Революция және Жастүріктердің билік басына келуі
ЖОСПАР
І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ..
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ...
І.ТАРАУ. 1908.1909 ЖЫЛҒЫ ТҮРКИЯДАҒЫ РЕВОЛЮЦИЯНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... .
1. ОСМАН ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АРТТА ҚАЛУЫНЫҢ НЕГІЗГІ СЕБЕПТЕРІ ... ... ... ... ... ... .
2. СҰЛТАН АБДУЛ ХАМИД ІІ.НІҢ ДЕСПОТТЫҚ БИЛІГІ
3. БУРЖУАЗИЯЛЫҚ РЕВОЛЮЦИЯ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ..
ІІ.ТАРАУ. 1908.1909 ж.ж. РЕВОЛЮЦИЯ ЖӘНЕ ЖАСТҮРІКТЕРДІҢ БИЛІК БАСЫНА КЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... .
1. КӨТЕРІЛІСТІҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢІ ... ... ...
2. 1909 ЖЫЛДЫҢ 31.НАУРЫЗЫНДАҒЫ (13.СӘУІР) КОНТРРЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ КӨТЕРІЛІС ЖӘНЕ ОНЫҢ БАСЫЛУЫ. КӨТЕРІЛІСТІҢ ЕКІНШІ КЕЗЕҢІ ... ... ... ... ... ..
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... .
ІV. СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ ... ... ... ...
V. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ...
І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ..
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ...
І.ТАРАУ. 1908.1909 ЖЫЛҒЫ ТҮРКИЯДАҒЫ РЕВОЛЮЦИЯНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... .
1. ОСМАН ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АРТТА ҚАЛУЫНЫҢ НЕГІЗГІ СЕБЕПТЕРІ ... ... ... ... ... ... .
2. СҰЛТАН АБДУЛ ХАМИД ІІ.НІҢ ДЕСПОТТЫҚ БИЛІГІ
3. БУРЖУАЗИЯЛЫҚ РЕВОЛЮЦИЯ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ..
ІІ.ТАРАУ. 1908.1909 ж.ж. РЕВОЛЮЦИЯ ЖӘНЕ ЖАСТҮРІКТЕРДІҢ БИЛІК БАСЫНА КЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... .
1. КӨТЕРІЛІСТІҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢІ ... ... ...
2. 1909 ЖЫЛДЫҢ 31.НАУРЫЗЫНДАҒЫ (13.СӘУІР) КОНТРРЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ КӨТЕРІЛІС ЖӘНЕ ОНЫҢ БАСЫЛУЫ. КӨТЕРІЛІСТІҢ ЕКІНШІ КЕЗЕҢІ ... ... ... ... ... ..
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... .
ІV. СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ ... ... ... ...
V. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ...
І. КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: XIX ғасыр Осман империясы үшін оның бұрынғы құдіреттілігінен айырылу кезеңі болды. Империядан бірінен соң бірі аумақтар бөлініп шығып жатты, ал қалғандарындағы халықтар Осман құлдығына қарсы азаттық күреске шықты. XIX ғ. соңына қарай Түркия Африкадағы иеліктерінен түгелдей айрылды, ол империя үшін ежелден қауіп көзі болып есептеліп келген Балканнан да ығыстырылып шығарылды. 1877-1878 жылдардағы орыс-түрік соғысының барысында Османдарға Балканда шешуші соққы беріліп, империяның шекарасы Стамбулға дейін ығыстырылды. Османдардың өздерінің соңғы иеліктерін (Таяу Шығыс пен Арабиядағы) ұстап қала алмайтындығы анық болды. Түркия өзінің этникалық шекараларына (яғни негізінен түріктер қоныстанған аумақтарға) қайтып келе жатты.
Түркияның басты державалардан артта қалуы оның билік орындарын 1839 ж. "реформалар саясатын" – танзиматты жүргізуге мәжбүр еткен болатын. Елде феодализмге қарсылық күшейіп, демократиялық үйірмелер мен қоғамдар пайда бола бастады. 1865 ж. маусымда төңкеріс арқылы елде конституциялық құрылыс енгізуде жоспарлаған жас османдар қоғамы пайда болды. Бірақ 1866 ж. жасосмандар қоғамы ашылып қалып, талқандалды. Оның басшыларының кейбіреулері шетелге қашып барып, сол жақтан үгіт-насихат жұмыстарын жалғастыра берді. Жас османдар идеясы біртіндеп Түркияның ішінде де күшейе бастады.
XIX ғасырдың 70-жылдарынан бастап, империалистік мемлекеттер арасындағы Осман империясына капитал орналастыру үшін күрес күшейді. XIX ғасырдың аяғында Жас түріктер қимыл жасады. Олар 1889 жылы "Бірлік және прогресс" деп аталатын құпия комитет құрды. Жас түріктер конституциялық құрылыс орнатып, жалпы османизм идеологиясын буржуазиялық-революциялық османизмге айналдыруға тырысты, сұлтан билігіне қарсы күресті. Негізінен, офицерлер қауымына сүйене отырып, 1908 жылы шілдеде жас түріктер қарулы көтеріліс ұйымдастырып, Сұлтан Абдул-Хамид ІІ-ні 1876 жылғы конституцияны қалпына келтіруге шақырды. Жас түріктер революциясы (1908 ж.) жеңгенімен, өзінің бұрынғы буржуазиялық-революциялық маңызын жойды. Жас түріктер енді империядағы барлық халықтың тең құқығы орнына, оларды күштеп түріктендіру саясатын жүргізді. Жас түріктер елдің жағдайын жақсартуға күш салмады. Жерге жеке меншік күшейіп, шаруалар жерінен айырыла бастады. Жұмысшылардың ереуіліне заң жүзінде тыйым салынды. Демократиялық пиғылдағы адамдар қуғынға ұшырады. Түркияның Африкадағы ең соңғы иеліктері – Трополи мен Киренайка бөлініп шықты. Түріктер Додеканес аралынан айырылды. Осман-империясындағы елді еуропаландыру жөнінде жүргізілген реформалар экономикалық жаңғыруға қажетті жағдайларды жасай алмады. Тек батыс институттарын қабылдап қана қою мүлде жеткіліксіз еді, Ол қайта империя мен Батыс Еуропа дамуының арасындағы айырмашылықты бұрынғыдан бетер ұлғайта түсті. Ел ішінде тіпті түріктер Еуропа деңгейіне ешқандай да жақындай алмайды деген пікір де туды. Батыстағы прогрестің негізгі қозғаушысы – жеке бастың шымыр-ширақтығы Осман түріктерінде мүлде жоқ-тұғын, үкімет билігі өрісінен тыс жерде ешбір принцип те, ереже де болмады.
Реформашылардың XIX ғасырдың екінші жартысында империяны еуропаландыру жөніндегі күш-жігері шетелдіктердің ел ішіне еркін енуін бұрынғыдан бетер күшейтіп жіберді. Отаршылдық тәртіп енгізіліп, экономикаға мүлде көңіл бөлінбеді, өнеркәсіп тұралап, тұсалып қалды. Қаржы саясаты толығынан күйреді.
1890 жж. басында елдегі демократиялық қозғалыс қайта жанданды. Оған алдыңғы қатарлы офицерлер, интеллигенция, қалыптасып келе жатқан буржуазияның өкілдері қатысты. Бұл демократиялық қоғамдар мен үйірмелердің мүшелерін жастүріктер деп атады. Олар буржуазиялық реформаларды, ұлттық өнеркәсіптің дамуын, 1876 ж. жарияланып, іс жүзінде әрекетке кіріспеген конституция мен парламентті қалпына келтіруді жақтады. Үкімет жастүріктерді аяусыз жазалады. Соттар олардың басшыларын талай рет өлім жазасына кесті, көбінесе олардың көзін сотсыз-тергеусіз жасырын түрде жойып отырды.
Соған қарамастан елде жастүріктердің ықпалы өсе берді 1908 ж. шілдеде жастүрікшіл офицерлер Салоникиде көтеріліс шығарды. Көтеріліс тез арада бүкіл елге тарады, 24 шілдеде зәресі ұшқан сұлтан Абдул-Хамит II конституцияны қалпына келтіретіндігін жариялады. 1908 ж. соңында парламент ашылды, оның 230 депутатының 150-і жастүріктердің "Бірлік және прогресс" партиясының (демократиялық үйірмелердің бірігуі негізінде 1894 ж. құрылған болатын) өкілдері болды.
Бірақ сұлтанның кеңесшілерінен құрылған үкіметке олардың өкілдері жолатылмады. 1909 ж. сәуірде феодалдар мен жоғарғы діни басшылары Стамбулда бүлік шығарып, жастүріктерді қырып-жоюға шақырды. Астанада және басқа да жерлерде қанды қырғын басталып, көптеген жастүріктер қаза тапты. Бірақ олардың жетекшілері Македонияға қашып барып, өздеріне берілген солдаттар мен офицерлерден әскер жасақтады. Бұл әскер соғыс жүргізе отырып, 24-26 сәуірде Стамбулды басып алды.
Парламент сол мезетте сұлтанды тақтан түсірілді деп жариялады. Бірақ монархия жойылмады. Таққа орнынан түсірілген сұлтанның інісі Мехмед V отырды. Іс жүзінде үкімет жастүріктердің қолына көшті. Ол экономиканы, мемлекеттік басқару жүйесін, барлық өмір салтын жаңартудың кең бағдарламасын жасады. Бірақ реформалар өте баяу жүргізілді. Бірінші дүниежүзілік соғыс алдында, Абдул-Хамид сұлтанды құлатып, өкімет билігін алған Жас түрік партиясы келгеннен кейін, оқу-ағарту, буданды заң жүйесі мен армияны, орталық жөне уәлаят әкімшіліктері салаларын жаңғырту-өзгерту жұмыстары жүргізілді (Тургыт Өзөл. Түркия Еуропа аясында. "Заман-Қазақстан", 1993, 19 ақпан). Кейін олардың іске асырылуы итальян-түрік, екі Балкан және Бірінші дүниежүзілік соғыстарға байланысты тоқтап қалды.
Осы жоғарыда аталған мәселелер, атап айтқанда жастүріктердің билік басына жетуі және сол кездегі Түркияның экономикалық саяси жағдайын зерттеу жұмыстың өзекті мәселесі болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: 1908-1909 жылғы Түркиядағы революцияның алғышарттарын, даму дәрежесін және жастүріктердің билік басына келуін әр-түрлі дерек көздері арқылы талдап, сараптап, зерттеу жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Жоғарыда аталған мақсатқа негізделе отырып жұмысқа төмендегі міндеттер қойылады:
- Жастүріктер ұйымдастырған революцияға дейінгі Осман империясының экономикалық артта қалуын зерттеу;
- Революцияның алдындағы Түркия халқының тұрмыс-тіршілігін ашып көрсету;
- Империяның әділетсіздігіне қарсы халық наразылығының дамуын талдау;
- Буржуаздардың Абдул Хамит ІІ-ге қарсы халықты үгіттеуін және оның нәтижелерін сараптау;
- Жастүріктердің ұйымдастырған революциясының барысын анықтау;
- Революцияның нәтижелерін анықтау.
Тарихнамасы: Бұл тақырып ХХ ғ. көңіл бөлуге болатын тақырыптардың бірі болғандықтан, осы тақырыпқа байланысты әлемде көптеген кітаптар шығарылған. Осы дерек көздерін пайдалана отырып, әртүрлі көзқараста жазылған ондаған кітаптарды салыстыра келе жұмыстың жазылу барысында оларды мүмкіндігінше толық пайдаланылған.
Жұмыста пайдаланылған негізгі дерек көздері осы тақырыпта қалам қозғаған ғалымдар Новичев А.Д., Бутаев И., Водовозов В., Бондаревский Г.Л., Гусейнов И., Данциг Б.М., Готлиб В.В., С.Н. Бурин, Г.Д. Сүгірбаева және т.б. еңбектері пайдаланылды.
А.Д. Новичевтің «Экономика в Турций в период мировой войны» атты кітабының алғашқы тарауында Түркияның ХІХ ғ. экономикалық-әлеуметтік жағдайы толық сипатталған. Онда сол кезеңдегі көптеген мәселелер тереңінен қозғалып, оған тарихи сараптама берілген.
В.А. Гурко-Кряжиннің «Политические группировки в Турции» атты кітабында 1908-1909 жылғы ұйымдастырылған революцияның негізгі қаһармандары жастүріктер жайында біршама мәліметтер бар.
Б.М. Данцигтің «Турция» атты кейін кітап болып құрастырылған саяси-экономикалық очеркінде Түркияның экономикалық мүмкіншіліктері мен басқа елдермен салыстырғандағы сол кезеңдегі жағдай терең салыстырылған.
Қазақстандық еңбектерден С.Н. Бурин мен Г.Д. Сүгірбаевалар жазған «Қазіргі заман тарихы» атты оқулығы жұмыста пайдаланылды. Мұнда қысқа болғанымен нақты мәліметтер кеңінен талқыланған.
Осы және басқа да көптеген еңбектерді пайдалана отырып, шығыс пен батыстық дерек көздері салыстырыла отырып жазылды.
Жұмыстың құрылымы: Жұмысты толық әрі нақты баяндалу үшін үш бөлімге бөлініп жазылды: Кіріспе, Негізгі бөлім және Қорытынды.
Кіріспе бөлімі: Тақырыптың өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен міндеті, тарихнамасы, жұмыстың құрылымы, хронологиясы мен географиялық шеңбері атты бөлімшелерден тұрады.
Негізгі бөлім екі көлемді тараулардан құралған:
Алғашқы тарауына: «1908-1909 жылғы Түркиядағы революцияның әлеуметтік-экономикалық және саяси алғышарттары» деген тақырып қойылған. Тарау негізгі үш бөлімнен тұрады:
Алғашқы бөліміне: «Осман империясының экономикалық артта қалуының негізгі себептері» атты тақырып қойылған. Мұнда Осман империясының басқа Европа елдерімен салыстырғанда экономикалық және әлеуметтік салалары бойынша артта қалуы жайында айтылады. Әр түрлі дерек көздері арқылы аталған мәселені сараптап, талдап, негізгі себептерін анықтау бөлімнің негізгі мақсаты болып табылады.
Келесі бөлімі: «Сұлтан Абдул Хамит ІІ-нің деспоттық билігі және буржуазиялық революция қозғалысының құрылуы» деп аталады. Мұнда Абдул-Азиз бен Мұрат V-ден кейін таққа келген сұлтан Абдул Хамит ІІ-нің билік басына келуі, конституционерлермен арадағы қарым-қатынасы, шет елдіктерге деген сыртқы саясаты, оның жасаған заң жобалары және оған деген халық қарсылығы жайлы баяндалады және буржуазиялық қозғалыстың құрылуының алғышарттары, себептері және барысы жан-жақты талданады.
Үшінші бөлімі: «Буржуазиялық революция қозғалысының құрылуы» деп аталады. Мұнда революциялық қозғалыстың алғашқы алғышарттары және оның құрылу жолдары, революциялық комитеттердің бірігуі жайлы сөз болады.
ІІ-тарауы: «1908-1909 ж.ж. революция және жастүріктердің билік басына келуі» деп аталады. Мұнда сол кездегі халық арасында ықпалы өсіп келе жатқан жастүріктердің билікке келуі жайлы жазылған. Тарау екі бөлімге бөлінген:
Алғашқы бөлімі: «Көтерілістің алғашқы кезеңі» деп аталады. Мұнда көтерілістің ұйымдастырылуы, көтеріліс басшылары және алғашқы кезеңі жайлы дерек көздерін пайдалана отырып жан-жақты зерттелген.
Келесі бөліміне: «1909 жылдың 31-наурызындағы (13-сәуір) контрреволюциялық көтеріліс және оның басылуы. Көтерілістің екінші кезеңі» деген ат берілген. Мұнда революция кезіндегі негізгі оқиғалардың бірі жайлы жан-жақты мағлұмат берілген. Сонымен қатар көтеріліс кезіндегі революционерлер жасаған түбегейлі бетбұрыс жайлы баяндалған.
Хронологиясы: Жұмыстың алғашқы тарауында революцияға дейінгі Осман империясының әлеуметтік-экономикалық жағдайы сипатталғандықтан, оны тереңірек зерттеу үшін ХІХ ғ. екінші жартысында шығарылған заңдар жайында жазуды жөн деп таптық. Аталған заңдардың Түркия мемлекетіне өз дәрежесінде пайдасын тигізбегенімен, жанама түрде жастүріктердің көтерілісті ұйымдастыруына өз септігін тигізді. Осман империясы халқының ХІХ ғ. негізгі айналысатын кәсібі ауылшаруашылығы болғандықтан, жұмыстың алғашқы тарауының бірінші бөлімінде 1858 ж. шығарылған жер туралы заң жайына көбірек тоқталған. Сонымен қатар, осы бөлімде танзимат кезеңі (1839-1876) жайлы да біраз ақпараттар бар. Екінші бөлімде 1876 жылғы сарайдағы болған көтеріліс пен Абдул Хамиттің ІІ-нің таққа отыруы жайлы және оның елді басқару саясаты жайлы мағлұмат алуға болады.
Екінші тарауда 1908-1909 жылғы жастүріктер ұйымдастырған көтеріліс жайына кеңірек тоқталған. Сонымен қатар осы тарауда революциядағы негізгі оқиғалардың бірі 1909 жылдың 31-наурызындағы контрреволюциялық көтеріліс және оның барысы жайлы баяндалған.
Соңғы тарауда жастүріктердің билік басына келуі және оның ел басындағы атқарған шаралары жайында біршама ақпарлар алуға болады.
Жұмыстың үш тарауы үш кезеңге бөліп қарастырылған. Бірінші кезең 1858 жылдан 1908 жылғы көтеріліске дейінгі кезең. Екінші кезең революция жүріп жатқан 1908-1909 жылдар.
Географиялық шеңбері: Жұмыстың жазылу барысында қаралған географиялық шеңбері негізінен қазіргі Түркия мемлекеті орналасқан жерлер. Алғашында жұмыс түсінікті болу үшін Стамбул, Адрианополь, Салоник, Анатолия, Бағдат және Күрдістан жерлеріндегі жағдайлар мысал ретінде келтіріледі.
Негізгі оқиғалар қатары Македония, Салоники, Стамбул, Йылдыз, Бейрут және тағы да басқа қалалар мен порттарда орын алады.
Жанама түрде ХІХ ғ. Осман империясының қаржылық құрылымына ықпал етіп отырған Европа елдері Германия, Англия, Франция, Австро-Венгрия және Италия елдері, сонымен қатар Ресей және АҚШ мемлекеттері де жұмыста қатыстырылып отырады.
Тақырыптың өзектілігі: XIX ғасыр Осман империясы үшін оның бұрынғы құдіреттілігінен айырылу кезеңі болды. Империядан бірінен соң бірі аумақтар бөлініп шығып жатты, ал қалғандарындағы халықтар Осман құлдығына қарсы азаттық күреске шықты. XIX ғ. соңына қарай Түркия Африкадағы иеліктерінен түгелдей айрылды, ол империя үшін ежелден қауіп көзі болып есептеліп келген Балканнан да ығыстырылып шығарылды. 1877-1878 жылдардағы орыс-түрік соғысының барысында Османдарға Балканда шешуші соққы беріліп, империяның шекарасы Стамбулға дейін ығыстырылды. Османдардың өздерінің соңғы иеліктерін (Таяу Шығыс пен Арабиядағы) ұстап қала алмайтындығы анық болды. Түркия өзінің этникалық шекараларына (яғни негізінен түріктер қоныстанған аумақтарға) қайтып келе жатты.
Түркияның басты державалардан артта қалуы оның билік орындарын 1839 ж. "реформалар саясатын" – танзиматты жүргізуге мәжбүр еткен болатын. Елде феодализмге қарсылық күшейіп, демократиялық үйірмелер мен қоғамдар пайда бола бастады. 1865 ж. маусымда төңкеріс арқылы елде конституциялық құрылыс енгізуде жоспарлаған жас османдар қоғамы пайда болды. Бірақ 1866 ж. жасосмандар қоғамы ашылып қалып, талқандалды. Оның басшыларының кейбіреулері шетелге қашып барып, сол жақтан үгіт-насихат жұмыстарын жалғастыра берді. Жас османдар идеясы біртіндеп Түркияның ішінде де күшейе бастады.
XIX ғасырдың 70-жылдарынан бастап, империалистік мемлекеттер арасындағы Осман империясына капитал орналастыру үшін күрес күшейді. XIX ғасырдың аяғында Жас түріктер қимыл жасады. Олар 1889 жылы "Бірлік және прогресс" деп аталатын құпия комитет құрды. Жас түріктер конституциялық құрылыс орнатып, жалпы османизм идеологиясын буржуазиялық-революциялық османизмге айналдыруға тырысты, сұлтан билігіне қарсы күресті. Негізінен, офицерлер қауымына сүйене отырып, 1908 жылы шілдеде жас түріктер қарулы көтеріліс ұйымдастырып, Сұлтан Абдул-Хамид ІІ-ні 1876 жылғы конституцияны қалпына келтіруге шақырды. Жас түріктер революциясы (1908 ж.) жеңгенімен, өзінің бұрынғы буржуазиялық-революциялық маңызын жойды. Жас түріктер енді империядағы барлық халықтың тең құқығы орнына, оларды күштеп түріктендіру саясатын жүргізді. Жас түріктер елдің жағдайын жақсартуға күш салмады. Жерге жеке меншік күшейіп, шаруалар жерінен айырыла бастады. Жұмысшылардың ереуіліне заң жүзінде тыйым салынды. Демократиялық пиғылдағы адамдар қуғынға ұшырады. Түркияның Африкадағы ең соңғы иеліктері – Трополи мен Киренайка бөлініп шықты. Түріктер Додеканес аралынан айырылды. Осман-империясындағы елді еуропаландыру жөнінде жүргізілген реформалар экономикалық жаңғыруға қажетті жағдайларды жасай алмады. Тек батыс институттарын қабылдап қана қою мүлде жеткіліксіз еді, Ол қайта империя мен Батыс Еуропа дамуының арасындағы айырмашылықты бұрынғыдан бетер ұлғайта түсті. Ел ішінде тіпті түріктер Еуропа деңгейіне ешқандай да жақындай алмайды деген пікір де туды. Батыстағы прогрестің негізгі қозғаушысы – жеке бастың шымыр-ширақтығы Осман түріктерінде мүлде жоқ-тұғын, үкімет билігі өрісінен тыс жерде ешбір принцип те, ереже де болмады.
Реформашылардың XIX ғасырдың екінші жартысында империяны еуропаландыру жөніндегі күш-жігері шетелдіктердің ел ішіне еркін енуін бұрынғыдан бетер күшейтіп жіберді. Отаршылдық тәртіп енгізіліп, экономикаға мүлде көңіл бөлінбеді, өнеркәсіп тұралап, тұсалып қалды. Қаржы саясаты толығынан күйреді.
1890 жж. басында елдегі демократиялық қозғалыс қайта жанданды. Оған алдыңғы қатарлы офицерлер, интеллигенция, қалыптасып келе жатқан буржуазияның өкілдері қатысты. Бұл демократиялық қоғамдар мен үйірмелердің мүшелерін жастүріктер деп атады. Олар буржуазиялық реформаларды, ұлттық өнеркәсіптің дамуын, 1876 ж. жарияланып, іс жүзінде әрекетке кіріспеген конституция мен парламентті қалпына келтіруді жақтады. Үкімет жастүріктерді аяусыз жазалады. Соттар олардың басшыларын талай рет өлім жазасына кесті, көбінесе олардың көзін сотсыз-тергеусіз жасырын түрде жойып отырды.
Соған қарамастан елде жастүріктердің ықпалы өсе берді 1908 ж. шілдеде жастүрікшіл офицерлер Салоникиде көтеріліс шығарды. Көтеріліс тез арада бүкіл елге тарады, 24 шілдеде зәресі ұшқан сұлтан Абдул-Хамит II конституцияны қалпына келтіретіндігін жариялады. 1908 ж. соңында парламент ашылды, оның 230 депутатының 150-і жастүріктердің "Бірлік және прогресс" партиясының (демократиялық үйірмелердің бірігуі негізінде 1894 ж. құрылған болатын) өкілдері болды.
Бірақ сұлтанның кеңесшілерінен құрылған үкіметке олардың өкілдері жолатылмады. 1909 ж. сәуірде феодалдар мен жоғарғы діни басшылары Стамбулда бүлік шығарып, жастүріктерді қырып-жоюға шақырды. Астанада және басқа да жерлерде қанды қырғын басталып, көптеген жастүріктер қаза тапты. Бірақ олардың жетекшілері Македонияға қашып барып, өздеріне берілген солдаттар мен офицерлерден әскер жасақтады. Бұл әскер соғыс жүргізе отырып, 24-26 сәуірде Стамбулды басып алды.
Парламент сол мезетте сұлтанды тақтан түсірілді деп жариялады. Бірақ монархия жойылмады. Таққа орнынан түсірілген сұлтанның інісі Мехмед V отырды. Іс жүзінде үкімет жастүріктердің қолына көшті. Ол экономиканы, мемлекеттік басқару жүйесін, барлық өмір салтын жаңартудың кең бағдарламасын жасады. Бірақ реформалар өте баяу жүргізілді. Бірінші дүниежүзілік соғыс алдында, Абдул-Хамид сұлтанды құлатып, өкімет билігін алған Жас түрік партиясы келгеннен кейін, оқу-ағарту, буданды заң жүйесі мен армияны, орталық жөне уәлаят әкімшіліктері салаларын жаңғырту-өзгерту жұмыстары жүргізілді (Тургыт Өзөл. Түркия Еуропа аясында. "Заман-Қазақстан", 1993, 19 ақпан). Кейін олардың іске асырылуы итальян-түрік, екі Балкан және Бірінші дүниежүзілік соғыстарға байланысты тоқтап қалды.
Осы жоғарыда аталған мәселелер, атап айтқанда жастүріктердің билік басына жетуі және сол кездегі Түркияның экономикалық саяси жағдайын зерттеу жұмыстың өзекті мәселесі болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: 1908-1909 жылғы Түркиядағы революцияның алғышарттарын, даму дәрежесін және жастүріктердің билік басына келуін әр-түрлі дерек көздері арқылы талдап, сараптап, зерттеу жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Жоғарыда аталған мақсатқа негізделе отырып жұмысқа төмендегі міндеттер қойылады:
- Жастүріктер ұйымдастырған революцияға дейінгі Осман империясының экономикалық артта қалуын зерттеу;
- Революцияның алдындағы Түркия халқының тұрмыс-тіршілігін ашып көрсету;
- Империяның әділетсіздігіне қарсы халық наразылығының дамуын талдау;
- Буржуаздардың Абдул Хамит ІІ-ге қарсы халықты үгіттеуін және оның нәтижелерін сараптау;
- Жастүріктердің ұйымдастырған революциясының барысын анықтау;
- Революцияның нәтижелерін анықтау.
Тарихнамасы: Бұл тақырып ХХ ғ. көңіл бөлуге болатын тақырыптардың бірі болғандықтан, осы тақырыпқа байланысты әлемде көптеген кітаптар шығарылған. Осы дерек көздерін пайдалана отырып, әртүрлі көзқараста жазылған ондаған кітаптарды салыстыра келе жұмыстың жазылу барысында оларды мүмкіндігінше толық пайдаланылған.
Жұмыста пайдаланылған негізгі дерек көздері осы тақырыпта қалам қозғаған ғалымдар Новичев А.Д., Бутаев И., Водовозов В., Бондаревский Г.Л., Гусейнов И., Данциг Б.М., Готлиб В.В., С.Н. Бурин, Г.Д. Сүгірбаева және т.б. еңбектері пайдаланылды.
А.Д. Новичевтің «Экономика в Турций в период мировой войны» атты кітабының алғашқы тарауында Түркияның ХІХ ғ. экономикалық-әлеуметтік жағдайы толық сипатталған. Онда сол кезеңдегі көптеген мәселелер тереңінен қозғалып, оған тарихи сараптама берілген.
В.А. Гурко-Кряжиннің «Политические группировки в Турции» атты кітабында 1908-1909 жылғы ұйымдастырылған революцияның негізгі қаһармандары жастүріктер жайында біршама мәліметтер бар.
Б.М. Данцигтің «Турция» атты кейін кітап болып құрастырылған саяси-экономикалық очеркінде Түркияның экономикалық мүмкіншіліктері мен басқа елдермен салыстырғандағы сол кезеңдегі жағдай терең салыстырылған.
Қазақстандық еңбектерден С.Н. Бурин мен Г.Д. Сүгірбаевалар жазған «Қазіргі заман тарихы» атты оқулығы жұмыста пайдаланылды. Мұнда қысқа болғанымен нақты мәліметтер кеңінен талқыланған.
Осы және басқа да көптеген еңбектерді пайдалана отырып, шығыс пен батыстық дерек көздері салыстырыла отырып жазылды.
Жұмыстың құрылымы: Жұмысты толық әрі нақты баяндалу үшін үш бөлімге бөлініп жазылды: Кіріспе, Негізгі бөлім және Қорытынды.
Кіріспе бөлімі: Тақырыптың өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен міндеті, тарихнамасы, жұмыстың құрылымы, хронологиясы мен географиялық шеңбері атты бөлімшелерден тұрады.
Негізгі бөлім екі көлемді тараулардан құралған:
Алғашқы тарауына: «1908-1909 жылғы Түркиядағы революцияның әлеуметтік-экономикалық және саяси алғышарттары» деген тақырып қойылған. Тарау негізгі үш бөлімнен тұрады:
Алғашқы бөліміне: «Осман империясының экономикалық артта қалуының негізгі себептері» атты тақырып қойылған. Мұнда Осман империясының басқа Европа елдерімен салыстырғанда экономикалық және әлеуметтік салалары бойынша артта қалуы жайында айтылады. Әр түрлі дерек көздері арқылы аталған мәселені сараптап, талдап, негізгі себептерін анықтау бөлімнің негізгі мақсаты болып табылады.
Келесі бөлімі: «Сұлтан Абдул Хамит ІІ-нің деспоттық билігі және буржуазиялық революция қозғалысының құрылуы» деп аталады. Мұнда Абдул-Азиз бен Мұрат V-ден кейін таққа келген сұлтан Абдул Хамит ІІ-нің билік басына келуі, конституционерлермен арадағы қарым-қатынасы, шет елдіктерге деген сыртқы саясаты, оның жасаған заң жобалары және оған деген халық қарсылығы жайлы баяндалады және буржуазиялық қозғалыстың құрылуының алғышарттары, себептері және барысы жан-жақты талданады.
Үшінші бөлімі: «Буржуазиялық революция қозғалысының құрылуы» деп аталады. Мұнда революциялық қозғалыстың алғашқы алғышарттары және оның құрылу жолдары, революциялық комитеттердің бірігуі жайлы сөз болады.
ІІ-тарауы: «1908-1909 ж.ж. революция және жастүріктердің билік басына келуі» деп аталады. Мұнда сол кездегі халық арасында ықпалы өсіп келе жатқан жастүріктердің билікке келуі жайлы жазылған. Тарау екі бөлімге бөлінген:
Алғашқы бөлімі: «Көтерілістің алғашқы кезеңі» деп аталады. Мұнда көтерілістің ұйымдастырылуы, көтеріліс басшылары және алғашқы кезеңі жайлы дерек көздерін пайдалана отырып жан-жақты зерттелген.
Келесі бөліміне: «1909 жылдың 31-наурызындағы (13-сәуір) контрреволюциялық көтеріліс және оның басылуы. Көтерілістің екінші кезеңі» деген ат берілген. Мұнда революция кезіндегі негізгі оқиғалардың бірі жайлы жан-жақты мағлұмат берілген. Сонымен қатар көтеріліс кезіндегі революционерлер жасаған түбегейлі бетбұрыс жайлы баяндалған.
Хронологиясы: Жұмыстың алғашқы тарауында революцияға дейінгі Осман империясының әлеуметтік-экономикалық жағдайы сипатталғандықтан, оны тереңірек зерттеу үшін ХІХ ғ. екінші жартысында шығарылған заңдар жайында жазуды жөн деп таптық. Аталған заңдардың Түркия мемлекетіне өз дәрежесінде пайдасын тигізбегенімен, жанама түрде жастүріктердің көтерілісті ұйымдастыруына өз септігін тигізді. Осман империясы халқының ХІХ ғ. негізгі айналысатын кәсібі ауылшаруашылығы болғандықтан, жұмыстың алғашқы тарауының бірінші бөлімінде 1858 ж. шығарылған жер туралы заң жайына көбірек тоқталған. Сонымен қатар, осы бөлімде танзимат кезеңі (1839-1876) жайлы да біраз ақпараттар бар. Екінші бөлімде 1876 жылғы сарайдағы болған көтеріліс пен Абдул Хамиттің ІІ-нің таққа отыруы жайлы және оның елді басқару саясаты жайлы мағлұмат алуға болады.
Екінші тарауда 1908-1909 жылғы жастүріктер ұйымдастырған көтеріліс жайына кеңірек тоқталған. Сонымен қатар осы тарауда революциядағы негізгі оқиғалардың бірі 1909 жылдың 31-наурызындағы контрреволюциялық көтеріліс және оның барысы жайлы баяндалған.
Соңғы тарауда жастүріктердің билік басына келуі және оның ел басындағы атқарған шаралары жайында біршама ақпарлар алуға болады.
Жұмыстың үш тарауы үш кезеңге бөліп қарастырылған. Бірінші кезең 1858 жылдан 1908 жылғы көтеріліске дейінгі кезең. Екінші кезең революция жүріп жатқан 1908-1909 жылдар.
Географиялық шеңбері: Жұмыстың жазылу барысында қаралған географиялық шеңбері негізінен қазіргі Түркия мемлекеті орналасқан жерлер. Алғашында жұмыс түсінікті болу үшін Стамбул, Адрианополь, Салоник, Анатолия, Бағдат және Күрдістан жерлеріндегі жағдайлар мысал ретінде келтіріледі.
Негізгі оқиғалар қатары Македония, Салоники, Стамбул, Йылдыз, Бейрут және тағы да басқа қалалар мен порттарда орын алады.
Жанама түрде ХІХ ғ. Осман империясының қаржылық құрылымына ықпал етіп отырған Европа елдері Германия, Англия, Франция, Австро-Венгрия және Италия елдері, сонымен қатар Ресей және АҚШ мемлекеттері де жұмыста қатыстырылып отырады.
ЖОСПАР
І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ..
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ...
І-ТАРАУ. 1908-1909 ЖЫЛҒЫ ТҮРКИЯДАҒЫ РЕВОЛЮЦИЯНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... .
1. ОСМАН ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АРТТА ҚАЛУЫНЫҢ НЕГІЗГІ
СЕБЕПТЕРІ ... ... ... ... ... ... .
2. СҰЛТАН АБДУЛ ХАМИД ІІ-НІҢ ДЕСПОТТЫҚ БИЛІГІ
3. БУРЖУАЗИЯЛЫҚ РЕВОЛЮЦИЯ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ..
ІІ-ТАРАУ. 1908-1909 ж.ж. РЕВОЛЮЦИЯ ЖӘНЕ ЖАСТҮРІКТЕРДІҢ БИЛІК БАСЫНА
КЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... .
1. КӨТЕРІЛІСТІҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢІ ... ... ...
2. 1909 ЖЫЛДЫҢ 31-НАУРЫЗЫНДАҒЫ (13-СӘУІР) КОНТРРЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ КӨТЕРІЛІС
ЖӘНЕ ОНЫҢ БАСЫЛУЫ. КӨТЕРІЛІСТІҢ ЕКІНШІ КЕЗЕҢІ ... ... ... ... ... ..
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... .
ІV. СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ ... ... ... ...
V. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ...
І. КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: XIX ғасыр Осман империясы үшін оның бұрынғы
құдіреттілігінен айырылу кезеңі болды. Империядан бірінен соң бірі аумақтар
бөлініп шығып жатты, ал қалғандарындағы халықтар Осман құлдығына қарсы
азаттық күреске шықты. XIX ғ. соңына қарай Түркия Африкадағы иеліктерінен
түгелдей айрылды, ол империя үшін ежелден қауіп көзі болып есептеліп келген
Балканнан да ығыстырылып шығарылды. 1877-1878 жылдардағы орыс-түрік
соғысының барысында Османдарға Балканда шешуші соққы беріліп, империяның
шекарасы Стамбулға дейін ығыстырылды. Османдардың өздерінің соңғы
иеліктерін (Таяу Шығыс пен Арабиядағы) ұстап қала алмайтындығы анық болды.
Түркия өзінің этникалық шекараларына (яғни негізінен түріктер қоныстанған
аумақтарға) қайтып келе жатты.
Түркияның басты державалардан артта қалуы оның билік орындарын 1839 ж.
"реформалар саясатын" – танзиматты жүргізуге мәжбүр еткен болатын. Елде
феодализмге қарсылық күшейіп, демократиялық үйірмелер мен қоғамдар пайда
бола бастады. 1865 ж. маусымда төңкеріс арқылы елде конституциялық құрылыс
енгізуде жоспарлаған жас османдар қоғамы пайда болды. Бірақ 1866 ж.
жасосмандар қоғамы ашылып қалып, талқандалды. Оның басшыларының
кейбіреулері шетелге қашып барып, сол жақтан үгіт-насихат жұмыстарын
жалғастыра берді. Жас османдар идеясы біртіндеп Түркияның ішінде де күшейе
бастады.
XIX ғасырдың 70-жылдарынан бастап, империалистік мемлекеттер арасындағы
Осман империясына капитал орналастыру үшін күрес күшейді. XIX ғасырдың
аяғында Жас түріктер қимыл жасады. Олар 1889 жылы "Бірлік және прогресс"
деп аталатын құпия комитет құрды. Жас түріктер конституциялық құрылыс
орнатып, жалпы османизм идеологиясын буржуазиялық-революциялық османизмге
айналдыруға тырысты, сұлтан билігіне қарсы күресті. Негізінен, офицерлер
қауымына сүйене отырып, 1908 жылы шілдеде жас түріктер қарулы көтеріліс
ұйымдастырып, Сұлтан Абдул-Хамид ІІ-ні 1876 жылғы конституцияны қалпына
келтіруге шақырды. Жас түріктер революциясы (1908 ж.) жеңгенімен, өзінің
бұрынғы буржуазиялық-революциялық маңызын жойды. Жас түріктер енді
империядағы барлық халықтың тең құқығы орнына, оларды күштеп түріктендіру
саясатын жүргізді. Жас түріктер елдің жағдайын жақсартуға күш салмады.
Жерге жеке меншік күшейіп, шаруалар жерінен айырыла бастады. Жұмысшылардың
ереуіліне заң жүзінде тыйым салынды. Демократиялық пиғылдағы адамдар
қуғынға ұшырады. Түркияның Африкадағы ең соңғы иеліктері – Трополи мен
Киренайка бөлініп шықты. Түріктер Додеканес аралынан айырылды. Осман-
империясындағы елді еуропаландыру жөнінде жүргізілген реформалар
экономикалық жаңғыруға қажетті жағдайларды жасай алмады. Тек батыс
институттарын қабылдап қана қою мүлде жеткіліксіз еді, Ол қайта империя мен
Батыс Еуропа дамуының арасындағы айырмашылықты бұрынғыдан бетер ұлғайта
түсті. Ел ішінде тіпті түріктер Еуропа деңгейіне ешқандай да жақындай
алмайды деген пікір де туды. Батыстағы прогрестің негізгі қозғаушысы – жеке
бастың шымыр-ширақтығы Осман түріктерінде мүлде жоқ-тұғын, үкімет билігі
өрісінен тыс жерде ешбір принцип те, ереже де болмады.
Реформашылардың XIX ғасырдың екінші жартысында империяны еуропаландыру
жөніндегі күш-жігері шетелдіктердің ел ішіне еркін енуін бұрынғыдан бетер
күшейтіп жіберді. Отаршылдық тәртіп енгізіліп, экономикаға мүлде көңіл
бөлінбеді, өнеркәсіп тұралап, тұсалып қалды. Қаржы саясаты толығынан
күйреді.
1890 жж. басында елдегі демократиялық қозғалыс қайта жанданды. Оған
алдыңғы қатарлы офицерлер, интеллигенция, қалыптасып келе жатқан
буржуазияның өкілдері қатысты. Бұл демократиялық қоғамдар мен үйірмелердің
мүшелерін жастүріктер деп атады. Олар буржуазиялық реформаларды, ұлттық
өнеркәсіптің дамуын, 1876 ж. жарияланып, іс жүзінде әрекетке кіріспеген
конституция мен парламентті қалпына келтіруді жақтады. Үкімет
жастүріктерді аяусыз жазалады. Соттар олардың басшыларын талай рет өлім
жазасына кесті, көбінесе олардың көзін сотсыз-тергеусіз жасырын түрде жойып
отырды.
Соған қарамастан елде жастүріктердің ықпалы өсе берді 1908 ж. шілдеде
жастүрікшіл офицерлер Салоникиде көтеріліс шығарды. Көтеріліс тез арада
бүкіл елге тарады, 24 шілдеде зәресі ұшқан сұлтан Абдул-Хамит II
конституцияны қалпына келтіретіндігін жариялады. 1908 ж. соңында парламент
ашылды, оның 230 депутатының 150-і жастүріктердің "Бірлік және прогресс"
партиясының (демократиялық үйірмелердің бірігуі негізінде 1894 ж. құрылған
болатын) өкілдері болды.
Бірақ сұлтанның кеңесшілерінен құрылған үкіметке олардың өкілдері
жолатылмады. 1909 ж. сәуірде феодалдар мен жоғарғы діни басшылары Стамбулда
бүлік шығарып, жастүріктерді қырып-жоюға шақырды. Астанада және басқа да
жерлерде қанды қырғын басталып, көптеген жастүріктер қаза тапты. Бірақ
олардың жетекшілері Македонияға қашып барып, өздеріне берілген солдаттар
мен офицерлерден әскер жасақтады. Бұл әскер соғыс жүргізе отырып, 24-26
сәуірде Стамбулды басып алды.
Парламент сол мезетте сұлтанды тақтан түсірілді деп жариялады. Бірақ
монархия жойылмады. Таққа орнынан түсірілген сұлтанның інісі Мехмед V
отырды. Іс жүзінде үкімет жастүріктердің қолына көшті. Ол экономиканы,
мемлекеттік басқару жүйесін, барлық өмір салтын жаңартудың кең
бағдарламасын жасады. Бірақ реформалар өте баяу жүргізілді. Бірінші
дүниежүзілік соғыс алдында, Абдул-Хамид сұлтанды құлатып, өкімет билігін
алған Жас түрік партиясы келгеннен кейін, оқу-ағарту, буданды заң жүйесі
мен армияны, орталық жөне уәлаят әкімшіліктері салаларын жаңғырту-өзгерту
жұмыстары жүргізілді (Тургыт Өзөл. Түркия Еуропа аясында. "Заман-
Қазақстан", 1993, 19 ақпан). Кейін олардың іске асырылуы итальян-түрік, екі
Балкан және Бірінші дүниежүзілік соғыстарға байланысты тоқтап қалды.
Осы жоғарыда аталған мәселелер, атап айтқанда жастүріктердің билік
басына жетуі және сол кездегі Түркияның экономикалық саяси жағдайын зерттеу
жұмыстың өзекті мәселесі болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: 1908-1909 жылғы Түркиядағы революцияның
алғышарттарын, даму дәрежесін және жастүріктердің билік басына келуін әр-
түрлі дерек көздері арқылы талдап, сараптап, зерттеу жұмыстың негізгі
мақсаты болып табылады. Жоғарыда аталған мақсатқа негізделе отырып жұмысқа
төмендегі міндеттер қойылады:
- Жастүріктер ұйымдастырған революцияға дейінгі Осман империясының
экономикалық артта қалуын зерттеу;
- Революцияның алдындағы Түркия халқының тұрмыс-тіршілігін ашып
көрсету;
- Империяның әділетсіздігіне қарсы халық наразылығының дамуын талдау;
- Буржуаздардың Абдул Хамит ІІ-ге қарсы халықты үгіттеуін және оның
нәтижелерін сараптау;
- Жастүріктердің ұйымдастырған революциясының барысын анықтау;
- Революцияның нәтижелерін анықтау.
Тарихнамасы: Бұл тақырып ХХ ғ. көңіл бөлуге болатын тақырыптардың бірі
болғандықтан, осы тақырыпқа байланысты әлемде көптеген кітаптар шығарылған.
Осы дерек көздерін пайдалана отырып, әртүрлі көзқараста жазылған ондаған
кітаптарды салыстыра келе жұмыстың жазылу барысында оларды мүмкіндігінше
толық пайдаланылған.
Жұмыста пайдаланылған негізгі дерек көздері осы тақырыпта қалам
қозғаған ғалымдар Новичев А.Д., Бутаев И., Водовозов В., Бондаревский
Г.Л., Гусейнов И., Данциг Б.М., Готлиб В.В., С.Н. Бурин, Г.Д. Сүгірбаева
және т.б. еңбектері пайдаланылды.
А.Д. Новичевтің Экономика в Турций в период мировой войны атты
кітабының алғашқы тарауында Түркияның ХІХ ғ. экономикалық-әлеуметтік
жағдайы толық сипатталған. Онда сол кезеңдегі көптеген мәселелер тереңінен
қозғалып, оған тарихи сараптама берілген.
В.А. Гурко-Кряжиннің Политические группировки в Турции атты кітабында
1908-1909 жылғы ұйымдастырылған революцияның негізгі қаһармандары
жастүріктер жайында біршама мәліметтер бар.
Б.М. Данцигтің Турция атты кейін кітап болып құрастырылған саяси-
экономикалық очеркінде Түркияның экономикалық мүмкіншіліктері мен басқа
елдермен салыстырғандағы сол кезеңдегі жағдай терең салыстырылған.
Қазақстандық еңбектерден С.Н. Бурин мен Г.Д. Сүгірбаевалар жазған
Қазіргі заман тарихы атты оқулығы жұмыста пайдаланылды. Мұнда қысқа
болғанымен нақты мәліметтер кеңінен талқыланған.
Осы және басқа да көптеген еңбектерді пайдалана отырып, шығыс пен
батыстық дерек көздері салыстырыла отырып жазылды.
Жұмыстың құрылымы: Жұмысты толық әрі нақты баяндалу үшін үш бөлімге
бөлініп жазылды: Кіріспе, Негізгі бөлім және Қорытынды.
Кіріспе бөлімі: Тақырыптың өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен міндеті,
тарихнамасы, жұмыстың құрылымы, хронологиясы мен географиялық шеңбері атты
бөлімшелерден тұрады.
Негізгі бөлім екі көлемді тараулардан құралған:
Алғашқы тарауына: 1908-1909 жылғы Түркиядағы революцияның әлеуметтік-
экономикалық және саяси алғышарттары деген тақырып қойылған. Тарау негізгі
үш бөлімнен тұрады:
Алғашқы бөліміне: Осман империясының экономикалық артта қалуының
негізгі себептері атты тақырып қойылған. Мұнда Осман империясының басқа
Европа елдерімен салыстырғанда экономикалық және әлеуметтік салалары
бойынша артта қалуы жайында айтылады. Әр түрлі дерек көздері арқылы аталған
мәселені сараптап, талдап, негізгі себептерін анықтау бөлімнің негізгі
мақсаты болып табылады.
Келесі бөлімі: Сұлтан Абдул Хамит ІІ-нің деспоттық билігі және
буржуазиялық революция қозғалысының құрылуы деп аталады. Мұнда Абдул-Азиз
бен Мұрат V-ден кейін таққа келген сұлтан Абдул Хамит ІІ-нің билік басына
келуі, конституционерлермен арадағы қарым-қатынасы, шет елдіктерге деген
сыртқы саясаты, оның жасаған заң жобалары және оған деген халық қарсылығы
жайлы баяндалады және буржуазиялық қозғалыстың құрылуының алғышарттары,
себептері және барысы жан-жақты талданады.
Үшінші бөлімі: Буржуазиялық революция қозғалысының құрылуы деп
аталады. Мұнда революциялық қозғалыстың алғашқы алғышарттары және оның
құрылу жолдары, революциялық комитеттердің бірігуі жайлы сөз болады.
ІІ-тарауы: 1908-1909 ж.ж. революция және жастүріктердің билік басына
келуі деп аталады. Мұнда сол кездегі халық арасында ықпалы өсіп келе
жатқан жастүріктердің билікке келуі жайлы жазылған. Тарау екі бөлімге
бөлінген:
Алғашқы бөлімі: Көтерілістің алғашқы кезеңі деп аталады. Мұнда
көтерілістің ұйымдастырылуы, көтеріліс басшылары және алғашқы кезеңі жайлы
дерек көздерін пайдалана отырып жан-жақты зерттелген.
Келесі бөліміне: 1909 жылдың 31-наурызындағы (13-сәуір)
контрреволюциялық көтеріліс және оның басылуы. Көтерілістің екінші кезеңі
деген ат берілген. Мұнда революция кезіндегі негізгі оқиғалардың бірі жайлы
жан-жақты мағлұмат берілген. Сонымен қатар көтеріліс кезіндегі
революционерлер жасаған түбегейлі бетбұрыс жайлы баяндалған.
Хронологиясы: Жұмыстың алғашқы тарауында революцияға дейінгі Осман
империясының әлеуметтік-экономикалық жағдайы сипатталғандықтан, оны
тереңірек зерттеу үшін ХІХ ғ. екінші жартысында шығарылған заңдар жайында
жазуды жөн деп таптық. Аталған заңдардың Түркия мемлекетіне өз дәрежесінде
пайдасын тигізбегенімен, жанама түрде жастүріктердің көтерілісті
ұйымдастыруына өз септігін тигізді. Осман империясы халқының ХІХ ғ. негізгі
айналысатын кәсібі ауылшаруашылығы болғандықтан, жұмыстың алғашқы тарауының
бірінші бөлімінде 1858 ж. шығарылған жер туралы заң жайына көбірек
тоқталған. Сонымен қатар, осы бөлімде танзимат кезеңі (1839-1876) жайлы да
біраз ақпараттар бар. Екінші бөлімде 1876 жылғы сарайдағы болған көтеріліс
пен Абдул Хамиттің ІІ-нің таққа отыруы жайлы және оның елді басқару саясаты
жайлы мағлұмат алуға болады.
Екінші тарауда 1908-1909 жылғы жастүріктер ұйымдастырған көтеріліс
жайына кеңірек тоқталған. Сонымен қатар осы тарауда революциядағы негізгі
оқиғалардың бірі 1909 жылдың 31-наурызындағы контрреволюциялық көтеріліс
және оның барысы жайлы баяндалған.
Соңғы тарауда жастүріктердің билік басына келуі және оның ел басындағы
атқарған шаралары жайында біршама ақпарлар алуға болады.
Жұмыстың үш тарауы үш кезеңге бөліп қарастырылған. Бірінші кезең 1858
жылдан 1908 жылғы көтеріліске дейінгі кезең. Екінші кезең революция жүріп
жатқан 1908-1909 жылдар.
Географиялық шеңбері: Жұмыстың жазылу барысында қаралған географиялық
шеңбері негізінен қазіргі Түркия мемлекеті орналасқан жерлер. Алғашында
жұмыс түсінікті болу үшін Стамбул, Адрианополь, Салоник, Анатолия, Бағдат
және Күрдістан жерлеріндегі жағдайлар мысал ретінде келтіріледі.
Негізгі оқиғалар қатары Македония, Салоники, Стамбул, Йылдыз, Бейрут
және тағы да басқа қалалар мен порттарда орын алады.
Жанама түрде ХІХ ғ. Осман империясының қаржылық құрылымына ықпал етіп
отырған Европа елдері Германия, Англия, Франция, Австро-Венгрия және Италия
елдері, сонымен қатар Ресей және АҚШ мемлекеттері де жұмыста қатыстырылып
отырады.
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І-ТАРАУ. 1908-1909 ЖЫЛҒЫ ТҮРКИЯДАҒЫ РЕВОЛЮЦИЯНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1. Осман империясының экономикалық артта қалуының негізгі себептері
Осман империясы Еуропа мәдениеті, экономикасы, саясатында елеулі рөл
атқарды. Ол туралы белгілі ғалымдар: Королина Финкель, Тадасхи Судзуки,
Гавар Агастон, Абулкадыр Озжан т.б. жан-жақты бағалады. Енді солардың
зерттеулерінен қысқаша үзінді келтірейік. Королина Финкель: "Осман
империясы кезеңін түрік-ислам дәуірі деп атау орынды. Қазір біз бұл дәуір
түрік идеясының салтанат құрған дәуірі екенін мойындаймыз. Мені шовинист
деп айыптаушыларға түсіндіретін бір жайт, мен ағылшын қызымын. Түрік
мәдениеті мен түрік тәрбиесі бізден түп-тамырымен ерекшеленеді. ХV-ХVІ
ғасырлардағы Осман немесе түрік-ислам ғасыры "Алтын ғасыр" болып табылады.
Осман үстемдігі кезіндегі әскери қуат лайықты түрде бәрінен жоғары
бағаланды" (Королина Финкель, доктор наук. "Удивительный век". "Заман-
Қазақстан", 1997, 14 наурыз.). Тадасхи Судзуки: "XVII ғасырда әлемді үш
держава биледі: Сефевидгер, Османдар және Бабуридтер. Бұл әулеттердің
барлығы да түркі-мұсылмандардан тұрды, Үндістаннан Еуропаға дейін түріктер
үстемдік етті. Индияда ислам мәдениетін түркі бабуридтер бекітті. XVII
ғасырдың ортасы XVIII ғасырдың басында Османдар Еуропаға күшті ықпал етті
XVI ғасырдың аяғына дейін әлем мәдениетінің негізін Шығыс мәдениеті құрды.
XVIII ғасырдан кейін пайда болған Батыс енді XXI ғасырда гегемон бола
алмайды және әлемде үлкен өзгеріс болады. XVI ғасырда Қиыр Шығыстан
құрылған Біртұтас дүниетану көзқарасы жүйесі көптеген халықты топтастырды
және ішкі әсермен көп уақыт қарсыласты. Бүгінгі таңда бұл жүйе жойылды, ал
жаңасы құрылып үлгерген жоқ, соның нәтижесінде не соғыс не келісіммен
шешіледі. XVI ғасыр басқа дәуірлерден өз ерекшелігімен ерекшеленеді. Мен
Жапон тілінде Осман тарихын жазғанымда, оның билігіндегі даму кезендерін
ерекше көрсеттім" (Тадасхи Судзуки. Доктор наук, профессор (Токийский
университет): "Османская система - самая прогрессивная". "Заман-Қазақстан,
1997, 14.03.). Габор Агастон: "XVI ғасырда Осман мемлекеті әлемдік держава
болды. Ол өзіне бағынышты Балқанға ерекше әсер етті. Османдықтар халықтың
ішкі басқаруына және дініне араласпады. Ол жөнінде тіпті шіркеу иелерінің
өзі былай деген: "османдар католиктерден біршама жақсы, өйткені олар біздің
дінімізді ауыстырмайды және бұзбайды". XIX ғасырдағы Осман мемлекетімен XVI
ғасырдағы Осман мемлекетін салыстыруға болмайды. Осман императорлығы
Балканға прогресті әсерін тигізді. Османдықтар келгенге дейін үлкен көлемде
кіші шіркеулер билік құрды және оның әрқайсысы өзіне халықтан салық жинады.
Түріктер бұл салықтар мен алымдарды тоқтатты. Тіпті Османдарға тәуелді емес
Трансильван және Маджар патшалығындағы маджарлар османдарша киінді, кейін
бұл үлгіні Францияға дейін жеткізді" (Габор Агастон, доцент Будапештского
университета: "Влияние Османского государства на Балканы. "Заман-
Қазақстан". 1997, 14 наурыз.). Абдулкадыр Озжан: "Батыс халықтары "түрік"
этнонимін "Ислам және "мұсылмандық" түсінігімен байланыстырады. Ғасыр
бойына барлық мұсылмандар түріктер деп аталды. Османия Еуропаға ішкерілей
енген ХV-ХVI ғ.ғ. Индияда бабуридтер билік құрды, Батысқа және Шығысқа
исламды таратушылар түріктер болды, "Түрік дәуірі" туралы айтылған кезде
тек олардың билік құрған жерлерінің географиялық шекарасы ғана емес, сондай-
ақ олардың дүниежүзілік саясатқа тигізген ықпалы да айтылады. Мысалы:
Сұлтан Канукидің француз короліне берген қатал бұйрығы түрік билігінің
талассыз беделін көрсетеді. Осман мемлекетінің әлемдік саясатқа ықпалын,
АҚШ немесе КСРО-ның геосаяси беделімен салыстыруға болмайды. Бұл екі
мемлекет те ғасырға жетпейтін уақыт кезеңінде дүниежүзілік аренада бәсекеге
түсті. Осман мемлекеті XVI ғасырда әлемдегі бірден-бір қуатты держава
болды" (Абдулкадыр Озжан, доктор исторических наук, профессор: "Заман-
Қазақстан". 1997, 14 наурыз.).
Алайда XVII ғасырдың аяғынан-ақ тұғыры әлсірей бастайды. Жаңа теңіз
жолының ашылуы Жерорта теңізіндегі сауда-саттық көздерін жабады. Империяны
қорғау қажеттігі, ұдайы болып жататын соғыстар оның ішкі қорын сарқиды...
Осман империясының әлсіреп құлауының басты себебі – ол өзінің
экономикалық даму жолын таба алмады. Батыс Еуропа болса, оның жөні басқа
еді. Ол бұл кезде жаңғыру, реформа, Француз революциясы, либерализм,
өнеркәсіп революциясы кезеңдерінен, "ұлт-мемлекет" айналымы сатысынан өткен
еді. Ал Осман мемлекеті Византия империясының дәстүрін айнытпай қабылдаған
болатын, оның экономикасы мемлекеттің басқаруы мен бақылауына негізделген-
ді, ол, мәселен, бағаны белгілеуден және қымбат тауарлар мен тұтыну
заттарын сатуды уысынан шығармаудан анық көрінетін. Осынау дәстүрлерді
экономиканың ислами қағидасымен үйлестіру өте қиын іс еді.
Империя әлсіреуінің алғашқы белгілері үкіметгі алаңдатпай тұра алмады.
Ауадан реформа рухы есті. Бірақ реформашылар тек мемлекетті күшті үкіметпен
нығайту жайын ғана ойлады. Олар, сөйтіп, өткенде болған нәрселерді ғана
қалпына келтіруге ұмтылды.
Империяның құлай бастауы Батыстың оған деген көзқарасын өзгертті. XVI
ғасырда құрмет-қошеметке бөленген түріктен енді олар жиіркенетін болды.
Түрік надан да жабайы деген пікір қалыптасты, сөйтіп мұндағы езілген,
қаналған христиандарға көмектесу саясатының негізі қаланды. Сонда дін
Батыстың нағыз шын саяси мақсаттарын бүркемелеуге қызмет етті.
Осман империясы басқа державалармен салыстырғанда саяси және
экономикалық тұрғыдан алып қарағанда артта қалған мемлекеттердің бірі
болды. Артта қалуының негізгі себептерінің бірі феодалдық және капиталистік
құрылымдарды бірдей пайдалануы еді.
XVIII ғасырдың 60-жылдарының бас кезінде орыс отарлар оңтүстікке қарай
жылжыды. Бірақ Ресейде бұрынғысынша оңтүстік теңіздерге шығатын жол
болмады. Түркия Қара теңізде монополияның қожасы болды.
Ресейдің 1768-1769 жылдардағы Түркиямен соғысы сәтті болды. Өзгеріс
1770 жылдары орыс армиясының соғыс қимылдарына Дунай өзенінің төменгі
жақтарында бірнеше жеңістерге қол жеткен кезде болды, бұлардың ішіндегі ең
елеулі Ларга мен Кагул түбіндегі орыс армиясының жеңістері больш саналады.
Орыс эскадрасы Балтық теңізінен Жерорта теңізіне келіп, Түрік армиясының
тылында, 1770 жылы 5 шілдеде Чесмен қойнауында Түрік флотын жеңіліске
ұшыратты. Дарденелланы қоршап алды. Грецияға десант түсірді. 1771 жылы Орыс
армиясы Қырымның барлық теңіз орталықтарын басып алды. 1773 жылы соғыс
қимылдары қайтадан күшейе түсті, бірақ Түркия бітім туралы сөзді естігісі
де келмеді, тек Суворовтың Дунайдың оңтүстік жағалауындағы күшті Тартукай
қамалын алу және оның 1774 жылы Козлуджа маңында маңызды жеңіске жетуі
Түркияны келіссөздерге баруға мәжбүр етті. Солай бола тұрса да, кішкене
Кучук-Кайнарджи деревнясында 1774 жылы 10 шілдеде қол қойылған бітім
келіссөзі оңтүстік проблемасын шешуде жасалған маңызды қадам болып
табылады. Қырымның Түркияға вассалдық тәуелділігі жойылды. Ресей Днепр мен
Оңтүстік Буг арасынан Кинбурын мен қоса жер және Керчті алды, Азов, Қара
теңізбен, Қара теңіз бұғаздарымен сауда кемелерінің кедергісіз жүзуіне
құқық алды.
Бірінші орыс-түрік соғысының қортындысында Ресей Қырымның ішкі және
сыртқы істеріне қол сұға бастады. Қырым хандығы терең дағдарыс жағдайына
ұшырады. Қырым татарларының тәуелсіздікке деген күресінен еш нәтиже
шықпады. Қырым жағалауына жіберілген орыс эскадрасы мен армиясы Қырымның
тәуелсіздігін тез жаныштады. 1783 жылы көктемде Қырым хандығы жойылып, оның
қарауындағылардың бәрі Ресей құрамына енгізілді, мұны 1783 жытдың аяғында
Түркия да мойыңдауға мәжбүр болды. Ресей оңтүстік Бугтан Кубаньға дейін
бүкіл Азов және бүкіл Қара теңіз алқабын алды. Құрылып келе жатқан Қара
теңіз флотының базасы Ақжар (Севастополь) болды.
Ресеймен болған соғыстың сәтсіздігі Түркияда әскери лендік жүйе
дағдарысын тереңдете түсті. Армияның жауынгерлік қабілеті төмендеді.
Билеуші тап шаруаларды қанауды күшейтті. Ал елде ауыл шаруашылық негізі
шайқала бастады. Шаруа жерін тастап, қалаға қашты. Сыртқы сауда іс жүзінде
шетел капиталы мен компрадорлық буржуазияға бағынды. Рынок қысқарды.
Түркияның билеуші топтары елді қамтыған дағдарыстан реформа жүргізу арқылы
құтылмақ болды. XVIII ғасырдың басында Сұлтан Селлим III (1789-1807 ж.ж.)
билік еткен кезде оның төңірегіндегі шағын топ алғашқы реформалар ұсынды.
Реформаларда әскери-феодалдық жер иелігін реттеу, жаңа еуропаша үйретілген,
тәртіпті жаяу әскер құру, армия жөне флотпен байланысты мануфактуралық
өндірісті ұлғайту т.б. шараларды жүзеге асыру мақсаты көзделді. Бұлардың
кейбірі ғана жүзеге асырылды. Тек 1826 жылы Сұлтан Махмуд II (1808-1839
ж.ж. билік еткен) тұсында ғана армия қайта құрылып, мемлекеттік әкімшілік
құрылым, финанс, құқық, ішінара мәдениет салаларында прогрестік шаралар
жүзеге асты, ең маңыздысы: әскери-лендік жүйе жойылды. Бірақ Махмуд II
реформасы Осман империясының ыдырауын тоқтата алмады. 1911-1919 жылдарды
Египет патшасы Мухамед Әли өзіне қаратқан Арабияның едәуір бөлігі Мекке,
Мединамен қоса, сол кезде Египеттің билігіне көшті. 1806 жылы Балканда іс
жүзінде тәуелсіз Сербия құрылды.
Ресейдің шекарасы Прутқа дейін кеңейді. 1830 жылы Греция тәуелсіздік
алды, Түркия сыртқы, кей тұста ішкі саясатта дербестіктерінен айырылды.
Түркияның Еуропа капиталына тәуелділігі күшейді. Сондай жағдайда Түркияның
билеуші тобы 1839 жылы жаңадан реформалар жүргізуге ұмтылды. Бұл реформалар
Түркия тарихында ТАНЗИМАТ ("Жаңа") деп аталды. Танзимат негізінде біраз
өзгерістер жасалды. Мемлекеттік-әкімшілік басқару сол салада әскери-
феодалдық тәртіптің қалдығы жойылды деп тапты, түркі интеллигенциясының
қалыптасуына, танзиматта бекітілген сот ісі, әдебиеттің пайда болуына
жағдай туғызды.
Экономиканың негізін ХІХ ғ. аяғында халықтың 85 пайызы ұстанған
ауылшаруашылығы қалады. 1858 жылы шығарылған жер туралы заңында Осман
империясының барлық жерлері бірнеше категорияларға бөлінді: мүлік (жеке),
мири (мемлекеттік), вакф (дін басылардың жерлері), метруке (халыққа қажетті
құрылымдар салатын жерлер бөлігі), меват (жарамсыз жерлер). ХІХ ғ. дейін
барлық шығыс елдеріндегі секілді Осман империясында да барлық жарамды
жерлер мемлекеттің қолында шоғырланған болатын. Алайда тауар-қаржы
айналымының дамуы бұл жағдайды жойып жіберді. Танзимат кезеңінде (1839-
1876) мемлекеттің қолында шоғырланған жарамды жерлерді сату жайында бірнеше
заңдар шықты. Осының әсерінен мемлекет жері бірте-бірте қолында қаржысы бар
мемлекет шенеуніктерінің қолына өте бастады. ХІХ ғ. аяғында
ауылшаруашылығына жарамды жерлердің барлығы жалпы халықтың бес пайызын ғана
құрайтын ірі феодалдар немесе мемлекеттік шенеуніктер қолына шоғырланды.
Миллиондаған қарапайым шаруалар қолында жердің тек 35 пайызы ғана болды
(Бутаев И., Проблемы Турции, М., 1925., 45-бет). Жері жоқ шаруалар халықтың
10 пайызын құрады. Ірі жер иелері шаруаларға жерлерін мубассирлер (делдал)
арқылы арендаға беріп отырды. Жер иелері мен шаруалар арасында жүрген
делдалдар көбірек пайда табу үшін шаруалардан көп мөлшерде салық алды. Бұл
жағдай шаруаларды қосымша шығындарға алып келді. Ірі жер иелері дін
басыларын өз жақтастары ету мақсатында мешіттер мен медреселерге өз
жерлерінің бір бөлігін беріп отырды. Егер де помещиктер мен ірі жер
иелерінің мұрагері болмаса, онда ол жер тағы да сол дін басылар қолына
өтті. Осының әсерінен дін басылары елдің көптеген жерін өз қолында ұстап
отырды. Вакф жерлері де шаруаларға делдалдар арқылы арендаға беріліп,
мешіттер байыған үстіне байи берді.
Вакф жерлері мемлекет қазынасына салыт төлемейтіндіктен, бұл да
мемлекеттің экономикалық жағдайының құлдырауына алып келген негізгі
себептердің бірі болды. Мұндай жағдайды болдырмау үшін 1873 жылы сұлтан
Абдул Азиз вакф жерлерін қайтадан мемлекет игілігіне қайтару туралы
мәселені көтерді. Алайда бұл дін басылар тарапынан да, ірі жер иелері
тарапынан да қолдау таппады.
Түркияның кейбір аудандарында, мысалы, шығыс Анатолияда, Күрдістанда
феодалдық-крепостниктік жүйе әлі өз күшін жоймаған болатын. Мұнда барлық
жер билерге тәуелді болды. Мұндай жағдай әрине шаруаларға көптеген
қолайсыздықтар алып келді.
Шаруаларды егіске қажетті дәнді дақылдармен, қаражатпен қамтамасыз етіп
отырған көптеген пысықай кәсіпкерлер өздері берген қаржыларын тауардан
шығатын табыстың жартысы арқылы шығарып отырды. Оның үстіне жердің
өтемақысы қосылып, шаруалар келесі жылды тағы да былтырғы жылдың қарызымен
қарсы алды (Новичев А.Д., Экономика в Турций в период мировой войны., М,-
Л., 1935., 67 б.). Ақша-тауар айналысының дамуымен шаруалар үшін жаңадан
құн салықтары өсе бастады. Құн салығының негізгі бір түрі – ашар деп
аталды. Ол бойынша шаруа егінінің оннан бірін мемлекетке беруі тиіс
болатын. Одан бөлек шаруалар жердің құнының 4 пайызына татитын верги деп
аталатын жер салығын, әр мал басына 40 пиастродан келетін мал салығын
(ресми агнам), жайлау және қыстау салығын, мектеп салығын және диірмен
салығы секілді шаруаларды күйзеліске алып келген көптеген салықтарды төлеуі
тиіс болды. Бұл салықтарды төлеу үшін шаруаға арада жүрген делдалдардың
ұсынған бағасына егінді сатуы тиіс болды. Заң бойынша елдің барлық ер
азаматтары жылына төрт күн жолды жөндеуі немесе құрылыс жұмыстарына ақша
төлеуі қажет болатын.
ХІХ ғ.аяғы мен ХХ ғ. басында Осман империясының сыртқы саудасы жартылай
колониялық келбетте болды. Түркия ауылшаруашылық өнімдерін экспорттап,
жаппай тұтыну заттарын, ауылшаруашылық техникасын импорттады. Түркияның
сыртқы сауда қарым-қатынасы орнатылған негізгі мемлекеттер – Европаның
дамыған мемлекеттері Германия, Англия, Франция, Австро-Венгрия және Италия
елдері болды. Ресей және АҚШ елдерімен сыртқы сауда қарым-қатынасы
айтарлықтай болмады. Осы тұста айта кететін мәселе Осман империясының
жартылай отарға айналуы әсерінен бір кездегі жақсы дамыған ішкі сауда
жойылып, мұндай қарым-қатынастар негізінен портты қалаларға өтті. Бұны ішкі
қалалардағы халық саны кеміп, портты қалалардағы халық санының өсуінен-ақ
көруге болады. Мысалы, Анатолияның ішкі қалаларындағы халық саны 48 мыңға
кеміп, жағалаудағы қалалардың халық саны 154 мыңға жетті (Новичев А.Д.,
Очерки экономики Турции до мировой войны., М.-Л., 1937., 117 б. ).
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында Осман империясы шет елден келетін
тауарлардың бағасын түсіруге әрекет жасағанымен, мұндай қадамдары сәтсіз
аяқталды. Түрік нарығының негізгі көздері шетел компанияларының қолында
болды. Сондықтан олардың қажет болған жағдайда бағаны түсіріп, қажет болған
жағдайда бағаны көтеріп отыруға мүмкіншіліктері болды. Олар түрік елінің
жібек және мата өндірісімен айналысатын құрылымдарын жойып, оның орнына
жергілікті арзан жұмыс күшін және шикізатын пайдаланып өз құрылымдарын
құрды. Осының әсерінен жергілікті кәсіпкерлер барлық күштерін және қаржысын
өз өнімдерін өндіруге емес, шеттен алып келінетін бұйымдарды көтерме
бағамен сатып алып, өз еліне қымбат бағамен сатумен айналысты. Айта кететін
бір мәселе, олар, яғни жергілікті кәсіпкерлер тек тауарлардың алым-
сатымымен ғана емес, жергілікті арзан шикізат көзін шет елдіктерге сатумен
де айналысты.
Қалай болғанда да Түркияның сыртқы саудасы 25 жылда (1884-1908) импорт
бойынша 62 пайызға ғана, экспорт бойынша 42 пайызға ғана, ал сальдо – 20
пайызға ғана артты (Алимов А., Турция., Очерки по истории Востока в эпоху
имперализма., М.-Л., 1934., 34 б.). Осман империясының экономикалық артта
қалуы өз елінде мемлекеттік зауыт-фабрикалардың болмауымен де
байланыстырылады. Стамбул, Адрианополь, Салоник және Бағдаттағы бірнеше
диірмендер, бір фарфор зауыты, бірнеше сабын зауыты, бірнеше темекі зауыты,
жіп иіру, қағаз дайындайтын және тағы да басқа майда өндіріс орындары міне
түрік өндірісі осымен ғана шектелді. Осман империясында 1871 жылы тау-кен
өндірісіне рұқсат алған шетел компаниялары осы салада жақсы жұмыс істеп
жатты. Аграрлық мәселенің дұрыс шешілмеуінен ауылшаруашылығының артта
қалуы, ауылдардағы феодалдық қарым-қатынас, шетел монополиялары тарапынан
экономикалық және саяси қысым, Сұлтан Абдул Хамит ІІ-нің билік басына
келуіне байланысты тоталитаризм – міне осы себептер Түркияның экономикалық
және саяси дамуына үлкен кедергі келтірді.
Негізгі өндіріс орындары шетелдіктердің қолында тұрғандықтан дамыған
Европа елдері оны Түркияға қысым жасау үшін пайдаланды. Шетел капиталы
басында Түркия экономикасының ішкі және сыртқы сауда нарығында үлкен
жандандыру алып келді. Алайда шет елдіктердің арзан және түрік тауарларымен
сапасы бойынша теңесе алатын тауарлары Түркияның өзінің өндірісінің дамуына
тежеу жасады. 1895-1896 жылдардағы Осман империясында болған армяндарды
ұрып-соғу оқиғасы да сауда мен қолөнер өндірісіне өз әсерін тигізді.
Армяндардың басқа елдерге жаппай көшуі аталған салаларды дамытпай тастады.
Осман империясының құлдырауы оның жүздеген жылдар бойы мемлекеттік
бюджетті есептемеуінен де көрініс тапты. Тек 1862 жылы ғана билік бұл
мәселені шешуге біршама талпыныс жасағанымен ол 1909 жылға дейін өз түйінін
тапқан жоқ.
Түркияның экономикалық шайқалысында ХІХ ғ. 60 жылдары құрылған
банктердің еңбегі орасан зор болды. Олардың ішіндегі ең ірілері – 1863
жылы құрылған Оттаман банкі (Османлы банкасы), 1868 жылы құрылған – Оттаман
несие банкісі (Османлы умуми креди банкасы), 1864 жылы құрылған – Осман
империясының Лигасы (Истанбул османлы императорлугу сосьете банкасы), 1888
жылы құрылған – Солоник банкі (Селяник банкасы), 1871 жылы құрылған –
Австро-Оттаман банкі (Османлы-Авустурья банкасы) және тағы басқалары болды.
Осы банктердің арқасында шетел капиталистері Осман империясының қаржылық
жүйесінің барлық тетіктерін ұстап отырды. ХІХ ғ. аяғына дейін банк
жүйелерін франко-австрия елдері басқарып келсе, ХХ ғ. басында германдықтар
бұл салада басым түсе бастады. 90-жылдардың аяғында елге 1 млн. маркамен
іске кіріскен Неміс-Палестин банкі 1912 жылы бұрынғы дәрежесінен 20 есе
өсті. Германиядан басқа Европа елдері де қалыспауға тырысты. 1907 жылы
Итальян коммерциялық банкі, 1909 жылы ағылшын банкі, 1910 жылы патшалық
Ресей банкі құрылды. Мемлекет жалпы ішкі өнімнің көп бөлігін қарыздарын
жабуға жұмсады. Жыл сайын бұл мақсатта 13 млн. лир жұмсалды. Ал бюджет
кірістері тек 25 млн. лир екенін ескерсек, онда Түркия мемлекеттік кірістің
жартысына жуығын қарыздарын жабуға жұмсағанын есептеп шығу қиын емес. Бұл
қарыздарын жабуы үшін басқа елдерден қарыз алу өз нәтижесін көрсетпеді.
Соңында 1875 жылдың 6-қазанында Түркия өзін-өзі банкрот деп жариялады.
Осман империясының аталған шарасы ел ішінде саяси және экономикалық
кризис туғызды да, ол өз кезегінде 1876 жылдың мамыр айында сұлтан Абдул
Азизді тақтан құлатуға өз септігін тигізді.
Алайда Абдул Хамит ІІ-нің билікке келуі мемлекеттегі қаржылық жағдайды
біршама тұрақтандырғанымен, бұл мәселені түбегейлі шеше алмады. 1854 жыл
мен түрік-орыс соғысы басталған 1877 жыл аралығындағы 23 жылда Түркия
Европа державаларына 244 млн. лир қарыз болды. Осы жағдайды шешу мақсатында
үкімет 1879 жылдың 22 қарашасында елдегі бірнеше монополиялардың жылдық
табысын Оттоман банкіне 10 жылға беріп отыруды көздеді. Шарт бойынша 1880
жылдың 1 қаңтарынан бастап ішкі және сыртқы кредиторларға мемлекет 1350 мың
лирден беріп отыруды уәде етті. Алайда бұл қаржының басым бөлігі ішкі
кредиторларда қалатын болғандықтан бұған сыртқы кредиторлар келісім
бермеді. Сыртқы кредиторлардың қысымының әсерінен 1880 жылдың 23-қазанында
Түркия жаңа шарт жасауға мәжбүр болды.
Нәтижесінде Осман империясының жалпы табысының басым бөлігі сыртқа
кетіп жатты. Осы елдегі феодалдық сарқыншақтардың әлі де болса тұрақтануына
мүдделі батыс елдері Түркиядағы феодалдар мен помещиктердің, компрадор
буржуазиясының, мұсылман дін басыларының арасынан өз жақтастарын
топтастырды.
1881 жылдың 20 қаңтарында Абдул Хамит ІІ Мухаррем декретін жариялады.
Бұл декрет бойынша Түркияның сырт елдерге қарызы 2,5 млрд. франк болып
есептелінді. Бұл қарыз Түркия үкіметі мен халқының басына зор қайғы-қасірет
алып келді.
Осылай бірнеше жылда бір кездегі құдіретті Осман империясы сыртқы елдер
алдында қаржылық тәуелділікке бас июге мәжбүр болды.
ХІХ ғ. 80 жылдарынан бастап империалистік монополиялар арасында
Түркиядағы темір жол концессиялары тұрғысындағы күрес ұлғая түсті.
Ағылшындар үкіметі 1878-1888 жылдар аралығында Измир аймағындағы темір
жолдарды салуға Абдул Хамиттен рұқсат алса, франсуздар Сириядағы,
австриялықтар Балқандағы жер иеліктеріне темір жол салуға рұқсат алған
болатын. Алайда бұл пайданың ең көп бөлігін қамтып қалған мемлекет –
Германия болды.
1888 жылдың 4-қазанында Дойче Банктің өкілі Альфред Каулла Берлин-
Стамбул-Бағдат магистралінің құрылысын бастауға Осман билігі өкілдерінен
концессия алды. Осы жылы немістер құрылысқа кірісті. Бағдат темір жол
магистралі импералистердің ойынша алдыңғы Азияға баратын және Британ
империясының колониясы – Индияға тікелей жол ашатын мүмкіншілік болды.
Стратегиялық тұрғыдан бұл жол Британияны шығынға батыратын және алдыңғы
және орталық Азияны экономикалық тұрғыдан бағындыратын бірден-бір құрылым
болуға тиіс болатын. Жол Хиджаз аймағына жеткенінде Британия саясаткерлері
Германияның монополистері тарапынан істелініп жатқан істерді өз тарапына
жасалынған жауығу ретінде көрді де монополистердің істерін барлық
мүмкіндіктерін пайдаланып жоюға тырысты. Темір жол салу Түркия мемлекетінің
экономикасының дамуына біршама қарқын қосқанымен оның ары қарай дамуын
өрістете алмады.
Европа капиталымен бірге Түркияға америка капиталы да кіре бастады. ХІХ
ғ. 90 жылдарынан бастап американың Бординг компани, Амэрикэн Табакко,
Стандард ойл, Форд және тағы басқа компаниялары жемісті жұмыс атқарып
жатқан болатын. Европа компанияларымен бәсекеге қабілетті американ
компаниялары Түркиядағы мұнай, ауылшаруашылық дақылдарын, мата өндірісін,
жиһаз т.б. өнімдердің сатылуын өз қолына алуға тырысты.
Қорыта келгенде Түркиядағы аграрлық мәселенің дұрыс шешілмеуінен
ауылшаруашылығының артта қалуы, ауылдардағы феодалдық қарым-қатынас, шетел
монополиялары тарапынан экономикалық және саяси қысым, Сұлтан Абдул Хамит
ІІ-нің билік басына келуіне байланысты тоталитаризм – міне осы себептер
Түркияның экономикалық және саяси дамуына үлкен кедергі келтірді.
2. Сұлтан Абдул Хамит ІІ-нің деспоттық билігі
1876 жылдың 30 мамырында уәзір Мехмет Рушти-паша, сыртқы істер министрі
Мидхат-паша, қорғаныс министрі Хусейін Авни-паша, шейх-уль-ислам Хасан
Хейрулла-эфенди секілді бірнеше саясаткерлердің елде бүлік жасау
нәтижесінде сұлтан Абдул-Азиз тақтан құлатылып, оның орнына туысқаны Мұрат
V таққа отырды. Алайда үш ай өтпей жатып оны да сондай тағдыр күтіп тұрды.
Жаңа сұлтан болып 34 жастағы Абдул Хамит (1842-1918) сайланды. Ол билік
басында 33 жыл отырды (1909 жылға дейін). Билігінің алғашқы жылдарында
түрік конституционалисттеріне тақ үшін күресте өзін жақтап шыққандықтары
үшін олардың біршама талаптарын орындауға мәжбүр болды. Сыртынан жұмсақ
мінезді, аңқылдақ болып көрінгенімен, шын мәнінде тіпті де олай емес еді.
Дінге аса сенбегенімен халық арасында беделін сақтап қалуы үшін Құранның
барлық шарттарын орындап отырды. Өз ойындағысын іске асыруда оны ешбір
нәрсе тоқтата алмады. Сыртқы саясатында ол шетелдіктердің ешқайсысына
сенбеді. Шет ел тарапынан ешқандай мәселе туындамайтындай дипломатиялық
қарым-қатынас орнатуға тырысты. Үлкенінен бастап ең кішкентай мәселелердің
бәрінде қарсыластарына ешқандай жол қалмайтындай қылып ұйымдастырды.
Абдул Хамиттің билік құрып тұрған тұсында Түркияның сыртқы саясаты өте
шиеленісті жағдайда болатын. Европа державалары Түркияда өз ықпалын
арттыруға тырысты. Сондықтан олардың арасында біршама қарама-қайшылықтар
болатын. Абдул Хамит болса бірнеше державаның арасында осы қарама-
қайшылықтарды пайдаланып, оны өз пайдасына жаратуға тырысты. Мысалыға,
Европа мемлекеттері Македония мен Арменияға қатысты реформа жүргізуді талап
еткенде, Абдул Хамит оны державалар арасында қырғи-қабақтық тудыру үшін
пайдаланып, реформаның жүзеге асуын кейінге ысыра берді.
1876 жылы Түркия конституциясын құрған уақытта түрік үкіметі 1850 жылы
шығарылған Пруссия конституциясының және 1831 жылы шығарылған Бельгия
конституциясының негіздерін пайдаланды. Ол ең алдымен Осман империясының
бөлінбеуінің кепілі бола отырып мәжілістің сайлану бағдарламасын қамтамасыз
етті және парламент алдындағы министрлердің міндетін айқындады.
Конституциялық бостандықтарды ұстана отырып олар түрік емес халықтардың
үстінен сұлтанның билігін арттыруға тырысты. Осман мемлекетінің тұтастығын
жариялай отырып жаңа османдар өз бағдарламаларында шариғатты қатты
ұстанатындықтарын білдірді. Мысалы жаңа османдардың бағдарламасының 3-
бөлімінде Абдул Хамит ІІ-ні шариғатты ұстанушы және сақтаушы, мұсылман
халықтарының қорғанышы деп жариялады. Қалай болғанда да алғашқы түрік
конституциясы демократиялық ұстанымдардан әлі де болса алыс еді.
1876 жылғы конституция 12 тарау, 119 баптан құралды. Сұлтанның билігі
өте аз мөлшерде ғана шектелді. 4, 5, 7 баптарға сәйкес сұлтан қасиетті
деп жарияланды. Конституция сонымен қатар сұлтанды барлық мұсылмандардың
халифі деп жариялап, исламды – мемлекеттік дін деп жариялады. Абдул
Хамиттің талап етуімен конституцияға жаңа бап (113 бап) қосылды. Оған
сәйкес ел қауіпсіздігіне қатер төнгенде сұлтанға шексіз билік берілді.
Сұлтан сарай билігін уәзірі арқылы, ал діни билігін – шейх-уль-ислам
арқылы жүргізіп отырды. Қалай болғанда да оларды Абдул Хамит тек өзінің
мақсатына жету үшін ғана пайдаланған болатын. Уақыт өте келе, уәзірі Мидхат-
паша және билік өкілдерінің басқа да өкілдері жаңа османдар тарапынан
болғандықтан, оларды сұлтан Абдул Хамит өзінің саяси қарсыластары ретінде
көрді.
Европа державалары ұйымдастырған Стамбул конференциясы аяқсыз қалған
соң, сұлтан өзінің шынайы келбетін жаңа османдарды қудалау арқылы көрсете
бастады. Ол баяғыдай демократияның жанашыры ретінде емес, енді керісінше
вассал ретінде көріне бастады. Елдегі барлық билікті өз қолына алуға
тырысты. Осы мақсатына жету үшін ол 1877 жылдың басында жаңа османдардың
саяси басшыларын қудалай бастады. Қудаланғандардың қатарында Зия-бей, Намық-
Кемаль, Али Суави-бей және тағы басқалары болды. Соңынан саяси аренадан
шығарып тастау мақсатында уәзірі Мидхат-пашаның жасаған қаржылық және
әкімшілік реформаларын қабылдамай тастады. Үкімет қазынасындағы қаржының
тапшылығына байланысты Мидхат-пашаның ұсынысы бойынша саяси билік өкілдері
елдегі алпауыттардан қарыз алып, одан соң қорғанысқа бөлінген қаржыдан елде
милиция құрылымын жасақтау жайында да ұсыныс тастаған болатын. Мидхат-
пашаның алғашқы ұсынысын әр-түрлі себептер тауып оның билігінің әлі де
болса сұлтанның қолында екенін көрсету мақсатында, ал екінші ұсынысын
милиция жаңа османдардың сойылын соғады деген қауіппен қабылдамай
тастады.
Мидхат-пашаның жасаған ұсыныстарының көбісін сұлтан қабылдамай
тастағанының өзінен саясаткерлер жақында бір сойқанның боларын сезіп
отырды. Бұл қарсыластықтың ең соңғы нүктесі келесі оқиғаға байланысты
қойылды. Қаржы министрі Галиб-пашаның жемқорлықпен айналысатынын көрген
Мидхат-паша ел басшысына аталған шенеунікті орнынан алып тастауын талап
етті. Галиб-пашаны орнынан алып тастағанымен сұлтан бірнеше күннен кейін
оны сенат төрағалығына сайлау туралы ұсыныс тастады.
Мидхат-паша Галиб-пашаның ақ-қарасын тексергенше оны ешқандай
мемлекеттік қызметке сайлау мүмкін болмайтындығын айтып рапорт жазғанда
сұлтан оны жауапсыз қалдырды. Мидхат-паша оған қарсы сіз мемлекет мүддесін
емес, тек өз құлқыныңызды ғана ойлайсыз деген емеуріндегі хат жазады да
сарайда да қалада да көрінбей кетеді.
Мидхат-пашаның саяси қарсыластары құрамында сұлтанмен қатар генерал-
адьютант Махмуд-паша, ішкі істер министрі Джевдет-паша, және қорғаныс
министрі Редиф-паша да болды. Олар сұлтанға Мидхат-пашаның Осман
империясындағы билікті өз қолына алып оны республика деп жариялайды деп оны
саяси аренадан көзін құрту керек деп үгіттеді. Осы мақсатта жиналған құпия
кеңес Мидхат-пашаны соттап, оны елден жер аудару керек деген шешім
қабылдады. 1877 жылдың 5-ақпанында жұмыс күнінің 49-шы күнінде Мидхат-паша
конституцияның 113 бабына сәйкес елден қуылды. Жаңа уәзір болып Берлиндегі
түрік елшісі Этхем-паша сайланды. Алайда Мидхат-пашаның жақтастары Стамбул
көшелерінде сұлтан үкіметінің конституциолистерге қарсы жасаған әрекеттерін
даттап, оларға қарсы үнқағаздар жапсыра бастады. Аталған үнқағаздарда
конституциолистер қорғаныс министрі Редиф-паша мен генерал-адьютант Махмуд-
пашаның жұмыстан кетуін талап етті.
1877 жылдың 8-ақпанында жаңа османдар Стамбулда үлкен шеру жасады.
Шеруге шыққандар Мидхат-пашаның суретін көтеріп жүріп, оның елге қайтуын
және дезинформаторлардың жазалануын талап етті. Сұлтан бұл талаптарды
орындауға мәжбүр болды.
19-ақпанда Абдул Хамит Бесіктас сарайында конституцияға сәйкес
сайланған парламентті шақырды. Парламент құрамына 119 депутат (71-мұсылман,
48-мұсылман емес халықтардан) кірді. Көпшілігі ірі жер иеленушілер мен дін
басылары болатын. Парламенттің бірінші отырысының басшысы болып Мидхат-
пашаның қарсыласы Ахмед Вефик-паша сайланды. Отырысқа бөгде адамдар
қатыстырылмады. Басылымдарға отырыс қорытындысы тек цензурадан кейін ғана
берілді. Осылай парламенттің алғашқы отырысынан бастап сұлтан бұл
құрылымның да билігін өз қолына көшірді. Алайда барлық билік өз қолында
болса да бұл құрылым сұлтанға біршама кедергі келтіретін еді. Сондықтан
сұлтан жаңа османдарды жойып, парламентті құртуды өзінің ең басты мақсаты
деп санады.
Мидхат-паша елге оралған соң ол Сирияның уәлиі (губернатор) болып
сайланды. Кейінірек 1881 жылы Абдул Хамиттің бұйрығымен сұлтан Абдул
Азиздің өлтірілуіне байланысты сот процесі басталды. Негізгі жауапкерлердің
бірі Мидхат-паша болды. Аяғында сот шешімімен Мидхат-паша, Дамад Махмуд-
паша, Нури-паша өлім жазасына кесілді. Кейінірек бұл жаза өмір бойы
Аравияға жер аударылумен ауыстырылды. 1881 жылдың 28-шілдесінде
сотталғандар Таифқа жеткізіліп, 1884 жылдың көктемінде олардың қашуға
әрекет жасағандығы білінген соң өлтірілді. Түркияның Россия мен Румыниядан
жеңілуі сұлтанның парламентке қарсы біршама шабуылдар ұйымдастыруына
мүмкіндік берді. 1878 жылдың қаңтарында генерал М.Д.Скобелев басқарған орыс
армиясы Адрианопольді басып алып Түркия астанасына біршама қауіп төндірді.
Осыны пайдаланған Абдул Хамит 1878 жылдың 13-ақпанында парламентті шарасыз
және ешқандай шешім қолдана алмайтын құрылым деп айыптап, парламенттің
күшін біршама уақытқа жойып, оны таратты.
Осы шарадан бастап түрік мемлекеті халықтары зұлым уақыт деп атап
кеткен Абдул Хамит ІІ-нің деспоттық билігі күшіне енді.
Түрік-орыс соғысында Түркияның жеңіліс табуының нәтижесінде мемлекет
батыс державаларының айтқанынан шыға алмайтын қуыршақ мемлекетке айналды.
Осының нәтижесінде билік те халықты қанауға шықты. Оның үстіне елдегі
парламентті таратып тастауы, жаңа османдардың лидерлерін бірінен соң
бірін жоюы т.б. оқиғалар жаңа Али Суави көтерілісіне алып келді.
Қуғыннан құпия түрде Стамбулға оралған Али Суави солдаттар мен билікке
қарсы топтардан 200 адам жинап Абдул Хамитті тақтан құлатып орнына Мұрат V-
ні отырғызуға тырысты. 1878 жылдың 20 мамырында Мұрат тұратын Чераган
сарайын қоршап алып, Мұратты алып шығып, оны сұлтан деп жариялады. Алайда
бұл көтеріліс қалай тез басталса, солай тез аяқталды. Абдул Хамиттің
жіберген лейб-гвардиясы көтеріліс басшысының көзін жойып, қалғандарын
тұтқынға алды.
Али-Суавидің көтерілісі Абдул Хамитке егер де ол тақ мұрагері жаңа
османдарды құртпаса, онда олар мұның түбіне жететінін түсіндірді. Али-
Суавидің көтерілісі басылғанымен бұл оқиға мұнан кейінгі Абдул Хамиттің
деспоттық билігіне қарсы көтерілістерге негіз салып кетті.
Осман империясы өте қиын мемлекеттік құрылым болды. Империядағы әр
халық өз дінін, өз құрылымын ұстанды. Олар тікелей империя өміріне әсер
етпесе де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ..
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ...
І-ТАРАУ. 1908-1909 ЖЫЛҒЫ ТҮРКИЯДАҒЫ РЕВОЛЮЦИЯНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ АЛҒЫШАРТТАРЫ ... ... .
1. ОСМАН ИМПЕРИЯСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ АРТТА ҚАЛУЫНЫҢ НЕГІЗГІ
СЕБЕПТЕРІ ... ... ... ... ... ... .
2. СҰЛТАН АБДУЛ ХАМИД ІІ-НІҢ ДЕСПОТТЫҚ БИЛІГІ
3. БУРЖУАЗИЯЛЫҚ РЕВОЛЮЦИЯ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ ҚҰРЫЛУЫ ... ... ... ... ... ..
ІІ-ТАРАУ. 1908-1909 ж.ж. РЕВОЛЮЦИЯ ЖӘНЕ ЖАСТҮРІКТЕРДІҢ БИЛІК БАСЫНА
КЕЛУІ ... ... ... ... ... ... ... .
1. КӨТЕРІЛІСТІҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢІ ... ... ...
2. 1909 ЖЫЛДЫҢ 31-НАУРЫЗЫНДАҒЫ (13-СӘУІР) КОНТРРЕВОЛЮЦИЯЛЫҚ КӨТЕРІЛІС
ЖӘНЕ ОНЫҢ БАСЫЛУЫ. КӨТЕРІЛІСТІҢ ЕКІНШІ КЕЗЕҢІ ... ... ... ... ... ..
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... .
ІV. СІЛТЕМЕЛЕР ТІЗІМІ ... ... ... ...
V. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ...
І. КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: XIX ғасыр Осман империясы үшін оның бұрынғы
құдіреттілігінен айырылу кезеңі болды. Империядан бірінен соң бірі аумақтар
бөлініп шығып жатты, ал қалғандарындағы халықтар Осман құлдығына қарсы
азаттық күреске шықты. XIX ғ. соңына қарай Түркия Африкадағы иеліктерінен
түгелдей айрылды, ол империя үшін ежелден қауіп көзі болып есептеліп келген
Балканнан да ығыстырылып шығарылды. 1877-1878 жылдардағы орыс-түрік
соғысының барысында Османдарға Балканда шешуші соққы беріліп, империяның
шекарасы Стамбулға дейін ығыстырылды. Османдардың өздерінің соңғы
иеліктерін (Таяу Шығыс пен Арабиядағы) ұстап қала алмайтындығы анық болды.
Түркия өзінің этникалық шекараларына (яғни негізінен түріктер қоныстанған
аумақтарға) қайтып келе жатты.
Түркияның басты державалардан артта қалуы оның билік орындарын 1839 ж.
"реформалар саясатын" – танзиматты жүргізуге мәжбүр еткен болатын. Елде
феодализмге қарсылық күшейіп, демократиялық үйірмелер мен қоғамдар пайда
бола бастады. 1865 ж. маусымда төңкеріс арқылы елде конституциялық құрылыс
енгізуде жоспарлаған жас османдар қоғамы пайда болды. Бірақ 1866 ж.
жасосмандар қоғамы ашылып қалып, талқандалды. Оның басшыларының
кейбіреулері шетелге қашып барып, сол жақтан үгіт-насихат жұмыстарын
жалғастыра берді. Жас османдар идеясы біртіндеп Түркияның ішінде де күшейе
бастады.
XIX ғасырдың 70-жылдарынан бастап, империалистік мемлекеттер арасындағы
Осман империясына капитал орналастыру үшін күрес күшейді. XIX ғасырдың
аяғында Жас түріктер қимыл жасады. Олар 1889 жылы "Бірлік және прогресс"
деп аталатын құпия комитет құрды. Жас түріктер конституциялық құрылыс
орнатып, жалпы османизм идеологиясын буржуазиялық-революциялық османизмге
айналдыруға тырысты, сұлтан билігіне қарсы күресті. Негізінен, офицерлер
қауымына сүйене отырып, 1908 жылы шілдеде жас түріктер қарулы көтеріліс
ұйымдастырып, Сұлтан Абдул-Хамид ІІ-ні 1876 жылғы конституцияны қалпына
келтіруге шақырды. Жас түріктер революциясы (1908 ж.) жеңгенімен, өзінің
бұрынғы буржуазиялық-революциялық маңызын жойды. Жас түріктер енді
империядағы барлық халықтың тең құқығы орнына, оларды күштеп түріктендіру
саясатын жүргізді. Жас түріктер елдің жағдайын жақсартуға күш салмады.
Жерге жеке меншік күшейіп, шаруалар жерінен айырыла бастады. Жұмысшылардың
ереуіліне заң жүзінде тыйым салынды. Демократиялық пиғылдағы адамдар
қуғынға ұшырады. Түркияның Африкадағы ең соңғы иеліктері – Трополи мен
Киренайка бөлініп шықты. Түріктер Додеканес аралынан айырылды. Осман-
империясындағы елді еуропаландыру жөнінде жүргізілген реформалар
экономикалық жаңғыруға қажетті жағдайларды жасай алмады. Тек батыс
институттарын қабылдап қана қою мүлде жеткіліксіз еді, Ол қайта империя мен
Батыс Еуропа дамуының арасындағы айырмашылықты бұрынғыдан бетер ұлғайта
түсті. Ел ішінде тіпті түріктер Еуропа деңгейіне ешқандай да жақындай
алмайды деген пікір де туды. Батыстағы прогрестің негізгі қозғаушысы – жеке
бастың шымыр-ширақтығы Осман түріктерінде мүлде жоқ-тұғын, үкімет билігі
өрісінен тыс жерде ешбір принцип те, ереже де болмады.
Реформашылардың XIX ғасырдың екінші жартысында империяны еуропаландыру
жөніндегі күш-жігері шетелдіктердің ел ішіне еркін енуін бұрынғыдан бетер
күшейтіп жіберді. Отаршылдық тәртіп енгізіліп, экономикаға мүлде көңіл
бөлінбеді, өнеркәсіп тұралап, тұсалып қалды. Қаржы саясаты толығынан
күйреді.
1890 жж. басында елдегі демократиялық қозғалыс қайта жанданды. Оған
алдыңғы қатарлы офицерлер, интеллигенция, қалыптасып келе жатқан
буржуазияның өкілдері қатысты. Бұл демократиялық қоғамдар мен үйірмелердің
мүшелерін жастүріктер деп атады. Олар буржуазиялық реформаларды, ұлттық
өнеркәсіптің дамуын, 1876 ж. жарияланып, іс жүзінде әрекетке кіріспеген
конституция мен парламентті қалпына келтіруді жақтады. Үкімет
жастүріктерді аяусыз жазалады. Соттар олардың басшыларын талай рет өлім
жазасына кесті, көбінесе олардың көзін сотсыз-тергеусіз жасырын түрде жойып
отырды.
Соған қарамастан елде жастүріктердің ықпалы өсе берді 1908 ж. шілдеде
жастүрікшіл офицерлер Салоникиде көтеріліс шығарды. Көтеріліс тез арада
бүкіл елге тарады, 24 шілдеде зәресі ұшқан сұлтан Абдул-Хамит II
конституцияны қалпына келтіретіндігін жариялады. 1908 ж. соңында парламент
ашылды, оның 230 депутатының 150-і жастүріктердің "Бірлік және прогресс"
партиясының (демократиялық үйірмелердің бірігуі негізінде 1894 ж. құрылған
болатын) өкілдері болды.
Бірақ сұлтанның кеңесшілерінен құрылған үкіметке олардың өкілдері
жолатылмады. 1909 ж. сәуірде феодалдар мен жоғарғы діни басшылары Стамбулда
бүлік шығарып, жастүріктерді қырып-жоюға шақырды. Астанада және басқа да
жерлерде қанды қырғын басталып, көптеген жастүріктер қаза тапты. Бірақ
олардың жетекшілері Македонияға қашып барып, өздеріне берілген солдаттар
мен офицерлерден әскер жасақтады. Бұл әскер соғыс жүргізе отырып, 24-26
сәуірде Стамбулды басып алды.
Парламент сол мезетте сұлтанды тақтан түсірілді деп жариялады. Бірақ
монархия жойылмады. Таққа орнынан түсірілген сұлтанның інісі Мехмед V
отырды. Іс жүзінде үкімет жастүріктердің қолына көшті. Ол экономиканы,
мемлекеттік басқару жүйесін, барлық өмір салтын жаңартудың кең
бағдарламасын жасады. Бірақ реформалар өте баяу жүргізілді. Бірінші
дүниежүзілік соғыс алдында, Абдул-Хамид сұлтанды құлатып, өкімет билігін
алған Жас түрік партиясы келгеннен кейін, оқу-ағарту, буданды заң жүйесі
мен армияны, орталық жөне уәлаят әкімшіліктері салаларын жаңғырту-өзгерту
жұмыстары жүргізілді (Тургыт Өзөл. Түркия Еуропа аясында. "Заман-
Қазақстан", 1993, 19 ақпан). Кейін олардың іске асырылуы итальян-түрік, екі
Балкан және Бірінші дүниежүзілік соғыстарға байланысты тоқтап қалды.
Осы жоғарыда аталған мәселелер, атап айтқанда жастүріктердің билік
басына жетуі және сол кездегі Түркияның экономикалық саяси жағдайын зерттеу
жұмыстың өзекті мәселесі болып табылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: 1908-1909 жылғы Түркиядағы революцияның
алғышарттарын, даму дәрежесін және жастүріктердің билік басына келуін әр-
түрлі дерек көздері арқылы талдап, сараптап, зерттеу жұмыстың негізгі
мақсаты болып табылады. Жоғарыда аталған мақсатқа негізделе отырып жұмысқа
төмендегі міндеттер қойылады:
- Жастүріктер ұйымдастырған революцияға дейінгі Осман империясының
экономикалық артта қалуын зерттеу;
- Революцияның алдындағы Түркия халқының тұрмыс-тіршілігін ашып
көрсету;
- Империяның әділетсіздігіне қарсы халық наразылығының дамуын талдау;
- Буржуаздардың Абдул Хамит ІІ-ге қарсы халықты үгіттеуін және оның
нәтижелерін сараптау;
- Жастүріктердің ұйымдастырған революциясының барысын анықтау;
- Революцияның нәтижелерін анықтау.
Тарихнамасы: Бұл тақырып ХХ ғ. көңіл бөлуге болатын тақырыптардың бірі
болғандықтан, осы тақырыпқа байланысты әлемде көптеген кітаптар шығарылған.
Осы дерек көздерін пайдалана отырып, әртүрлі көзқараста жазылған ондаған
кітаптарды салыстыра келе жұмыстың жазылу барысында оларды мүмкіндігінше
толық пайдаланылған.
Жұмыста пайдаланылған негізгі дерек көздері осы тақырыпта қалам
қозғаған ғалымдар Новичев А.Д., Бутаев И., Водовозов В., Бондаревский
Г.Л., Гусейнов И., Данциг Б.М., Готлиб В.В., С.Н. Бурин, Г.Д. Сүгірбаева
және т.б. еңбектері пайдаланылды.
А.Д. Новичевтің Экономика в Турций в период мировой войны атты
кітабының алғашқы тарауында Түркияның ХІХ ғ. экономикалық-әлеуметтік
жағдайы толық сипатталған. Онда сол кезеңдегі көптеген мәселелер тереңінен
қозғалып, оған тарихи сараптама берілген.
В.А. Гурко-Кряжиннің Политические группировки в Турции атты кітабында
1908-1909 жылғы ұйымдастырылған революцияның негізгі қаһармандары
жастүріктер жайында біршама мәліметтер бар.
Б.М. Данцигтің Турция атты кейін кітап болып құрастырылған саяси-
экономикалық очеркінде Түркияның экономикалық мүмкіншіліктері мен басқа
елдермен салыстырғандағы сол кезеңдегі жағдай терең салыстырылған.
Қазақстандық еңбектерден С.Н. Бурин мен Г.Д. Сүгірбаевалар жазған
Қазіргі заман тарихы атты оқулығы жұмыста пайдаланылды. Мұнда қысқа
болғанымен нақты мәліметтер кеңінен талқыланған.
Осы және басқа да көптеген еңбектерді пайдалана отырып, шығыс пен
батыстық дерек көздері салыстырыла отырып жазылды.
Жұмыстың құрылымы: Жұмысты толық әрі нақты баяндалу үшін үш бөлімге
бөлініп жазылды: Кіріспе, Негізгі бөлім және Қорытынды.
Кіріспе бөлімі: Тақырыптың өзектілігі, жұмыстың мақсаты мен міндеті,
тарихнамасы, жұмыстың құрылымы, хронологиясы мен географиялық шеңбері атты
бөлімшелерден тұрады.
Негізгі бөлім екі көлемді тараулардан құралған:
Алғашқы тарауына: 1908-1909 жылғы Түркиядағы революцияның әлеуметтік-
экономикалық және саяси алғышарттары деген тақырып қойылған. Тарау негізгі
үш бөлімнен тұрады:
Алғашқы бөліміне: Осман империясының экономикалық артта қалуының
негізгі себептері атты тақырып қойылған. Мұнда Осман империясының басқа
Европа елдерімен салыстырғанда экономикалық және әлеуметтік салалары
бойынша артта қалуы жайында айтылады. Әр түрлі дерек көздері арқылы аталған
мәселені сараптап, талдап, негізгі себептерін анықтау бөлімнің негізгі
мақсаты болып табылады.
Келесі бөлімі: Сұлтан Абдул Хамит ІІ-нің деспоттық билігі және
буржуазиялық революция қозғалысының құрылуы деп аталады. Мұнда Абдул-Азиз
бен Мұрат V-ден кейін таққа келген сұлтан Абдул Хамит ІІ-нің билік басына
келуі, конституционерлермен арадағы қарым-қатынасы, шет елдіктерге деген
сыртқы саясаты, оның жасаған заң жобалары және оған деген халық қарсылығы
жайлы баяндалады және буржуазиялық қозғалыстың құрылуының алғышарттары,
себептері және барысы жан-жақты талданады.
Үшінші бөлімі: Буржуазиялық революция қозғалысының құрылуы деп
аталады. Мұнда революциялық қозғалыстың алғашқы алғышарттары және оның
құрылу жолдары, революциялық комитеттердің бірігуі жайлы сөз болады.
ІІ-тарауы: 1908-1909 ж.ж. революция және жастүріктердің билік басына
келуі деп аталады. Мұнда сол кездегі халық арасында ықпалы өсіп келе
жатқан жастүріктердің билікке келуі жайлы жазылған. Тарау екі бөлімге
бөлінген:
Алғашқы бөлімі: Көтерілістің алғашқы кезеңі деп аталады. Мұнда
көтерілістің ұйымдастырылуы, көтеріліс басшылары және алғашқы кезеңі жайлы
дерек көздерін пайдалана отырып жан-жақты зерттелген.
Келесі бөліміне: 1909 жылдың 31-наурызындағы (13-сәуір)
контрреволюциялық көтеріліс және оның басылуы. Көтерілістің екінші кезеңі
деген ат берілген. Мұнда революция кезіндегі негізгі оқиғалардың бірі жайлы
жан-жақты мағлұмат берілген. Сонымен қатар көтеріліс кезіндегі
революционерлер жасаған түбегейлі бетбұрыс жайлы баяндалған.
Хронологиясы: Жұмыстың алғашқы тарауында революцияға дейінгі Осман
империясының әлеуметтік-экономикалық жағдайы сипатталғандықтан, оны
тереңірек зерттеу үшін ХІХ ғ. екінші жартысында шығарылған заңдар жайында
жазуды жөн деп таптық. Аталған заңдардың Түркия мемлекетіне өз дәрежесінде
пайдасын тигізбегенімен, жанама түрде жастүріктердің көтерілісті
ұйымдастыруына өз септігін тигізді. Осман империясы халқының ХІХ ғ. негізгі
айналысатын кәсібі ауылшаруашылығы болғандықтан, жұмыстың алғашқы тарауының
бірінші бөлімінде 1858 ж. шығарылған жер туралы заң жайына көбірек
тоқталған. Сонымен қатар, осы бөлімде танзимат кезеңі (1839-1876) жайлы да
біраз ақпараттар бар. Екінші бөлімде 1876 жылғы сарайдағы болған көтеріліс
пен Абдул Хамиттің ІІ-нің таққа отыруы жайлы және оның елді басқару саясаты
жайлы мағлұмат алуға болады.
Екінші тарауда 1908-1909 жылғы жастүріктер ұйымдастырған көтеріліс
жайына кеңірек тоқталған. Сонымен қатар осы тарауда революциядағы негізгі
оқиғалардың бірі 1909 жылдың 31-наурызындағы контрреволюциялық көтеріліс
және оның барысы жайлы баяндалған.
Соңғы тарауда жастүріктердің билік басына келуі және оның ел басындағы
атқарған шаралары жайында біршама ақпарлар алуға болады.
Жұмыстың үш тарауы үш кезеңге бөліп қарастырылған. Бірінші кезең 1858
жылдан 1908 жылғы көтеріліске дейінгі кезең. Екінші кезең революция жүріп
жатқан 1908-1909 жылдар.
Географиялық шеңбері: Жұмыстың жазылу барысында қаралған географиялық
шеңбері негізінен қазіргі Түркия мемлекеті орналасқан жерлер. Алғашында
жұмыс түсінікті болу үшін Стамбул, Адрианополь, Салоник, Анатолия, Бағдат
және Күрдістан жерлеріндегі жағдайлар мысал ретінде келтіріледі.
Негізгі оқиғалар қатары Македония, Салоники, Стамбул, Йылдыз, Бейрут
және тағы да басқа қалалар мен порттарда орын алады.
Жанама түрде ХІХ ғ. Осман империясының қаржылық құрылымына ықпал етіп
отырған Европа елдері Германия, Англия, Франция, Австро-Венгрия және Италия
елдері, сонымен қатар Ресей және АҚШ мемлекеттері де жұмыста қатыстырылып
отырады.
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
І-ТАРАУ. 1908-1909 ЖЫЛҒЫ ТҮРКИЯДАҒЫ РЕВОЛЮЦИЯНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1. Осман империясының экономикалық артта қалуының негізгі себептері
Осман империясы Еуропа мәдениеті, экономикасы, саясатында елеулі рөл
атқарды. Ол туралы белгілі ғалымдар: Королина Финкель, Тадасхи Судзуки,
Гавар Агастон, Абулкадыр Озжан т.б. жан-жақты бағалады. Енді солардың
зерттеулерінен қысқаша үзінді келтірейік. Королина Финкель: "Осман
империясы кезеңін түрік-ислам дәуірі деп атау орынды. Қазір біз бұл дәуір
түрік идеясының салтанат құрған дәуірі екенін мойындаймыз. Мені шовинист
деп айыптаушыларға түсіндіретін бір жайт, мен ағылшын қызымын. Түрік
мәдениеті мен түрік тәрбиесі бізден түп-тамырымен ерекшеленеді. ХV-ХVІ
ғасырлардағы Осман немесе түрік-ислам ғасыры "Алтын ғасыр" болып табылады.
Осман үстемдігі кезіндегі әскери қуат лайықты түрде бәрінен жоғары
бағаланды" (Королина Финкель, доктор наук. "Удивительный век". "Заман-
Қазақстан", 1997, 14 наурыз.). Тадасхи Судзуки: "XVII ғасырда әлемді үш
держава биледі: Сефевидгер, Османдар және Бабуридтер. Бұл әулеттердің
барлығы да түркі-мұсылмандардан тұрды, Үндістаннан Еуропаға дейін түріктер
үстемдік етті. Индияда ислам мәдениетін түркі бабуридтер бекітті. XVII
ғасырдың ортасы XVIII ғасырдың басында Османдар Еуропаға күшті ықпал етті
XVI ғасырдың аяғына дейін әлем мәдениетінің негізін Шығыс мәдениеті құрды.
XVIII ғасырдан кейін пайда болған Батыс енді XXI ғасырда гегемон бола
алмайды және әлемде үлкен өзгеріс болады. XVI ғасырда Қиыр Шығыстан
құрылған Біртұтас дүниетану көзқарасы жүйесі көптеген халықты топтастырды
және ішкі әсермен көп уақыт қарсыласты. Бүгінгі таңда бұл жүйе жойылды, ал
жаңасы құрылып үлгерген жоқ, соның нәтижесінде не соғыс не келісіммен
шешіледі. XVI ғасыр басқа дәуірлерден өз ерекшелігімен ерекшеленеді. Мен
Жапон тілінде Осман тарихын жазғанымда, оның билігіндегі даму кезендерін
ерекше көрсеттім" (Тадасхи Судзуки. Доктор наук, профессор (Токийский
университет): "Османская система - самая прогрессивная". "Заман-Қазақстан,
1997, 14.03.). Габор Агастон: "XVI ғасырда Осман мемлекеті әлемдік держава
болды. Ол өзіне бағынышты Балқанға ерекше әсер етті. Османдықтар халықтың
ішкі басқаруына және дініне араласпады. Ол жөнінде тіпті шіркеу иелерінің
өзі былай деген: "османдар католиктерден біршама жақсы, өйткені олар біздің
дінімізді ауыстырмайды және бұзбайды". XIX ғасырдағы Осман мемлекетімен XVI
ғасырдағы Осман мемлекетін салыстыруға болмайды. Осман императорлығы
Балканға прогресті әсерін тигізді. Османдықтар келгенге дейін үлкен көлемде
кіші шіркеулер билік құрды және оның әрқайсысы өзіне халықтан салық жинады.
Түріктер бұл салықтар мен алымдарды тоқтатты. Тіпті Османдарға тәуелді емес
Трансильван және Маджар патшалығындағы маджарлар османдарша киінді, кейін
бұл үлгіні Францияға дейін жеткізді" (Габор Агастон, доцент Будапештского
университета: "Влияние Османского государства на Балканы. "Заман-
Қазақстан". 1997, 14 наурыз.). Абдулкадыр Озжан: "Батыс халықтары "түрік"
этнонимін "Ислам және "мұсылмандық" түсінігімен байланыстырады. Ғасыр
бойына барлық мұсылмандар түріктер деп аталды. Османия Еуропаға ішкерілей
енген ХV-ХVI ғ.ғ. Индияда бабуридтер билік құрды, Батысқа және Шығысқа
исламды таратушылар түріктер болды, "Түрік дәуірі" туралы айтылған кезде
тек олардың билік құрған жерлерінің географиялық шекарасы ғана емес, сондай-
ақ олардың дүниежүзілік саясатқа тигізген ықпалы да айтылады. Мысалы:
Сұлтан Канукидің француз короліне берген қатал бұйрығы түрік билігінің
талассыз беделін көрсетеді. Осман мемлекетінің әлемдік саясатқа ықпалын,
АҚШ немесе КСРО-ның геосаяси беделімен салыстыруға болмайды. Бұл екі
мемлекет те ғасырға жетпейтін уақыт кезеңінде дүниежүзілік аренада бәсекеге
түсті. Осман мемлекеті XVI ғасырда әлемдегі бірден-бір қуатты держава
болды" (Абдулкадыр Озжан, доктор исторических наук, профессор: "Заман-
Қазақстан". 1997, 14 наурыз.).
Алайда XVII ғасырдың аяғынан-ақ тұғыры әлсірей бастайды. Жаңа теңіз
жолының ашылуы Жерорта теңізіндегі сауда-саттық көздерін жабады. Империяны
қорғау қажеттігі, ұдайы болып жататын соғыстар оның ішкі қорын сарқиды...
Осман империясының әлсіреп құлауының басты себебі – ол өзінің
экономикалық даму жолын таба алмады. Батыс Еуропа болса, оның жөні басқа
еді. Ол бұл кезде жаңғыру, реформа, Француз революциясы, либерализм,
өнеркәсіп революциясы кезеңдерінен, "ұлт-мемлекет" айналымы сатысынан өткен
еді. Ал Осман мемлекеті Византия империясының дәстүрін айнытпай қабылдаған
болатын, оның экономикасы мемлекеттің басқаруы мен бақылауына негізделген-
ді, ол, мәселен, бағаны белгілеуден және қымбат тауарлар мен тұтыну
заттарын сатуды уысынан шығармаудан анық көрінетін. Осынау дәстүрлерді
экономиканың ислами қағидасымен үйлестіру өте қиын іс еді.
Империя әлсіреуінің алғашқы белгілері үкіметгі алаңдатпай тұра алмады.
Ауадан реформа рухы есті. Бірақ реформашылар тек мемлекетті күшті үкіметпен
нығайту жайын ғана ойлады. Олар, сөйтіп, өткенде болған нәрселерді ғана
қалпына келтіруге ұмтылды.
Империяның құлай бастауы Батыстың оған деген көзқарасын өзгертті. XVI
ғасырда құрмет-қошеметке бөленген түріктен енді олар жиіркенетін болды.
Түрік надан да жабайы деген пікір қалыптасты, сөйтіп мұндағы езілген,
қаналған христиандарға көмектесу саясатының негізі қаланды. Сонда дін
Батыстың нағыз шын саяси мақсаттарын бүркемелеуге қызмет етті.
Осман империясы басқа державалармен салыстырғанда саяси және
экономикалық тұрғыдан алып қарағанда артта қалған мемлекеттердің бірі
болды. Артта қалуының негізгі себептерінің бірі феодалдық және капиталистік
құрылымдарды бірдей пайдалануы еді.
XVIII ғасырдың 60-жылдарының бас кезінде орыс отарлар оңтүстікке қарай
жылжыды. Бірақ Ресейде бұрынғысынша оңтүстік теңіздерге шығатын жол
болмады. Түркия Қара теңізде монополияның қожасы болды.
Ресейдің 1768-1769 жылдардағы Түркиямен соғысы сәтті болды. Өзгеріс
1770 жылдары орыс армиясының соғыс қимылдарына Дунай өзенінің төменгі
жақтарында бірнеше жеңістерге қол жеткен кезде болды, бұлардың ішіндегі ең
елеулі Ларга мен Кагул түбіндегі орыс армиясының жеңістері больш саналады.
Орыс эскадрасы Балтық теңізінен Жерорта теңізіне келіп, Түрік армиясының
тылында, 1770 жылы 5 шілдеде Чесмен қойнауында Түрік флотын жеңіліске
ұшыратты. Дарденелланы қоршап алды. Грецияға десант түсірді. 1771 жылы Орыс
армиясы Қырымның барлық теңіз орталықтарын басып алды. 1773 жылы соғыс
қимылдары қайтадан күшейе түсті, бірақ Түркия бітім туралы сөзді естігісі
де келмеді, тек Суворовтың Дунайдың оңтүстік жағалауындағы күшті Тартукай
қамалын алу және оның 1774 жылы Козлуджа маңында маңызды жеңіске жетуі
Түркияны келіссөздерге баруға мәжбүр етті. Солай бола тұрса да, кішкене
Кучук-Кайнарджи деревнясында 1774 жылы 10 шілдеде қол қойылған бітім
келіссөзі оңтүстік проблемасын шешуде жасалған маңызды қадам болып
табылады. Қырымның Түркияға вассалдық тәуелділігі жойылды. Ресей Днепр мен
Оңтүстік Буг арасынан Кинбурын мен қоса жер және Керчті алды, Азов, Қара
теңізбен, Қара теңіз бұғаздарымен сауда кемелерінің кедергісіз жүзуіне
құқық алды.
Бірінші орыс-түрік соғысының қортындысында Ресей Қырымның ішкі және
сыртқы істеріне қол сұға бастады. Қырым хандығы терең дағдарыс жағдайына
ұшырады. Қырым татарларының тәуелсіздікке деген күресінен еш нәтиже
шықпады. Қырым жағалауына жіберілген орыс эскадрасы мен армиясы Қырымның
тәуелсіздігін тез жаныштады. 1783 жылы көктемде Қырым хандығы жойылып, оның
қарауындағылардың бәрі Ресей құрамына енгізілді, мұны 1783 жытдың аяғында
Түркия да мойыңдауға мәжбүр болды. Ресей оңтүстік Бугтан Кубаньға дейін
бүкіл Азов және бүкіл Қара теңіз алқабын алды. Құрылып келе жатқан Қара
теңіз флотының базасы Ақжар (Севастополь) болды.
Ресеймен болған соғыстың сәтсіздігі Түркияда әскери лендік жүйе
дағдарысын тереңдете түсті. Армияның жауынгерлік қабілеті төмендеді.
Билеуші тап шаруаларды қанауды күшейтті. Ал елде ауыл шаруашылық негізі
шайқала бастады. Шаруа жерін тастап, қалаға қашты. Сыртқы сауда іс жүзінде
шетел капиталы мен компрадорлық буржуазияға бағынды. Рынок қысқарды.
Түркияның билеуші топтары елді қамтыған дағдарыстан реформа жүргізу арқылы
құтылмақ болды. XVIII ғасырдың басында Сұлтан Селлим III (1789-1807 ж.ж.)
билік еткен кезде оның төңірегіндегі шағын топ алғашқы реформалар ұсынды.
Реформаларда әскери-феодалдық жер иелігін реттеу, жаңа еуропаша үйретілген,
тәртіпті жаяу әскер құру, армия жөне флотпен байланысты мануфактуралық
өндірісті ұлғайту т.б. шараларды жүзеге асыру мақсаты көзделді. Бұлардың
кейбірі ғана жүзеге асырылды. Тек 1826 жылы Сұлтан Махмуд II (1808-1839
ж.ж. билік еткен) тұсында ғана армия қайта құрылып, мемлекеттік әкімшілік
құрылым, финанс, құқық, ішінара мәдениет салаларында прогрестік шаралар
жүзеге асты, ең маңыздысы: әскери-лендік жүйе жойылды. Бірақ Махмуд II
реформасы Осман империясының ыдырауын тоқтата алмады. 1911-1919 жылдарды
Египет патшасы Мухамед Әли өзіне қаратқан Арабияның едәуір бөлігі Мекке,
Мединамен қоса, сол кезде Египеттің билігіне көшті. 1806 жылы Балканда іс
жүзінде тәуелсіз Сербия құрылды.
Ресейдің шекарасы Прутқа дейін кеңейді. 1830 жылы Греция тәуелсіздік
алды, Түркия сыртқы, кей тұста ішкі саясатта дербестіктерінен айырылды.
Түркияның Еуропа капиталына тәуелділігі күшейді. Сондай жағдайда Түркияның
билеуші тобы 1839 жылы жаңадан реформалар жүргізуге ұмтылды. Бұл реформалар
Түркия тарихында ТАНЗИМАТ ("Жаңа") деп аталды. Танзимат негізінде біраз
өзгерістер жасалды. Мемлекеттік-әкімшілік басқару сол салада әскери-
феодалдық тәртіптің қалдығы жойылды деп тапты, түркі интеллигенциясының
қалыптасуына, танзиматта бекітілген сот ісі, әдебиеттің пайда болуына
жағдай туғызды.
Экономиканың негізін ХІХ ғ. аяғында халықтың 85 пайызы ұстанған
ауылшаруашылығы қалады. 1858 жылы шығарылған жер туралы заңында Осман
империясының барлық жерлері бірнеше категорияларға бөлінді: мүлік (жеке),
мири (мемлекеттік), вакф (дін басылардың жерлері), метруке (халыққа қажетті
құрылымдар салатын жерлер бөлігі), меват (жарамсыз жерлер). ХІХ ғ. дейін
барлық шығыс елдеріндегі секілді Осман империясында да барлық жарамды
жерлер мемлекеттің қолында шоғырланған болатын. Алайда тауар-қаржы
айналымының дамуы бұл жағдайды жойып жіберді. Танзимат кезеңінде (1839-
1876) мемлекеттің қолында шоғырланған жарамды жерлерді сату жайында бірнеше
заңдар шықты. Осының әсерінен мемлекет жері бірте-бірте қолында қаржысы бар
мемлекет шенеуніктерінің қолына өте бастады. ХІХ ғ. аяғында
ауылшаруашылығына жарамды жерлердің барлығы жалпы халықтың бес пайызын ғана
құрайтын ірі феодалдар немесе мемлекеттік шенеуніктер қолына шоғырланды.
Миллиондаған қарапайым шаруалар қолында жердің тек 35 пайызы ғана болды
(Бутаев И., Проблемы Турции, М., 1925., 45-бет). Жері жоқ шаруалар халықтың
10 пайызын құрады. Ірі жер иелері шаруаларға жерлерін мубассирлер (делдал)
арқылы арендаға беріп отырды. Жер иелері мен шаруалар арасында жүрген
делдалдар көбірек пайда табу үшін шаруалардан көп мөлшерде салық алды. Бұл
жағдай шаруаларды қосымша шығындарға алып келді. Ірі жер иелері дін
басыларын өз жақтастары ету мақсатында мешіттер мен медреселерге өз
жерлерінің бір бөлігін беріп отырды. Егер де помещиктер мен ірі жер
иелерінің мұрагері болмаса, онда ол жер тағы да сол дін басылар қолына
өтті. Осының әсерінен дін басылары елдің көптеген жерін өз қолында ұстап
отырды. Вакф жерлері де шаруаларға делдалдар арқылы арендаға беріліп,
мешіттер байыған үстіне байи берді.
Вакф жерлері мемлекет қазынасына салыт төлемейтіндіктен, бұл да
мемлекеттің экономикалық жағдайының құлдырауына алып келген негізгі
себептердің бірі болды. Мұндай жағдайды болдырмау үшін 1873 жылы сұлтан
Абдул Азиз вакф жерлерін қайтадан мемлекет игілігіне қайтару туралы
мәселені көтерді. Алайда бұл дін басылар тарапынан да, ірі жер иелері
тарапынан да қолдау таппады.
Түркияның кейбір аудандарында, мысалы, шығыс Анатолияда, Күрдістанда
феодалдық-крепостниктік жүйе әлі өз күшін жоймаған болатын. Мұнда барлық
жер билерге тәуелді болды. Мұндай жағдай әрине шаруаларға көптеген
қолайсыздықтар алып келді.
Шаруаларды егіске қажетті дәнді дақылдармен, қаражатпен қамтамасыз етіп
отырған көптеген пысықай кәсіпкерлер өздері берген қаржыларын тауардан
шығатын табыстың жартысы арқылы шығарып отырды. Оның үстіне жердің
өтемақысы қосылып, шаруалар келесі жылды тағы да былтырғы жылдың қарызымен
қарсы алды (Новичев А.Д., Экономика в Турций в период мировой войны., М,-
Л., 1935., 67 б.). Ақша-тауар айналысының дамуымен шаруалар үшін жаңадан
құн салықтары өсе бастады. Құн салығының негізгі бір түрі – ашар деп
аталды. Ол бойынша шаруа егінінің оннан бірін мемлекетке беруі тиіс
болатын. Одан бөлек шаруалар жердің құнының 4 пайызына татитын верги деп
аталатын жер салығын, әр мал басына 40 пиастродан келетін мал салығын
(ресми агнам), жайлау және қыстау салығын, мектеп салығын және диірмен
салығы секілді шаруаларды күйзеліске алып келген көптеген салықтарды төлеуі
тиіс болды. Бұл салықтарды төлеу үшін шаруаға арада жүрген делдалдардың
ұсынған бағасына егінді сатуы тиіс болды. Заң бойынша елдің барлық ер
азаматтары жылына төрт күн жолды жөндеуі немесе құрылыс жұмыстарына ақша
төлеуі қажет болатын.
ХІХ ғ.аяғы мен ХХ ғ. басында Осман империясының сыртқы саудасы жартылай
колониялық келбетте болды. Түркия ауылшаруашылық өнімдерін экспорттап,
жаппай тұтыну заттарын, ауылшаруашылық техникасын импорттады. Түркияның
сыртқы сауда қарым-қатынасы орнатылған негізгі мемлекеттер – Европаның
дамыған мемлекеттері Германия, Англия, Франция, Австро-Венгрия және Италия
елдері болды. Ресей және АҚШ елдерімен сыртқы сауда қарым-қатынасы
айтарлықтай болмады. Осы тұста айта кететін мәселе Осман империясының
жартылай отарға айналуы әсерінен бір кездегі жақсы дамыған ішкі сауда
жойылып, мұндай қарым-қатынастар негізінен портты қалаларға өтті. Бұны ішкі
қалалардағы халық саны кеміп, портты қалалардағы халық санының өсуінен-ақ
көруге болады. Мысалы, Анатолияның ішкі қалаларындағы халық саны 48 мыңға
кеміп, жағалаудағы қалалардың халық саны 154 мыңға жетті (Новичев А.Д.,
Очерки экономики Турции до мировой войны., М.-Л., 1937., 117 б. ).
ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басында Осман империясы шет елден келетін
тауарлардың бағасын түсіруге әрекет жасағанымен, мұндай қадамдары сәтсіз
аяқталды. Түрік нарығының негізгі көздері шетел компанияларының қолында
болды. Сондықтан олардың қажет болған жағдайда бағаны түсіріп, қажет болған
жағдайда бағаны көтеріп отыруға мүмкіншіліктері болды. Олар түрік елінің
жібек және мата өндірісімен айналысатын құрылымдарын жойып, оның орнына
жергілікті арзан жұмыс күшін және шикізатын пайдаланып өз құрылымдарын
құрды. Осының әсерінен жергілікті кәсіпкерлер барлық күштерін және қаржысын
өз өнімдерін өндіруге емес, шеттен алып келінетін бұйымдарды көтерме
бағамен сатып алып, өз еліне қымбат бағамен сатумен айналысты. Айта кететін
бір мәселе, олар, яғни жергілікті кәсіпкерлер тек тауарлардың алым-
сатымымен ғана емес, жергілікті арзан шикізат көзін шет елдіктерге сатумен
де айналысты.
Қалай болғанда да Түркияның сыртқы саудасы 25 жылда (1884-1908) импорт
бойынша 62 пайызға ғана, экспорт бойынша 42 пайызға ғана, ал сальдо – 20
пайызға ғана артты (Алимов А., Турция., Очерки по истории Востока в эпоху
имперализма., М.-Л., 1934., 34 б.). Осман империясының экономикалық артта
қалуы өз елінде мемлекеттік зауыт-фабрикалардың болмауымен де
байланыстырылады. Стамбул, Адрианополь, Салоник және Бағдаттағы бірнеше
диірмендер, бір фарфор зауыты, бірнеше сабын зауыты, бірнеше темекі зауыты,
жіп иіру, қағаз дайындайтын және тағы да басқа майда өндіріс орындары міне
түрік өндірісі осымен ғана шектелді. Осман империясында 1871 жылы тау-кен
өндірісіне рұқсат алған шетел компаниялары осы салада жақсы жұмыс істеп
жатты. Аграрлық мәселенің дұрыс шешілмеуінен ауылшаруашылығының артта
қалуы, ауылдардағы феодалдық қарым-қатынас, шетел монополиялары тарапынан
экономикалық және саяси қысым, Сұлтан Абдул Хамит ІІ-нің билік басына
келуіне байланысты тоталитаризм – міне осы себептер Түркияның экономикалық
және саяси дамуына үлкен кедергі келтірді.
Негізгі өндіріс орындары шетелдіктердің қолында тұрғандықтан дамыған
Европа елдері оны Түркияға қысым жасау үшін пайдаланды. Шетел капиталы
басында Түркия экономикасының ішкі және сыртқы сауда нарығында үлкен
жандандыру алып келді. Алайда шет елдіктердің арзан және түрік тауарларымен
сапасы бойынша теңесе алатын тауарлары Түркияның өзінің өндірісінің дамуына
тежеу жасады. 1895-1896 жылдардағы Осман империясында болған армяндарды
ұрып-соғу оқиғасы да сауда мен қолөнер өндірісіне өз әсерін тигізді.
Армяндардың басқа елдерге жаппай көшуі аталған салаларды дамытпай тастады.
Осман империясының құлдырауы оның жүздеген жылдар бойы мемлекеттік
бюджетті есептемеуінен де көрініс тапты. Тек 1862 жылы ғана билік бұл
мәселені шешуге біршама талпыныс жасағанымен ол 1909 жылға дейін өз түйінін
тапқан жоқ.
Түркияның экономикалық шайқалысында ХІХ ғ. 60 жылдары құрылған
банктердің еңбегі орасан зор болды. Олардың ішіндегі ең ірілері – 1863
жылы құрылған Оттаман банкі (Османлы банкасы), 1868 жылы құрылған – Оттаман
несие банкісі (Османлы умуми креди банкасы), 1864 жылы құрылған – Осман
империясының Лигасы (Истанбул османлы императорлугу сосьете банкасы), 1888
жылы құрылған – Солоник банкі (Селяник банкасы), 1871 жылы құрылған –
Австро-Оттаман банкі (Османлы-Авустурья банкасы) және тағы басқалары болды.
Осы банктердің арқасында шетел капиталистері Осман империясының қаржылық
жүйесінің барлық тетіктерін ұстап отырды. ХІХ ғ. аяғына дейін банк
жүйелерін франко-австрия елдері басқарып келсе, ХХ ғ. басында германдықтар
бұл салада басым түсе бастады. 90-жылдардың аяғында елге 1 млн. маркамен
іске кіріскен Неміс-Палестин банкі 1912 жылы бұрынғы дәрежесінен 20 есе
өсті. Германиядан басқа Европа елдері де қалыспауға тырысты. 1907 жылы
Итальян коммерциялық банкі, 1909 жылы ағылшын банкі, 1910 жылы патшалық
Ресей банкі құрылды. Мемлекет жалпы ішкі өнімнің көп бөлігін қарыздарын
жабуға жұмсады. Жыл сайын бұл мақсатта 13 млн. лир жұмсалды. Ал бюджет
кірістері тек 25 млн. лир екенін ескерсек, онда Түркия мемлекеттік кірістің
жартысына жуығын қарыздарын жабуға жұмсағанын есептеп шығу қиын емес. Бұл
қарыздарын жабуы үшін басқа елдерден қарыз алу өз нәтижесін көрсетпеді.
Соңында 1875 жылдың 6-қазанында Түркия өзін-өзі банкрот деп жариялады.
Осман империясының аталған шарасы ел ішінде саяси және экономикалық
кризис туғызды да, ол өз кезегінде 1876 жылдың мамыр айында сұлтан Абдул
Азизді тақтан құлатуға өз септігін тигізді.
Алайда Абдул Хамит ІІ-нің билікке келуі мемлекеттегі қаржылық жағдайды
біршама тұрақтандырғанымен, бұл мәселені түбегейлі шеше алмады. 1854 жыл
мен түрік-орыс соғысы басталған 1877 жыл аралығындағы 23 жылда Түркия
Европа державаларына 244 млн. лир қарыз болды. Осы жағдайды шешу мақсатында
үкімет 1879 жылдың 22 қарашасында елдегі бірнеше монополиялардың жылдық
табысын Оттоман банкіне 10 жылға беріп отыруды көздеді. Шарт бойынша 1880
жылдың 1 қаңтарынан бастап ішкі және сыртқы кредиторларға мемлекет 1350 мың
лирден беріп отыруды уәде етті. Алайда бұл қаржының басым бөлігі ішкі
кредиторларда қалатын болғандықтан бұған сыртқы кредиторлар келісім
бермеді. Сыртқы кредиторлардың қысымының әсерінен 1880 жылдың 23-қазанында
Түркия жаңа шарт жасауға мәжбүр болды.
Нәтижесінде Осман империясының жалпы табысының басым бөлігі сыртқа
кетіп жатты. Осы елдегі феодалдық сарқыншақтардың әлі де болса тұрақтануына
мүдделі батыс елдері Түркиядағы феодалдар мен помещиктердің, компрадор
буржуазиясының, мұсылман дін басыларының арасынан өз жақтастарын
топтастырды.
1881 жылдың 20 қаңтарында Абдул Хамит ІІ Мухаррем декретін жариялады.
Бұл декрет бойынша Түркияның сырт елдерге қарызы 2,5 млрд. франк болып
есептелінді. Бұл қарыз Түркия үкіметі мен халқының басына зор қайғы-қасірет
алып келді.
Осылай бірнеше жылда бір кездегі құдіретті Осман империясы сыртқы елдер
алдында қаржылық тәуелділікке бас июге мәжбүр болды.
ХІХ ғ. 80 жылдарынан бастап империалистік монополиялар арасында
Түркиядағы темір жол концессиялары тұрғысындағы күрес ұлғая түсті.
Ағылшындар үкіметі 1878-1888 жылдар аралығында Измир аймағындағы темір
жолдарды салуға Абдул Хамиттен рұқсат алса, франсуздар Сириядағы,
австриялықтар Балқандағы жер иеліктеріне темір жол салуға рұқсат алған
болатын. Алайда бұл пайданың ең көп бөлігін қамтып қалған мемлекет –
Германия болды.
1888 жылдың 4-қазанында Дойче Банктің өкілі Альфред Каулла Берлин-
Стамбул-Бағдат магистралінің құрылысын бастауға Осман билігі өкілдерінен
концессия алды. Осы жылы немістер құрылысқа кірісті. Бағдат темір жол
магистралі импералистердің ойынша алдыңғы Азияға баратын және Британ
империясының колониясы – Индияға тікелей жол ашатын мүмкіншілік болды.
Стратегиялық тұрғыдан бұл жол Британияны шығынға батыратын және алдыңғы
және орталық Азияны экономикалық тұрғыдан бағындыратын бірден-бір құрылым
болуға тиіс болатын. Жол Хиджаз аймағына жеткенінде Британия саясаткерлері
Германияның монополистері тарапынан істелініп жатқан істерді өз тарапына
жасалынған жауығу ретінде көрді де монополистердің істерін барлық
мүмкіндіктерін пайдаланып жоюға тырысты. Темір жол салу Түркия мемлекетінің
экономикасының дамуына біршама қарқын қосқанымен оның ары қарай дамуын
өрістете алмады.
Европа капиталымен бірге Түркияға америка капиталы да кіре бастады. ХІХ
ғ. 90 жылдарынан бастап американың Бординг компани, Амэрикэн Табакко,
Стандард ойл, Форд және тағы басқа компаниялары жемісті жұмыс атқарып
жатқан болатын. Европа компанияларымен бәсекеге қабілетті американ
компаниялары Түркиядағы мұнай, ауылшаруашылық дақылдарын, мата өндірісін,
жиһаз т.б. өнімдердің сатылуын өз қолына алуға тырысты.
Қорыта келгенде Түркиядағы аграрлық мәселенің дұрыс шешілмеуінен
ауылшаруашылығының артта қалуы, ауылдардағы феодалдық қарым-қатынас, шетел
монополиялары тарапынан экономикалық және саяси қысым, Сұлтан Абдул Хамит
ІІ-нің билік басына келуіне байланысты тоталитаризм – міне осы себептер
Түркияның экономикалық және саяси дамуына үлкен кедергі келтірді.
2. Сұлтан Абдул Хамит ІІ-нің деспоттық билігі
1876 жылдың 30 мамырында уәзір Мехмет Рушти-паша, сыртқы істер министрі
Мидхат-паша, қорғаныс министрі Хусейін Авни-паша, шейх-уль-ислам Хасан
Хейрулла-эфенди секілді бірнеше саясаткерлердің елде бүлік жасау
нәтижесінде сұлтан Абдул-Азиз тақтан құлатылып, оның орнына туысқаны Мұрат
V таққа отырды. Алайда үш ай өтпей жатып оны да сондай тағдыр күтіп тұрды.
Жаңа сұлтан болып 34 жастағы Абдул Хамит (1842-1918) сайланды. Ол билік
басында 33 жыл отырды (1909 жылға дейін). Билігінің алғашқы жылдарында
түрік конституционалисттеріне тақ үшін күресте өзін жақтап шыққандықтары
үшін олардың біршама талаптарын орындауға мәжбүр болды. Сыртынан жұмсақ
мінезді, аңқылдақ болып көрінгенімен, шын мәнінде тіпті де олай емес еді.
Дінге аса сенбегенімен халық арасында беделін сақтап қалуы үшін Құранның
барлық шарттарын орындап отырды. Өз ойындағысын іске асыруда оны ешбір
нәрсе тоқтата алмады. Сыртқы саясатында ол шетелдіктердің ешқайсысына
сенбеді. Шет ел тарапынан ешқандай мәселе туындамайтындай дипломатиялық
қарым-қатынас орнатуға тырысты. Үлкенінен бастап ең кішкентай мәселелердің
бәрінде қарсыластарына ешқандай жол қалмайтындай қылып ұйымдастырды.
Абдул Хамиттің билік құрып тұрған тұсында Түркияның сыртқы саясаты өте
шиеленісті жағдайда болатын. Европа державалары Түркияда өз ықпалын
арттыруға тырысты. Сондықтан олардың арасында біршама қарама-қайшылықтар
болатын. Абдул Хамит болса бірнеше державаның арасында осы қарама-
қайшылықтарды пайдаланып, оны өз пайдасына жаратуға тырысты. Мысалыға,
Европа мемлекеттері Македония мен Арменияға қатысты реформа жүргізуді талап
еткенде, Абдул Хамит оны державалар арасында қырғи-қабақтық тудыру үшін
пайдаланып, реформаның жүзеге асуын кейінге ысыра берді.
1876 жылы Түркия конституциясын құрған уақытта түрік үкіметі 1850 жылы
шығарылған Пруссия конституциясының және 1831 жылы шығарылған Бельгия
конституциясының негіздерін пайдаланды. Ол ең алдымен Осман империясының
бөлінбеуінің кепілі бола отырып мәжілістің сайлану бағдарламасын қамтамасыз
етті және парламент алдындағы министрлердің міндетін айқындады.
Конституциялық бостандықтарды ұстана отырып олар түрік емес халықтардың
үстінен сұлтанның билігін арттыруға тырысты. Осман мемлекетінің тұтастығын
жариялай отырып жаңа османдар өз бағдарламаларында шариғатты қатты
ұстанатындықтарын білдірді. Мысалы жаңа османдардың бағдарламасының 3-
бөлімінде Абдул Хамит ІІ-ні шариғатты ұстанушы және сақтаушы, мұсылман
халықтарының қорғанышы деп жариялады. Қалай болғанда да алғашқы түрік
конституциясы демократиялық ұстанымдардан әлі де болса алыс еді.
1876 жылғы конституция 12 тарау, 119 баптан құралды. Сұлтанның билігі
өте аз мөлшерде ғана шектелді. 4, 5, 7 баптарға сәйкес сұлтан қасиетті
деп жарияланды. Конституция сонымен қатар сұлтанды барлық мұсылмандардың
халифі деп жариялап, исламды – мемлекеттік дін деп жариялады. Абдул
Хамиттің талап етуімен конституцияға жаңа бап (113 бап) қосылды. Оған
сәйкес ел қауіпсіздігіне қатер төнгенде сұлтанға шексіз билік берілді.
Сұлтан сарай билігін уәзірі арқылы, ал діни билігін – шейх-уль-ислам
арқылы жүргізіп отырды. Қалай болғанда да оларды Абдул Хамит тек өзінің
мақсатына жету үшін ғана пайдаланған болатын. Уақыт өте келе, уәзірі Мидхат-
паша және билік өкілдерінің басқа да өкілдері жаңа османдар тарапынан
болғандықтан, оларды сұлтан Абдул Хамит өзінің саяси қарсыластары ретінде
көрді.
Европа державалары ұйымдастырған Стамбул конференциясы аяқсыз қалған
соң, сұлтан өзінің шынайы келбетін жаңа османдарды қудалау арқылы көрсете
бастады. Ол баяғыдай демократияның жанашыры ретінде емес, енді керісінше
вассал ретінде көріне бастады. Елдегі барлық билікті өз қолына алуға
тырысты. Осы мақсатына жету үшін ол 1877 жылдың басында жаңа османдардың
саяси басшыларын қудалай бастады. Қудаланғандардың қатарында Зия-бей, Намық-
Кемаль, Али Суави-бей және тағы басқалары болды. Соңынан саяси аренадан
шығарып тастау мақсатында уәзірі Мидхат-пашаның жасаған қаржылық және
әкімшілік реформаларын қабылдамай тастады. Үкімет қазынасындағы қаржының
тапшылығына байланысты Мидхат-пашаның ұсынысы бойынша саяси билік өкілдері
елдегі алпауыттардан қарыз алып, одан соң қорғанысқа бөлінген қаржыдан елде
милиция құрылымын жасақтау жайында да ұсыныс тастаған болатын. Мидхат-
пашаның алғашқы ұсынысын әр-түрлі себептер тауып оның билігінің әлі де
болса сұлтанның қолында екенін көрсету мақсатында, ал екінші ұсынысын
милиция жаңа османдардың сойылын соғады деген қауіппен қабылдамай
тастады.
Мидхат-пашаның жасаған ұсыныстарының көбісін сұлтан қабылдамай
тастағанының өзінен саясаткерлер жақында бір сойқанның боларын сезіп
отырды. Бұл қарсыластықтың ең соңғы нүктесі келесі оқиғаға байланысты
қойылды. Қаржы министрі Галиб-пашаның жемқорлықпен айналысатынын көрген
Мидхат-паша ел басшысына аталған шенеунікті орнынан алып тастауын талап
етті. Галиб-пашаны орнынан алып тастағанымен сұлтан бірнеше күннен кейін
оны сенат төрағалығына сайлау туралы ұсыныс тастады.
Мидхат-паша Галиб-пашаның ақ-қарасын тексергенше оны ешқандай
мемлекеттік қызметке сайлау мүмкін болмайтындығын айтып рапорт жазғанда
сұлтан оны жауапсыз қалдырды. Мидхат-паша оған қарсы сіз мемлекет мүддесін
емес, тек өз құлқыныңызды ғана ойлайсыз деген емеуріндегі хат жазады да
сарайда да қалада да көрінбей кетеді.
Мидхат-пашаның саяси қарсыластары құрамында сұлтанмен қатар генерал-
адьютант Махмуд-паша, ішкі істер министрі Джевдет-паша, және қорғаныс
министрі Редиф-паша да болды. Олар сұлтанға Мидхат-пашаның Осман
империясындағы билікті өз қолына алып оны республика деп жариялайды деп оны
саяси аренадан көзін құрту керек деп үгіттеді. Осы мақсатта жиналған құпия
кеңес Мидхат-пашаны соттап, оны елден жер аудару керек деген шешім
қабылдады. 1877 жылдың 5-ақпанында жұмыс күнінің 49-шы күнінде Мидхат-паша
конституцияның 113 бабына сәйкес елден қуылды. Жаңа уәзір болып Берлиндегі
түрік елшісі Этхем-паша сайланды. Алайда Мидхат-пашаның жақтастары Стамбул
көшелерінде сұлтан үкіметінің конституциолистерге қарсы жасаған әрекеттерін
даттап, оларға қарсы үнқағаздар жапсыра бастады. Аталған үнқағаздарда
конституциолистер қорғаныс министрі Редиф-паша мен генерал-адьютант Махмуд-
пашаның жұмыстан кетуін талап етті.
1877 жылдың 8-ақпанында жаңа османдар Стамбулда үлкен шеру жасады.
Шеруге шыққандар Мидхат-пашаның суретін көтеріп жүріп, оның елге қайтуын
және дезинформаторлардың жазалануын талап етті. Сұлтан бұл талаптарды
орындауға мәжбүр болды.
19-ақпанда Абдул Хамит Бесіктас сарайында конституцияға сәйкес
сайланған парламентті шақырды. Парламент құрамына 119 депутат (71-мұсылман,
48-мұсылман емес халықтардан) кірді. Көпшілігі ірі жер иеленушілер мен дін
басылары болатын. Парламенттің бірінші отырысының басшысы болып Мидхат-
пашаның қарсыласы Ахмед Вефик-паша сайланды. Отырысқа бөгде адамдар
қатыстырылмады. Басылымдарға отырыс қорытындысы тек цензурадан кейін ғана
берілді. Осылай парламенттің алғашқы отырысынан бастап сұлтан бұл
құрылымның да билігін өз қолына көшірді. Алайда барлық билік өз қолында
болса да бұл құрылым сұлтанға біршама кедергі келтіретін еді. Сондықтан
сұлтан жаңа османдарды жойып, парламентті құртуды өзінің ең басты мақсаты
деп санады.
Мидхат-паша елге оралған соң ол Сирияның уәлиі (губернатор) болып
сайланды. Кейінірек 1881 жылы Абдул Хамиттің бұйрығымен сұлтан Абдул
Азиздің өлтірілуіне байланысты сот процесі басталды. Негізгі жауапкерлердің
бірі Мидхат-паша болды. Аяғында сот шешімімен Мидхат-паша, Дамад Махмуд-
паша, Нури-паша өлім жазасына кесілді. Кейінірек бұл жаза өмір бойы
Аравияға жер аударылумен ауыстырылды. 1881 жылдың 28-шілдесінде
сотталғандар Таифқа жеткізіліп, 1884 жылдың көктемінде олардың қашуға
әрекет жасағандығы білінген соң өлтірілді. Түркияның Россия мен Румыниядан
жеңілуі сұлтанның парламентке қарсы біршама шабуылдар ұйымдастыруына
мүмкіндік берді. 1878 жылдың қаңтарында генерал М.Д.Скобелев басқарған орыс
армиясы Адрианопольді басып алып Түркия астанасына біршама қауіп төндірді.
Осыны пайдаланған Абдул Хамит 1878 жылдың 13-ақпанында парламентті шарасыз
және ешқандай шешім қолдана алмайтын құрылым деп айыптап, парламенттің
күшін біршама уақытқа жойып, оны таратты.
Осы шарадан бастап түрік мемлекеті халықтары зұлым уақыт деп атап
кеткен Абдул Хамит ІІ-нің деспоттық билігі күшіне енді.
Түрік-орыс соғысында Түркияның жеңіліс табуының нәтижесінде мемлекет
батыс державаларының айтқанынан шыға алмайтын қуыршақ мемлекетке айналды.
Осының нәтижесінде билік те халықты қанауға шықты. Оның үстіне елдегі
парламентті таратып тастауы, жаңа османдардың лидерлерін бірінен соң
бірін жоюы т.б. оқиғалар жаңа Али Суави көтерілісіне алып келді.
Қуғыннан құпия түрде Стамбулға оралған Али Суави солдаттар мен билікке
қарсы топтардан 200 адам жинап Абдул Хамитті тақтан құлатып орнына Мұрат V-
ні отырғызуға тырысты. 1878 жылдың 20 мамырында Мұрат тұратын Чераган
сарайын қоршап алып, Мұратты алып шығып, оны сұлтан деп жариялады. Алайда
бұл көтеріліс қалай тез басталса, солай тез аяқталды. Абдул Хамиттің
жіберген лейб-гвардиясы көтеріліс басшысының көзін жойып, қалғандарын
тұтқынға алды.
Али-Суавидің көтерілісі Абдул Хамитке егер де ол тақ мұрагері жаңа
османдарды құртпаса, онда олар мұның түбіне жететінін түсіндірді. Али-
Суавидің көтерілісі басылғанымен бұл оқиға мұнан кейінгі Абдул Хамиттің
деспоттық билігіне қарсы көтерілістерге негіз салып кетті.
Осман империясы өте қиын мемлекеттік құрылым болды. Империядағы әр
халық өз дінін, өз құрылымын ұстанды. Олар тікелей империя өміріне әсер
етпесе де ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz