқарасы
қоғамдық-сасяи және педагогикалық озық әдебиетті туғызуда зор рол
атқарды.
Қазақ ғалымдарының зерттеулерінде Ы. Алтынсариннің қоғамдық –саяси
және ағартушылық қызметі сондай-ақ оның әдеби мұралар жан-жақты, терең
қарастырылады. Соңғы он жыл ішінде архивтерден аса маңызды материалдар
табылды; олар Алтынсариннің еңбегі мен қызметін ғылыми тану
методологиялық тұрғысын терең де толық зерттеуге мүмкіндік береді. Өз
халқының болашағы үшін жан қиярлық пен күресудің жолдары туралы және жоғары
идеялық туралы Алтынсариннің кейде шолақ қайырып, қысқа айтқан, кейде
үзіліп- үзіліп сілеме ғана қалған сөздері міне, осылайша зерттеудің
арқасында ғана дұрыс ұйымдастырылып, дұрыс түсіндіріле-тін. Дірежеге
көтерілді. Алтынсариннің өмірі мен қызметін сипаттайтын мұндай
материалдарды тапқан- С. Сүлейменов.
Ы. Алтынсариннің мұраларын терең зерттеп, оны түсіну жолында
Қазақстан ғалымдары Бекмахановқа, Тәжібаевқа, Дірбәсалинге, т.б.
реформадан кейінгі дәуірдің бай библеографялық әдебиеті баға жетпес дерек
болып табылды.
Қазақтың аса көрнекті ғалымы Ә. Марғұлан Ы. Алтынсариннің орыс
география қоғамының Орынбор бөлімінің жазбаларында сондай-ақ мерзімді
баспа сөз бетінде жарияланған. Этнография саласындағы еңбектерін зерттеу
жұмысын қолына алды. Ә. Марғұланның іздену жұмыстарының нәтижесінде Ы.
Алтынсариннің творчествалық өмір баянына- ағартушлық тарихи ролін
айқындай түсуге қатысы бар көптеген документтер табылды.
Қазақстан ғалымдар С. Мусин мен Ш. Имашевтің арнаулы зерттеулерінің
нәтижесінде біз еңбек проблемасы мен еңбекке тәрбиелеу мәселесіне Ы.
Алтынсариннің практикада қалай қарағаны туралы жеткілікті мағлұматтарға
ие болдық.
Ы. Алтынсарин туралы библеографиялық деректер мен оның өмірі жайында
халық арасында сақталған қызықты әңгімелер мен өлең жырлар бар. Халық
жүрегінде Ы. Алтынсарин зор ақыл иесі, Қазақ даласындағы бірінші мұғалім.
Ы. Алтынсарин мұраларын зерттеу жұмысы жүргізіле бастаған алғашқы
кезеңінде кейбір авторлар Ыбырай жобалаған мектептің сипатын тек сырттай
үстірт бейнелеумен болды. Ыбырай қалдырған мұраларына тиісті баға бере
отырып, Совет оқырмандары оның қызыметі, іс -әрекеті қиын да шытырман
жағдайда өткендігі, сол жағдайға байланысты оның көзқарасында айтқан
пікірлерінде кейбір ауытқушылықтар еріксіз кездесетіндігін ескеруге тиіс.
Заманымыздың заңғар жазушысы М. О. Әуезов бір кезде Ы. Алтынсарин
туралы былай деп жазған. Орыстың классикалық әдебиетінің әсерін қазақтың
екінші бір ағартушы ақыны және педагогы Ыбырай Алтынсариннің
творчествасынан да анық көруге болады. Орыс мәдениетін игеруге шақыру,
жергілікті орыс-қазақ мектептері арқылы орыс классиктерінің шығармаларымен
таныстырды. Қазақтың кең шалғай жатқан өлкелерінен шықса да бір туғандай
сезілетін жандар: Шоқан, Ыбырай, Абай. Бұл мұнарадай болған үшеуін алдымен
айтамыз. Бұл үшеуінің өмір, еңбек майдандары үш алуан болуымен қатар,
үшеуін бір туғандай ететін ұқсастық та аса айқын. Ол ұқсастық: олардың нәр
тамырынан, аналық топырағынан туған. Олар өздеріне бұрынғы қазақ баласы
бармаған ырыс өлкесіне жетті. Сол барысында шын шұрайлы, анық аналық
қазына тапты. Ол ұлы орыс халқынының бүкіл дүние мәдениетіне үлгі шашқан
нұр қазынасы еді.
Қорыта айтқанда, Алтынсариннің өз халқын оқуға, өнерге үндеуге,
надандыққа, зұлымдыққа қарсы шығуы, сол кезде әлеумет өміріндегі
теңсіздіктің бетін ашып, өмір шындығын көрсетуі, жастарды жақсылыққа,
адамгершілікке тәрбиелеуі оның творчествосының халықтық жағы десек,
қазақтың ер жеткен проза жанрының және балалар әдебиетінің ең алғашқы
негізін салушы болды. Сондықтан да Ыбырай Алтынсарин жазба әдебиетіміздің
төрінен заңды түрде орын алып отыр.
ІІ – тарау Ы.Алтынсариннің педагогикалық –психологиялық
идеялары.
ІІ.1. Педагогикалық көз қарастары.
Ыбырай Алтынсариннің Мактубат хрестоматиясы –оның балаларды оқыту
мен тәрбилеу жөніндегі көзқарасын бейнелейді.
Алтынсарин құрастырған Қырғыз хрестоматиясы тарихи –мәдени көз қарас
жағынан және оның педагогикалық құндылығы жағынан тамаша ескерткіш. Ұлы
Октябрь социалистік революциясына дейінгі барлық кезеңде бұл хрестоматия өз
ана тіліндегі балалар әдебиетінің жалғыз ғана үлгісі болғанын атап өткен
жөн.
Бұл хрестоматияны құрастыруда Алтынсарин зор педагогикалық
шеберлікпен, жас өспірімдердің талап –тілегін толық қанағаттандыру және
олардың ұнамды мінез –құлқының өсуіне өзінің тәрбиелік қызметтері арқылы
әсер ету мақсатымен, сол кездегі орыс тіліндегі оқу кітаптарының жақсы
жақтарын іріктеп ала білді. Материалды сұрыптауда оның идеясының халықтығы,
гуманизмі, демократизмі және отанын сүюі негізіне жетекшілікке алынды.
Бұл кітаптың тағы өзгешілігі сол, Алтынсарин оның өмірінде икемділігін
сақтап қалды, әдеби тілдің өсуіне мүмкіндік берді және сол кездегі көне
араб жазуына, мәнерлі, айқын халықтық тілді бұзатын кітаби тілге қарсы
қатты наразылық білдірді.
Сол кездегі жағдайға байланысты, ана тілінің орнына, бастауыш оқу үшін
ара, түрік және парсы тілдерін үйрену құралы ретінде Орынбордың Неплюев
атындағы кадет корпусы құрастырған Татар әліппесін пайдалануға тура
келді, академик ФЙрен 1815 жылы Қазанда бастырған Хива тарихшысы Абілғазы
–Боһадурханның көлемді тарихи шығармасын әдебиеттік оқу кітбы үшін
пайдаланылған.
Алтынсарин хрестоматия құрастыру жұмысын 1876 жылдан 1888 жылға дейін
үздіксіз алып барды. Педагогикалық қызметін бірінші күнен –ақ құрастыру ойы
болғаны оның әркімге жазған хаттарынан байқалады, бірақ ол өз өмірінде тек
І бөлімін ғана бастырып үлгерді. Алтынсарин қайтыс болғаннан кейін
хрестоматия араб әріпінеде мактубат(СПБ, 1899 ж.)деген атпен басылып
шықты. Оның хрестоматиясының екінші бөлімі мазмұнына қарағанда, бастауыш
ғылыми білімінің , көбінесе жаратылыс тарихының энциклопедиясы болған
тәрізді. Бұл жұмысы туралы Алтынсарин өзінің хаттарның бірінде былай деп
жазған: Енді мен қырғыз хрестоматиясының екінші бөлімін құрастырып
жатырмын ... бұл бөлімсінің тарихи мәліметтер жөніндегі тарауына қырғыз
халқының өз тарихынан материалдар енгізу керек болып отыр, бірақ ондай
материалды қайдан аларымды білмеймін... өз туған халқыма қырғыз тілінде
жалпы білім беретін, дұрысын айтқанда ғылыми мәліметтермен құрастырылған
тағы бір еңбегімен қызмет етпектін.
1883 жылы 7 апрельде В. В. Катаринскийге жазған хатында ол өзінің
хрестоматиясының екінші бөлімін қалай құрастырғандығы туралы:
Хрестоматияның бұл бөлімінде мен мүмкін болғанша толық түрде жаратылыс
тарихы туралы, география, тарих туралы, аздап химиядан, физикадан,
техникалық өндірістен түсінік бергім келеді. Қазақ халқының қазіргі
жағдайында маңызы күшті болатын бұл еңбекті ойдағыдай орындап, шығуына
құдай тек өмір мен күш беретін болсын, - мұны жақсылап қолдана білсек,
бұл қазақ даласына көп өзгеріс енгізеді- деп жазды.
Алтынсарин хрестоматияда басқа орыс тілі қазақтарға үйретудің
бастауыш құралы еңбегін жазды. өз заманында Коменский Тілге жол ашық
еңбегін құрастыруда жетекшілік еткен өте дұрыс. Методикалық идеяны енгізі
етіп алады.
Бастауыш құралға Алтынсарин 500-ге арта сөзбен-сөздер тізбегін алды,
оның барлығы- өмірдің әр түрлі саласында, күнделікті тұрмыста кездесетін
сөздер. Орыс тілін мұндай шамадаға сөз мен сөз тізбегі алғашқы ауыз екі
сөйлеуге пайдалануға әбден жеткелікті еді.
Алтынсарин хрестоматия мен орыс тілін үйретудің бастауыш құралын
құрастырғанда, жарты ғасырдан кейін, Советтік дәуірде жаңарған қазақ халқы
оның қарапайым еңбегін мәдениетке қосылған бай қазына есебінде жоғары
бағалайтынын, ал оның өзінің оқымысты жазушы, көрнекті педагог ретінде өте
жоғары дәріптейтінін болжаған жоқ.
Алтынсарин ағартушылық идеялары өзінің өткірлігімен қазақ хаққының
экономикасы мен мәдениетін өзгертуге бағытталды. Ол қазақ халқын мәдениетті
халықтардың қатарында көтеруді қатты армандады. Алтынсариннің ой
бойынша бұл мақсатқа жету үшін алдымен барлық, патриярхтық – рулық
құрылысты түбірінен қайта өзгеру керек еді. Ол ағартушылық құруда
жастардың белсенді күресуде құралы есебінде қарады.
Өзінің поэтикалық шығармаларында Алтынсарин байлардың, билердің
молдалардың елді қанағыш, мейрімсіз зорлық-зомбылықтарын әшкерелейді.
Олармен күресте жастарды біліммен, ғылыммен, техниканың табыстарымен
қаруландыру қажет деп қарайды.
Оның көзқарасында кемшіліктер де болды. Ол халықтың қараңғылықта және
аяусыз қанаушылықта отырған себебін аша келіп, оны жоюға тек жастарды
тәрбиелеу арқылы ғана жетуге болады деген оймен шектелді. Ескіліктің
әдет-ғұрыпымен, мәдениетсіздікпен, ауадағы реакциялық күшпен күресу жас
ұрпақтардың міндеті және олардың игілікті іс деп есептейді.
Алтынсарин Залым төреге, Әй, жігіттер -атты тамаша өлеңдері
Некрасевтің атақты Россияда кімдер жақсы тұрады поэмасымен идеялық
жағынан үндесіп жатыр. Жауыздықты зорлық –зомбылықты қоғамдық теңсіздікті
қолданушыны атамай-ақ алынсарин астарлы сөз бен аңқау мешеу қазақ
ортасында емін-еркін, әрі көңілді өмір сүруші, қануашы таптар- таптар
жасап отырған заңсыздықты, жауыздықты ашып берді. Мысалыға, Залым төреге
өлеңін келтірейік;
Тақсыр-тақсыр дегізіп тамсандырдың,
Сөйтіп жүріп аяққа қан салғыздың;
Жан жүрмейтін ісіме жан алғыздың,
Ақырында малымнан құр қалғыздың.
Оразаның түбіне мақсым жетер,
Азған елдің түбіне тақсыр жетер.
Әділдіктен хан тайса наным кетер,
Жылай-жылай жарлының малы кетер ...
Ай, тақсыр, бұл дүние өтер-кетер,
Мал иесі де артынан қуып жетер...
Жарылар да бір табар әділ қазы,
Таразылы күн болса, арыз етер!..
Әй жігіттер! өлеңінде Алтынсарин артта қалған ауылда кездесетін
зиянды салтты қанаушылардың әдетке айналған өтірікші, екіжүзділік
әрекеттерін сипаттайды.
Әй жігіттер!
Әй жігіттер, үлгі алмаңыз,
Азған елдің ішінен.
Алыс-алыс қашыңыздар
Зияндасты кісіден...
Бас ауырса бақсыларды,
Алып келіп бақтырарсың,
Жазықсыз жануарды сойып,
Өкпемнен қақтырарсың.
Алтынсарин әңгімелерінің көбінің сюжеті ең маңызды, сол кезеңге
қажетті мәселелерді сөз етеді. Феодалдық реакцияшыл басшалардың
идеологтарына қарама-қарсы, ол бай келешекті суреттейді.
Өнер - білім бар жұрттар -атты тамаша өлеңінен халықтың тұрмысын
жақсарту үшін техникалық прогрестің айқан суретін көреміз. Техника
адамдарды ауада ұшуды, теңізде жүзуді, бір сөткеде мыңдаған кмге
барып жетуді, үлкен сарайлар салуды үйретті; техника мен ғылым адамның
еңбегін жеңілдетеді, өмірін жақсартады.
Бұл өлең жастарға үндеу есебінде аяқталады да Некрасовтың
Сандылықтың, игіліктің, мәңгіліктің ұрығын егіңдер деген өлеңімен
үндеседі.
Алтынсарин хрестоматияға енген бірқатар әңгімелерін тарихтың ұлы
жаңалықтары мен өнер табыстарына арнайды. Техниканы меңгергенде адам
баласының қолынан келмейтін жұмыс жоқ, табиғатты игеріп, өзінің еркіне
алады деген түсінік берді. Өзінің хаттарының бірінде: Ғылым –тәжірибе
арқылы өзіне жол ашты, -дейді.
Қыпшақ Сейітқұл әңгімесінде ол көшпелі тұрмыстың зардабын көрсете
отырып, бірге қоғамдасып, егін салып, өмір сүрумен салыстырады. Осындай
тұрмыстың пайдалы жағын көрсетеді. Бұл ойын ары қарай дамыта отырып, адам
еңбегіне арналған басқа бір әңгімесінде, табиғат байлығының көзі тек
қажымай –талмай еңбектенсе ғана болатынын айтады.
Алтынсариннің балаларға жеңіл етіп, сатиралық сарында жазған Бай
баласы мен жарлы баласы әңгімесі өзінің идеялық мазмұны жағынан Салтықов
–Щедриннің Екі генерал мен шаруа атты әңгімесіне өте ұқсас.
Алтынсарин әңгімелері мен өлеңдеріне ұзақ сонар уағыз айту жат.
Автордың жағымды кейіпкерлері аңғарғыш, табиғатына зерек, тапқыр болып
келеді, оларды әр уақытта еңбекші халық ортасынан келтіреді. Басты
кейіпкерлердің аузына өткір , дәлелді сөз салды. Ал байлар ортасынан
шыққан кейіпкерлерді моральдық жағына азғандаған етіп, сықақтап
келтіреді.
Отызыншы жылдардың ортасына дейін Ы. Алтынсарин мұрасын ғылыми
тұрғыдан зерттеу түгіл, оның кім екенін жөнді ажырата алмай
жүргенімізде Украин халқының белгілі шығыстанушысы А. Е. Крымский 1871-
1942 Қазақстан түріктерінің әдебиеті дейтін мақаласында ағартушы
педагог жөнінде былайша әділ түйін айтқан еді: Через учителей и
учеников хрестоматия Алтынсарина и вне школы получила самое широкое
распространение и сильно послужило к возбуждению национального духа у
казахского народа.
Ы. Алтынсарин мұрасы бізде тек соңғы қырық жылдан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz