Күрдістан және күрдтер мәселесі (хіх ғ. 90 ж.– 1917)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 КҮРД МӘСЕЛЕСІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Күрдтердің демография, саяси тарихы және әлеуметтік
қатынастарына негізгі мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 ХІХ ғасырдың 90.шы жылдарындағы күрд мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Күрд мәселесінің халықаралық деңгейге шығуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 1905 . 1911 ЖЫЛДАРДАҒЫ КҮРДІСТАН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.1 «Азияның оянуы». Ирандық Күрдістандағы түрік интервенциясы ... ... ... ..26
2.2 Түркия және Ирандағы революциялық қозғалыстар уақытындағы
күрдтер (1908 . 1911 жж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
3 БІРІНШІ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК СОҒЫС ҚАРСАҢЫНДАҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ БАРЫСЫНДАҒЫ КҮРДТЕР МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.1 Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы Осман империясындағы
күрдтер мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.2 Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы күрдтер мәселесі ... ... ... ... ... ... 43
3.3 Бірінші дүниежүзілік соғыс барысындағы күрдтер мәселесі ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 КҮРД МӘСЕЛЕСІНІҢ ПАЙДА БОЛУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Күрдтердің демография, саяси тарихы және әлеуметтік
қатынастарына негізгі мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 ХІХ ғасырдың 90.шы жылдарындағы күрд мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Күрд мәселесінің халықаралық деңгейге шығуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2 1905 . 1911 ЖЫЛДАРДАҒЫ КҮРДІСТАН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.1 «Азияның оянуы». Ирандық Күрдістандағы түрік интервенциясы ... ... ... ..26
2.2 Түркия және Ирандағы революциялық қозғалыстар уақытындағы
күрдтер (1908 . 1911 жж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
3 БІРІНШІ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК СОҒЫС ҚАРСАҢЫНДАҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ БАРЫСЫНДАҒЫ КҮРДТЕР МӘСЕЛЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3.1 Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы Осман империясындағы
күрдтер мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.2 Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы күрдтер мәселесі ... ... ... ... ... ... 43
3.3 Бірінші дүниежүзілік соғыс барысындағы күрдтер мәселесі ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда «күрдтер мәселесі» қазіргі халықаралық қатынастар саясатында, Таяу Шығыс мәселелері ішінде ең өзектіде маңызды мәселелердің бірі олып отыр. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы күрдтер мәселесін зерттеудің бір себебі осы қазіргі күрдтердің басынан кешіп жатқан мәселелерін, қиыншылықтарын анықтау болып табылады.
Қазіргі таңда күрд халқы Түркия, Ирак, Иран, Сирия және тағы да басқа елдерде шоғырланып, өз ұлттық мемлекеттерін құра алмай қиналыс табуда. Олар осы аталған мемлекеттердің құрамында бола тұрып, азшыл ұлт ретінде билеуші режимдерден үстемдік көріп отыр. Әсіресе, Саддам Хусейн тұсында Ирактағы күрдтердің билеуші тарапынан репрессияларға ұшырап отырған. Осындай проблемалардың өзі «Күрд халқының осындай жағдайға қалай тап болған?» - деген сұрақтарға итермелейді. Ал, оның жауабын табу және қазіргі және күрд мәселесін шешудің жолдарын іздеу үшін ең алдымен сол ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы күрд халқының мәселелерін зерттеу қажет. Міне, сондықтан қазіргі тарих ғылымында, тіпті басқа да қоғамдық – саяси, әлеуметтану, халықаралық қатынастар саласындағы ғылыми академиялық қауым өкілдері күрд халқының тарихын зерттеуге ерекше ден қойып отыр.
Сол уақыттардағы күрд халқының жағдайы шиеленіскен уақытта, империалистік ірі державалардың әлемді ірі бөліске салуымен өтті. Осы тұста күрдтер англия, Ресей, Германия, Франция сынды ірі халықаралық субъекттердің оң және теріс ықпалына түсіп, үлкен зиянды әрекеттерге тап болды.
Ал, олардың Осман империяся мен ирандық шах үкіметінің үстемдігінде болуы жағдайды одан ары шиеленістіре түскен. Мұнда олар үкіметтің үстемдігінен зорлық көріп, ұлт – азаттық қозғалысқа шығуға мәжбүр болған. Міне, сол қозғалыстар әлі күнге дейін тоқтататылмай келеді. Сондықтан, осы тақырыпты зерттеу тарих ғылымындағы ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Жұмыстың зерттелу дәрежесі. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы күрдтер мәселесін зерттеуге бірнеше ғалымдар өз үлестерін қосқан. Солардың ішіндегі ең негізгілеріне тоқталсақ.
В. Никитиннің «Курды» [38] еңбегі көптеген күрд мәселесін зерттеуші ғалымдардың назарын өздеріне аудартып отыр. Автор көптеген мұрағаттық құжаттар негізінде күрд халқының жалпы тарихына көңіл бөледі. В. Никитин күрдтердің тағдырын қынжыла жаза отыра, олардың көптеген батыстық державалардың «қуыршағына» айналып, алдауға түскенін көптеген бай фактілермен көрсеткен.
Күрд халқының тарихын жан – жақты зерттеуге алған ғалымдардың бірі М.С. Лазарев. Ол «Империализм и курдский вопрос (1905–1917 гг.)» [33] атты ғылыми жұмысында 1905–1917 жылдардағы империализмнің күрд мәселесіне ықпалына жан – жақты талдау жасайды. Англия мен Францияны қатты сынай отырып, ғалым олардың Түркиялық мен Ирандық Күрдістандағы күрдтерді үгіттеп, өз жағына шығарып, аталмыш елдерде астыртын саясат жүргізгендігіне тоқталған. Бұл жұмыс кеңестік заманда жарық көрседе, зерттеудің шынайы жазылғандығын байқауға болады. М.С. Лазаревтің бұдан да басқа еңбектері бар, алайда олармен танысудың мүмкіндігі болмады.
Ал, Н.А. Сотавовтың «Северный Кавказ в русско-иранских и русско-турецких взаимоотношениях в ХIХ в.» [47] жұмысы Ресей империясының күрд және анти армяндық мәселелерін шешудегі рөлін көрсетеді. Мұнда ғалым бірнеше батыстық империалистік мемлекеттердің, әсіресе, Англия мен Германияның, сондай – ақ, Францияның Ресей империясының Кавказ аймағында жүргізуге тырысқан саясатына жасаған кедергілерін де көрсеткен.
Түркиялық мен Ирандық Күрдістандағы күрдтердің ұлт – азаттық қозғалыстары туралы келесі авторлар өз зерттеулерін арнаған:
Мгои Ш.Х. «Курдский национальный вопрос в Ираке в новое время» [34], Киняпина Н.С. [27 – 30] ұжымдық авторлврдың мақалалары «Курдское движение в новое и новейшее время» [33].
Ш.Х. Мгои «Курдский национальный вопрос в новое время» атты еңбегінде орта ғасырлардан бері келе жатқан күрд халқының ұлт – азаттық қозғалысына тоқталған. Мұнда күрд тайпаларының көсем, шейхтарының ерекше белсенділігі көрсетіліп, жалпы феодалдық жоғарғы үстем етушілерінің рөлі көтермеленген.
Н.С. Киняпина белгілі кеңестік ғалым. Ол негізінен Ресей империсының ХІХ ғасырдағы сыртқы саяси мәселелерін зерттеумен айналысады. Негізгі сферасы – Шығыс елдері. Ғалым көптеген еңбектерінде (әдебиеттер тізімінде көрсетілген) күрд халқының ұлт – азаттық қозғалысына тоқталған, алайда ол Ресей империясын басқа Батыстық елдерден жоғары қойып, олардың әрекетін Ресейден сорақы деп айыптайды. Жалпы оның еңбегі қолдауға тұрарлық.
Жұмыстың мақсаты. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы күрд халқының мәселелерін аймақтық және халықаралық деңгейде көрсету. Аталған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттер қойылды:
– Күрдтердің демография, саяси тарихы және әлеуметтік қатынастарына қатысты негізгі мәселелерін ашып көрсету;
– ХІХ ғасырдың 90-шы жылдарындағы күрд мәселесінің халықаралық деңгейге шығуына жан – жақты талдау жасау;
– Ирандық Күрдістандағы түрік интервенциясының жүзеге асу барысын көрсету;
– Түркия және Ирандағы революциялық қозғалыстар уақытындағы
Күрдтердің жағдайына тоқталу (1908 – 1911 жж.);
– Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы Осман империясы мен ирандық күрдтер мәселесінің даму деңгейін көрсету;
Бірінші дүниежүзілік соғыс барысындағы күрдтер мәселесіне талдау жасау.
Жұмыстың әдістемелік негізі. Тақырыпты қарастыру барысында нақты тарихи, тарихи – салыстырмалық, талдау, өткенге шолу (ретроспективті) және жүйелеу әдістері қолданылды.
Жұмыстың нысаны және мерзімдік шеңбері. Жұмыстың нысаны – ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы күрд халқы. Ал, жұмыстың мерзімі – ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басын, яғни 1890 - 1918 жылдар аралығын қамтиды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жұмыс күрд халқының жалпы ұлт – азаттық қозғалыстары мен олардың шет елдік басқыншылар мен үстем етуші үкіметке күресін арналған, сондықтан бұл жұмысты алғашқы жинақталған, жүйеленген жұмыстардың қатарына жатқызуға болады.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Жұмыс күрд халқының жалпы ұлт – азаттық қозғалыстары мен олардың шет елдік басқыншылар мен үстем етуші үкіметке күресін арналған, сондықтан бұл жұмыстың материалдарын тарих пәндерінде арнайы курстар жүргізуде пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда «күрдтер мәселесі» қазіргі халықаралық қатынастар саясатында, Таяу Шығыс мәселелері ішінде ең өзектіде маңызды мәселелердің бірі олып отыр. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы күрдтер мәселесін зерттеудің бір себебі осы қазіргі күрдтердің басынан кешіп жатқан мәселелерін, қиыншылықтарын анықтау болып табылады.
Қазіргі таңда күрд халқы Түркия, Ирак, Иран, Сирия және тағы да басқа елдерде шоғырланып, өз ұлттық мемлекеттерін құра алмай қиналыс табуда. Олар осы аталған мемлекеттердің құрамында бола тұрып, азшыл ұлт ретінде билеуші режимдерден үстемдік көріп отыр. Әсіресе, Саддам Хусейн тұсында Ирактағы күрдтердің билеуші тарапынан репрессияларға ұшырап отырған. Осындай проблемалардың өзі «Күрд халқының осындай жағдайға қалай тап болған?» - деген сұрақтарға итермелейді. Ал, оның жауабын табу және қазіргі және күрд мәселесін шешудің жолдарын іздеу үшін ең алдымен сол ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы күрд халқының мәселелерін зерттеу қажет. Міне, сондықтан қазіргі тарих ғылымында, тіпті басқа да қоғамдық – саяси, әлеуметтану, халықаралық қатынастар саласындағы ғылыми академиялық қауым өкілдері күрд халқының тарихын зерттеуге ерекше ден қойып отыр.
Сол уақыттардағы күрд халқының жағдайы шиеленіскен уақытта, империалистік ірі державалардың әлемді ірі бөліске салуымен өтті. Осы тұста күрдтер англия, Ресей, Германия, Франция сынды ірі халықаралық субъекттердің оң және теріс ықпалына түсіп, үлкен зиянды әрекеттерге тап болды.
Ал, олардың Осман империяся мен ирандық шах үкіметінің үстемдігінде болуы жағдайды одан ары шиеленістіре түскен. Мұнда олар үкіметтің үстемдігінен зорлық көріп, ұлт – азаттық қозғалысқа шығуға мәжбүр болған. Міне, сол қозғалыстар әлі күнге дейін тоқтататылмай келеді. Сондықтан, осы тақырыпты зерттеу тарих ғылымындағы ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Жұмыстың зерттелу дәрежесі. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы күрдтер мәселесін зерттеуге бірнеше ғалымдар өз үлестерін қосқан. Солардың ішіндегі ең негізгілеріне тоқталсақ.
В. Никитиннің «Курды» [38] еңбегі көптеген күрд мәселесін зерттеуші ғалымдардың назарын өздеріне аудартып отыр. Автор көптеген мұрағаттық құжаттар негізінде күрд халқының жалпы тарихына көңіл бөледі. В. Никитин күрдтердің тағдырын қынжыла жаза отыра, олардың көптеген батыстық державалардың «қуыршағына» айналып, алдауға түскенін көптеген бай фактілермен көрсеткен.
Күрд халқының тарихын жан – жақты зерттеуге алған ғалымдардың бірі М.С. Лазарев. Ол «Империализм и курдский вопрос (1905–1917 гг.)» [33] атты ғылыми жұмысында 1905–1917 жылдардағы империализмнің күрд мәселесіне ықпалына жан – жақты талдау жасайды. Англия мен Францияны қатты сынай отырып, ғалым олардың Түркиялық мен Ирандық Күрдістандағы күрдтерді үгіттеп, өз жағына шығарып, аталмыш елдерде астыртын саясат жүргізгендігіне тоқталған. Бұл жұмыс кеңестік заманда жарық көрседе, зерттеудің шынайы жазылғандығын байқауға болады. М.С. Лазаревтің бұдан да басқа еңбектері бар, алайда олармен танысудың мүмкіндігі болмады.
Ал, Н.А. Сотавовтың «Северный Кавказ в русско-иранских и русско-турецких взаимоотношениях в ХIХ в.» [47] жұмысы Ресей империясының күрд және анти армяндық мәселелерін шешудегі рөлін көрсетеді. Мұнда ғалым бірнеше батыстық империалистік мемлекеттердің, әсіресе, Англия мен Германияның, сондай – ақ, Францияның Ресей империясының Кавказ аймағында жүргізуге тырысқан саясатына жасаған кедергілерін де көрсеткен.
Түркиялық мен Ирандық Күрдістандағы күрдтердің ұлт – азаттық қозғалыстары туралы келесі авторлар өз зерттеулерін арнаған:
Мгои Ш.Х. «Курдский национальный вопрос в Ираке в новое время» [34], Киняпина Н.С. [27 – 30] ұжымдық авторлврдың мақалалары «Курдское движение в новое и новейшее время» [33].
Ш.Х. Мгои «Курдский национальный вопрос в новое время» атты еңбегінде орта ғасырлардан бері келе жатқан күрд халқының ұлт – азаттық қозғалысына тоқталған. Мұнда күрд тайпаларының көсем, шейхтарының ерекше белсенділігі көрсетіліп, жалпы феодалдық жоғарғы үстем етушілерінің рөлі көтермеленген.
Н.С. Киняпина белгілі кеңестік ғалым. Ол негізінен Ресей империсының ХІХ ғасырдағы сыртқы саяси мәселелерін зерттеумен айналысады. Негізгі сферасы – Шығыс елдері. Ғалым көптеген еңбектерінде (әдебиеттер тізімінде көрсетілген) күрд халқының ұлт – азаттық қозғалысына тоқталған, алайда ол Ресей империясын басқа Батыстық елдерден жоғары қойып, олардың әрекетін Ресейден сорақы деп айыптайды. Жалпы оның еңбегі қолдауға тұрарлық.
Жұмыстың мақсаты. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы күрд халқының мәселелерін аймақтық және халықаралық деңгейде көрсету. Аталған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттер қойылды:
– Күрдтердің демография, саяси тарихы және әлеуметтік қатынастарына қатысты негізгі мәселелерін ашып көрсету;
– ХІХ ғасырдың 90-шы жылдарындағы күрд мәселесінің халықаралық деңгейге шығуына жан – жақты талдау жасау;
– Ирандық Күрдістандағы түрік интервенциясының жүзеге асу барысын көрсету;
– Түркия және Ирандағы революциялық қозғалыстар уақытындағы
Күрдтердің жағдайына тоқталу (1908 – 1911 жж.);
– Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы Осман империясы мен ирандық күрдтер мәселесінің даму деңгейін көрсету;
Бірінші дүниежүзілік соғыс барысындағы күрдтер мәселесіне талдау жасау.
Жұмыстың әдістемелік негізі. Тақырыпты қарастыру барысында нақты тарихи, тарихи – салыстырмалық, талдау, өткенге шолу (ретроспективті) және жүйелеу әдістері қолданылды.
Жұмыстың нысаны және мерзімдік шеңбері. Жұмыстың нысаны – ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы күрд халқы. Ал, жұмыстың мерзімі – ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басын, яғни 1890 - 1918 жылдар аралығын қамтиды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жұмыс күрд халқының жалпы ұлт – азаттық қозғалыстары мен олардың шет елдік басқыншылар мен үстем етуші үкіметке күресін арналған, сондықтан бұл жұмысты алғашқы жинақталған, жүйеленген жұмыстардың қатарына жатқызуға болады.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Жұмыс күрд халқының жалпы ұлт – азаттық қозғалыстары мен олардың шет елдік басқыншылар мен үстем етуші үкіметке күресін арналған, сондықтан бұл жұмыстың материалдарын тарих пәндерінде арнайы курстар жүргізуде пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Александр I, Наполеон и Балканы / Отв. ред. В.Н. Виноградов. - М., 1997.
2. Аристова Т.Ф. Курды Закавказья (историко-этнографический очерк) / Т.Ф. Аристова. - М.: Международные отношения, 1966. - 245 с.
3. Бабакр Х. Курдистан: Перспективы курдской государственности / Х. Бабакр. – М.: Наука, 1999. – 250 с.
4. Бисмарк О., фон. Мысли и воспоминания: Пер. с нем. – В 3-х т. – М., 1940-1941.
5. Васильева Е.И. Юго-Восточный Курдистан в XVII – начале XX в. / Е.И. Васильева. - М.: Наука, 1991. – 657 с.
6. Век Екатерины II: Дела Балканские / Отв. ред. В.Н.Виноградов. - М., 2000.
7. Вертяев К.В. К истории курдского вопроса в Турции / К.В. Вертяев Курдский вопрос на рубеже тысячелетий. Материалы круглого стола. – М.:Институт Востоковедения РАН, 19.02.2004 г. С. 75 – 99.
8. Виноградов В.Н. Великобритания и Балканы: от Венского конгресса до Крымской войны. – М., 1985.
9. Виноградов В.Н. Русско-турецкая война 1877-1878 гг. и освобождение Болгарии. – М., 1978.
10. Виноградов К.Б. Боснийский кризис 1908-1909 гг. - Л., 1964.
11. Внешняя политика России ХIХ и начала ХХ века. Документы Российского министерства иностранных дел. – Серия первая. 1801-1815 гг. – В 8-ми т. – М., 1960-1972.
12. Восточный вопрос во внешней политике России (конец XVIII – начало ХХ вв.). – М., 1970.
13. Гасратян М.А. Курды Турции в новейшее время / М.А. Гасратян. - Ереван, 1990. – 258 с.
14. Гасратян М.А. Курдская проблема в Турции (1986– 995) / М.А. Гасратян. М., 2001
15. Гасратян M. A. Патриотический союз Курдистана / М.А. Гасратян// Академия Наук СССР. Институт Востоковедения. Специальный бюллетень. № 6 (270). М.,1990.
16. Дегоев В.В. Кавказский вопрос в международных отношениях, 30-60-е гг. XIX в. – Владикавказ, 1992.
17. Джеймс Дж. Истоки первой мировой войны: Пер. с англ. - 2-е изд. – Ростов-на Дону, 1998.
18. Дулина Н.А. Османская империя в международных отношениях (30-40-е годы XIX в.). – М., 1980.
19. Ерофеев Н.А. Английский колониализм в середине XIX в. – М., 1977.
20. Жигалина О.И. Национальное движение курдов в Иране (1917–1947гг.) / О.И. Жигалина. - М.: Наука, 1988. – 278 с.
21. Жигалина О. Документы американского посольства в Тегеране по курдскому вопросу / О.И. Жигалина // Академия Наук СССР. Институт Востоковедения. Специальный бюллетень. №6 М., 1990. С.120—135.
22. Золотухин М.Ю. Россия, западноевропейские державы и Османская империя в период международных кризисов на Балканах (1885-1888 гг.). – М., 1996.
23. История Курдистана. – М.: Наука, 1999. – 249 с.
24. Курдистан. Вчера и сегодня. Информационный справочник Национально-культурного общества курдов города Симферополя, 2000, с. 75.
25. История внешней политики России. Конец XV-XVII век (От свержения ордынского ига до Северной войны). – М., 1999.
26. История первой мировой войны. 1914-1918. – В 2-х т. – М., 1975.
27. Киняпина Н.С. Балканы и проливы во внешней политике России в конце XIX века (1878-1898). – М., 1994.
28. Киняпина Н.С. Внешняя политика России первой половины XIХ в. Учебное пособие. - М., 1963.
29. Киняпина Н.С. Внешняя политика России. Вторая половина XIX в. Учебное пособие. – М., 1974.
30. Киняпина Н.С., Блиев М.М., Дегоев В.В. Кавказ и Средняя Азия во внешней политике России (вторая половина XVIII в. – 90-е годы XIX в.). – М., 1974.
31. Курдское движение в новое и новейшее время. - М.: Наука, 1987. – 359 с.
32. Курдский вопрос на рубеже тысячелетий. Материалы круглого стола. 19.02.2004 г. М., 2004, - С. 35 – 75.
33. Лазарев М.С. Империализм и курдский вопрос (1905–1917 гг.) / М.С. Лазарев. - М.: Наука, 1989. – 505 с.
34. Мгои Ш.Х. Курдский национальный вопрос в Ираке в новое время / Ш.Х. Мгои. М., 1991
35. Международные отношения в эпоху империализма. Документы из архивов царского и Временного правительств. 1878-1917 гг. – Серия 1-2. 1878-1913 гг. – В 20-ти т. – Серия 3. 1914-1917 гг. – В 10-ти т. – Л., 1931-1940.
36. Международные отношения и внешняя политика СССР. (Сборник документов). (1870-1957 гг.)/Сост. Л.А.Харламова. – М., 1958.
37. Мусаэлян Ж.С. Библиография по курдоведению (начиная с XVI века), часть I–II, - СПб, 1996
38. Никитин В. Курды / В. Никитин. - М.: Наука, 1964. – 548 с.
39. Никитин В. Курды / В. Никитин. - М. 1964, с. 310.
40. Освобождение Болгарии от турецкого ига. Документы. - В 3-х т. - М., 1961-1967.
41. Палович М. Революционная Турция / М. Палович. - М. 1921, с. 23.
42. Парфенов И.Д. Колониальная экспансия Великобритании в последней трети XIX века. (Движущие силы, формы, методы). - М., 1991.
43. Похлебкин В.В. Внешняя политика Руси, России и СССР за 1000 лет в именах, датах, фактах. Справочник. – Вып.1; Ведомства внешней политики и их руководители. – Вып.2; Войны и мирные договоры (Кн.1. Европа и Америка; Кн. 3. Европа в первой половине ХХ в.). - М., 1992-1999.
44. Раздел Азиатской Турции. По секретным документам бывшего Министерства иностранных дел./Под ред. Е.А.Адамова. – М., 1924.
45. Россия и Африка. Документы и материалы. - В 2-х т. - Т.1. XVIII в. – 1917 г. - М., 1999.
46. Россия и черноморские проливы (XVIII-XX столетия)/Отв. ред. А.В.Игнатьев, Л.Н.Нежинский. – М., 1999.
47. Сотавов Н.А. Северный Кавказ в русско-иранских и русско-турецких взаимоотношениях в ХIХ в. –М., 1991.
48. Хрестоматия по истории международных отношений / Сост. В.И.Киселева и др. - Вып. 1-2. - М., 1963-1972.
1. Александр I, Наполеон и Балканы / Отв. ред. В.Н. Виноградов. - М., 1997.
2. Аристова Т.Ф. Курды Закавказья (историко-этнографический очерк) / Т.Ф. Аристова. - М.: Международные отношения, 1966. - 245 с.
3. Бабакр Х. Курдистан: Перспективы курдской государственности / Х. Бабакр. – М.: Наука, 1999. – 250 с.
4. Бисмарк О., фон. Мысли и воспоминания: Пер. с нем. – В 3-х т. – М., 1940-1941.
5. Васильева Е.И. Юго-Восточный Курдистан в XVII – начале XX в. / Е.И. Васильева. - М.: Наука, 1991. – 657 с.
6. Век Екатерины II: Дела Балканские / Отв. ред. В.Н.Виноградов. - М., 2000.
7. Вертяев К.В. К истории курдского вопроса в Турции / К.В. Вертяев Курдский вопрос на рубеже тысячелетий. Материалы круглого стола. – М.:Институт Востоковедения РАН, 19.02.2004 г. С. 75 – 99.
8. Виноградов В.Н. Великобритания и Балканы: от Венского конгресса до Крымской войны. – М., 1985.
9. Виноградов В.Н. Русско-турецкая война 1877-1878 гг. и освобождение Болгарии. – М., 1978.
10. Виноградов К.Б. Боснийский кризис 1908-1909 гг. - Л., 1964.
11. Внешняя политика России ХIХ и начала ХХ века. Документы Российского министерства иностранных дел. – Серия первая. 1801-1815 гг. – В 8-ми т. – М., 1960-1972.
12. Восточный вопрос во внешней политике России (конец XVIII – начало ХХ вв.). – М., 1970.
13. Гасратян М.А. Курды Турции в новейшее время / М.А. Гасратян. - Ереван, 1990. – 258 с.
14. Гасратян М.А. Курдская проблема в Турции (1986– 995) / М.А. Гасратян. М., 2001
15. Гасратян M. A. Патриотический союз Курдистана / М.А. Гасратян// Академия Наук СССР. Институт Востоковедения. Специальный бюллетень. № 6 (270). М.,1990.
16. Дегоев В.В. Кавказский вопрос в международных отношениях, 30-60-е гг. XIX в. – Владикавказ, 1992.
17. Джеймс Дж. Истоки первой мировой войны: Пер. с англ. - 2-е изд. – Ростов-на Дону, 1998.
18. Дулина Н.А. Османская империя в международных отношениях (30-40-е годы XIX в.). – М., 1980.
19. Ерофеев Н.А. Английский колониализм в середине XIX в. – М., 1977.
20. Жигалина О.И. Национальное движение курдов в Иране (1917–1947гг.) / О.И. Жигалина. - М.: Наука, 1988. – 278 с.
21. Жигалина О. Документы американского посольства в Тегеране по курдскому вопросу / О.И. Жигалина // Академия Наук СССР. Институт Востоковедения. Специальный бюллетень. №6 М., 1990. С.120—135.
22. Золотухин М.Ю. Россия, западноевропейские державы и Османская империя в период международных кризисов на Балканах (1885-1888 гг.). – М., 1996.
23. История Курдистана. – М.: Наука, 1999. – 249 с.
24. Курдистан. Вчера и сегодня. Информационный справочник Национально-культурного общества курдов города Симферополя, 2000, с. 75.
25. История внешней политики России. Конец XV-XVII век (От свержения ордынского ига до Северной войны). – М., 1999.
26. История первой мировой войны. 1914-1918. – В 2-х т. – М., 1975.
27. Киняпина Н.С. Балканы и проливы во внешней политике России в конце XIX века (1878-1898). – М., 1994.
28. Киняпина Н.С. Внешняя политика России первой половины XIХ в. Учебное пособие. - М., 1963.
29. Киняпина Н.С. Внешняя политика России. Вторая половина XIX в. Учебное пособие. – М., 1974.
30. Киняпина Н.С., Блиев М.М., Дегоев В.В. Кавказ и Средняя Азия во внешней политике России (вторая половина XVIII в. – 90-е годы XIX в.). – М., 1974.
31. Курдское движение в новое и новейшее время. - М.: Наука, 1987. – 359 с.
32. Курдский вопрос на рубеже тысячелетий. Материалы круглого стола. 19.02.2004 г. М., 2004, - С. 35 – 75.
33. Лазарев М.С. Империализм и курдский вопрос (1905–1917 гг.) / М.С. Лазарев. - М.: Наука, 1989. – 505 с.
34. Мгои Ш.Х. Курдский национальный вопрос в Ираке в новое время / Ш.Х. Мгои. М., 1991
35. Международные отношения в эпоху империализма. Документы из архивов царского и Временного правительств. 1878-1917 гг. – Серия 1-2. 1878-1913 гг. – В 20-ти т. – Серия 3. 1914-1917 гг. – В 10-ти т. – Л., 1931-1940.
36. Международные отношения и внешняя политика СССР. (Сборник документов). (1870-1957 гг.)/Сост. Л.А.Харламова. – М., 1958.
37. Мусаэлян Ж.С. Библиография по курдоведению (начиная с XVI века), часть I–II, - СПб, 1996
38. Никитин В. Курды / В. Никитин. - М.: Наука, 1964. – 548 с.
39. Никитин В. Курды / В. Никитин. - М. 1964, с. 310.
40. Освобождение Болгарии от турецкого ига. Документы. - В 3-х т. - М., 1961-1967.
41. Палович М. Революционная Турция / М. Палович. - М. 1921, с. 23.
42. Парфенов И.Д. Колониальная экспансия Великобритании в последней трети XIX века. (Движущие силы, формы, методы). - М., 1991.
43. Похлебкин В.В. Внешняя политика Руси, России и СССР за 1000 лет в именах, датах, фактах. Справочник. – Вып.1; Ведомства внешней политики и их руководители. – Вып.2; Войны и мирные договоры (Кн.1. Европа и Америка; Кн. 3. Европа в первой половине ХХ в.). - М., 1992-1999.
44. Раздел Азиатской Турции. По секретным документам бывшего Министерства иностранных дел./Под ред. Е.А.Адамова. – М., 1924.
45. Россия и Африка. Документы и материалы. - В 2-х т. - Т.1. XVIII в. – 1917 г. - М., 1999.
46. Россия и черноморские проливы (XVIII-XX столетия)/Отв. ред. А.В.Игнатьев, Л.Н.Нежинский. – М., 1999.
47. Сотавов Н.А. Северный Кавказ в русско-иранских и русско-турецких взаимоотношениях в ХIХ в. –М., 1991.
48. Хрестоматия по истории международных отношений / Сост. В.И.Киселева и др. - Вып. 1-2. - М., 1963-1972.
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Мемлекеттік-
құқықтық пәндер
және халықаралық қатынастар кафедрасы
Қазақстан және шет елдер
тарихы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: КҮРДІСТАН ЖӘНЕ КҮРДТЕР МӘСЕЛЕСІ (ХІХ Ғ. 90 Ж.– 1917)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Күрд мәселесінің пайда болуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ..7
1.1 Күрдтердің демография, саяси тарихы және әлеуметтік
қатынастарына негізгі
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 7
2. ХІХ ғасырдың 90-шы жылдарындағы күрд
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3 Күрд мәселесінің халықаралық деңгейге
шығуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..21
2 1905 – 1911 жылдардағы
Күрдістан ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .26
2.1 Азияның оянуы. Ирандық Күрдістандағы түрік
интервенциясы ... ... ... ..26
2.2 Түркия және Ирандағы революциялық қозғалыстар уақытындағы
күрдтер (1908 – 1911
жж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .33
3 Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы және оның барысындағы күрдтер
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...39
3.1 Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы Осман империясындағы
күрдтер
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..39
3.2 Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы күрдтер
мәселесі ... ... ... ... ... ... 43
3.3 Бірінші дүниежүзілік соғыс барысындағы күрдтер
мәселесі ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 56
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда күрдтер мәселесі қазіргі
халықаралық қатынастар саясатында, Таяу Шығыс мәселелері ішінде ең өзектіде
маңызды мәселелердің бірі олып отыр. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың
басындағы күрдтер мәселесін зерттеудің бір себебі осы қазіргі күрдтердің
басынан кешіп жатқан мәселелерін, қиыншылықтарын анықтау болып табылады.
Қазіргі таңда күрд халқы Түркия, Ирак, Иран, Сирия және тағы да
басқа елдерде шоғырланып, өз ұлттық мемлекеттерін құра алмай қиналыс
табуда. Олар осы аталған мемлекеттердің құрамында бола тұрып, азшыл ұлт
ретінде билеуші режимдерден үстемдік көріп отыр. Әсіресе, Саддам Хусейн
тұсында Ирактағы күрдтердің билеуші тарапынан репрессияларға ұшырап
отырған. Осындай проблемалардың өзі Күрд халқының осындай жағдайға қалай
тап болған? - деген сұрақтарға итермелейді. Ал, оның жауабын табу және
қазіргі және күрд мәселесін шешудің жолдарын іздеу үшін ең алдымен сол ХІХ
ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы күрд халқының мәселелерін зерттеу
қажет. Міне, сондықтан қазіргі тарих ғылымында, тіпті басқа да қоғамдық –
саяси, әлеуметтану, халықаралық қатынастар саласындағы ғылыми академиялық
қауым өкілдері күрд халқының тарихын зерттеуге ерекше ден қойып отыр.
Сол уақыттардағы күрд халқының жағдайы шиеленіскен уақытта,
империалистік ірі державалардың әлемді ірі бөліске салуымен өтті. Осы тұста
күрдтер англия, Ресей, Германия, Франция сынды ірі халықаралық
субъекттердің оң және теріс ықпалына түсіп, үлкен зиянды әрекеттерге тап
болды.
Ал, олардың Осман империяся мен ирандық шах үкіметінің үстемдігінде
болуы жағдайды одан ары шиеленістіре түскен. Мұнда олар үкіметтің
үстемдігінен зорлық көріп, ұлт – азаттық қозғалысқа шығуға мәжбүр болған.
Міне, сол қозғалыстар әлі күнге дейін тоқтататылмай келеді. Сондықтан, осы
тақырыпты зерттеу тарих ғылымындағы ең өзекті мәселелердің бірі болып
табылады.
Жұмыстың зерттелу дәрежесі. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың
басындағы күрдтер мәселесін зерттеуге бірнеше ғалымдар өз үлестерін қосқан.
Солардың ішіндегі ең негізгілеріне тоқталсақ.
В. Никитиннің Курды [38] еңбегі көптеген күрд мәселесін зерттеуші
ғалымдардың назарын өздеріне аудартып отыр. Автор көптеген мұрағаттық
құжаттар негізінде күрд халқының жалпы тарихына көңіл бөледі. В. Никитин
күрдтердің тағдырын қынжыла жаза отыра, олардың көптеген батыстық
державалардың қуыршағына айналып, алдауға түскенін көптеген бай
фактілермен көрсеткен.
Күрд халқының тарихын жан – жақты зерттеуге алған ғалымдардың бірі
М.С. Лазарев. Ол Империализм и курдский вопрос (1905–1917 гг.) [33] атты
ғылыми жұмысында 1905–1917 жылдардағы империализмнің күрд мәселесіне
ықпалына жан – жақты талдау жасайды. Англия мен Францияны қатты сынай
отырып, ғалым олардың Түркиялық мен Ирандық Күрдістандағы күрдтерді
үгіттеп, өз жағына шығарып, аталмыш елдерде астыртын саясат жүргізгендігіне
тоқталған. Бұл жұмыс кеңестік заманда жарық көрседе, зерттеудің шынайы
жазылғандығын байқауға болады. М.С. Лазаревтің бұдан да басқа еңбектері
бар, алайда олармен танысудың мүмкіндігі болмады.
Ал, Н.А. Сотавовтың Северный Кавказ в русско-иранских и русско-
турецких взаимоотношениях в ХIХ в. [47] жұмысы Ресей империясының күрд
және анти армяндық мәселелерін шешудегі рөлін көрсетеді. Мұнда ғалым
бірнеше батыстық империалистік мемлекеттердің, әсіресе, Англия мен
Германияның, сондай – ақ, Францияның Ресей империясының Кавказ аймағында
жүргізуге тырысқан саясатына жасаған кедергілерін де көрсеткен.
Түркиялық мен Ирандық Күрдістандағы күрдтердің ұлт – азаттық
қозғалыстары туралы келесі авторлар өз зерттеулерін арнаған:
Мгои Ш.Х. Курдский национальный вопрос в Ираке в новое время [34],
Киняпина Н.С. [27 – 30] ұжымдық авторлврдың мақалалары Курдское движение
в новое и новейшее время [33].
Ш.Х. Мгои Курдский национальный вопрос в новое время атты
еңбегінде орта ғасырлардан бері келе жатқан күрд халқының ұлт – азаттық
қозғалысына тоқталған. Мұнда күрд тайпаларының көсем, шейхтарының ерекше
белсенділігі көрсетіліп, жалпы феодалдық жоғарғы үстем етушілерінің рөлі
көтермеленген.
Н.С. Киняпина белгілі кеңестік ғалым. Ол негізінен Ресей империсының
ХІХ ғасырдағы сыртқы саяси мәселелерін зерттеумен айналысады. Негізгі
сферасы – Шығыс елдері. Ғалым көптеген еңбектерінде (әдебиеттер тізімінде
көрсетілген) күрд халқының ұлт – азаттық қозғалысына тоқталған, алайда ол
Ресей империясын басқа Батыстық елдерден жоғары қойып, олардың әрекетін
Ресейден сорақы деп айыптайды. Жалпы оның еңбегі қолдауға тұрарлық.
Жұмыстың мақсаты. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы күрд
халқының мәселелерін аймақтық және халықаралық деңгейде көрсету. Аталған
мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттер қойылды:
– Күрдтердің демография, саяси тарихы және әлеуметтік
қатынастарына қатысты негізгі мәселелерін ашып көрсету;
– ХІХ ғасырдың 90-шы жылдарындағы күрд мәселесінің халықаралық
деңгейге шығуына жан – жақты талдау жасау;
– Ирандық Күрдістандағы түрік интервенциясының жүзеге асу барысын
көрсету;
– Түркия және Ирандағы революциялық қозғалыстар уақытындағы
Күрдтердің жағдайына тоқталу (1908 – 1911 жж.);
– Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы Осман империясы мен
ирандық күрдтер мәселесінің даму деңгейін көрсету;
Бірінші дүниежүзілік соғыс барысындағы күрдтер мәселесіне талдау
жасау.
Жұмыстың әдістемелік негізі. Тақырыпты қарастыру барысында нақты
тарихи, тарихи – салыстырмалық, талдау, өткенге шолу (ретроспективті) және
жүйелеу әдістері қолданылды.
Жұмыстың нысаны және мерзімдік шеңбері. Жұмыстың нысаны – ХІХ
ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы күрд халқы. Ал, жұмыстың мерзімі –
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басын, яғни 1890 - 1918 жылдар аралығын
қамтиды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жұмыс күрд халқының жалпы ұлт – азаттық
қозғалыстары мен олардың шет елдік басқыншылар мен үстем етуші үкіметке
күресін арналған, сондықтан бұл жұмысты алғашқы жинақталған, жүйеленген
жұмыстардың қатарына жатқызуға болады.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Жұмыс күрд халқының жалпы ұлт – азаттық
қозғалыстары мен олардың шет елдік басқыншылар мен үстем етуші үкіметке
күресін арналған, сондықтан бұл жұмыстың материалдарын тарих пәндерінде
арнайы курстар жүргізуде пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.
1 Күрд мәселесінің пайда болуы және дамуы
1.1 Күрдтердің демография, саяси тарихы және әлеуметтік
қатынастарына негізгі мәселелері
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында курдтер шығыста Хамадан –
Урмия линияларынан батыста Биреджин – Малатья – Эрзинджанға дейін, ал
оңтүстікте Ханекин – Киркун – Мосул – Халеб (Алеппо) линияларынан
солтүстікте Джульфа – Карс – Эрзрумға дейінгі орасан зор территорияны мекен
еткен. Бұл территория мерианды бағытта – шамамен 1 мың шақырымды құраса, ел
ендік бойлықта – 300 ден 500 шақырымға дейін болған; оның жалпы ауданы 400
мың шаршы шақырымды құрады (бұл аудан Англияны, Ирландияны, Бельгияны,
Голландияны және Данияны бірге қосқандағы территорияларының көлемін құрап
отыр) [45, 230 б.].
Аталмыш ауданда өте көп күрдтер халқы орналасып, оларды орналасқан
жерлерін шартты түрде әдебиеттерде Күрдістан деп атады. Сонымен қатар,
күрдтердің жекеленген топтары Күрдістанның батысқа және шығысқа қарай
бөліктерінде мекен еткен. Яғни, Түркияның Коньи, ал Транда – Хорасан
аудандарын мекендеген. Жалпы алғанда күрдтер Таяу Шығыстың барлық аймағын
қамтып жатыр. Олар тек, Түркия, Иранды ғана емес, сонымен қатар, қазіргі
Иран, Сирия және басқа да таяу шығыстың елдерді қамтып алған. Әрине, олар
бұл елдерде жергілікті халықпен салыстыра қарағанда азшылықты құрайды.
Әлі күнге дейін географиялық және басқа да ,ылыми әдебиеттерде
Күрдістан ұғымына нақты анықтамалар берілмей отыр. Бұған негізгі себеп
ретінде көптеген ғалымдардың пікірінше, Түркияның шығыс, Иранның батыс және
Солтүстік Ирактағы көптеген аудандардағы күрдтердің жергілікті халықтан
басым еместігі болып отыр, яғни мүлдем азшылықты құрайды. Ал, кейбір
аудандарда басым түсіп жататыны да байқалады.
Сондықтан, Күрдістан ұғымына қандай жерлер кіретіндігі, ал,
Түркияға немесе Батыс Арменияға, Иранға, Азербайджанға немесе арабтық
Иракқа қандай жерлер жататындығы әрқашанда даулы мәселе болып келген.
Негізінен революцияға дейінгі ғылыми әдебиеттерде Ван көлінен солтүстікке
және солтүстік – батысқа қарайғы территориялар үнемі Түріктік Армения
немесе армениялық вилайеттер деп аталып, ал, аталмыш көлден оңтүстікке
қарай – Күрдістан (яғни, Түркиялық, Ирандық Күрдістан) деп аталған [25,
152 б.].
Бұл қарастырылып отырған жұмыста біз Күрдістан ұғымын ХІХ ғасырдың
аяғы мен ХХ ғасырдың басында Осман империясы (соның ішінде Ван көлінің
солтүстік бөлігінде қостық) мен Иранда мекен еткен күрдтер халқына қатысты
қолданамыз.
Кірдістан – таулармен бөлшек – бөлшек орналасқан ел. Мұнда Күрд
тауларымен қатар, Ішкі және Шығыс Тавр немесе Армяндық) таулары бар.
Олардың территориясын Ефрат пен Тигр өзендері, сондай – ақ, Таяу Шығыстағы
ірі көлдер – Ван мен Урмияның сулары қамтыған. Күрдістанның жері пайдалы
қазбаларға өте бай, әсіресе мұнай. Алайда, ол уақыттары олар зерттелмеген.
Ал, Күрдістанның жазық жерлері егіншілікке, таулы аймақтары альпілік
өсімдіктерге бай болып келіп мал шаруашылығына өте тиімді болып отыр.
ХVI ғасырдың басында Күрдістан Осман империясы мен Иран арасында
бөліске салынған. Ал, ХІХ ғасырдағы орыс – түрік соғыстары нәтижесінде
күрдістердің біршама бөлігі Түркияның – Эрзурумдық, Вандық, Битлисстін,
Харпуттық (Мамурет – уль – Азиздін), Диарбекирдік, Халебтік және Мосульдық
вилайеттерінде; Иранның – Соудж – булак, Урмия губернаторлықтары мен
Макиндік хандықта және Ресейдің – Эриван губерниясы мен Карсск облыстарында
орналасты.
Күрд халқының саны жөніндегі мәселе күрделі де, әлі шешімін
таппаған мәселе болып отыр. Бұл былай алып қарағанда жай статистикалық
проблема болып көрінгенімен, Күрдістанның көпұлтты жағдайында оның саяси
астары да бар. Иранның әсіресе, Түркияның ресми органдары әрқашанда
күрдтердің және басқа да азшыл ұлттардың санын әдейі азайтып көрсетіп
отырған. Дәл осындай саясатты армяндық ұлтшылдар мен Ресейдегі
армянофильдік топтар да ұстанды. Ал, өз кезегінде күрдтік саяси
қайраткерлер. Күрдістан тәуелсіз мемлекет болып құрылу идеясын ұстанып,
күрдтердің санын көбейтуге тырысқан.
Күрдтердің ең аз санын Элизе Реклю береді – 1,8 миллион адам. Оның
1,3 миллионы – Азияттық Түркияда, 0,5 миллионы – Иранда орналасқан. Бұл,
әрине танымал географтың қателігі еді. Бұл қателікті француздық публицист
Виктор Берар да қайталаған (Түркияда – 1,5 млн. Күрдтер, ал Иранда – 600-
700 мың күрдтер деп). Негізінде сол уақыттары күрдтер көп болған. Ресейлік
полковник А.Карцев Түркия мен Ирандағы ХІХ ғасырдың 90- жылдардағы
күрдтердің санын – 2,5-3 млн-ға апарады. П.И.Аверьянов бойынша бірінші
дүниежүзілік соғыс қарсаңында Түркияда – 1 млн.740 мың күрд тұрған, оның
ішіндегі сунниттері – 1475 мың, қызылбашылары (али – илахтар) – 200 мың,
езидтер – 40 мың және шииттер – 25 мың [47, 510 б.]. Бұл сандарды шындыққа
жанасады деп айтуға толық негіз бар. Өйткені, соғыстан кейін Ұлттар
Лигасының комиссиясы күрдтердің санын 3 млн. (1,5 млн-ны Түркияда, 700
мыңы Иранда, 500 мыңы Иракта, 300 мыңы Сирия мен басқа елдерде) деп
көрсеткен. Алайда, бұл сандарда азайтылып көрсетілуі мүмкін. Өйткені,
жүздеген мың күрдтер дүниежүзілік соғыс барысында қаза тапқан. Яғни, бұған
дейін олардың саны 3 млн-нан да астам болуы мүмкін. Сондықтан, соғыс
уақытындағы халықтың минимальды табиғи өсімін ескере отырып, соғысқа
дейінгі күрд халқының санын – 4 млн-нан кем емес деп көрсетуге болады. Бұл
санға көптеген адамдарда тоқталып отыр. Атап айтқанда француздық консул
(Ванадағы) Зарзецкийдің көрсетуінше – Түркияда – 3 млн, Иранда 700 мың және
Ресейде – 300 мың. Ал, қазіргі уақытта шамамен 10-12 миллион күрдке жетіп
қалды.
Сандардағы бұл сәйкессіздіктерге тек, саналы түрдегі арттыру немесе
азайтуды жатқызбаймыз. Осман империясы мен Иранда халықтарының санағы
фискальды мақсатта жүргізілген. Сондықтан халықтардың басым көпшілігі
санақтан қашып немесе жалған мәліметтер берген. Отырықшы күрдтер – райялар,
түрік шенеунектердің алым – салықтары мен ұлттық шеттетілушілікке жол
бермес үшін өздерін түріктер қатарына қосып отырған. Ал, көшпелі күрдтер –
аширеттер, санаққа ілінді деу қиын. Өйткені, олар үнемі мемлекеттік
шекараны елемей саяси және экономикалық жағдайдың өзгеруіне байланысты
көшіп – қонып жүрген. Сонымен қатар, Күрдістанда жетуге қиын соғатын
күрделі аудандарда болды. Әсіресе, Хакяри, Тавр таулы аймағы, Дерсим және
т.б. Олардың орталық үкіметке бағыныштылығы номинальды болған еді. Егер,
түрік шенеуніктері батылы жетіп осы аймақтарға бара қалған күннің өзінде
де тек, әскери экспедициясының қолдауымен барған.
Осман империясы мен каджарлық Ирандағы күрдтердің ұлттық құрамының
мәселесі де аз зерттелген. Аверьяновтың көрсетуінше күрд – сунниттер
Түріктік Арменияның жартысына жуығын құрайды, Ванда – 46%, Битлисте - 55%
және Мосульдық вилайетте - 64%. Дерсим Харпут вилайетінің халқын толығымен
күрд – қызыл-балылар құраған; күрд – езидтер Ван вилайетінде күрдтер - 15%-
ды құраған. Ал, Ирандық күрдістан болса негізінен күрдтерден құралды.
Сөйтіп, Шығыс Анатолияда (оның қара теңіздік аудандарын қоспағанда),
Солтүстік Иракта және Солтүстік – Батыс Иранда ХХ ғасырдың басына қарай
күрдтер басымшылық санды көрсеткен.
Күрдістанда басқа ірі ұлттық азшылықтарды армяндар (1млн-нан астам),
азербайджандықтар, ассириялықтар (150 мыңнан астам) құрастырған болатын.
Күрдтердің ежелгі және орта ғасырлардағы тарихы дұрыс зерттелмеген.
Күрдтер жайындағы кездейсоқ деректер ассириялық ескерткіштерде, бірақ ең
шынайы мәліметтер ксенофонтың (б.э.д. V-IVғғ.) Анабасисінде кездеседі.
Парсылардың Аршакидтер кезеңінде (б.э.д. ІІІғ.-б.э. ІІІғ.), Сасанидтер
тұсында (ІІІ-VІІғғ.), Омейядтармен Аббасидтер халифаты уақытында (VІІ-
ХІғғ.), селжұқтар кезінде (ХІ-ХІІІғғ.) күрдтер әр түрлі тайпалардан
құралған орасан империялар құрамына кірген. ХІІ ғасырдың ортасында
моңғолдардың шапқыншылығы салдарынан тек, Бағдат халифаты зардап шегіп
қоймай, күрдтердің жағдайы да мүшкіл тартқан. Яғни, олар жазық жерден таулы
аймаққа өмірлерін аман сақтау мақсатында ығысуға мәжбүр болған. Күрдістан
халқының бұдан кейінгі екі жарым жүзжылдықтағы жағдайы мәз болмаған. Оның
территориясы бұл уақыттары Хулагидтердің, Тимуридтердің, Қара – Коюнлудың
және Ак – Коюнмудың мемлекеттердің құрамына еніп, үздіксіз соғыстар мен
шапқыншылықтардың аренасына айналған.
ХVІ ғасырдың күрдтер тарихындағы ең күрделі уақыт болып табылады.
1514 жылы түрік сұлтаны І Селим Явуз Чалдыран жерінде Ирандық шах Исмаил
Сефевидтің әскерін күйретеді. Нәтижесінде Батыс, Оңтүстік және Орталық
Күрдістан Осман империясына кіріп, ал Шығысы – Ирандың билігінде қалады.
Алайда, екі ірі орталықтанған империялар көптеген бір – бірімен соғысқан
феодалдық князьдықтардың орнына келсе де, олар күрд халқына тыныштық әкеле
алмады. Керісінше, келесі үш жүз жылда Күрдістан тағы да шайқас алаңына
айналған. Өйткені, күрдтер мекендеген жерлер стратегиялық маңызды болды,
оны Кавказ таулары, Қара, Жерорта, Каспий теңіздері және Парсы шығанағы
қоршап жатты. Екі империя діни ерекшеліктерін сылтау ретінде қолданды:
түріктер – сунниттік держава болса, ал Иран шииттік болған. Екі ел
арасындағы бейбіт келісім – шарт тек, 1823 жылы Эрзурумда жасалып,
шекаралары бекітілген.
Осының барлығы, яғни үздіксіз соғыстар әрине, күрд халқының
экономикалық, әлеуметтік, саяси және мәдени дамуына ерекше кедергілер
келтірген. Сондай – ақ, олардың біртұтас халық болып, күрд мемлекеттігінің
қалыптасуына да кері әсерін тигізді. Өздері мекендеген территорияларда екі
жарым мың жылдай тұрып келген күрдтер ХІХ ғасырдың басына қарай осы
аумақтарда мекен еткен халықтармен (түріктер, арабтар, ирандықтар,
азербайджандықтар және т.б.) салыстырғанда әлдеқайда арттақалған. Мұнымен
қатар, ХІХ ғасырдың ағымында күрдтердің тағдыры тағыда үлкен сынға ұшырады.
Еуропалық отар елдер аймақтағы ірі феодалдық империялардың (Түркия және
Иран) әлсіреуін пайдаланып, жерлерін бөліске салуды ойластырды.
Бастапқыда түрік үкіметі шығыс шекараларын ирандықтардан қорғау
мақсатында күрдтерден казачество сияқты әскери қорғаныс күштерін құруды
ойластырды. ХVІ ғасырда Эрзурумды, Эриванды және Карсаны мекен еткен
күрдтер шекараны қорғау қызметіне қатысқаны үшін алым – салықтардан
юосатылатын болған.
Алайда, бұл жоспар жүзеге аспады. ХVІІ – ХVІІІ ғасырлардағы
Түркияның саяси және әскери әлсіреуі, оның шеткері аймақтарындағы
сепаратистік тенденциялардың дамуына әкелген. Мұндай үрдіс ирандықтарда
байқалды. Күрдтер үздіксіз соғыстар барысында қай жақ жеңіске шықса, сол
жеңіскерді қолдап, тербеліс саясатын ұстанды. Міне, күрдтер осы жағдайда
сепаратизмді де дамытқан.
Осындай жағдайда, тіпті екі империяның деспотизміне қарамастан,
әсіресе, Шығыс Анатолия мен Солтүстік Ирактың күрдтері жеке иеліктерін де
құра алған. Мәселен, мұнда көптеген тәуелсіз князьдықтар пайда болды:
Равандуз, Бохтан, мұрагерлік – күрдтік Баязит патшалығы, езидтік эмират,
бейлік иеліктер.
Сөйтіп, ХІХ ғасырдың басына қарай Күрдістан феодалдық жекеленушіктен
тұрып, көптеген күрдтік хандары, эмирлері, шейхтері және бектерінің өздері
бір – бірімен жауласып отырған. Кейде олар түрік немесе иран үкіметтеріне
де қарсы шыққан болатын.
ХІХ ғасырда Күрдістандағы ішкі саяси жағдай күрд өзгеріп, күрдтер
күштерге ие бола бастады. ХІХ ғасырдың соңғы отыз жылдығының аяғында орыс –
түрік соғысының нәтижесінде Ресей империясының шекарасы Күрдістанға
жақындады. Түріктердің Кавказ және басқада майдандарда жеңілуі нәтижесінде,
Осман империясының ыдырауы мен еуропалық елдерге тәуелділігінің арта
бастауына байланысты түріктік Күрдістанда орталық биліктің беделі түсіп,
ірі күрдтік феодалдар (Ахалцихтік Селим – паша, Баязидтік – Балюль – паша
және т.б.) түріктерге қарсы шығып, шамамен бүкіл Шығыс Анатолия жергілікті
күрд феодалдарының қарамағында қалды. Күрдтер үнемі орыс әскерлері мен
байланысты ұстап отырған. Алайда, Ресей Күрдістанның ішкі жағдайынан
хабарсыз болып, оларға әскери көмекті үнемі бас тартумен шектеліп отырған.
ХІХ ғасырдың аяғына дейін күрдтердің жекелеген иеліктері үнемі
көтерілістерге шығып, өз біртұтас мемлекетін құруға тырысты. Алайда,
олардың ұйымдаспаған сипаты нәтижесінде күрдтердің бұл идеясы үнемі
ақсаңдап қалып отырды. Бұл ретте ағылшындарда өз мүдделерін көздеп
күрдтерге қаржылай көмек беріп, кейбір беделділерін өзіне шығарып, сатып
алып отырған. Негізінен сол уақыттары Күрдістан Ресей, Англия, Түркия және
Иранның мүдделері түйіскен жерге айналды.
Ал, енді күрдтердің әлеуметтік құрылысына тоқталсақ, олар ертеден
рулық – тайпалық құрылымды ұстанып келе жатқан халық. Барлық күрдтер
тайпалық бірлестіктерге, тайпаларға және руларға бөлінді. Ең ірі
бірлестіктеріне хайдеранлилер (зилян, сипки, джибран, милян, зиркап, адамам
және т.б. тайпалары) – олар Солтүстік – Батыс Күрдістанда; шеккан – түрік –
ирандық шекара аймағында, Салмаса маңында мекендеген; хакарийлік топ
(орамар, шемдинан, джелу, барзан, бахдикан, бохтан, джелали және т.б.) –
Ван көлінен оңтүстікке қарай Үлкен Заб өзеніне дейінгі жазық даланы; мукри
– Соуджбулак ауданында; джаф – Ирактағы Диял мен Абе – Сирван өзендері
маңында мекендеген.
Күрд тайпаларының қарастырылып отырған уақыттағы әлеуметтік –
экономикалық құрылысы көшпелі феодалихмге негізделген. Экономикасы
негізінен көшпелі мал шаруашылығына, яғни қой малын өсірумен тығыз
байланысты болған.
Тайпа ішінде қатынастарға әскери демократияның сақталғандығы
байқалды. Тайпаның басшысы (хан, бей, аға) өз тайпаларынан шынайы күшке ие
болған. ХІХ ғасырдың 30-шы жылдарындағы белгілі ғалым Вронченкода күрд
тайпалары жайында деректер қалдырған: ...Народ видит в них не только своих
судей и патриархальных властителей, но и защитников от притеснений
областных правителей, даже верховней власти, и вождей, которые,
сосредоточивая в себя силу племени, заставляют уважать ее, - деп көрсетіп,
тайпа басшылырының халық алдындағы беделіне тоқталған.
Күрдістандағы әлеуметтік – экономикалық аспектінің басқада жақтары
болған. Феодалдық биліктегілер өз қарамағындағы басқа ұлттармен ерекше
қатаң қатынас орнатқан. Әсіресе, Батыс (Түріктік) Арменияда күрдтер ұлттық
және әлеуметтік үстемдік жүргізген.
Күрдтік бей – феодалдар армяндық шаруаларды жазықсыз жазалап, оларды
аямай жұмысқа салған. Күрддістанда басыбайлы құқық дамып, ол ортағасырлық
сипаттарға ие болған. Әрбір армяндық шаруа әр күрдке қызмет жасауы тиіс
болды. Оларға алым – салықтар да төлеп тұрған. Тіпті, күрдтер оларды
басыбайлы шаруа ретінде ұстай отырып, мал сияқты сатуға құқықтары да
болған. Бұл күрдтердің ақшаға қиналғандағы әдеттегі шаруасына айналған.
Сондай – ақ, егер бір күрд басқа күрдтің армянын өлтіріп қойса, онда ол
өлтірген күрдтің шаруа – армянын өлтіруге құқы болған.
Күрдтердің армяндарға деген бұл жеккөрінішінің бір себебіне –
армяндардың кяфиризм болуы, яғни арабшадан аударғанда кяфир - дінсіз,
неверный, безбожник), мұсылман емес халықтарды осылай аталған.
Ірі күрд феодалдарының бұл өзбырлығын байқап отырған түрік
үкіметтері ешқандай шара қолданбаған. Керісінше қолдап, өз кезегінде
олардан қымбат сыйақылар алып отырған. Түрік билеушілері күрдтердің
армяндар үстінен үстемдігін қолдай отырып, олардың арасындағы жіктердің
пайда болуын қалады. Яғни, олардың басты көздегені – күрдтермен армяндардың
бірігіп, оларға қарсы шықпауы немесе күрдтер армяндармен үнемі қайшылықта
болса, онда олар түрік үкіметіне қарсы шығуы екі талай деп арам саясатты
ұстанды.
Міне, күрдтердің жалпы әлеуметтік – экономикалық, саяси тарихы мен
демографиялық жағдайы ХІХ ғасырдың 90-шы жылдарына таман осындай қалыпта
болған. Өздері бір жағынан үстем етуші билік өкілдерінен қысымшылық көрсе,
екінші жағынан, күрдтің ірі феодалдары да жергілікті халықты әлеуметтік –
экономикалық салада қинап, үстемдік етті. Бұл, әсіресе армян ұлттарының
мысалында жүзеге асып отыр. Дегенмен, күрдтер әр халыққа тән элементтерді
иелене отырып, мемлекеттік негіздерін де қалауға талпыныс жасады. Алайда,
ірі еуропалық державалар мен үстем етуші империялар күрдтердің бұл
әрекетіне жол бермей, ал, күшпен шыққан жағдайда аямай жазалап, басып
тастап отырған.
1.2 ХІХ ғасырдың 90-шы жылдарындағы күрд мәселесі
ХІХ ғасырдың шеңберінде Осман империясы мен Иран феодалдық монархия
болып, Еуропаның дамыған капиталистік елдерінен артта қалды. Олар
әлеуметтік – экономикалық, саяси әскери және мәдени салаларда артта қалумен
сипатталды. Сонымен қатар, елдегі ұлт – азаттық қозғалыстар (империяға
қараған халықтардың), патшалық Ресеймен жүргізілген сәтсіз соғыстар,
Еуропалық мемлекеттердің әскери және бейбіт империя істеріне араласуы және
басқа да әр түрлі факторларының нәтижесінде Түркия мен Иран Балқандағы,
Солтүстік Африкадағы, Закавказьедегі көптеген иеліктерінен айырылып қалды.
Экономикалық жағынан алғанда олар шет елдін капиталға тәуелді болып қалып,
империялардың ішкі және сыртқы саясатын Стамбул мен Тегеран тек, сөз
жүзінде ғана шешсе, ал негізгі шешім Лондон, Петербург және парижде
қабылданды, ал біраз уақыт өткен соң, яғни ғасырдың аяғында Берлин де
қосылды. Жалпылай алғанда Иран мен Түркия еуропалық елдердің классикалық
жартылай отарына айналды. Тек, еуропалық державаларының өзара қарама –
қайшылықтары барысында ғана бұл империялар ХІХ ғасырда толық бөлініске
ұшыраудан аман қалған.
Түрік және Иран үкіметтері өз елдерінде ұлт – азаттық қозғалыстың
белең алмауы үшін, үнемі оларды басудан жалыққандықтан әр түрлі ұлттардың
арасындағы қайшылықтарды да пайдаланып отырған. Яғни, бір – біріне қарсы
қойып отырған. Сонымен қатар, үстем етушілер өз территориясындағы әр түрлі
халықтарды әскери күш ретінде де қолдануға тырысты. Бұл күрдтермен тығыз
байланысты болды. Ертерек те осы мәселе көтерілген болатын. Тек, ХІХ
ғасырдың 90-шы дылдарында ғана Түркия күрдтерден арнайы дивизия жасақтай
бастады. Бұл туралы 1890 жылдың қарашасында газет беттерінде көптеген
мақалалар жарық көріп, бұл өз кезегінде армян қоғамының қорқынышын туғызды.
Олар өздеріне жаңадан қауіп – қатер төніп тұр деп жанталасты.
1891 жылы үкімет басшылары күрдтерден жеңіл әскерді, яғни хамидие
атты әскерін жасақтап шығарды. Хамидие деп сұлтан ІІ Абдул Хамидтің атына
құрмет ретінде құралған болатын.
Сөйтіп, бұл хамидие құрамасы негізінен күрдтер мен жылқы малынан
құралды. Олардың полктері Күрдістанның аудандарында орналастырылып,
Завказье аймағына қарайғы аудандарды да қамтыған. Күрдтердің әр отбасысы
химидиеге бір адамды жылқысымен беруі тиіс болатын. Ал, бере алмаған
жағдайда да бір адам түріктік низами әскеріне (Түркияның тұрақты әскерінің
атауы) қызмет жасауы тиіс болды. Хамидиенің полкы 512 адамнан тұрды
(жылқыларымен қоса), сондай – ақ, олар жүздіктерге де бөлінген. Бұл жаңа
құрамаларға қару – жарақты үкімет беретін болған. Құрамаға кірген әр күрд
жауынгері бір жылдай түрік кавалериялық офицерінің басшылығындағы оқу
орындарында да болды. Әскери оқу – жаттығуларынан өткен соң күрд жасақтары
егер бейбіт жағдай болса, қару – жарақтарын тапсырып отырған. Ал, соғыс
жағдайында олар сұлтанның шақыруымен түрік офицерлерінің қарамағында болып,
Түркия үшін шайқастар жүргізді.
Түрік басшылығы күрдтердің елдегі басым азшылық құрайтынын және
ерекше күш екендігін білетін. Сондықтан, олар дәстүрлі қамшы мен тәттіні
беру әдіс – тәсілін қолданды. Яғни, қажет жағдайда күрдтердің жоғарғы
ақсүйектеріне мемлекеттік шендер, атақ – дәрежелер мен наградалар,
медальдар беріп, кейде оларды сарай қызметіне де шақырған күндері болған.
Ара – арасында үлкен сомада қаржы – қаражат беріп алдап ұстап отырған. Ал,
қажет емес жағдайда түріктер қарудың күшімен олардың шаңын қағып та алып
отырған. Яғни, қамшылап алған.
Күрдтерді әскери қызметке тартудың тағы бір себептерінің бірі күрд
еркіндігіне шектеу қою, оларды түріктін азаматтық және әскери әкімшілік
бақылауына бағындырту еді. Яғни, күрд халқының елдегі жеке тәуелсіз
жағдайын жою басты міндеттердің бірі болып саналды. Абдул – Хамиди оларды
қызметке тарта отырып, түріктерге мәңгі бақи бағынышты болуын қалады. Осы
мақсатты толықтай жүзеге асыру күрдтер үшін арнайы мектептер салына
бастады. Мәселен, осы мектептер құрылысы үшін Абдул – Хамиди сегіз миллион
лир бөлген екен (1892 жыл).
Алайда, түрік үкіметінің осы бағыттағы әрекеті толықтай
жетістіктерге апарды деп айту қиынырақ. Өйткені, күрдтер еркіндікті сүйгіш,
тәуелсіз халық болатын. Олардың басым көпшілігі түрік мемлекетінің
жасырында арам ойын білген болатын. Сондықтан, химидие жасағын құрудан бас
тарта бастаған. Дегенмен түрік үкіметінің құрығы жететін аймақтардағы
кейбір күрдтер хамидиеге барған. Бірақ, бұл жерде барлық күрдтерді алып
қосқандағы оның он пайыздық көрсеткішін айтқан болар едік. Хамидиеге әскер
жинау әсіресе, Эрзурум, Муша, Вана, Битлис және Дерсим аудандарында
қиынырақ болды. Бұл аудандар таулы аймақ болғандықтан болар түрік үкімет
мұнда кіруге батылы жетпеген.
Ал, даудие, дизаи, шеккан және гульферики сынды күрдтер мүлдем түрік
билеушілерін адам санатына қоспаған. Ал, Солтүстік Ирактың және Оңтүстік –
Шығыс Анатолияның күрдтік шейхтары түрік сұлтанын халифтың шынайы мұрагері
деп танудан бастартқан.
Хамидиеге түрік әскериі күшпен күрдтерді тартуға шыққанда күрдтер
үнемі көтерілістерге шығып отырған. Мәселен, ең қарсылық көрсетушілер 1891
жылы жазда Иракта болған. Түрік үкіметі көтерілісшілердің талаптарын
орындауға мәжбұр болған. Яғни, олар күрдтерге амнистия берді, жалақы
күрдтін шейхтардың құқығын мойындады, күрдтерге қару – жарақ асынуға рұқсат
берілді. Сондай – ақ, ірі ақсүйектеріне жаңадан жердер берілген.
Дерсим ауданының күрдтері де үкіметке қауіп – қатер туғызып отырған.
Олар діни нанымы жағынан барлығы да али – илахи болды. Яғни, бұл аудандың
күрдтері түрік сұлтандарын мойындамады. 1891 – 1893 жылдары түрік сұлтаны
оларды тәртіпке келтіру және жаңадан салықтар салу мақсатында шешім
шығарғанда, Дерсимнің күрдтері толықтай көтеріліске шыққан болатын. Ал,
оларды басып жаныштауға жіберілген түрік әскери толықтай күйретілген. 1893
жылы бұл ауданның күрдтеріне тағы да жазалаушы түрік экспедициясы
жіберілмекші болған. Алайда, бұл аймақтың жағдайымен таныс жоғары шенді
офицерлер түрік үкіметінің бұл әрекетіне қарсылық білдірді. Олар өз
басшылықтарын түрік шейхтарымен келісіп, әрекет жасағанды ұсынды. Алайда,
күрд шейхтары түріктермен келісіп, алатын сыйлықтарыналып алғаннан кейін,
түріктерге хамидие әскерін жасақтау үшін бірде бір, бірде бір жылқы
бермеген.
Осылайша, күрдтерден хамидиені жасақтап, мықты әскер құрамын және
сыртқы жаудың қауіп – қатерін азайтамын деп жоспарлаған сұлтан Абдул –
Хамид керісінше күрдтер арасында өз позициясын бекітудің орнына оны
әлсіретіп, сонымен қатар, түріктер мен күрдтер арасындағы өзі де қарама –
қайшылықты қарым – қатынасты одан ары шиеленістіріп жіберген.
Хамидиенің толықтай жүзеге асырылмауына тағы бір себеп болып олардың
өзара араздығы болатын. Күрд тайпалары бір – бірін көре алмады. Сондықтан
болар, осының өзі олардың мемлекеттігінің құрулуына кедергі болды. Тайпалық
жіктер күрдтердің біртұтас хамидиеде әскери қызмет жасауына қадергі
келтіріп, тіпті олар бір – бірін әскерде жүріп бауыздап тастап отырған.
Хамидие атты әскерінде мұндай жағдай жиі қайталанып отырған. Осы
оқиғалардан кейін күрдтердің хамидие жасағы ендігі кезекте тек, түрік
әскерлеріне көмекші, өосалқы әскер болып қызмет жасаған.
Сонымен қатар, түріктердің өзі де хамидиені әскери оқу орындарын да
жаттықтырып жүргенде өз уақыт бөлді. Әскери жаттығуларға басшылық еткен
түрік кавалерияның офицерлерінің күрдтердің алдында айтарлықтай беделі
болмады. Сондықтан, әрі еркіндікті сүйгіш дала күрдтері олардың қарамағында
қызмет жасағысы келмеген. Осыған байланысты хамидиенің полктерінде
дисциплина деген атымен жоқ болды. Қысқаша айтқанда, күрдтерден құралған
хамидие жасағы азшыл әскер құрамасын құрады. Сондай – ақ, олар төмен
дәрежеде әскери дайындықтан өткен, әмкери жағдайда аз пайдасы бар, яғни
пайдасынан зияны көп атты әскерге айналды. Шын мәнісінде, оларда патриоттық
сезім жоқ еді. Олар өз Отанын емес, түріктердің отанын қорғады. Сондықтан,
олардың бәлендей белсенді әскери қызмет етуге талпынысты болмады. Соғыс
туып қалған жағдайда, олар жеңуші жақтың қарамағына шығып, қолдай алды.
Сондықтан олар ешқандай белсенділік танытпады.
Түрік сұлтаны күрд – хамидиесінен ешқандай тиімділік таппағаннан
кейін, оларды басқа мақсатта қолданып көруді жөн санады. Мәселен, жазалаушы
отряд ретінде. Сол уақыттардағы Стамбулдағы француз елшісі Пол Камбонның
айтуынша шет аймақтарды қорғауға бағытталған хамидие, енді үкіметтің армян
– христиандарды тонаушы басты құралына айналған. Міне, осы жерде сұлтан
үкіметі үлкен жетістіктерге, яғни күрдтік хамидиеге нағыз қажет іс тауып
бере алған.
Осы жаңа міндет тауып бергеннен кейін күрдтер ертеректен – ақ
армяндарды ата жауындай көретін. Ал, енді түрік үкіметі оларға армандарға
толық күйрете соққы беру үшін күрдтердің бұл іс - әрекетін заңдастырып
берді. Мұны түрік үкіметі әдейі істеген болатын. Сөйтіп, олар Түріктік
Арменияда және Күрдістанда армян – христиандарды зорлық зомбылықпен қинай
бастаған. Бұл туралы Эрзурумдағы ресейлік бас консул В.Максимов: курды –
хамидийцы приходят в деревни, угоняют весь деревенский скот и уносят
находящийся на поле хлеб, все это помимо грабежей отдельных лиц, причем
хамидийцы не стесняются грабить и заптиев (полицейские стражники), их
сопровождающих, отнимая у последних казенные ружья и лошадей, - деп армян
елді – мекендеріндегі күрдтердің бассыздықтарын көрсетеді. Армяндардың
жағдайы түрік үкіметі хамидиелерге алым – салықтарды жинауға рұқсат
бергенде мұлдем қиындап кетті.
Күрд хамидилері тек, христиан халықтарын ғана емес, түрік үкіметіне
қарасты мұсылман елдерінде де алым – салықтар жинады. Олардың зорлық –
зомбылығы осы арада да байқалып, ақыры халықтың жергілікті үкімет
орындарына арыз жазуына тура келген. Алайда, сұлтан олардың бұл
наразылығына қажетті жауап бермеген.
Дегенмен, халықаралық қауымдастық та елдегі зорлық – зомбылықтардан
хабардар бола бастаған. Осы бағыттағы іс - әрекеттің насырға шаппауы үшін,
яғни, ірі державалардың осы мәселені сылтауратып, армяндардың мәселесіне
көмектесеміздеп түрік үкіметіне зиянын тигізбес үшін түріктер өздерінің
әскерлерінің комиссия құрып, Шығыс Анатолияға тексеріске жіберді. Алайда,
комиссия ешқандай нәтижемен оралмады. Ал, күрдтер армяндардың үстінен өз
зорлықтарын барған сайын күшейте түсті.
Түрік үкіметінің өзі хамидиелер арқылы әдейі олардың зорлыққа
ұшыруына жол беріп отырған, басты себеп армяндардың көтеріліске шығуы, ал
үкіметтің оларды аямай жазалауы тиіс болды. Бұл жоспар ойдағыдай жүзеге
асқан 1894 – 1896 жылдары Сасун, Битлис, Харпут, Диарбекир, Эрзурум,
Урфадағы армяндар хамидие мен түрік үстемдігіне шыдай алмай көтеріліске
шығады. Түрік әскерлері мен күрдтік хамидиенің бірлескен күштері осыны ғана
тосып отырған болатын. Олар көтеріліс басталысымен бүкіл армян халқына
жазалау шараларын қолданып, 1894 – 1896 жылдардың ішінде барлығы 300 мың
армяндарды қырып салды. Ал, көптеген армяндар Ресейге және Иранға қашты.
Бұл туралы сол уақыттағы шет елдік консулдық делегеаттардың берген
рапорттары дәлел бола алады. Олар күрдтердің шейхтары анти армяндық
шовинистік бағытты ұстанып, түрік әскерлерімен бірге армяндарға қарсы
аяусыз күш қолданғанын көрсеткен.
Түріктің құпия эмиссарлары сұлтанның қолдауымен күрдтер, басқа
халықтар арасына барып, армяндарды ұру – сұлтан үшін көрсетілген құрмет;
ал армяндардың ортасына барып, көтеріліске шықсаңдар – түптің – түбінде
жеңіске жетесіңдер, өйткені, үкімет әлсіз деп жазғырып отырған. Осыдан
кейін сарай маңындағылар жазалау отрядтарын жіберіп отырған.
Абдул – Хамидтың бұл саясаты негізінен мыналарды көздеді:
1) Армян халқының ұлт – азаттық қозғалысқа деген ұмтылысына деген
ерік – жігерін сындыру немесе деңгейін төмендету;
2) Күрдтерді армяндарға қарсы жібере отырып, олардың қайшылықтарын
шиеленістіру;
3) Күрдтерді армяндармен айналдыра отырып, күрд ұлт – азаттық
қозғалысының жандануына мүмкіндік бермеу. өйткені, күрдтер басқа ақшыл
ұлттарға қарағанда көп болып, сонымен қатар, әскери тәжірибесі басқа
халықтарға қарағанда бай болды.
Ал, іс жүзінде келгенде абдулхамидтік саясаттың нәтижесі ұзаққа бара
алмаған. Армян мен күрд мәселелерін бірлесе шешемін деп, түріктер керісінше
жағдайды ұшықтырып алған. Бұл Осман империясының ыдырауына да септігін
тигізген. Сөйтіп, түрік мемлекетінің ішкі саясатындағы күрд мәселесі ХІХ
ғасырдың 90-шы жылдарында оларды басты әскери құрал ретінде пайдаланумен
тығыз байланысты болды. Ал, бұл өз кезегінде күрд мәселесінің басқа армян
мәселесін тудыруға әкелген.
1.3 Күрд мәселесінің халықаралық деңгейге шығуы
ХХ ғасырдың ағымында күрд мәселесі түрік немесе Иранның ішкі
мәселесі жағдайынан халықаралық деңгейге көтерілген. Империалистік
державалар – Англия, Германия, Франция, Ресей, Австро –Венгрия, Құрама
Штаттар, Жапония және Италия әлемді бөліске салуға дайындалып жатқанда,
Таяу Шығыстағы отарлық саясатта жаңа кезең басталды.
Егер, Таяу Шығыста бастапқыда ағылшын – орыстық бәсекелестік
террорын алса, ал кейін Англияның мұндағы басты қарсыласына Германия
айналды. Оның әлеуметтік – экономикаоық және әскери әлеуеті ХІХ ғасырдың
аяғына қарай күрт өсе түскен болатын. Ал, патшалық Ресей Англия үшін
Германиядан кейінгі орынға түскен. Сонымен қатар, Ресей бұл уақыттары Батыс
Еуропа мемлекеттерінен әлдеқайда артта қалған болатын.
Германдық қауіп – қатердің 90-шы жылдарында өсе түсуіне байланысты
Англия мен Франция ертеректен Осман империясына жасаған қорғанышын енді
тезірек бөліске салу саясатына алмастыруды жөн көрді. Өйткені, Ресейден
қауіп төнген уақытта Англия Осман империясын оның жолындағы бөгетке
айналдырған, яғни ресейдің Балқан мен Таяу Шығысқа ықпалын таратпас үшін.
Ал, енді Германия кезекке келгеннен кейін, олар Түркияны толық бөліске
салуды жоспарлап, Германияның алдын орағысы келді. әрине, бұл бет бұрыс бір
уақытта жүзеге аса қойған жоқ. Ол біртіндеп іске аса бастап, ал ағылшын –
орыс бәсекелестігінің элементтерді Таяу Шығыстағы Шығыс мәселесінде әліде
маңызды рөлді ойнай отыра, Антантаның толықтай қалыптасып бітуіне дейін
орын алды.
Патшалық Ресей болса, оның Таяу Шығыстағы саясаты ХІХ ғасырдың
аяғында бірқатар өзгерістерге ұшыраған. Бұғазға шамасы жетпеген Ресей
өзінің сыртқы саясатында – орыстың әскери кемелерінің Қара теңізден Жерорта
теңізіне еркін шығып және кері қайтуына жағдай жасау басты міндет болған.
Ресейдің кіші Азиядағы, Еуропалық Түркиядағы және Арабтық Шығыстағы
экономикалық және саяси мүдделері үлкен болмады. Сондықтан аталмыш
аудандарда Ресей басқыншылық мақсаттарды көздемеді. Керісінше, Шығыс
Анатолия мен Иран патшалықтың Таяу Шығыстық саясатында маңызды рөлін
ойнаған.
Ирактың Азербайджандағы, Күрдістандағы, Түріктік Армениядағы ішкі
саяси жағдай, сыртқы әр түрлі ықпалдық күштер ресейлік шекараға да қауіп
төндірген, сондай – ақ, олар закавказьелік губернияларға да, яғни халқы
түрік және Ирандық аудандардағы халықтармен (армяндар, азербайджандар,
күрдтер) тығыз байланысы болғандарға өз кері әсерін тигізді. Міне, осыған
байланысты Ресей ХІХ ғасырдың 90-шы жылдарында күрд мәселесіне ерекше көңіл
бөле бастады, яғни бұл уақыттары Күрдістанда және Түріктік Арменияда
халықтың тол құлары мен оларға қарсы жазалау шаралары жиі үрдіске айналған,
ал, көптеген саны көп жауынгер халық күрдтер болса, жеке әскери ұйымында
құрып алды. Осының барлығы Ресейге өзінің қауіпсіздігін ойлауға итермеледі.
Күрд мәселесі Англия үшінде маңызды болды. Ол экспансиясын Иранда
жүргізе отырып, Иракты басып алуды көздеген. Ағылшындар күрдтерден
өздерінің одақтастарын жасауды ойластырды, бастапқыда ресейлік ықпалын, ал
олан кейін германдық ықпалын Алдыңғы Азияда таралуына қарсы күресу үшін.
Сирия мен Мосулға өз ұстанымы болған Францияда күрд мәселесімен
тығыз байланысты болды. Ең соңында Германияныңда күрд мәселесіне ерекше
көзқараспен қарағандығын айтқан жөн. Германия Бағдаттық темір жол құрылысын
жүргізе отырып, осы темір жол арқылы өз ықпалын Шығыс Анатолияға, Иракқа
және Солтүстік Сирияға, сонымен қатар, Иранға да ене отырып, таратпақшы
болған.
Таяу Шығыстағы халықаралық қатынастардағы күрд мәселесінің
маңыздылығын ресейлік Минорский былай деп көрсете білген: Расселены они
(курды) полосой, окайиляющей северную Месопатамию. Несомненно,
экономическое развитие и политическое значение этой последней, как арены
многих влияний: тут будет и Багдатская дорога, в чьих бы руках она ни
оказалась, и европейская торговая конкуренция, и турецкие традиции, и
возможный арабский сепаратизм, и наконец, наше мирное проникновение с
севера. При стремлении закрепить все эти влияния курдский вопрос встанет во
всей широте. Но курды не только стена между севером и югом, они сами
тянутся далеко на восток в пределы Персии и через все армянское
плоскогорье, вплоть до нынешних наших пределов. Хорошо дренировать все эти
разливы и ввести все 3 миллиона курдов в законные рамки спокойного
существования – вот одна из крупнейших проблем будущей политики в Передней
Азии, - деп көрсеткен [1, 15 б.].
Күрдістандағы және Түрктік армениядағы күрделі жағдай ресейлік
үкіметке, сонымен қатар, Кавказдағы азаматтық және әскери биліктігілерге
ерекше қауіп – қатер төндірген. Әсіресе, күрдтердің хамидиелік әскери
күштері армяндарды жазалай отыра, Ресейге қашқан олардың артынан қуып
барып, шекараны басып өтіп шайқастар өткізген. Сөйтіп, күрдтер Карск облысы
мен Эривандық губерниялардағы армяндардың елді – мекендеріне қашып келген
армяндарды және жергілікті армяндармен шиеленістерге келіп тұрған. Бұл
әрине, олардың Ресей территориясына басып кіргендігі болып саналады.
Күрдтер шекарашы казактармен де қақатығысып қалып отырған. Ал, Ресейдегі
армяндар партизан отрядтарын жасақтап, түріктердің жеріне барып,
хамидиелермен, яғни, күрд жасақтарымен шайқастарға түсіп отырған. Осылайша,
Күрдістандағы күрдтер мәселесі патшалы Ресейге де өз кері әсерін тигізген.
Күрдтердің бұл іс - әрекетін сұлтан билігі де қолдап, үнемі
қолпаштап отырған. Түркия негізінен бұл арқылы әскери – саяси мақссаттарды
көздеді. Олар төмендегідей:
1) Түрік үкіметі Закавказьеден Осман империясына сыртқы қауіп –
қатер төнеді деп, яғни, онда армяндық ұлт – азаттық қозғалыстың базасы
орналасқан деп қарастырған;
2) Түркия Ресейдің Кавказдағы стратегиялық коммуникацияларына
тұрақты қауіп – қатер туғызып тұруды жоспарлаған;
3) Күрдтерді қолдана отырып, Ресейдегі күрдтердің (Закавказьелік
губерниялардағы) наразылығын туғызып, Ресейдің ішкі қауіпсіздігіне қауіп –
қатер төндіре отырып, Стамбулдың аясында барлық күрдтер орналасқан
территорияларды біріктіру [12, 74 б.].
Ұлыбритания да күрд мәселесінде арам саясатын ұстанды. Олар
хамидиені қолдай отырып, Ресейге қарсы бағытты ұстанды. Ағылшындар
Түркиядағы армян – күрдтік қақтығыстарды пайдаланып, сұлтан билігіне
араласуы мүмкін деген қауіп – қатерлерден де Абдул – Хамид ерекше қорқыныш
танытқан болатын Англия үнемі елдегі армяндардың ұлт – азаттық қозғалысына
дем беріп отырған. Тіпті, Ирандағы армяндар мен күрдтерді де екі жақтан
бір – біріне қарсы бағыттап отырған. Әрине, мұның барлығын Түрік те және
Ирандық үкіметтер де біліп отырған. Алайда, осыған қарамастан Англия оларды
сан соқтырып кетіп отырған болатын.
Англия мен қатар Германияда Ресейге қарсы антиресейлік позицияны
ұстанып, күрдістандағы күрд мәселесін пайдаланып өз ықпалын таратуға
тырысқан. Немістік агенттер күрдтердің шейхтарымен кездесіп, үнемі оларды
Ресейге қарсы бағыттаған, әсіресе, 1904 – 1905 жылдарындағы орыс – жапон
соғысынан кейін, немістер күрдтерге ресейлік әскерінің әлсіщздігі жайында
аңыз таратуға тырысқан [18, 51 б.]. Сондай – ақ, күрдтердің басқа ұлттардан
артықшылығын үгіттеумен айналысқан.
Сөйтіп, ХІХ – ХХ ғасырлардың ағымында Күрдістан империалистік
державалардың, соның ішінде ең алдымен Ресей және Англияның интенсивті
түрде саяси тереңдеп енуінің негізгі бәсекелестік аренасына айналғандығын
байқауға болады.
2 1905 – 1911 жылдардағы Күрдістан
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мемлекеттік-
құқықтық пәндер
және халықаралық қатынастар кафедрасы
Қазақстан және шет елдер
тарихы кафедрасы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: КҮРДІСТАН ЖӘНЕ КҮРДТЕР МӘСЕЛЕСІ (ХІХ Ғ. 90 Ж.– 1917)
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Күрд мәселесінің пайда болуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ..7
1.1 Күрдтердің демография, саяси тарихы және әлеуметтік
қатынастарына негізгі
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 7
2. ХІХ ғасырдың 90-шы жылдарындағы күрд
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3 Күрд мәселесінің халықаралық деңгейге
шығуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..21
2 1905 – 1911 жылдардағы
Күрдістан ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .26
2.1 Азияның оянуы. Ирандық Күрдістандағы түрік
интервенциясы ... ... ... ..26
2.2 Түркия және Ирандағы революциялық қозғалыстар уақытындағы
күрдтер (1908 – 1911
жж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .33
3 Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы және оның барысындағы күрдтер
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...39
3.1 Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы Осман империясындағы
күрдтер
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..39
3.2 Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы күрдтер
мәселесі ... ... ... ... ... ... 43
3.3 Бірінші дүниежүзілік соғыс барысындағы күрдтер
мәселесі ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 56
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда күрдтер мәселесі қазіргі
халықаралық қатынастар саясатында, Таяу Шығыс мәселелері ішінде ең өзектіде
маңызды мәселелердің бірі олып отыр. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың
басындағы күрдтер мәселесін зерттеудің бір себебі осы қазіргі күрдтердің
басынан кешіп жатқан мәселелерін, қиыншылықтарын анықтау болып табылады.
Қазіргі таңда күрд халқы Түркия, Ирак, Иран, Сирия және тағы да
басқа елдерде шоғырланып, өз ұлттық мемлекеттерін құра алмай қиналыс
табуда. Олар осы аталған мемлекеттердің құрамында бола тұрып, азшыл ұлт
ретінде билеуші режимдерден үстемдік көріп отыр. Әсіресе, Саддам Хусейн
тұсында Ирактағы күрдтердің билеуші тарапынан репрессияларға ұшырап
отырған. Осындай проблемалардың өзі Күрд халқының осындай жағдайға қалай
тап болған? - деген сұрақтарға итермелейді. Ал, оның жауабын табу және
қазіргі және күрд мәселесін шешудің жолдарын іздеу үшін ең алдымен сол ХІХ
ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы күрд халқының мәселелерін зерттеу
қажет. Міне, сондықтан қазіргі тарих ғылымында, тіпті басқа да қоғамдық –
саяси, әлеуметтану, халықаралық қатынастар саласындағы ғылыми академиялық
қауым өкілдері күрд халқының тарихын зерттеуге ерекше ден қойып отыр.
Сол уақыттардағы күрд халқының жағдайы шиеленіскен уақытта,
империалистік ірі державалардың әлемді ірі бөліске салуымен өтті. Осы тұста
күрдтер англия, Ресей, Германия, Франция сынды ірі халықаралық
субъекттердің оң және теріс ықпалына түсіп, үлкен зиянды әрекеттерге тап
болды.
Ал, олардың Осман империяся мен ирандық шах үкіметінің үстемдігінде
болуы жағдайды одан ары шиеленістіре түскен. Мұнда олар үкіметтің
үстемдігінен зорлық көріп, ұлт – азаттық қозғалысқа шығуға мәжбүр болған.
Міне, сол қозғалыстар әлі күнге дейін тоқтататылмай келеді. Сондықтан, осы
тақырыпты зерттеу тарих ғылымындағы ең өзекті мәселелердің бірі болып
табылады.
Жұмыстың зерттелу дәрежесі. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың
басындағы күрдтер мәселесін зерттеуге бірнеше ғалымдар өз үлестерін қосқан.
Солардың ішіндегі ең негізгілеріне тоқталсақ.
В. Никитиннің Курды [38] еңбегі көптеген күрд мәселесін зерттеуші
ғалымдардың назарын өздеріне аудартып отыр. Автор көптеген мұрағаттық
құжаттар негізінде күрд халқының жалпы тарихына көңіл бөледі. В. Никитин
күрдтердің тағдырын қынжыла жаза отыра, олардың көптеген батыстық
державалардың қуыршағына айналып, алдауға түскенін көптеген бай
фактілермен көрсеткен.
Күрд халқының тарихын жан – жақты зерттеуге алған ғалымдардың бірі
М.С. Лазарев. Ол Империализм и курдский вопрос (1905–1917 гг.) [33] атты
ғылыми жұмысында 1905–1917 жылдардағы империализмнің күрд мәселесіне
ықпалына жан – жақты талдау жасайды. Англия мен Францияны қатты сынай
отырып, ғалым олардың Түркиялық мен Ирандық Күрдістандағы күрдтерді
үгіттеп, өз жағына шығарып, аталмыш елдерде астыртын саясат жүргізгендігіне
тоқталған. Бұл жұмыс кеңестік заманда жарық көрседе, зерттеудің шынайы
жазылғандығын байқауға болады. М.С. Лазаревтің бұдан да басқа еңбектері
бар, алайда олармен танысудың мүмкіндігі болмады.
Ал, Н.А. Сотавовтың Северный Кавказ в русско-иранских и русско-
турецких взаимоотношениях в ХIХ в. [47] жұмысы Ресей империясының күрд
және анти армяндық мәселелерін шешудегі рөлін көрсетеді. Мұнда ғалым
бірнеше батыстық империалистік мемлекеттердің, әсіресе, Англия мен
Германияның, сондай – ақ, Францияның Ресей империясының Кавказ аймағында
жүргізуге тырысқан саясатына жасаған кедергілерін де көрсеткен.
Түркиялық мен Ирандық Күрдістандағы күрдтердің ұлт – азаттық
қозғалыстары туралы келесі авторлар өз зерттеулерін арнаған:
Мгои Ш.Х. Курдский национальный вопрос в Ираке в новое время [34],
Киняпина Н.С. [27 – 30] ұжымдық авторлврдың мақалалары Курдское движение
в новое и новейшее время [33].
Ш.Х. Мгои Курдский национальный вопрос в новое время атты
еңбегінде орта ғасырлардан бері келе жатқан күрд халқының ұлт – азаттық
қозғалысына тоқталған. Мұнда күрд тайпаларының көсем, шейхтарының ерекше
белсенділігі көрсетіліп, жалпы феодалдық жоғарғы үстем етушілерінің рөлі
көтермеленген.
Н.С. Киняпина белгілі кеңестік ғалым. Ол негізінен Ресей империсының
ХІХ ғасырдағы сыртқы саяси мәселелерін зерттеумен айналысады. Негізгі
сферасы – Шығыс елдері. Ғалым көптеген еңбектерінде (әдебиеттер тізімінде
көрсетілген) күрд халқының ұлт – азаттық қозғалысына тоқталған, алайда ол
Ресей империясын басқа Батыстық елдерден жоғары қойып, олардың әрекетін
Ресейден сорақы деп айыптайды. Жалпы оның еңбегі қолдауға тұрарлық.
Жұмыстың мақсаты. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы күрд
халқының мәселелерін аймақтық және халықаралық деңгейде көрсету. Аталған
мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттер қойылды:
– Күрдтердің демография, саяси тарихы және әлеуметтік
қатынастарына қатысты негізгі мәселелерін ашып көрсету;
– ХІХ ғасырдың 90-шы жылдарындағы күрд мәселесінің халықаралық
деңгейге шығуына жан – жақты талдау жасау;
– Ирандық Күрдістандағы түрік интервенциясының жүзеге асу барысын
көрсету;
– Түркия және Ирандағы революциялық қозғалыстар уақытындағы
Күрдтердің жағдайына тоқталу (1908 – 1911 жж.);
– Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы Осман империясы мен
ирандық күрдтер мәселесінің даму деңгейін көрсету;
Бірінші дүниежүзілік соғыс барысындағы күрдтер мәселесіне талдау
жасау.
Жұмыстың әдістемелік негізі. Тақырыпты қарастыру барысында нақты
тарихи, тарихи – салыстырмалық, талдау, өткенге шолу (ретроспективті) және
жүйелеу әдістері қолданылды.
Жұмыстың нысаны және мерзімдік шеңбері. Жұмыстың нысаны – ХІХ
ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы күрд халқы. Ал, жұмыстың мерзімі –
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басын, яғни 1890 - 1918 жылдар аралығын
қамтиды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Жұмыс күрд халқының жалпы ұлт – азаттық
қозғалыстары мен олардың шет елдік басқыншылар мен үстем етуші үкіметке
күресін арналған, сондықтан бұл жұмысты алғашқы жинақталған, жүйеленген
жұмыстардың қатарына жатқызуға болады.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы. Жұмыс күрд халқының жалпы ұлт – азаттық
қозғалыстары мен олардың шет елдік басқыншылар мен үстем етуші үкіметке
күресін арналған, сондықтан бұл жұмыстың материалдарын тарих пәндерінде
арнайы курстар жүргізуде пайдалануға болады.
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.
1 Күрд мәселесінің пайда болуы және дамуы
1.1 Күрдтердің демография, саяси тарихы және әлеуметтік
қатынастарына негізгі мәселелері
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында курдтер шығыста Хамадан –
Урмия линияларынан батыста Биреджин – Малатья – Эрзинджанға дейін, ал
оңтүстікте Ханекин – Киркун – Мосул – Халеб (Алеппо) линияларынан
солтүстікте Джульфа – Карс – Эрзрумға дейінгі орасан зор территорияны мекен
еткен. Бұл территория мерианды бағытта – шамамен 1 мың шақырымды құраса, ел
ендік бойлықта – 300 ден 500 шақырымға дейін болған; оның жалпы ауданы 400
мың шаршы шақырымды құрады (бұл аудан Англияны, Ирландияны, Бельгияны,
Голландияны және Данияны бірге қосқандағы территорияларының көлемін құрап
отыр) [45, 230 б.].
Аталмыш ауданда өте көп күрдтер халқы орналасып, оларды орналасқан
жерлерін шартты түрде әдебиеттерде Күрдістан деп атады. Сонымен қатар,
күрдтердің жекеленген топтары Күрдістанның батысқа және шығысқа қарай
бөліктерінде мекен еткен. Яғни, Түркияның Коньи, ал Транда – Хорасан
аудандарын мекендеген. Жалпы алғанда күрдтер Таяу Шығыстың барлық аймағын
қамтып жатыр. Олар тек, Түркия, Иранды ғана емес, сонымен қатар, қазіргі
Иран, Сирия және басқа да таяу шығыстың елдерді қамтып алған. Әрине, олар
бұл елдерде жергілікті халықпен салыстыра қарағанда азшылықты құрайды.
Әлі күнге дейін географиялық және басқа да ,ылыми әдебиеттерде
Күрдістан ұғымына нақты анықтамалар берілмей отыр. Бұған негізгі себеп
ретінде көптеген ғалымдардың пікірінше, Түркияның шығыс, Иранның батыс және
Солтүстік Ирактағы көптеген аудандардағы күрдтердің жергілікті халықтан
басым еместігі болып отыр, яғни мүлдем азшылықты құрайды. Ал, кейбір
аудандарда басым түсіп жататыны да байқалады.
Сондықтан, Күрдістан ұғымына қандай жерлер кіретіндігі, ал,
Түркияға немесе Батыс Арменияға, Иранға, Азербайджанға немесе арабтық
Иракқа қандай жерлер жататындығы әрқашанда даулы мәселе болып келген.
Негізінен революцияға дейінгі ғылыми әдебиеттерде Ван көлінен солтүстікке
және солтүстік – батысқа қарайғы территориялар үнемі Түріктік Армения
немесе армениялық вилайеттер деп аталып, ал, аталмыш көлден оңтүстікке
қарай – Күрдістан (яғни, Түркиялық, Ирандық Күрдістан) деп аталған [25,
152 б.].
Бұл қарастырылып отырған жұмыста біз Күрдістан ұғымын ХІХ ғасырдың
аяғы мен ХХ ғасырдың басында Осман империясы (соның ішінде Ван көлінің
солтүстік бөлігінде қостық) мен Иранда мекен еткен күрдтер халқына қатысты
қолданамыз.
Кірдістан – таулармен бөлшек – бөлшек орналасқан ел. Мұнда Күрд
тауларымен қатар, Ішкі және Шығыс Тавр немесе Армяндық) таулары бар.
Олардың территориясын Ефрат пен Тигр өзендері, сондай – ақ, Таяу Шығыстағы
ірі көлдер – Ван мен Урмияның сулары қамтыған. Күрдістанның жері пайдалы
қазбаларға өте бай, әсіресе мұнай. Алайда, ол уақыттары олар зерттелмеген.
Ал, Күрдістанның жазық жерлері егіншілікке, таулы аймақтары альпілік
өсімдіктерге бай болып келіп мал шаруашылығына өте тиімді болып отыр.
ХVI ғасырдың басында Күрдістан Осман империясы мен Иран арасында
бөліске салынған. Ал, ХІХ ғасырдағы орыс – түрік соғыстары нәтижесінде
күрдістердің біршама бөлігі Түркияның – Эрзурумдық, Вандық, Битлисстін,
Харпуттық (Мамурет – уль – Азиздін), Диарбекирдік, Халебтік және Мосульдық
вилайеттерінде; Иранның – Соудж – булак, Урмия губернаторлықтары мен
Макиндік хандықта және Ресейдің – Эриван губерниясы мен Карсск облыстарында
орналасты.
Күрд халқының саны жөніндегі мәселе күрделі де, әлі шешімін
таппаған мәселе болып отыр. Бұл былай алып қарағанда жай статистикалық
проблема болып көрінгенімен, Күрдістанның көпұлтты жағдайында оның саяси
астары да бар. Иранның әсіресе, Түркияның ресми органдары әрқашанда
күрдтердің және басқа да азшыл ұлттардың санын әдейі азайтып көрсетіп
отырған. Дәл осындай саясатты армяндық ұлтшылдар мен Ресейдегі
армянофильдік топтар да ұстанды. Ал, өз кезегінде күрдтік саяси
қайраткерлер. Күрдістан тәуелсіз мемлекет болып құрылу идеясын ұстанып,
күрдтердің санын көбейтуге тырысқан.
Күрдтердің ең аз санын Элизе Реклю береді – 1,8 миллион адам. Оның
1,3 миллионы – Азияттық Түркияда, 0,5 миллионы – Иранда орналасқан. Бұл,
әрине танымал географтың қателігі еді. Бұл қателікті француздық публицист
Виктор Берар да қайталаған (Түркияда – 1,5 млн. Күрдтер, ал Иранда – 600-
700 мың күрдтер деп). Негізінде сол уақыттары күрдтер көп болған. Ресейлік
полковник А.Карцев Түркия мен Ирандағы ХІХ ғасырдың 90- жылдардағы
күрдтердің санын – 2,5-3 млн-ға апарады. П.И.Аверьянов бойынша бірінші
дүниежүзілік соғыс қарсаңында Түркияда – 1 млн.740 мың күрд тұрған, оның
ішіндегі сунниттері – 1475 мың, қызылбашылары (али – илахтар) – 200 мың,
езидтер – 40 мың және шииттер – 25 мың [47, 510 б.]. Бұл сандарды шындыққа
жанасады деп айтуға толық негіз бар. Өйткені, соғыстан кейін Ұлттар
Лигасының комиссиясы күрдтердің санын 3 млн. (1,5 млн-ны Түркияда, 700
мыңы Иранда, 500 мыңы Иракта, 300 мыңы Сирия мен басқа елдерде) деп
көрсеткен. Алайда, бұл сандарда азайтылып көрсетілуі мүмкін. Өйткені,
жүздеген мың күрдтер дүниежүзілік соғыс барысында қаза тапқан. Яғни, бұған
дейін олардың саны 3 млн-нан да астам болуы мүмкін. Сондықтан, соғыс
уақытындағы халықтың минимальды табиғи өсімін ескере отырып, соғысқа
дейінгі күрд халқының санын – 4 млн-нан кем емес деп көрсетуге болады. Бұл
санға көптеген адамдарда тоқталып отыр. Атап айтқанда француздық консул
(Ванадағы) Зарзецкийдің көрсетуінше – Түркияда – 3 млн, Иранда 700 мың және
Ресейде – 300 мың. Ал, қазіргі уақытта шамамен 10-12 миллион күрдке жетіп
қалды.
Сандардағы бұл сәйкессіздіктерге тек, саналы түрдегі арттыру немесе
азайтуды жатқызбаймыз. Осман империясы мен Иранда халықтарының санағы
фискальды мақсатта жүргізілген. Сондықтан халықтардың басым көпшілігі
санақтан қашып немесе жалған мәліметтер берген. Отырықшы күрдтер – райялар,
түрік шенеунектердің алым – салықтары мен ұлттық шеттетілушілікке жол
бермес үшін өздерін түріктер қатарына қосып отырған. Ал, көшпелі күрдтер –
аширеттер, санаққа ілінді деу қиын. Өйткені, олар үнемі мемлекеттік
шекараны елемей саяси және экономикалық жағдайдың өзгеруіне байланысты
көшіп – қонып жүрген. Сонымен қатар, Күрдістанда жетуге қиын соғатын
күрделі аудандарда болды. Әсіресе, Хакяри, Тавр таулы аймағы, Дерсим және
т.б. Олардың орталық үкіметке бағыныштылығы номинальды болған еді. Егер,
түрік шенеуніктері батылы жетіп осы аймақтарға бара қалған күннің өзінде
де тек, әскери экспедициясының қолдауымен барған.
Осман империясы мен каджарлық Ирандағы күрдтердің ұлттық құрамының
мәселесі де аз зерттелген. Аверьяновтың көрсетуінше күрд – сунниттер
Түріктік Арменияның жартысына жуығын құрайды, Ванда – 46%, Битлисте - 55%
және Мосульдық вилайетте - 64%. Дерсим Харпут вилайетінің халқын толығымен
күрд – қызыл-балылар құраған; күрд – езидтер Ван вилайетінде күрдтер - 15%-
ды құраған. Ал, Ирандық күрдістан болса негізінен күрдтерден құралды.
Сөйтіп, Шығыс Анатолияда (оның қара теңіздік аудандарын қоспағанда),
Солтүстік Иракта және Солтүстік – Батыс Иранда ХХ ғасырдың басына қарай
күрдтер басымшылық санды көрсеткен.
Күрдістанда басқа ірі ұлттық азшылықтарды армяндар (1млн-нан астам),
азербайджандықтар, ассириялықтар (150 мыңнан астам) құрастырған болатын.
Күрдтердің ежелгі және орта ғасырлардағы тарихы дұрыс зерттелмеген.
Күрдтер жайындағы кездейсоқ деректер ассириялық ескерткіштерде, бірақ ең
шынайы мәліметтер ксенофонтың (б.э.д. V-IVғғ.) Анабасисінде кездеседі.
Парсылардың Аршакидтер кезеңінде (б.э.д. ІІІғ.-б.э. ІІІғ.), Сасанидтер
тұсында (ІІІ-VІІғғ.), Омейядтармен Аббасидтер халифаты уақытында (VІІ-
ХІғғ.), селжұқтар кезінде (ХІ-ХІІІғғ.) күрдтер әр түрлі тайпалардан
құралған орасан империялар құрамына кірген. ХІІ ғасырдың ортасында
моңғолдардың шапқыншылығы салдарынан тек, Бағдат халифаты зардап шегіп
қоймай, күрдтердің жағдайы да мүшкіл тартқан. Яғни, олар жазық жерден таулы
аймаққа өмірлерін аман сақтау мақсатында ығысуға мәжбүр болған. Күрдістан
халқының бұдан кейінгі екі жарым жүзжылдықтағы жағдайы мәз болмаған. Оның
территориясы бұл уақыттары Хулагидтердің, Тимуридтердің, Қара – Коюнлудың
және Ак – Коюнмудың мемлекеттердің құрамына еніп, үздіксіз соғыстар мен
шапқыншылықтардың аренасына айналған.
ХVІ ғасырдың күрдтер тарихындағы ең күрделі уақыт болып табылады.
1514 жылы түрік сұлтаны І Селим Явуз Чалдыран жерінде Ирандық шах Исмаил
Сефевидтің әскерін күйретеді. Нәтижесінде Батыс, Оңтүстік және Орталық
Күрдістан Осман империясына кіріп, ал Шығысы – Ирандың билігінде қалады.
Алайда, екі ірі орталықтанған империялар көптеген бір – бірімен соғысқан
феодалдық князьдықтардың орнына келсе де, олар күрд халқына тыныштық әкеле
алмады. Керісінше, келесі үш жүз жылда Күрдістан тағы да шайқас алаңына
айналған. Өйткені, күрдтер мекендеген жерлер стратегиялық маңызды болды,
оны Кавказ таулары, Қара, Жерорта, Каспий теңіздері және Парсы шығанағы
қоршап жатты. Екі империя діни ерекшеліктерін сылтау ретінде қолданды:
түріктер – сунниттік держава болса, ал Иран шииттік болған. Екі ел
арасындағы бейбіт келісім – шарт тек, 1823 жылы Эрзурумда жасалып,
шекаралары бекітілген.
Осының барлығы, яғни үздіксіз соғыстар әрине, күрд халқының
экономикалық, әлеуметтік, саяси және мәдени дамуына ерекше кедергілер
келтірген. Сондай – ақ, олардың біртұтас халық болып, күрд мемлекеттігінің
қалыптасуына да кері әсерін тигізді. Өздері мекендеген территорияларда екі
жарым мың жылдай тұрып келген күрдтер ХІХ ғасырдың басына қарай осы
аумақтарда мекен еткен халықтармен (түріктер, арабтар, ирандықтар,
азербайджандықтар және т.б.) салыстырғанда әлдеқайда арттақалған. Мұнымен
қатар, ХІХ ғасырдың ағымында күрдтердің тағдыры тағыда үлкен сынға ұшырады.
Еуропалық отар елдер аймақтағы ірі феодалдық империялардың (Түркия және
Иран) әлсіреуін пайдаланып, жерлерін бөліске салуды ойластырды.
Бастапқыда түрік үкіметі шығыс шекараларын ирандықтардан қорғау
мақсатында күрдтерден казачество сияқты әскери қорғаныс күштерін құруды
ойластырды. ХVІ ғасырда Эрзурумды, Эриванды және Карсаны мекен еткен
күрдтер шекараны қорғау қызметіне қатысқаны үшін алым – салықтардан
юосатылатын болған.
Алайда, бұл жоспар жүзеге аспады. ХVІІ – ХVІІІ ғасырлардағы
Түркияның саяси және әскери әлсіреуі, оның шеткері аймақтарындағы
сепаратистік тенденциялардың дамуына әкелген. Мұндай үрдіс ирандықтарда
байқалды. Күрдтер үздіксіз соғыстар барысында қай жақ жеңіске шықса, сол
жеңіскерді қолдап, тербеліс саясатын ұстанды. Міне, күрдтер осы жағдайда
сепаратизмді де дамытқан.
Осындай жағдайда, тіпті екі империяның деспотизміне қарамастан,
әсіресе, Шығыс Анатолия мен Солтүстік Ирактың күрдтері жеке иеліктерін де
құра алған. Мәселен, мұнда көптеген тәуелсіз князьдықтар пайда болды:
Равандуз, Бохтан, мұрагерлік – күрдтік Баязит патшалығы, езидтік эмират,
бейлік иеліктер.
Сөйтіп, ХІХ ғасырдың басына қарай Күрдістан феодалдық жекеленушіктен
тұрып, көптеген күрдтік хандары, эмирлері, шейхтері және бектерінің өздері
бір – бірімен жауласып отырған. Кейде олар түрік немесе иран үкіметтеріне
де қарсы шыққан болатын.
ХІХ ғасырда Күрдістандағы ішкі саяси жағдай күрд өзгеріп, күрдтер
күштерге ие бола бастады. ХІХ ғасырдың соңғы отыз жылдығының аяғында орыс –
түрік соғысының нәтижесінде Ресей империясының шекарасы Күрдістанға
жақындады. Түріктердің Кавказ және басқада майдандарда жеңілуі нәтижесінде,
Осман империясының ыдырауы мен еуропалық елдерге тәуелділігінің арта
бастауына байланысты түріктік Күрдістанда орталық биліктің беделі түсіп,
ірі күрдтік феодалдар (Ахалцихтік Селим – паша, Баязидтік – Балюль – паша
және т.б.) түріктерге қарсы шығып, шамамен бүкіл Шығыс Анатолия жергілікті
күрд феодалдарының қарамағында қалды. Күрдтер үнемі орыс әскерлері мен
байланысты ұстап отырған. Алайда, Ресей Күрдістанның ішкі жағдайынан
хабарсыз болып, оларға әскери көмекті үнемі бас тартумен шектеліп отырған.
ХІХ ғасырдың аяғына дейін күрдтердің жекелеген иеліктері үнемі
көтерілістерге шығып, өз біртұтас мемлекетін құруға тырысты. Алайда,
олардың ұйымдаспаған сипаты нәтижесінде күрдтердің бұл идеясы үнемі
ақсаңдап қалып отырды. Бұл ретте ағылшындарда өз мүдделерін көздеп
күрдтерге қаржылай көмек беріп, кейбір беделділерін өзіне шығарып, сатып
алып отырған. Негізінен сол уақыттары Күрдістан Ресей, Англия, Түркия және
Иранның мүдделері түйіскен жерге айналды.
Ал, енді күрдтердің әлеуметтік құрылысына тоқталсақ, олар ертеден
рулық – тайпалық құрылымды ұстанып келе жатқан халық. Барлық күрдтер
тайпалық бірлестіктерге, тайпаларға және руларға бөлінді. Ең ірі
бірлестіктеріне хайдеранлилер (зилян, сипки, джибран, милян, зиркап, адамам
және т.б. тайпалары) – олар Солтүстік – Батыс Күрдістанда; шеккан – түрік –
ирандық шекара аймағында, Салмаса маңында мекендеген; хакарийлік топ
(орамар, шемдинан, джелу, барзан, бахдикан, бохтан, джелали және т.б.) –
Ван көлінен оңтүстікке қарай Үлкен Заб өзеніне дейінгі жазық даланы; мукри
– Соуджбулак ауданында; джаф – Ирактағы Диял мен Абе – Сирван өзендері
маңында мекендеген.
Күрд тайпаларының қарастырылып отырған уақыттағы әлеуметтік –
экономикалық құрылысы көшпелі феодалихмге негізделген. Экономикасы
негізінен көшпелі мал шаруашылығына, яғни қой малын өсірумен тығыз
байланысты болған.
Тайпа ішінде қатынастарға әскери демократияның сақталғандығы
байқалды. Тайпаның басшысы (хан, бей, аға) өз тайпаларынан шынайы күшке ие
болған. ХІХ ғасырдың 30-шы жылдарындағы белгілі ғалым Вронченкода күрд
тайпалары жайында деректер қалдырған: ...Народ видит в них не только своих
судей и патриархальных властителей, но и защитников от притеснений
областных правителей, даже верховней власти, и вождей, которые,
сосредоточивая в себя силу племени, заставляют уважать ее, - деп көрсетіп,
тайпа басшылырының халық алдындағы беделіне тоқталған.
Күрдістандағы әлеуметтік – экономикалық аспектінің басқада жақтары
болған. Феодалдық биліктегілер өз қарамағындағы басқа ұлттармен ерекше
қатаң қатынас орнатқан. Әсіресе, Батыс (Түріктік) Арменияда күрдтер ұлттық
және әлеуметтік үстемдік жүргізген.
Күрдтік бей – феодалдар армяндық шаруаларды жазықсыз жазалап, оларды
аямай жұмысқа салған. Күрддістанда басыбайлы құқық дамып, ол ортағасырлық
сипаттарға ие болған. Әрбір армяндық шаруа әр күрдке қызмет жасауы тиіс
болды. Оларға алым – салықтар да төлеп тұрған. Тіпті, күрдтер оларды
басыбайлы шаруа ретінде ұстай отырып, мал сияқты сатуға құқықтары да
болған. Бұл күрдтердің ақшаға қиналғандағы әдеттегі шаруасына айналған.
Сондай – ақ, егер бір күрд басқа күрдтің армянын өлтіріп қойса, онда ол
өлтірген күрдтің шаруа – армянын өлтіруге құқы болған.
Күрдтердің армяндарға деген бұл жеккөрінішінің бір себебіне –
армяндардың кяфиризм болуы, яғни арабшадан аударғанда кяфир - дінсіз,
неверный, безбожник), мұсылман емес халықтарды осылай аталған.
Ірі күрд феодалдарының бұл өзбырлығын байқап отырған түрік
үкіметтері ешқандай шара қолданбаған. Керісінше қолдап, өз кезегінде
олардан қымбат сыйақылар алып отырған. Түрік билеушілері күрдтердің
армяндар үстінен үстемдігін қолдай отырып, олардың арасындағы жіктердің
пайда болуын қалады. Яғни, олардың басты көздегені – күрдтермен армяндардың
бірігіп, оларға қарсы шықпауы немесе күрдтер армяндармен үнемі қайшылықта
болса, онда олар түрік үкіметіне қарсы шығуы екі талай деп арам саясатты
ұстанды.
Міне, күрдтердің жалпы әлеуметтік – экономикалық, саяси тарихы мен
демографиялық жағдайы ХІХ ғасырдың 90-шы жылдарына таман осындай қалыпта
болған. Өздері бір жағынан үстем етуші билік өкілдерінен қысымшылық көрсе,
екінші жағынан, күрдтің ірі феодалдары да жергілікті халықты әлеуметтік –
экономикалық салада қинап, үстемдік етті. Бұл, әсіресе армян ұлттарының
мысалында жүзеге асып отыр. Дегенмен, күрдтер әр халыққа тән элементтерді
иелене отырып, мемлекеттік негіздерін де қалауға талпыныс жасады. Алайда,
ірі еуропалық державалар мен үстем етуші империялар күрдтердің бұл
әрекетіне жол бермей, ал, күшпен шыққан жағдайда аямай жазалап, басып
тастап отырған.
1.2 ХІХ ғасырдың 90-шы жылдарындағы күрд мәселесі
ХІХ ғасырдың шеңберінде Осман империясы мен Иран феодалдық монархия
болып, Еуропаның дамыған капиталистік елдерінен артта қалды. Олар
әлеуметтік – экономикалық, саяси әскери және мәдени салаларда артта қалумен
сипатталды. Сонымен қатар, елдегі ұлт – азаттық қозғалыстар (империяға
қараған халықтардың), патшалық Ресеймен жүргізілген сәтсіз соғыстар,
Еуропалық мемлекеттердің әскери және бейбіт империя істеріне араласуы және
басқа да әр түрлі факторларының нәтижесінде Түркия мен Иран Балқандағы,
Солтүстік Африкадағы, Закавказьедегі көптеген иеліктерінен айырылып қалды.
Экономикалық жағынан алғанда олар шет елдін капиталға тәуелді болып қалып,
империялардың ішкі және сыртқы саясатын Стамбул мен Тегеран тек, сөз
жүзінде ғана шешсе, ал негізгі шешім Лондон, Петербург және парижде
қабылданды, ал біраз уақыт өткен соң, яғни ғасырдың аяғында Берлин де
қосылды. Жалпылай алғанда Иран мен Түркия еуропалық елдердің классикалық
жартылай отарына айналды. Тек, еуропалық державаларының өзара қарама –
қайшылықтары барысында ғана бұл империялар ХІХ ғасырда толық бөлініске
ұшыраудан аман қалған.
Түрік және Иран үкіметтері өз елдерінде ұлт – азаттық қозғалыстың
белең алмауы үшін, үнемі оларды басудан жалыққандықтан әр түрлі ұлттардың
арасындағы қайшылықтарды да пайдаланып отырған. Яғни, бір – біріне қарсы
қойып отырған. Сонымен қатар, үстем етушілер өз территориясындағы әр түрлі
халықтарды әскери күш ретінде де қолдануға тырысты. Бұл күрдтермен тығыз
байланысты болды. Ертерек те осы мәселе көтерілген болатын. Тек, ХІХ
ғасырдың 90-шы дылдарында ғана Түркия күрдтерден арнайы дивизия жасақтай
бастады. Бұл туралы 1890 жылдың қарашасында газет беттерінде көптеген
мақалалар жарық көріп, бұл өз кезегінде армян қоғамының қорқынышын туғызды.
Олар өздеріне жаңадан қауіп – қатер төніп тұр деп жанталасты.
1891 жылы үкімет басшылары күрдтерден жеңіл әскерді, яғни хамидие
атты әскерін жасақтап шығарды. Хамидие деп сұлтан ІІ Абдул Хамидтің атына
құрмет ретінде құралған болатын.
Сөйтіп, бұл хамидие құрамасы негізінен күрдтер мен жылқы малынан
құралды. Олардың полктері Күрдістанның аудандарында орналастырылып,
Завказье аймағына қарайғы аудандарды да қамтыған. Күрдтердің әр отбасысы
химидиеге бір адамды жылқысымен беруі тиіс болатын. Ал, бере алмаған
жағдайда да бір адам түріктік низами әскеріне (Түркияның тұрақты әскерінің
атауы) қызмет жасауы тиіс болды. Хамидиенің полкы 512 адамнан тұрды
(жылқыларымен қоса), сондай – ақ, олар жүздіктерге де бөлінген. Бұл жаңа
құрамаларға қару – жарақты үкімет беретін болған. Құрамаға кірген әр күрд
жауынгері бір жылдай түрік кавалериялық офицерінің басшылығындағы оқу
орындарында да болды. Әскери оқу – жаттығуларынан өткен соң күрд жасақтары
егер бейбіт жағдай болса, қару – жарақтарын тапсырып отырған. Ал, соғыс
жағдайында олар сұлтанның шақыруымен түрік офицерлерінің қарамағында болып,
Түркия үшін шайқастар жүргізді.
Түрік басшылығы күрдтердің елдегі басым азшылық құрайтынын және
ерекше күш екендігін білетін. Сондықтан, олар дәстүрлі қамшы мен тәттіні
беру әдіс – тәсілін қолданды. Яғни, қажет жағдайда күрдтердің жоғарғы
ақсүйектеріне мемлекеттік шендер, атақ – дәрежелер мен наградалар,
медальдар беріп, кейде оларды сарай қызметіне де шақырған күндері болған.
Ара – арасында үлкен сомада қаржы – қаражат беріп алдап ұстап отырған. Ал,
қажет емес жағдайда түріктер қарудың күшімен олардың шаңын қағып та алып
отырған. Яғни, қамшылап алған.
Күрдтерді әскери қызметке тартудың тағы бір себептерінің бірі күрд
еркіндігіне шектеу қою, оларды түріктін азаматтық және әскери әкімшілік
бақылауына бағындырту еді. Яғни, күрд халқының елдегі жеке тәуелсіз
жағдайын жою басты міндеттердің бірі болып саналды. Абдул – Хамиди оларды
қызметке тарта отырып, түріктерге мәңгі бақи бағынышты болуын қалады. Осы
мақсатты толықтай жүзеге асыру күрдтер үшін арнайы мектептер салына
бастады. Мәселен, осы мектептер құрылысы үшін Абдул – Хамиди сегіз миллион
лир бөлген екен (1892 жыл).
Алайда, түрік үкіметінің осы бағыттағы әрекеті толықтай
жетістіктерге апарды деп айту қиынырақ. Өйткені, күрдтер еркіндікті сүйгіш,
тәуелсіз халық болатын. Олардың басым көпшілігі түрік мемлекетінің
жасырында арам ойын білген болатын. Сондықтан, химидие жасағын құрудан бас
тарта бастаған. Дегенмен түрік үкіметінің құрығы жететін аймақтардағы
кейбір күрдтер хамидиеге барған. Бірақ, бұл жерде барлық күрдтерді алып
қосқандағы оның он пайыздық көрсеткішін айтқан болар едік. Хамидиеге әскер
жинау әсіресе, Эрзурум, Муша, Вана, Битлис және Дерсим аудандарында
қиынырақ болды. Бұл аудандар таулы аймақ болғандықтан болар түрік үкімет
мұнда кіруге батылы жетпеген.
Ал, даудие, дизаи, шеккан және гульферики сынды күрдтер мүлдем түрік
билеушілерін адам санатына қоспаған. Ал, Солтүстік Ирактың және Оңтүстік –
Шығыс Анатолияның күрдтік шейхтары түрік сұлтанын халифтың шынайы мұрагері
деп танудан бастартқан.
Хамидиеге түрік әскериі күшпен күрдтерді тартуға шыққанда күрдтер
үнемі көтерілістерге шығып отырған. Мәселен, ең қарсылық көрсетушілер 1891
жылы жазда Иракта болған. Түрік үкіметі көтерілісшілердің талаптарын
орындауға мәжбұр болған. Яғни, олар күрдтерге амнистия берді, жалақы
күрдтін шейхтардың құқығын мойындады, күрдтерге қару – жарақ асынуға рұқсат
берілді. Сондай – ақ, ірі ақсүйектеріне жаңадан жердер берілген.
Дерсим ауданының күрдтері де үкіметке қауіп – қатер туғызып отырған.
Олар діни нанымы жағынан барлығы да али – илахи болды. Яғни, бұл аудандың
күрдтері түрік сұлтандарын мойындамады. 1891 – 1893 жылдары түрік сұлтаны
оларды тәртіпке келтіру және жаңадан салықтар салу мақсатында шешім
шығарғанда, Дерсимнің күрдтері толықтай көтеріліске шыққан болатын. Ал,
оларды басып жаныштауға жіберілген түрік әскери толықтай күйретілген. 1893
жылы бұл ауданның күрдтеріне тағы да жазалаушы түрік экспедициясы
жіберілмекші болған. Алайда, бұл аймақтың жағдайымен таныс жоғары шенді
офицерлер түрік үкіметінің бұл әрекетіне қарсылық білдірді. Олар өз
басшылықтарын түрік шейхтарымен келісіп, әрекет жасағанды ұсынды. Алайда,
күрд шейхтары түріктермен келісіп, алатын сыйлықтарыналып алғаннан кейін,
түріктерге хамидие әскерін жасақтау үшін бірде бір, бірде бір жылқы
бермеген.
Осылайша, күрдтерден хамидиені жасақтап, мықты әскер құрамын және
сыртқы жаудың қауіп – қатерін азайтамын деп жоспарлаған сұлтан Абдул –
Хамид керісінше күрдтер арасында өз позициясын бекітудің орнына оны
әлсіретіп, сонымен қатар, түріктер мен күрдтер арасындағы өзі де қарама –
қайшылықты қарым – қатынасты одан ары шиеленістіріп жіберген.
Хамидиенің толықтай жүзеге асырылмауына тағы бір себеп болып олардың
өзара араздығы болатын. Күрд тайпалары бір – бірін көре алмады. Сондықтан
болар, осының өзі олардың мемлекеттігінің құрулуына кедергі болды. Тайпалық
жіктер күрдтердің біртұтас хамидиеде әскери қызмет жасауына қадергі
келтіріп, тіпті олар бір – бірін әскерде жүріп бауыздап тастап отырған.
Хамидие атты әскерінде мұндай жағдай жиі қайталанып отырған. Осы
оқиғалардан кейін күрдтердің хамидие жасағы ендігі кезекте тек, түрік
әскерлеріне көмекші, өосалқы әскер болып қызмет жасаған.
Сонымен қатар, түріктердің өзі де хамидиені әскери оқу орындарын да
жаттықтырып жүргенде өз уақыт бөлді. Әскери жаттығуларға басшылық еткен
түрік кавалерияның офицерлерінің күрдтердің алдында айтарлықтай беделі
болмады. Сондықтан, әрі еркіндікті сүйгіш дала күрдтері олардың қарамағында
қызмет жасағысы келмеген. Осыған байланысты хамидиенің полктерінде
дисциплина деген атымен жоқ болды. Қысқаша айтқанда, күрдтерден құралған
хамидие жасағы азшыл әскер құрамасын құрады. Сондай – ақ, олар төмен
дәрежеде әскери дайындықтан өткен, әмкери жағдайда аз пайдасы бар, яғни
пайдасынан зияны көп атты әскерге айналды. Шын мәнісінде, оларда патриоттық
сезім жоқ еді. Олар өз Отанын емес, түріктердің отанын қорғады. Сондықтан,
олардың бәлендей белсенді әскери қызмет етуге талпынысты болмады. Соғыс
туып қалған жағдайда, олар жеңуші жақтың қарамағына шығып, қолдай алды.
Сондықтан олар ешқандай белсенділік танытпады.
Түрік сұлтаны күрд – хамидиесінен ешқандай тиімділік таппағаннан
кейін, оларды басқа мақсатта қолданып көруді жөн санады. Мәселен, жазалаушы
отряд ретінде. Сол уақыттардағы Стамбулдағы француз елшісі Пол Камбонның
айтуынша шет аймақтарды қорғауға бағытталған хамидие, енді үкіметтің армян
– христиандарды тонаушы басты құралына айналған. Міне, осы жерде сұлтан
үкіметі үлкен жетістіктерге, яғни күрдтік хамидиеге нағыз қажет іс тауып
бере алған.
Осы жаңа міндет тауып бергеннен кейін күрдтер ертеректен – ақ
армяндарды ата жауындай көретін. Ал, енді түрік үкіметі оларға армандарға
толық күйрете соққы беру үшін күрдтердің бұл іс - әрекетін заңдастырып
берді. Мұны түрік үкіметі әдейі істеген болатын. Сөйтіп, олар Түріктік
Арменияда және Күрдістанда армян – христиандарды зорлық зомбылықпен қинай
бастаған. Бұл туралы Эрзурумдағы ресейлік бас консул В.Максимов: курды –
хамидийцы приходят в деревни, угоняют весь деревенский скот и уносят
находящийся на поле хлеб, все это помимо грабежей отдельных лиц, причем
хамидийцы не стесняются грабить и заптиев (полицейские стражники), их
сопровождающих, отнимая у последних казенные ружья и лошадей, - деп армян
елді – мекендеріндегі күрдтердің бассыздықтарын көрсетеді. Армяндардың
жағдайы түрік үкіметі хамидиелерге алым – салықтарды жинауға рұқсат
бергенде мұлдем қиындап кетті.
Күрд хамидилері тек, христиан халықтарын ғана емес, түрік үкіметіне
қарасты мұсылман елдерінде де алым – салықтар жинады. Олардың зорлық –
зомбылығы осы арада да байқалып, ақыры халықтың жергілікті үкімет
орындарына арыз жазуына тура келген. Алайда, сұлтан олардың бұл
наразылығына қажетті жауап бермеген.
Дегенмен, халықаралық қауымдастық та елдегі зорлық – зомбылықтардан
хабардар бола бастаған. Осы бағыттағы іс - әрекеттің насырға шаппауы үшін,
яғни, ірі державалардың осы мәселені сылтауратып, армяндардың мәселесіне
көмектесеміздеп түрік үкіметіне зиянын тигізбес үшін түріктер өздерінің
әскерлерінің комиссия құрып, Шығыс Анатолияға тексеріске жіберді. Алайда,
комиссия ешқандай нәтижемен оралмады. Ал, күрдтер армяндардың үстінен өз
зорлықтарын барған сайын күшейте түсті.
Түрік үкіметінің өзі хамидиелер арқылы әдейі олардың зорлыққа
ұшыруына жол беріп отырған, басты себеп армяндардың көтеріліске шығуы, ал
үкіметтің оларды аямай жазалауы тиіс болды. Бұл жоспар ойдағыдай жүзеге
асқан 1894 – 1896 жылдары Сасун, Битлис, Харпут, Диарбекир, Эрзурум,
Урфадағы армяндар хамидие мен түрік үстемдігіне шыдай алмай көтеріліске
шығады. Түрік әскерлері мен күрдтік хамидиенің бірлескен күштері осыны ғана
тосып отырған болатын. Олар көтеріліс басталысымен бүкіл армян халқына
жазалау шараларын қолданып, 1894 – 1896 жылдардың ішінде барлығы 300 мың
армяндарды қырып салды. Ал, көптеген армяндар Ресейге және Иранға қашты.
Бұл туралы сол уақыттағы шет елдік консулдық делегеаттардың берген
рапорттары дәлел бола алады. Олар күрдтердің шейхтары анти армяндық
шовинистік бағытты ұстанып, түрік әскерлерімен бірге армяндарға қарсы
аяусыз күш қолданғанын көрсеткен.
Түріктің құпия эмиссарлары сұлтанның қолдауымен күрдтер, басқа
халықтар арасына барып, армяндарды ұру – сұлтан үшін көрсетілген құрмет;
ал армяндардың ортасына барып, көтеріліске шықсаңдар – түптің – түбінде
жеңіске жетесіңдер, өйткені, үкімет әлсіз деп жазғырып отырған. Осыдан
кейін сарай маңындағылар жазалау отрядтарын жіберіп отырған.
Абдул – Хамидтың бұл саясаты негізінен мыналарды көздеді:
1) Армян халқының ұлт – азаттық қозғалысқа деген ұмтылысына деген
ерік – жігерін сындыру немесе деңгейін төмендету;
2) Күрдтерді армяндарға қарсы жібере отырып, олардың қайшылықтарын
шиеленістіру;
3) Күрдтерді армяндармен айналдыра отырып, күрд ұлт – азаттық
қозғалысының жандануына мүмкіндік бермеу. өйткені, күрдтер басқа ақшыл
ұлттарға қарағанда көп болып, сонымен қатар, әскери тәжірибесі басқа
халықтарға қарағанда бай болды.
Ал, іс жүзінде келгенде абдулхамидтік саясаттың нәтижесі ұзаққа бара
алмаған. Армян мен күрд мәселелерін бірлесе шешемін деп, түріктер керісінше
жағдайды ұшықтырып алған. Бұл Осман империясының ыдырауына да септігін
тигізген. Сөйтіп, түрік мемлекетінің ішкі саясатындағы күрд мәселесі ХІХ
ғасырдың 90-шы жылдарында оларды басты әскери құрал ретінде пайдаланумен
тығыз байланысты болды. Ал, бұл өз кезегінде күрд мәселесінің басқа армян
мәселесін тудыруға әкелген.
1.3 Күрд мәселесінің халықаралық деңгейге шығуы
ХХ ғасырдың ағымында күрд мәселесі түрік немесе Иранның ішкі
мәселесі жағдайынан халықаралық деңгейге көтерілген. Империалистік
державалар – Англия, Германия, Франция, Ресей, Австро –Венгрия, Құрама
Штаттар, Жапония және Италия әлемді бөліске салуға дайындалып жатқанда,
Таяу Шығыстағы отарлық саясатта жаңа кезең басталды.
Егер, Таяу Шығыста бастапқыда ағылшын – орыстық бәсекелестік
террорын алса, ал кейін Англияның мұндағы басты қарсыласына Германия
айналды. Оның әлеуметтік – экономикаоық және әскери әлеуеті ХІХ ғасырдың
аяғына қарай күрт өсе түскен болатын. Ал, патшалық Ресей Англия үшін
Германиядан кейінгі орынға түскен. Сонымен қатар, Ресей бұл уақыттары Батыс
Еуропа мемлекеттерінен әлдеқайда артта қалған болатын.
Германдық қауіп – қатердің 90-шы жылдарында өсе түсуіне байланысты
Англия мен Франция ертеректен Осман империясына жасаған қорғанышын енді
тезірек бөліске салу саясатына алмастыруды жөн көрді. Өйткені, Ресейден
қауіп төнген уақытта Англия Осман империясын оның жолындағы бөгетке
айналдырған, яғни ресейдің Балқан мен Таяу Шығысқа ықпалын таратпас үшін.
Ал, енді Германия кезекке келгеннен кейін, олар Түркияны толық бөліске
салуды жоспарлап, Германияның алдын орағысы келді. әрине, бұл бет бұрыс бір
уақытта жүзеге аса қойған жоқ. Ол біртіндеп іске аса бастап, ал ағылшын –
орыс бәсекелестігінің элементтерді Таяу Шығыстағы Шығыс мәселесінде әліде
маңызды рөлді ойнай отыра, Антантаның толықтай қалыптасып бітуіне дейін
орын алды.
Патшалық Ресей болса, оның Таяу Шығыстағы саясаты ХІХ ғасырдың
аяғында бірқатар өзгерістерге ұшыраған. Бұғазға шамасы жетпеген Ресей
өзінің сыртқы саясатында – орыстың әскери кемелерінің Қара теңізден Жерорта
теңізіне еркін шығып және кері қайтуына жағдай жасау басты міндет болған.
Ресейдің кіші Азиядағы, Еуропалық Түркиядағы және Арабтық Шығыстағы
экономикалық және саяси мүдделері үлкен болмады. Сондықтан аталмыш
аудандарда Ресей басқыншылық мақсаттарды көздемеді. Керісінше, Шығыс
Анатолия мен Иран патшалықтың Таяу Шығыстық саясатында маңызды рөлін
ойнаған.
Ирактың Азербайджандағы, Күрдістандағы, Түріктік Армениядағы ішкі
саяси жағдай, сыртқы әр түрлі ықпалдық күштер ресейлік шекараға да қауіп
төндірген, сондай – ақ, олар закавказьелік губернияларға да, яғни халқы
түрік және Ирандық аудандардағы халықтармен (армяндар, азербайджандар,
күрдтер) тығыз байланысы болғандарға өз кері әсерін тигізді. Міне, осыған
байланысты Ресей ХІХ ғасырдың 90-шы жылдарында күрд мәселесіне ерекше көңіл
бөле бастады, яғни бұл уақыттары Күрдістанда және Түріктік Арменияда
халықтың тол құлары мен оларға қарсы жазалау шаралары жиі үрдіске айналған,
ал, көптеген саны көп жауынгер халық күрдтер болса, жеке әскери ұйымында
құрып алды. Осының барлығы Ресейге өзінің қауіпсіздігін ойлауға итермеледі.
Күрд мәселесі Англия үшінде маңызды болды. Ол экспансиясын Иранда
жүргізе отырып, Иракты басып алуды көздеген. Ағылшындар күрдтерден
өздерінің одақтастарын жасауды ойластырды, бастапқыда ресейлік ықпалын, ал
олан кейін германдық ықпалын Алдыңғы Азияда таралуына қарсы күресу үшін.
Сирия мен Мосулға өз ұстанымы болған Францияда күрд мәселесімен
тығыз байланысты болды. Ең соңында Германияныңда күрд мәселесіне ерекше
көзқараспен қарағандығын айтқан жөн. Германия Бағдаттық темір жол құрылысын
жүргізе отырып, осы темір жол арқылы өз ықпалын Шығыс Анатолияға, Иракқа
және Солтүстік Сирияға, сонымен қатар, Иранға да ене отырып, таратпақшы
болған.
Таяу Шығыстағы халықаралық қатынастардағы күрд мәселесінің
маңыздылығын ресейлік Минорский былай деп көрсете білген: Расселены они
(курды) полосой, окайиляющей северную Месопатамию. Несомненно,
экономическое развитие и политическое значение этой последней, как арены
многих влияний: тут будет и Багдатская дорога, в чьих бы руках она ни
оказалась, и европейская торговая конкуренция, и турецкие традиции, и
возможный арабский сепаратизм, и наконец, наше мирное проникновение с
севера. При стремлении закрепить все эти влияния курдский вопрос встанет во
всей широте. Но курды не только стена между севером и югом, они сами
тянутся далеко на восток в пределы Персии и через все армянское
плоскогорье, вплоть до нынешних наших пределов. Хорошо дренировать все эти
разливы и ввести все 3 миллиона курдов в законные рамки спокойного
существования – вот одна из крупнейших проблем будущей политики в Передней
Азии, - деп көрсеткен [1, 15 б.].
Күрдістандағы және Түрктік армениядағы күрделі жағдай ресейлік
үкіметке, сонымен қатар, Кавказдағы азаматтық және әскери биліктігілерге
ерекше қауіп – қатер төндірген. Әсіресе, күрдтердің хамидиелік әскери
күштері армяндарды жазалай отыра, Ресейге қашқан олардың артынан қуып
барып, шекараны басып өтіп шайқастар өткізген. Сөйтіп, күрдтер Карск облысы
мен Эривандық губерниялардағы армяндардың елді – мекендеріне қашып келген
армяндарды және жергілікті армяндармен шиеленістерге келіп тұрған. Бұл
әрине, олардың Ресей территориясына басып кіргендігі болып саналады.
Күрдтер шекарашы казактармен де қақатығысып қалып отырған. Ал, Ресейдегі
армяндар партизан отрядтарын жасақтап, түріктердің жеріне барып,
хамидиелермен, яғни, күрд жасақтарымен шайқастарға түсіп отырған. Осылайша,
Күрдістандағы күрдтер мәселесі патшалы Ресейге де өз кері әсерін тигізген.
Күрдтердің бұл іс - әрекетін сұлтан билігі де қолдап, үнемі
қолпаштап отырған. Түркия негізінен бұл арқылы әскери – саяси мақссаттарды
көздеді. Олар төмендегідей:
1) Түрік үкіметі Закавказьеден Осман империясына сыртқы қауіп –
қатер төнеді деп, яғни, онда армяндық ұлт – азаттық қозғалыстың базасы
орналасқан деп қарастырған;
2) Түркия Ресейдің Кавказдағы стратегиялық коммуникацияларына
тұрақты қауіп – қатер туғызып тұруды жоспарлаған;
3) Күрдтерді қолдана отырып, Ресейдегі күрдтердің (Закавказьелік
губерниялардағы) наразылығын туғызып, Ресейдің ішкі қауіпсіздігіне қауіп –
қатер төндіре отырып, Стамбулдың аясында барлық күрдтер орналасқан
территорияларды біріктіру [12, 74 б.].
Ұлыбритания да күрд мәселесінде арам саясатын ұстанды. Олар
хамидиені қолдай отырып, Ресейге қарсы бағытты ұстанды. Ағылшындар
Түркиядағы армян – күрдтік қақтығыстарды пайдаланып, сұлтан билігіне
араласуы мүмкін деген қауіп – қатерлерден де Абдул – Хамид ерекше қорқыныш
танытқан болатын Англия үнемі елдегі армяндардың ұлт – азаттық қозғалысына
дем беріп отырған. Тіпті, Ирандағы армяндар мен күрдтерді де екі жақтан
бір – біріне қарсы бағыттап отырған. Әрине, мұның барлығын Түрік те және
Ирандық үкіметтер де біліп отырған. Алайда, осыған қарамастан Англия оларды
сан соқтырып кетіп отырған болатын.
Англия мен қатар Германияда Ресейге қарсы антиресейлік позицияны
ұстанып, күрдістандағы күрд мәселесін пайдаланып өз ықпалын таратуға
тырысқан. Немістік агенттер күрдтердің шейхтарымен кездесіп, үнемі оларды
Ресейге қарсы бағыттаған, әсіресе, 1904 – 1905 жылдарындағы орыс – жапон
соғысынан кейін, немістер күрдтерге ресейлік әскерінің әлсіщздігі жайында
аңыз таратуға тырысқан [18, 51 б.]. Сондай – ақ, күрдтердің басқа ұлттардан
артықшылығын үгіттеумен айналысқан.
Сөйтіп, ХІХ – ХХ ғасырлардың ағымында Күрдістан империалистік
державалардың, соның ішінде ең алдымен Ресей және Англияның интенсивті
түрде саяси тереңдеп енуінің негізгі бәсекелестік аренасына айналғандығын
байқауға болады.
2 1905 – 1911 жылдардағы Күрдістан
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz