Чан Кайши дипломатиясы
Жоспар
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5
І Тарау. Чан Кайшидің қоғамыдық саяси қызметі
1.1. Чан Кайши тұлға ретінде. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.8
1.2. Революция жылдарындағы Чан Кайшидің
атқарған қызметі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.16
ІІ Тарау. Чан Кайши дипломатиясы
2.1. Чан Кайшидің СССР және Қытай коммунистік
партиясымен қарым.қатынасы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.23
2.2. Жапон.қытай соғысындағы Чан Кайшидің
жүргізген саясаты. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.37
2.3. Тынық мұхит соғысы кезіндегі Қытай .америка
қатынастары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38.51
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52.53
Қолданылған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54.55
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.5
І Тарау. Чан Кайшидің қоғамыдық саяси қызметі
1.1. Чан Кайши тұлға ретінде. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.8
1.2. Революция жылдарындағы Чан Кайшидің
атқарған қызметі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.16
ІІ Тарау. Чан Кайши дипломатиясы
2.1. Чан Кайшидің СССР және Қытай коммунистік
партиясымен қарым.қатынасы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17.23
2.2. Жапон.қытай соғысындағы Чан Кайшидің
жүргізген саясаты. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24.37
2.3. Тынық мұхит соғысы кезіндегі Қытай .америка
қатынастары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38.51
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52.53
Қолданылған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54.55
Кіріспе
Адам қоғамынаң дамуы тарихында мелекеттің ішкі саясатының сұрақтары және оның басты құралы – дипломатия әр уақытта басты орын алады. Бұл әрине түсінікті. Себебі, бұл сұрақтарға байланысты қатынасқа түскен және дауларды шешу үшін басқарушы класстардың қару күшін қолданбай-ақ, қантөгіссіз тағдырлар шешілген.
Барлық құлиеленүшілік, феодалдық және буржуазиялық елдердің сыртқы саясаты мен дипломатиясы бәсекелестік және соғыс рухымен еніп, басқарушы топтар өз үстемдігін нығайту үшін қолданған. «Халықтарды бір-біріне қарсы қою, бір халықты екінші халыққа айдап салу – осылайша абсолюдтік үстемдікті жалғастырған. Мінекей, осындай барлық өмірде болған өкімет пен олардың дипломаттарының шеберлігінің арқасы», деп Ф.Энгельс ішкі саясаттың проблемаларын қорытындылай отырып айтқан.
Бұл – заманға сай айтылған сөз. Себебі бүкіл мемлекеттерде сыртқы саясатпен, дипломатия сұрақтарымен тікелей тек қана бақарушы топтар ғана айналысқан.
Менің осы тақырыпты таңдап алған себебім де осында. Қандай уақыт болмасын, соғысты болдырмай тыныштықты сақтап қалу мақсатында ежелден мемлекеттер, халықтар арасында өз ара келісім арқылы даулар мен келіспеушіліктерді шешу дамыған.
Менің диплом жұмасым кіріспеден және екі тарауудан тұрады. Жұмыстың бірінші тарауында Чан Кайшидің қоғамдық саяси қызметі, оның тұлға ретінде қалыптасуын және революция жылдарындағы атқарған қызметі жайлы қаралады. Ал, екінші тарауда Чан Кайшидің дипломатиясы сонымен қатар СССР және Қытай коммунистік партиясымен қарым-қатынасы, Жапон-қытай соғысындағы Чан Кайшидің жүргізген саясаты, Тынық мұхит соғысы кезіндегі Қытай-америка қатынастары туралы айтылады.
Сонау қазақ хандығы кезінде, Абылайхан тұсында қазақ халқының халық болып сақталып, ел болып қалыптасқанына дипломатияның маңызы зор. Қазақ елі көршілес елдер – Қытай, Ресей сияқты ірі елдермен дипломатиялық қарым-қатынас жасап отырған.
Біздің заманымызда да халықаралық қатынастар мәселесі басты орын алады. Мемлекеттер және халықтар қатынастарының түбірлі проблемалары енді дүниежүзілік дамудың кіндігінде тұр. Барлық континенттердегі көп миллиондаған халықтардың қатысуынсыз бұл проблемалардың шешімі жоқ. Себебі бұл шешімдердің қайсыбірі халықтың өмірлік қызығушылығын қозғауы мүмкін.
Сондықтан да дипломат Чан Кайшидің тұлға ретінде атқарған қызметі зор. Халықаралық дәрежедегі елші Чан Кайши көршілес елдер мен Қытай елі арасындағы елдікті нығайтуда зор еңбек сіңірді. Оның балалық, жастық шағындағы қиындықтарға қарамай-ақ, үлкен қызметтерге ұмтылуы, елшілік қызметке келуі үлкен бір тарих. Сондықтан да менің диплом жұмысымның бірінші тарауы Чан Кайшидің өмірі мен қоғамдық қызметіне арналады. Үлкен қиындықтармен еңбек ете жүріп ол тұлға ретінде қалыптасты. Өзінің еліне айтарлықтай еңбек сіңіріп, орасан зор ықыласпен қызмет етті. Қытай революционері ретінде де елші Оратлық атқару комитетінің мүшесі болып сайланады. Одан кейін ол үкімет басына шақырылады. Сол жерде Чан Кайши үш майданды басынан кешеді.
Жұмысымның екінші тарауында дипломатиялық қызметі жайында СССР және Қытай коммунистік партиясымен халықаралық қарым-қатынас жөніндегі қызметі, Жапон-қытай соғысы кезіндегі саясаттағы Чан Кайшидің ролі мен осы уақытта Қытай-америка қатынастарының халықаралық дәрежеде дамуы зерттелінді.
Халықаралық дәрежедегі елші, белгілі революционер, Халық партиясының (Гоминьдан) мүшесі ретінде шет мемлекеттерімен қарым-қатынас кезіндегі қарсылықтарды шешуде біраз жетістіктерге қол жеткізді.
«Қазіргі заман дәуірі – оның негізі капитализм мен социализм деп өту болып саналады», деп Совет Одағының бағдарламасында айтылған. Одан басқа екі қарама қарсы қоғамдық жүйе дәуірі, империализмнің құлау дәуірі, колониальды жүйесінің ликвидициясы, барлық жаңа халықтардың социализм жолына өту дәуірі, социализм мен комунизмді дүниежүзілік масштабта мерекелеу. Бұл ұлы социалдық толқулар дәуірі өзімен бірге халықаралық қатынастарға түбірлі өзгерістер әкелді. Сыртқы саясат пен мемлекет дипломатиясына жаңалықтар енгізді.
Егер дүниенің екі қарама-қарсы социалдық жүйесіне бөліну шартында бірінғай сыртқы саясат әр уақытта ішкі саясатының жалғасы болған және бола береді. Ал империалистік мемлекеттердің ішкі саясаты соцалистік мемлекеттердің саясатына қарама-қарсы. Әрине, осыған байланысты қазіргі заманға мемлекеттердің сыртқа саясатынан да, дипломатиясынан да біз қарама-қарсы принциптермен, әр түрлі жолдармен және әдістерін кездестіреміз.
Жұмысымның қорытынды бөлімінде белгілі тұлға Чан Кайшидің елшілік қызметінің маңызы туралы айтылады.
Жалпы айтқанда елшінің халықаралық дипломатиядағы еңбегі Қытай елінің тағдырына тікелей байланысты. Әсіресе, 1925-1927жж. аралығындағы жаңа Қытай үкіметінің пайда болуына байланысты халықаралық бірлік үшін өткен күрестерде Чан Кайшидің өзіндк орны бар. Оның бойындағы патриотизм, өзінің еліне деген сүйіспеншілігі осы күрестер барысында көрінеді.
Бұл жұмыста Қытай тарихында, мемлекет болып құрылу кезеңінде өз әсерін тигізген тарихи тұлға Чан Кайшидің ерекше орны туралы жазылған. Бұл мәселенің осы заманда жас мемлекеттерге берері көп. Себебі Чан Кайшидің жүргізген саясатынан үлгі алатын жерлері де бар. Бірақта кейбір қателіктерді аяққа тік тұрып келе жатқан мемлекеттерге қайталамауға кеңес бергендей болады.
Бұл жұмысты жазғанда нақты тарихи оқиғалардың өзара байланысын және оның әсер етуін бақылайтын тарихи анализ принципі қолданылды. Сонымен бірге қиындық, функционалдық, салыстыру анализ сияқты методологиялық әдістер де болды. Теориялық жағдайлар, жетістіктер, әр түрлі білімдердің қорытындылары (экономика, политология, тарих және әлеуметтану) қолданды және ескерілді.
Бұл тақырыпты қарастырған кезде статистикалық ақпараттар мен анықтамалар қолданылды. Мәліметтердің басқа түрін әдеби басылымдар, монографиялар мен диссертациялар құрады. Басты мәліметтерге – Галенович Ю.М. «Цзян Чжунчжен, или неизвестный Чан Кайши», Москва, 2000г., Пантелеев М.Р. «т Парижа до Шанхая», Москва, 1999г., Спеленев Н.С. «Две встречи с генералиссимусом» Москва, 1987г., «История Китая», Москва, 2003г., «Всемирная истрия», Москва, 1997г., Дидуров А.В. «История великого китайца», Москва, 1999г., Энцеклопедический словарь «Кто есть Кто в мировой политике», Москва, 1990г., Панцов А.В. «Большевики и Гоминьдан во время Китайской революции 1925-1927», Москва, 1993г., Сладковский М.И. «Новейшая история Китая 1917-1970», Москва, 1972г., Посконин В.Д. «Экономическая реформа в КНР», Москва, 1985г, Бурханов К.Н. «Китай между прошлым и будущим», Алматы, 2001г., Брархта Б.К. «О них говорят», Москва, 1989г., Смионовская Л.В. «История Китая», Москва, 1974г., Делюсин Л.П., Сухарчук Г.Д., Чудодеев Ю.В. «Китай: государство и общество», Москва, 1977г. Одан басқа шет ел әдебиеті де қолданылды - Tang Tsou, America’s Failure in Cina. Цун «ци ци» да «ба иу» (от 7 июля до 15 августа), (б.м.), 1947г., «Канчжи чжань ши» (История войны против против японских захватчиков), Пекин, 1996г., «Amerasia», 1942, August. «Чжунвай тяоюе цзибянь.1927-1961». (Сборник договоров китайской республики с иностранными государствами. 1927-1961), Тайбэй, 1963г., Элдридж Ф. «Гнев в Бирме», Москва, 1947г., Мэтлофф М., Снелл Э. «Стратегическое планирование коалиционной войне в 1941-1942», Москва, 1955г., Шервуд Р. «Рузвельт и Гопкинс», т.2., Москва, 1958г.
Адам қоғамынаң дамуы тарихында мелекеттің ішкі саясатының сұрақтары және оның басты құралы – дипломатия әр уақытта басты орын алады. Бұл әрине түсінікті. Себебі, бұл сұрақтарға байланысты қатынасқа түскен және дауларды шешу үшін басқарушы класстардың қару күшін қолданбай-ақ, қантөгіссіз тағдырлар шешілген.
Барлық құлиеленүшілік, феодалдық және буржуазиялық елдердің сыртқы саясаты мен дипломатиясы бәсекелестік және соғыс рухымен еніп, басқарушы топтар өз үстемдігін нығайту үшін қолданған. «Халықтарды бір-біріне қарсы қою, бір халықты екінші халыққа айдап салу – осылайша абсолюдтік үстемдікті жалғастырған. Мінекей, осындай барлық өмірде болған өкімет пен олардың дипломаттарының шеберлігінің арқасы», деп Ф.Энгельс ішкі саясаттың проблемаларын қорытындылай отырып айтқан.
Бұл – заманға сай айтылған сөз. Себебі бүкіл мемлекеттерде сыртқы саясатпен, дипломатия сұрақтарымен тікелей тек қана бақарушы топтар ғана айналысқан.
Менің осы тақырыпты таңдап алған себебім де осында. Қандай уақыт болмасын, соғысты болдырмай тыныштықты сақтап қалу мақсатында ежелден мемлекеттер, халықтар арасында өз ара келісім арқылы даулар мен келіспеушіліктерді шешу дамыған.
Менің диплом жұмасым кіріспеден және екі тарауудан тұрады. Жұмыстың бірінші тарауында Чан Кайшидің қоғамдық саяси қызметі, оның тұлға ретінде қалыптасуын және революция жылдарындағы атқарған қызметі жайлы қаралады. Ал, екінші тарауда Чан Кайшидің дипломатиясы сонымен қатар СССР және Қытай коммунистік партиясымен қарым-қатынасы, Жапон-қытай соғысындағы Чан Кайшидің жүргізген саясаты, Тынық мұхит соғысы кезіндегі Қытай-америка қатынастары туралы айтылады.
Сонау қазақ хандығы кезінде, Абылайхан тұсында қазақ халқының халық болып сақталып, ел болып қалыптасқанына дипломатияның маңызы зор. Қазақ елі көршілес елдер – Қытай, Ресей сияқты ірі елдермен дипломатиялық қарым-қатынас жасап отырған.
Біздің заманымызда да халықаралық қатынастар мәселесі басты орын алады. Мемлекеттер және халықтар қатынастарының түбірлі проблемалары енді дүниежүзілік дамудың кіндігінде тұр. Барлық континенттердегі көп миллиондаған халықтардың қатысуынсыз бұл проблемалардың шешімі жоқ. Себебі бұл шешімдердің қайсыбірі халықтың өмірлік қызығушылығын қозғауы мүмкін.
Сондықтан да дипломат Чан Кайшидің тұлға ретінде атқарған қызметі зор. Халықаралық дәрежедегі елші Чан Кайши көршілес елдер мен Қытай елі арасындағы елдікті нығайтуда зор еңбек сіңірді. Оның балалық, жастық шағындағы қиындықтарға қарамай-ақ, үлкен қызметтерге ұмтылуы, елшілік қызметке келуі үлкен бір тарих. Сондықтан да менің диплом жұмысымның бірінші тарауы Чан Кайшидің өмірі мен қоғамдық қызметіне арналады. Үлкен қиындықтармен еңбек ете жүріп ол тұлға ретінде қалыптасты. Өзінің еліне айтарлықтай еңбек сіңіріп, орасан зор ықыласпен қызмет етті. Қытай революционері ретінде де елші Оратлық атқару комитетінің мүшесі болып сайланады. Одан кейін ол үкімет басына шақырылады. Сол жерде Чан Кайши үш майданды басынан кешеді.
Жұмысымның екінші тарауында дипломатиялық қызметі жайында СССР және Қытай коммунистік партиясымен халықаралық қарым-қатынас жөніндегі қызметі, Жапон-қытай соғысы кезіндегі саясаттағы Чан Кайшидің ролі мен осы уақытта Қытай-америка қатынастарының халықаралық дәрежеде дамуы зерттелінді.
Халықаралық дәрежедегі елші, белгілі революционер, Халық партиясының (Гоминьдан) мүшесі ретінде шет мемлекеттерімен қарым-қатынас кезіндегі қарсылықтарды шешуде біраз жетістіктерге қол жеткізді.
«Қазіргі заман дәуірі – оның негізі капитализм мен социализм деп өту болып саналады», деп Совет Одағының бағдарламасында айтылған. Одан басқа екі қарама қарсы қоғамдық жүйе дәуірі, империализмнің құлау дәуірі, колониальды жүйесінің ликвидициясы, барлық жаңа халықтардың социализм жолына өту дәуірі, социализм мен комунизмді дүниежүзілік масштабта мерекелеу. Бұл ұлы социалдық толқулар дәуірі өзімен бірге халықаралық қатынастарға түбірлі өзгерістер әкелді. Сыртқы саясат пен мемлекет дипломатиясына жаңалықтар енгізді.
Егер дүниенің екі қарама-қарсы социалдық жүйесіне бөліну шартында бірінғай сыртқы саясат әр уақытта ішкі саясатының жалғасы болған және бола береді. Ал империалистік мемлекеттердің ішкі саясаты соцалистік мемлекеттердің саясатына қарама-қарсы. Әрине, осыған байланысты қазіргі заманға мемлекеттердің сыртқа саясатынан да, дипломатиясынан да біз қарама-қарсы принциптермен, әр түрлі жолдармен және әдістерін кездестіреміз.
Жұмысымның қорытынды бөлімінде белгілі тұлға Чан Кайшидің елшілік қызметінің маңызы туралы айтылады.
Жалпы айтқанда елшінің халықаралық дипломатиядағы еңбегі Қытай елінің тағдырына тікелей байланысты. Әсіресе, 1925-1927жж. аралығындағы жаңа Қытай үкіметінің пайда болуына байланысты халықаралық бірлік үшін өткен күрестерде Чан Кайшидің өзіндк орны бар. Оның бойындағы патриотизм, өзінің еліне деген сүйіспеншілігі осы күрестер барысында көрінеді.
Бұл жұмыста Қытай тарихында, мемлекет болып құрылу кезеңінде өз әсерін тигізген тарихи тұлға Чан Кайшидің ерекше орны туралы жазылған. Бұл мәселенің осы заманда жас мемлекеттерге берері көп. Себебі Чан Кайшидің жүргізген саясатынан үлгі алатын жерлері де бар. Бірақта кейбір қателіктерді аяққа тік тұрып келе жатқан мемлекеттерге қайталамауға кеңес бергендей болады.
Бұл жұмысты жазғанда нақты тарихи оқиғалардың өзара байланысын және оның әсер етуін бақылайтын тарихи анализ принципі қолданылды. Сонымен бірге қиындық, функционалдық, салыстыру анализ сияқты методологиялық әдістер де болды. Теориялық жағдайлар, жетістіктер, әр түрлі білімдердің қорытындылары (экономика, политология, тарих және әлеуметтану) қолданды және ескерілді.
Бұл тақырыпты қарастырған кезде статистикалық ақпараттар мен анықтамалар қолданылды. Мәліметтердің басқа түрін әдеби басылымдар, монографиялар мен диссертациялар құрады. Басты мәліметтерге – Галенович Ю.М. «Цзян Чжунчжен, или неизвестный Чан Кайши», Москва, 2000г., Пантелеев М.Р. «т Парижа до Шанхая», Москва, 1999г., Спеленев Н.С. «Две встречи с генералиссимусом» Москва, 1987г., «История Китая», Москва, 2003г., «Всемирная истрия», Москва, 1997г., Дидуров А.В. «История великого китайца», Москва, 1999г., Энцеклопедический словарь «Кто есть Кто в мировой политике», Москва, 1990г., Панцов А.В. «Большевики и Гоминьдан во время Китайской революции 1925-1927», Москва, 1993г., Сладковский М.И. «Новейшая история Китая 1917-1970», Москва, 1972г., Посконин В.Д. «Экономическая реформа в КНР», Москва, 1985г, Бурханов К.Н. «Китай между прошлым и будущим», Алматы, 2001г., Брархта Б.К. «О них говорят», Москва, 1989г., Смионовская Л.В. «История Китая», Москва, 1974г., Делюсин Л.П., Сухарчук Г.Д., Чудодеев Ю.В. «Китай: государство и общество», Москва, 1977г. Одан басқа шет ел әдебиеті де қолданылды - Tang Tsou, America’s Failure in Cina. Цун «ци ци» да «ба иу» (от 7 июля до 15 августа), (б.м.), 1947г., «Канчжи чжань ши» (История войны против против японских захватчиков), Пекин, 1996г., «Amerasia», 1942, August. «Чжунвай тяоюе цзибянь.1927-1961». (Сборник договоров китайской республики с иностранными государствами. 1927-1961), Тайбэй, 1963г., Элдридж Ф. «Гнев в Бирме», Москва, 1947г., Мэтлофф М., Снелл Э. «Стратегическое планирование коалиционной войне в 1941-1942», Москва, 1955г., Шервуд Р. «Рузвельт и Гопкинс», т.2., Москва, 1958г.
Қолданған әдебиеттер тізімі
1. Галенович Ю.М. «Цзян Чжунчжен, или неизвестный Чан Кайши», Москва, 2000г.
2. Пантелеев М.Р. «т Парижа до Шанхая», Москва, 1999г.
3. Спеленев Н.С. «Две встречи с генералиссимусом» Москва, 1987г.
4. «История Китая», Москва, 2003г.
5. Дидуров А.В. «История великого китайца», Москва, 1999г.
6. «Всемирная истрия», Москва, 1997г.
7. Энцеклопедический словарь «Кто есть Кто в мировой политике», Москва, 1990г.
8. Панцов А.В. «Большевики и Гоминьдан во время Китайской революции 1925-1927», Москва, 1993г.
9. Сладковский М.И. «Новейшая история Китая 1917-1970», Москва, 1972г.
10. Посконин В.Д. «Экономическая реформа в КНР», Москва, 1985г
11. Бурханов К.Н. «Китай между прошлым и будущим», Алматы, 2001г.
12. Брархта Б.К. «О них говорят», Москва, 1989г.
13. Смионовская Л.В. «История Китая», Москва, 1974г.
14. Делюсин Л.П., Сухарчук Г.Д., Чудодеев Ю.В. «Китай: государство и общество», Москва, 1977г
15. Tang Tsou, America’s Failure in Cina
16. Цун «ци ци» да «ба иу» (от 7 июля до 15 августа), (б.м.), 1947г.
17. «Канчжи чжань ши» (История войны против против японских захватчиков), Пекин, 1996г.
18. «Amerasia», 1942, August
19. «Чжунвай тяоюе цзибянь.1927-1961». (Сборник договоров китайской республики с иностранными государствами. 1927-1961), Тайбэй, 1963г.
20. Элдридж Ф. «Гнев в Бирме», Москва, 1947г.
21. Мэтлофф М., Снелл Э. «Стратегическое планирование коалиционной войне в 1941-1942», Москва, 1955г.
22. Шервуд Р. «Рузвельт и Гопкинс», т.2., Москва, 1958г.
23. Севостьянов Г.Н. «Дипломатическая истрия войны на Тихом океане», Москва, 1969г.
24. «Правда», 5.01.1942, 21.02.1943.
25. Никифоров В.Н. «Гоминьдановские реакционеры-предатели Китая», Москва, 1953г.
26. Воронцов В.Б. «Тихоокеанская политика США, 1941-1950»,
Москва, 1967г.
27. Кузнец Ю.П. «От Перл-Харбора до Потсдама», Москва, 1970г.
28. Сапожников Б.Г. «Китайский фронт во второй мировой войне», Москва, 1971г.
29. www.allchina.ru
30. www.tianshannet.com
31. www.krugosvet.ru
32. www.china-russia.narod.ru
1. Галенович Ю.М. «Цзян Чжунчжен, или неизвестный Чан Кайши», Москва, 2000г.
2. Пантелеев М.Р. «т Парижа до Шанхая», Москва, 1999г.
3. Спеленев Н.С. «Две встречи с генералиссимусом» Москва, 1987г.
4. «История Китая», Москва, 2003г.
5. Дидуров А.В. «История великого китайца», Москва, 1999г.
6. «Всемирная истрия», Москва, 1997г.
7. Энцеклопедический словарь «Кто есть Кто в мировой политике», Москва, 1990г.
8. Панцов А.В. «Большевики и Гоминьдан во время Китайской революции 1925-1927», Москва, 1993г.
9. Сладковский М.И. «Новейшая история Китая 1917-1970», Москва, 1972г.
10. Посконин В.Д. «Экономическая реформа в КНР», Москва, 1985г
11. Бурханов К.Н. «Китай между прошлым и будущим», Алматы, 2001г.
12. Брархта Б.К. «О них говорят», Москва, 1989г.
13. Смионовская Л.В. «История Китая», Москва, 1974г.
14. Делюсин Л.П., Сухарчук Г.Д., Чудодеев Ю.В. «Китай: государство и общество», Москва, 1977г
15. Tang Tsou, America’s Failure in Cina
16. Цун «ци ци» да «ба иу» (от 7 июля до 15 августа), (б.м.), 1947г.
17. «Канчжи чжань ши» (История войны против против японских захватчиков), Пекин, 1996г.
18. «Amerasia», 1942, August
19. «Чжунвай тяоюе цзибянь.1927-1961». (Сборник договоров китайской республики с иностранными государствами. 1927-1961), Тайбэй, 1963г.
20. Элдридж Ф. «Гнев в Бирме», Москва, 1947г.
21. Мэтлофф М., Снелл Э. «Стратегическое планирование коалиционной войне в 1941-1942», Москва, 1955г.
22. Шервуд Р. «Рузвельт и Гопкинс», т.2., Москва, 1958г.
23. Севостьянов Г.Н. «Дипломатическая истрия войны на Тихом океане», Москва, 1969г.
24. «Правда», 5.01.1942, 21.02.1943.
25. Никифоров В.Н. «Гоминьдановские реакционеры-предатели Китая», Москва, 1953г.
26. Воронцов В.Б. «Тихоокеанская политика США, 1941-1950»,
Москва, 1967г.
27. Кузнец Ю.П. «От Перл-Харбора до Потсдама», Москва, 1970г.
28. Сапожников Б.Г. «Китайский фронт во второй мировой войне», Москва, 1971г.
29. www.allchina.ru
30. www.tianshannet.com
31. www.krugosvet.ru
32. www.china-russia.narod.ru
Жоспар
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . 2-5
І Тарау. Чан Кайшидің қоғамыдық саяси қызметі
1.1. Чан Кайши тұлға ретінде. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 6-8
1.2. Революция жылдарындағы Чан Кайшидің
атқарған қызметі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 9-16
ІІ Тарау. Чан Кайши дипломатиясы
2.1. Чан Кайшидің СССР және Қытай коммунистік
партиясымен қарым-қатынасы. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . 17-23
2.2. Жапон-қытай соғысындағы Чан Кайшидің
жүргізген саясаты. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 24-37
2.3. Тынық мұхит соғысы кезіндегі Қытай –америка
қатынастары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 38-51
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 52-53
Қолданылған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . 54-55
Кіріспе
Адам қоғамынаң дамуы тарихында мелекеттің ішкі саясатының сұрақтары
және оның басты құралы – дипломатия әр уақытта басты орын алады. Бұл әрине
түсінікті. Себебі, бұл сұрақтарға байланысты қатынасқа түскен және дауларды
шешу үшін басқарушы класстардың қару күшін қолданбай-ақ, қантөгіссіз
тағдырлар шешілген.
Барлық құлиеленүшілік, феодалдық және буржуазиялық елдердің сыртқы
саясаты мен дипломатиясы бәсекелестік және соғыс рухымен еніп, басқарушы
топтар өз үстемдігін нығайту үшін қолданған. Халықтарды бір-біріне қарсы
қою, бір халықты екінші халыққа айдап салу – осылайша абсолюдтік үстемдікті
жалғастырған. Мінекей, осындай барлық өмірде болған өкімет пен олардың
дипломаттарының шеберлігінің арқасы, деп Ф.Энгельс ішкі саясаттың
проблемаларын қорытындылай отырып айтқан.
Бұл – заманға сай айтылған сөз. Себебі бүкіл мемлекеттерде сыртқы
саясатпен, дипломатия сұрақтарымен тікелей тек қана бақарушы топтар ғана
айналысқан.
Менің осы тақырыпты таңдап алған себебім де осында. Қандай уақыт
болмасын, соғысты болдырмай тыныштықты сақтап қалу мақсатында ежелден
мемлекеттер, халықтар арасында өз ара келісім арқылы даулар мен
келіспеушіліктерді шешу дамыған.
Менің диплом жұмасым кіріспеден және екі тарауудан тұрады. Жұмыстың
бірінші тарауында Чан Кайшидің қоғамдық саяси қызметі, оның тұлға ретінде
қалыптасуын және революция жылдарындағы атқарған қызметі жайлы қаралады.
Ал, екінші тарауда Чан Кайшидің дипломатиясы сонымен қатар СССР және Қытай
коммунистік партиясымен қарым-қатынасы, Жапон-қытай соғысындағы Чан
Кайшидің жүргізген саясаты, Тынық мұхит соғысы кезіндегі Қытай-америка
қатынастары туралы айтылады.
Сонау қазақ хандығы кезінде, Абылайхан тұсында қазақ халқының халық
болып сақталып, ел болып қалыптасқанына дипломатияның маңызы зор. Қазақ елі
көршілес елдер – Қытай, Ресей сияқты ірі елдермен дипломатиялық қарым-
қатынас жасап отырған.
Біздің заманымызда да халықаралық қатынастар мәселесі басты орын алады.
Мемлекеттер және халықтар қатынастарының түбірлі проблемалары енді
дүниежүзілік дамудың кіндігінде тұр. Барлық континенттердегі көп
миллиондаған халықтардың қатысуынсыз бұл проблемалардың шешімі жоқ. Себебі
бұл шешімдердің қайсыбірі халықтың өмірлік қызығушылығын қозғауы мүмкін.
Сондықтан да дипломат Чан Кайшидің тұлға ретінде атқарған қызметі зор.
Халықаралық дәрежедегі елші Чан Кайши көршілес елдер мен Қытай елі
арасындағы елдікті нығайтуда зор еңбек сіңірді. Оның балалық, жастық
шағындағы қиындықтарға қарамай-ақ, үлкен қызметтерге ұмтылуы, елшілік
қызметке келуі үлкен бір тарих. Сондықтан да менің диплом жұмысымның
бірінші тарауы Чан Кайшидің өмірі мен қоғамдық қызметіне арналады. Үлкен
қиындықтармен еңбек ете жүріп ол тұлға ретінде қалыптасты. Өзінің еліне
айтарлықтай еңбек сіңіріп, орасан зор ықыласпен қызмет етті. Қытай
революционері ретінде де елші Оратлық атқару комитетінің мүшесі болып
сайланады. Одан кейін ол үкімет басына шақырылады. Сол жерде Чан Кайши үш
майданды басынан кешеді.
Жұмысымның екінші тарауында дипломатиялық қызметі жайында СССР және
Қытай коммунистік партиясымен халықаралық қарым-қатынас жөніндегі қызметі,
Жапон-қытай соғысы кезіндегі саясаттағы Чан Кайшидің ролі мен осы уақытта
Қытай-америка қатынастарының халықаралық дәрежеде дамуы зерттелінді.
Халықаралық дәрежедегі елші, белгілі революционер, Халық партиясының
(Гоминьдан) мүшесі ретінде шет мемлекеттерімен қарым-қатынас кезіндегі
қарсылықтарды шешуде біраз жетістіктерге қол жеткізді.
Қазіргі заман дәуірі – оның негізі капитализм мен социализм деп өту
болып саналады, деп Совет Одағының бағдарламасында айтылған. Одан басқа
екі қарама қарсы қоғамдық жүйе дәуірі, империализмнің құлау дәуірі,
колониальды жүйесінің ликвидициясы, барлық жаңа халықтардың социализм
жолына өту дәуірі, социализм мен комунизмді дүниежүзілік масштабта
мерекелеу. Бұл ұлы социалдық толқулар дәуірі өзімен бірге халықаралық
қатынастарға түбірлі өзгерістер әкелді. Сыртқы саясат пен мемлекет
дипломатиясына жаңалықтар енгізді.
Егер дүниенің екі қарама-қарсы социалдық жүйесіне бөліну шартында
бірінғай сыртқы саясат әр уақытта ішкі саясатының жалғасы болған және бола
береді. Ал империалистік мемлекеттердің ішкі саясаты соцалистік
мемлекеттердің саясатына қарама-қарсы. Әрине, осыған байланысты қазіргі
заманға мемлекеттердің сыртқа саясатынан да, дипломатиясынан да біз қарама-
қарсы принциптермен, әр түрлі жолдармен және әдістерін кездестіреміз.
Жұмысымның қорытынды бөлімінде белгілі тұлға Чан Кайшидің елшілік
қызметінің маңызы туралы айтылады.
Жалпы айтқанда елшінің халықаралық дипломатиядағы еңбегі Қытай елінің
тағдырына тікелей байланысты. Әсіресе, 1925-1927жж. аралығындағы жаңа Қытай
үкіметінің пайда болуына байланысты халықаралық бірлік үшін өткен
күрестерде Чан Кайшидің өзіндк орны бар. Оның бойындағы патриотизм, өзінің
еліне деген сүйіспеншілігі осы күрестер барысында көрінеді.
Бұл жұмыста Қытай тарихында, мемлекет болып құрылу кезеңінде өз әсерін
тигізген тарихи тұлға Чан Кайшидің ерекше орны туралы жазылған. Бұл
мәселенің осы заманда жас мемлекеттерге берері көп. Себебі Чан Кайшидің
жүргізген саясатынан үлгі алатын жерлері де бар. Бірақта кейбір
қателіктерді аяққа тік тұрып келе жатқан мемлекеттерге қайталамауға кеңес
бергендей болады.
Бұл жұмысты жазғанда нақты тарихи оқиғалардың өзара байланысын және
оның әсер етуін бақылайтын тарихи анализ принципі қолданылды. Сонымен бірге
қиындық, функционалдық, салыстыру анализ сияқты методологиялық әдістер де
болды. Теориялық жағдайлар, жетістіктер, әр түрлі білімдердің қорытындылары
(экономика, политология, тарих және әлеуметтану) қолданды және ескерілді.
Бұл тақырыпты қарастырған кезде статистикалық ақпараттар мен
анықтамалар қолданылды. Мәліметтердің басқа түрін әдеби басылымдар,
монографиялар мен диссертациялар құрады. Басты мәліметтерге – Галенович
Ю.М. Цзян Чжунчжен, или неизвестный Чан Кайши, Москва, 2000г., Пантелеев
М.Р. т Парижа до Шанхая, Москва, 1999г., Спеленев Н.С. Две встречи с
генералиссимусом Москва, 1987г., История Китая, Москва, 2003г.,
Всемирная истрия, Москва, 1997г., Дидуров А.В. История великого
китайца, Москва, 1999г., Энцеклопедический словарь Кто есть Кто в мировой
политике, Москва, 1990г., Панцов А.В. Большевики и Гоминьдан во время
Китайской революции 1925-1927, Москва, 1993г., Сладковский М.И. Новейшая
история Китая 1917-1970, Москва, 1972г., Посконин В.Д. Экономическая
реформа в КНР, Москва, 1985г, Бурханов К.Н. Китай между прошлым и
будущим, Алматы, 2001г., Брархта Б.К. О них говорят, Москва, 1989г.,
Смионовская Л.В. История Китая, Москва, 1974г., Делюсин Л.П., Сухарчук
Г.Д., Чудодеев Ю.В. Китай: государство и общество, Москва, 1977г. Одан
басқа шет ел әдебиеті де қолданылды - Tang Tsou, America’s Failure in Cina.
Цун ци ци да ба иу (от 7 июля до 15 августа), (б.м.), 1947г., Канчжи
чжань ши (История войны против против японских захватчиков), Пекин,
1996г., Amerasia, 1942, August. Чжунвай тяоюе цзибянь.1927-1961.
(Сборник договоров китайской республики с иностранными государствами. 1927-
1961), Тайбэй, 1963г., Элдридж Ф. Гнев в Бирме, Москва, 1947г., Мэтлофф
М., Снелл Э. Стратегическое планирование коалиционной войне в 1941-1942,
Москва, 1955г., Шервуд Р. Рузвельт и Гопкинс, т.2., Москва, 1958г.
1 Тарау. Чан Кайшидің қоғамдық қызметі.
1.1. Чан Кайши тұлға ретінде.
Чан Кайши 1887 ж. Қытайдың ең кедей жері – Чжецзян провинциясындағы
Сикоу ауылындағы жанұяда дүниеге келді. Өзі танымал билеуші, Конфуцийдің
табынған адамы, Чжоу-гун шығындысы, Цзяндардың текті 28-ші ұрпағын
ұластырушы. Текті ұрпақта екі ондық шаруалар ұрпағы, тек Чанның атасы мен
әкесі тұз бен ақ баошық сату арқылы саудагер атанды. Алайда Чан балалық
шағында екеуін де жоғалтып алып, оны анасы жалғыз тәрбиеледі. Чан Кайшидің
өмірлік кезеңдерінде осы атынан басқа анасы берген есімі болды, олардың
саны төртеу. Оның анасында уақытында ат беру дарыны болды. Оның бірінші
есімі Чжотай; баланың өмірін құтқарды: үш жасында ол тамағына ас ішетін
таяқты ауыз кеңірдегін өлшеймін деп тығып алды. Әзер құтқарып алды... 5
жасында мектепке барғанда, анасы Чжичин есімін берді. Ол да уақытында – осы
жасынан ерте жастыққа дейін ол балалармен, ересектермен ойын-жарыстарда
жетілдіріліп, тек жеңісті көргісі келеді, жеңді де. Көргендердің айтуынша,
алайда оның басқалардан ерекшеленгені одан емес, ол қатты ойланып,
көзделіп, өзін және басқаларды бағалай білді... 11 жасында мектеп
сабағында, мұғалімнің газет жаңалықтарын айтып болғаннан кейін, оның
айтқаны: АҚШ президенті Билл Клинтон дүниедегі басқа адамдар тәрізді,
басқалар сияқты да әрекет етеді.
Келесі есім, ересек ат – Цзеши, ол оған қажет кезінде берелді. Өйткені,
үкімет оны түрмеге қамаған еді. Жанұясы қаңғырып жүрді. Ол өз мерзімін
отырып шықты. Қытай түрмесі – тозақтың өзі еді. Алғашқы ересек аты оған
шыдап шығуға көмектесті.
Берік бекінген бала ауылдық, уездік мектепті де бітіріп шықты. Әрі
қарай оқуға бекінді, сол үшін ауылдағы өмірін қаладағы белгісіздікке
ауыстыратын болды. Анасы қарсы болмады, кетіп бара жатқанда соңғы берген
есімі – Чжунчжен.[1, 79]
Шанхай! Сиқырлы, көзтартқыш мегаполис, дүниежүзілік мұхиттар мен
өзендердің түйіскен жері, көз жетпес ұлы Азияның астанасы, оның жергілікті
жұмағы, оның тозағы мен қарғысы... Цзян Чжун Чзен лашықтар, опиумды жерлер
мен жезөкшелер, нашақорлар, кедейлер, өзі сияқты студенттер, ұры мен
қайыршылар арасында жүрді. Ол сонда ғана Шанхайдың немен өмір сүретінін
түсінді: миллиондаған қарапайым адамдар, кішкентай үйлер – балшықтан
соғылған, шыны әйнексіз терезелер, тойымсыз тамақтар... Сол себептен
адамдары да зұлымнан қайнап кететіні... Ол бұл жағдайды қалай өзгертерін
жас жігіт әлі білмейді, алайда көріп отыр - өте ауыр жағдай, жер жерде
халықты маньчжур гвардиялары мылтықпен қадағалап жүрді. Жігіт ересек атымен
екі шешім қабылдайды: әскери болып, императорды тақтан түсіру. Қытайда өмір
болу үшін. Жас жігіт Жапониядағы әскери училищеге түседі.
Әдетте талпыныстар мен жетістіктердің прозаикалық себептері болады. Чан
Кайши – ауыл кедейі, үнемі аш оқушы, шанхай студенті, кейінгі массалық
мемлекеттің билеушісінің бір ғана сүйеніші болды. Ал императорлық үй ол
кезде Қытайда маньчжурлық болды. Билік шыңында маньчжурлар – ол юнкер-
ұлтшылдар үшін шыдамсыз еді. Қызық тарихи параллель: біздің Ленин және оның
партиялық жақтастары Ресей үшін революцияны өзіне қарсы Германия мен Австро-
Венгрияда дайындады, сонда тұрды. Сунь Ятсен және оның жақтастары – олардың
ішінде Чан Кайши - өздерінің революциялық Гоминьдан партиясын қолдап, Қытай
үшін революцияны Жапонияда әзірленді, ал ол үнемі Қытайды жаулап алуды
қолдады...[1, 81]
Күні жетті – Чан Кайшиға офицерлік погон тағылды. Училишені үздік
бітірді. Енді ол - әскери маман. Сунь Ятсен айналасында жалғыз еді. Кейін
билік шыңындағы жалғыз адам. Ал 1941 жылдан – антифашистік блок
көшбашыларының ішіндегі жалғызы: Қытай, СССР, АҚШ, Ұлыбритания.
Кадрлық офицер уақытша мерзімге Жапониямен қоштасты. Алайда оны ол көп
рет қорғайды, екінші дүниежүзілік соғысқа дейін қауіпті жағдайларда ол
Жапонияда жасырынады. Ол Қытайға қонып, басымен көтеріліске кіріп кетеді,
бірден ерлігімен танылады. 1911 ж. Монархия құлайды. Елді интеллигент,
философ, демократ, дүниежүзілік масштабты революционер Сунь Ятсен басқарып,
өзінің шәкірті Чан Кайшиді (30 жас шамасында) Қытай революциялық әскерінің
бас қолбасшысы етіп сайлайды. Бір жылдан кейін оның қолына генералдық
штабты, барлық күш пен әскери академияны берді. Чан Кайши 1925 ж. Наурызда
өзінің оқытушысы, досы қайтыс болды деген суық хабар алады.
Ешкімге жаңалық болған емес – Сунь Ятсен өлімінен кейін, №1 қытай
революционерімен құрылған Гоминьдан партиясы Чан Кайшиді өзінің Орталық
атқарушы комитеттің мүшесі етіп сайлайды. Жаңалық болғаны – ОАК мүшесінің
қайта сайлануы. Оған себеп – коммунистер. Чан Кайши олардан қауіптенді.
Оның бұл ойы қолдау таппады. Чан Кайши Жапония кетті, бірақ қайта
шақыртылды. Ол реніште еді.
Бәлкім, оны отанына махаббат шақырды ма? Қытайдың үш сіңлісі, ерекше
сұлу әрі бай қалыңдық туралы бүкіл ел білді. Ортаншысы Сунь Ятсенға
тұрмысқа шықты. Үлкені өзінің тұрмысына дейін оның хатшысы болды. Чан Кайши
кішісіне үйленді – Сун Мэйлинге.[12, 125]
1931 ж. Елдің төбесінде өлімге қауіпі бар найзағай түсті – Қытайға,
Маньчжурияға Жапон әскері басып кірді. Сол кезде Чан Кайши үшін қиын кезең
туды – үш майданда соғысу: жапондықтармен, генералдар мен компартия
әскерлерімен. Олай болады. Бірақ барлығымен емес.
Генералисимус Чан 1975 ж. 5 сәуірде Тайваньда қайтыс болды, онда соңғы
26 жылын өткізді. Ол өзінің өз отанында жерлеуді сұрады, бірақ Қытайда
бейбіт өмір орнаған кезде ғана. Сондықтан да болар оның сүйегі жерге әлі
күнге дейін берілмеді, қалдығы Цыхуда сақталыда.
1.2. Революция кезінде Чан Кайшидің атқарған қызметі.
Жеңіс революциялық әскер жағында бола берді. Аньгозюнь ұйымы берік
болмай шықты, ал Солтүстік жорықтың әділ мақсаттары бұрынғыша ХРӘ
әскерлерін рухтандырып, тұрғындардың басым бөлігін қолдаумен қамтамасыз
етіп отырды. Сондықтан олар ұлттық майданды ішінара құлатуға бағытталды.
Олар буржуазия-помещиктік қабат өкілдерінің антикоммунистік көзқарасына
және ХРӘ генералитетіне арқа сүйеді: олардың жұмысшылары қозғалысына
наразылығын, ұлтшылдығын пайдаланды. Өз кезегінде, оң гоминьдандықтар,
олардың әскери басшысы 1926 ж. 20 наурыздағы төңкерістен кейін ХРӘ главкомы
Чан Кайши болды, революциялық күштерге соққы беру үшін империалистік күштер
мен милитаристер өкілдерімен байланыс орнатады.
1926 жылдың соңында екі орталық құрылды: біреуі – Наньчанда, ХРӘ
главкомы болған жерде, - Чан Кайши басшылығымен оң топты құрады, басқасы
– Уханьда, Ұлттық үкімет пен суньятсендік саясаттың ҚКП, СССР-мен
қызметтесуді жақтаған көшбасшылар көшіп келген жер. Алайда Чан Кайши бірлік
майданын үзуге ашық шықпаған еді, еңбекші масса көмегімен Шанхай-Нанкин
ауданына өз қадағалауын орнатқысы келді. Басқа жағынан, уханьдық
көшбасшылар Чан Кайши тобына ХРӘ-дегі позицияларын берік етіп алу
мүмкіндігін беріп, қиналып отырды.[13, 321]
Империалистер және феодалды-компрадорлық шеңберлер қалайда революцияны
тұншықтыруға ұмтылды. Сол уақытта Чан Кайши және басқа қытай ұлттық
буржуазия өкілдері революцияның тереңдеуін қаламады, саяси өмірге жұмысшы
тап пен шаруалар ролінің өсуінен қорықты, ұлттық - революциялық майданның
сол демократиялық қанатын бұзуға ұмтылды. 1927 ж. наурызда күрес өз шегіне
жетті. Басты, кластық қашылықтармен қатар гоминьдан, үкімет пен армияға
басшылыққа талас алынды. Сондықтан жұмысшылар, шаруалар,
қаланың ұсақ буржуазияның жағын объективті ұстанған сол қанатқа Чан
Кайшидан әлеуметтік жағдайымен ерекшеленбегендер де кірді. Алайда бір
кездері олар оған революциялық демократия өкілдерімен бірге қарсы шықты.
1927 ж. наурызда Уханьда гоминьдан ОАК-ң 3-ші пленумы өтті, оның шешімі
ұжымдық жетекшілік орнатуға, партия билігінің ХРӘ-ға таралуына,
комунистармен қызметтестігінің біріктенуіне бағытталды. Пленум ЦИК төрағасы
орнын, Әскери кеңес төрағасын қысқартып, Чан Кайшиді жетекші орнынан алып
тастады. Тұрақты комитетте Чан Кайши бөлектеніп қалып, шектелді; тоғыз мүше
( оның құрамында екі коммунист ) Чан Кайшидің қарама - қарсы жағында болды.
Пленум Ұлттық үкіметтің жаңа құрамын сайлады, ондағы еңбек министрі мен
ауылшаруашылық министрі орнын коммунистер шиенді. Пленум декларациясында
партия билігіне ұмтылған феодалды-реакцианды элементтермен күрес ұмтылысы
анық көрсетілді. Бірақ бұл шешімдер мен декларациялар нақты шаралармен
бекітілмеді. Чан Кайши ХРӘ главкомы боп қала берді, оны ескі топтардың
командирлері қолдап отырды, милитаристер де. Уханьдық жетекшіліктің оған
кедергі жасауға күштері болмады, ол өз жақтастарымен өздерін Чжэцян,
Цзянсу,Аньхуй провинцияларында бекітіп алды.Чанкайшистар Шығыс Қытай
провинцияларында, Гуаньданда комунистерге, профсоюз бен шаруалар кеңесі
активистері, солшын гоминьдандарға террор жасай бастады. Әскерлер немесе
люмпендер кеңестерге ұрынды. Бір уақытта Чан Кайши антиимпериалистік
пропоганданы тыю және шетел көзқарастарын қорғау жөнінде бітнеше бұйрық
шығарды. 1927 ж. 11 сәуірде Англия, АҚШ, Жапония, Франция және Италия
өкілдері Ухань мен Шанхайдағы қытай билеушілеріне ультиматумдарын қойып,
Нанкиньда болған жағдайға кінәлі болғандарды жазалап, “ компенсация”
төлеудіталап етті.[14, 246]
Нанькиньдағы жағдай Чан Кайшиға белгі бергендей болды. Шанхайда соғыс
жағдайы енгізіліп, гангстерлер бандылары құрылып жатты. Осылашуа Чан
Кайшидің реакциялық акциялары минитаристік террор мен империалистік
провокацияларымен сейкес келді. 12 сәуір түнінде Шанхайда империалистер
әскерлері 1000-ға тарта коммунистер мен революционды жұмысшыларды қамауға
алып,Чан Кайши штабына берді, ал таңертең чанкайшистермен ұйымдастырылған,
Шанхай копиталистерінің ақшасына қаруланған гангстерлер отряды Шанхайдың
жұмысшы топтарына шабуын жасады. Массалықмитингтер мен забастовкалар
қуылып, қарулы күштермен жаншылды.
Орталық Қытай провинцияларында революция ауыр жағдайда дамыды.
Ухань ауданын жан-жақтан жаулар қоршады: фэньтянь күштері солтүстіктен
Пекин-Ханькоу темір жолына соққы әзірледі; шығыстан және оңтүстіктен Чан
Кайши мен Ли Цзишэнь сатқындары жағы қауіп төндірді; батысты Ұлттық
үкіметке сычуандық милитарист Ян Сэнь қарсы шықты.
Оңтүстік және Шығыс Қытайдағы революциялық күш сәтсіздігі тудырған
күрделі жағдайда ҚКП бесінші съезді шақыртылды. Съезд 1927 ж. 27 сәуір- 11
мамыр аралығында Уханьда өтті. Онда партияның 58 мыңға жуықмүшесі болды.
Съезд саяси жағдай мен пртия міндеттері сұрақтарын, ИККИ 7-ші пленумы
революциясы талқыланды.
5-ші съезд шешімдері революцияны тереңдетуге бағытталды. Стратегиялар
мен перспективалар көзқарасы тұрғысынан дұрыс бола тұра, тактикалық
жоспарда олар қате концепциядан шығып, шабуылдық сипаттамаға шиенді.[19,
118]
Ухань ауданындағы контрреволюциялық күштер аграрлық революцияға жол
бермеді. Ортлық Қытайдың түрлі жерінде революциялық әрекеттер басталды.
1927 ж. мамырдың бірінші жартысында сычуаньдық минитаристер Хубэй батысына
басып кірді. Сол уақытта солтүстікте дивизиялар бірінің командирі “
Коммунистерге қарсы !” , “ Ауылшаруашылық одаққа қарсы !” деген
лозунгтермен қозғалысқа шықты. Е.Тин жетекшілігімен революциялық бөлімдер
оларды басты, алайда уханьдық үкімет төрағасы Ван Цзинвэй мен главком Тан
Шэнжидің бұйрығымен олардың әрекеті тоқтатылды. 21 мамырда Хуань орталығы-
Чаншада контрреволюциялық төңкеріс болды, фактті түрде Тан Шэнжиден
қолдау тапты.
Бұл күрделі жағдайда Чэнь Дусю басшылығында КПК жетекшілігі Коминтерн
ұсынысын орындамады. Олар уханьдық гоминьдан қолбасшылары мен генерал Фэн
Юйсянмен байланыстың үзілуінен қорқып, массаныконтрреволюциялық күшке қарсы
тұруға ұмтылдыра алмады. Сол уақыт өзінде Фэн Юйся Чан Кайшимен жақындаса
берді. 1927 ж. маусым ортасында уханьдық әскерлер Хэнаньнан шаруалар
қозғалысын басу үшін Хунань мен Хэбэйға кетті. Хэнаньның толық иесі боп Фэн
Юйсян қолды, ол Чан Кайшимен құпия мәжілісінен кейін, уханьдық
қолбасшылары КПК-мен байланыс үзіп, кеңесші М.М.Бородинді құдалауды және оң
гоминьдандықтарға қосылуды талап етті.
Уханьның өзінде төңкеріске активті дайындық жүріп жатты. Мамырдың
аяғында ЦК КПК Политбюросы келісімімен жұмысшы пикеттері қарусыздандырылды;
29 маусымда 35 корпус командирі комунистермен байланыс үзу бұйрығын
шығарды; 15 маусымда 1927 ж. Ван Изэнвэем жетекшілігіндегі ЦИК ресми түрде
“ КПК қызметі” туралы шешім қабылдайды. Ашық интелигенция өкілдері, ұлттық
буржуазия бөлімдерді - контрреволюциялық күштер шығып кетті. ұлттық-
революциялық майдан өмір сүруін тоқтатты. Компартия, комсамол, революциялық
провсоюздар мен шаруалар одағына тыйым салынды. [8, 59]
Демократиялық күштер антиимпериалисттік революцияны соңына дейін
жеткізе алмады. қытай демократиясының жеңілісі ішкі және халқаралық сипат
себептермен белгіленді. Ұлттық -революциялық лагерьдежиі қарама- қайшы
кластық көзқарас устанған түрлі әлеуметтік күштер бірікті. Империализімге
қарсы күрестегі сәттіліктерден басқа майдан ішінде ішкі күрес күшейе берді.
Гоминьдан партиясы, үкімет, революциялық армияға жетекшілік еткен буржуазия
помещиктік- шэньшейлік, комырадорлық, мимитарист-бюрократиялық күштердің
гоминьдан мен НРА- ға қатыстылығын пайдаланып жұмысшы класс пен шаруалар
ролін төмендетіп, шектеуге ұмтылды. Қытай буржуазиясы өсіп келе жатқан
жұмысшы және шаруалар қозғалысында өздерінің жоспарларына қауіпті байқаған
кезде, кнтрреволюциялық төңкеріске көшіп, империализм мен феодалдық-
компрадорлық реакциямен келісімге отырды.
Қытайдың жұмысшы классы сандық және сапалық өсті, бірақ әлі жас және
әлсіз еді, саяси тәжірибесі жетерліктей болмады, тұрғыдар арасындағы
салмағы зор болмады. Компартияның жағында Шанхай, Гонконг, Гуанчжоу, Ухань
пролетариатарының басым бөлігінің әсері болды, бірақ ол басым күш
комунисттер жағында болды дегенді білдірмеиді. Сонымен бірге профсоюздар әр
уақытта жұмысшы кластың тұрақты ұйымдары боп табылмады, олардың көпшілігі
қозғалыстар кезінде ғана активті әрекет етті.
1927 ж. Қытай демократиясының күштері ауыр жеңіліске ұшырады, алайда
Қытай 1925 жылғы жағдайына оралмады. Мимитаристер күші гоминьдань
әскерлерімен жаншылды да, өз күшін, әсерін қайта жия алмады. Кластық күштер
өзгерді. Ұлттық буржуазия мен оған жақын интелигенция мен ұсақ буржуазия
қабаттары уақытша реакциялық лагермен бірікті. Эксплуататорлық класс
блогында ірі буржуазия позициясы күшейді; мемлекетті басқару солтүстік
мимитаристер, ескі тип компрадорлар, шэньши мен ескі бюрократиядан жаңа
билеуші топқа көшті. Ол жаңа билеуші қабат алдымен ірі буржуазия мен
помещиктерді қолдап, Қытайда империалисттік мемлекеттің сүйеніші болды.
Ішкі Қатал күрес пен әскери қақтығыстар, гоминьдан дағдарысынан шығу-
Чак Кайши тпотары, Янцзы және Қытайдың Оңтүстік басейіндерін қадалаған
бұрынғы уханьдықтар мен гуаньдық-гуаньшіліктер - 1928 ж. басында уақытша
компромиспен аяқталды. Қаңтарда Чан Кайши Нанькиндегі үкімет басына келіп,
оны “ұлттық” деп жариялады. Бірақ іс жүзінде оның топтарының Қадағалауында
шығыс провинциялары болды. Елдің солтүстігі мен батысындағы минитаристік
топтар да тәуельсіз болды. (Чжан Цзолинь-Солтүстік-Шығыс, Шыньси, Шаньси
провинцияларын қадағаланған Фэн Юйсен мен Янь Сишань коалициялары, сычуань
милитаристері, шаньдун топтары). Өзін жағдайын беріктендіріп, әсер етуін
кеңейту үшін нанкинь үкіметі Шанхай буржуазиясы мен Қытайдың басқа
қалаларымен байланысына арқа сүйіп, 1928-1930 жж. қарсыластарына қарсы
соғыстарын бастайды. 1928 ж. мауысымда Янь Сишань әскерлері, Чан Кайшимен
уақытша блокқа бірігіп, Қытайдың бұрынғы астанасы Пекинде орындады. Пекин
атауы (қытайша “Бэйцзин”-”солтүстік астана”). Бэйпин деп (“Солтүстік
тыныштық”) өзгертілді. 1928 ж. желтоқсанда нанкинь үкіметін Солтүстік-
Шығыстың жаңа “иесі” Чжан Сюэян мойындады. Көп қантөгісті қақтығыстан кейін
Янь Сишань нанкинь үкіметін мойындауға мәжбір болды, орнына өзі губернатор
болды. Нәтежесінде 1930 ж. нанкинь үкіметін өз әсерін Солтүстік және
Солтүстік-Шығыс Қытайда күшейтіп алды. [2, 97]
Бір уақытта Чан Кайши топтары өз талаптарын идеологиялық шаралармен
бекіткісі келді. Сунь Ятсен “мемлекет атасы” деп танылдымекемелер, армия,
мектептерде ғұрыптың - Сунь Ятсен суретінің алдында иілу - орындалуы қатаң
талап етілді. Сол уақытта жаңа гоминьдан идеологтары өз көңілін оның
доктринасының әлсіз жақтарына бөлді - класстық серіктестік идеясына,
национализмге, бөлек пікірлер мен көзқарастарға. Гоминьданды нанкинь
үкіметі диктатурасының бағынышты қаруына айналдыру үшін, Чан-Кайши мен
басқа топ өкілдері 1928 ж. ақпанда 250 мың адамнан аса, "жасырын
коммунистерді", солшыл гоминьдандықтарды, сонымен бірге оппозициялық топ
өкілдері болып табылған гоминьдандықтарды шығару көзделді.
1928 ж. қазанда Нанкиньдегі үкіметке "заңды" түр беру мақсатында, Чан
Кайши топтары "Қытай республикасы ұлттық үкіметінің органикалық заңы" және
"Саяси қамқорлық бағдарламасы" жобаларын жаңартты, олардың басты мәселесі
елде Гоминьдан шексіз диктатурасын жаңарту. Соның өзінде Гоминьдан шыңдары
Сунь Ятсеннің билеудің үш кезеңі (әскери диктатура, саяси қамқорлық және
демократиялық республика) туралы тезисіне сүйсінуге тырысты.
"Саяси қамқорлық бағдарламасында" айтылғандай, 1929 жылдан алты жылға
Қытай "саяси қамқорлық кезеңіне" кіреді, ол кезеңде Гоминьдан үкімет құрып,
саясат белгілеуқұқығына иеленді. "Органикалық заң" бойынша үкімет
мемлекеттік кеңесті, бес юаньды (орындаушы, заңдылық, құқықтық, емтихандық
және қадағалаушылық) қамтыды. Юаньдарға министрліктер мен комиссиялар
бағынды. Үкімет органдарының осындай күрделі құрылымның ішіндегі маңызыдысы
- министрлер кабинеті ролін атқарған орындаушы юань. Оның алдында Чан Кайши
армияға жетекшілік ету диктаторлық құқығын иеленіп алды. Шынайы билік
Гоминьдан мен армияға толық қадағалау құқығын бергендіктен, Нанкиньдегі
күрделі күрес осы саладағы әсер үшін жүргізілді.[5, 156]
Бұл күресте нанкинь топтпрының басты қарсыласы 1929-1931 жж. Гуандун -
гуансшілік топтар болды, олардың көшбасшылары - Чан Кайшидің бұрынғы
қарсыластары - Ван Цзивэй, Ху Ханьшинь және т.б. 20 ж. соңы мен 30 ж. бас
кезінде Нанкинь мен Оңтүстікпен қақтығысында ерекше активтілікті Ван
Цзивэй, Чэнь Гунбо басқарған реорганизационистер танытты. Өздерінің әсерін
кеңейту үшін талаптар мен лозунгтер шығарып, буржуазия, ұсақ буржуазия,
интеллигенция, тіпті жұмысшылардан қолдау табуға үміттенді. Нанкиьмен
күресте реорганизационистер Жапония қолдауына сүйенді. Нанкинь мен Гуанчжоу
арасындағы 1929-1931 жж. күрес көп бөлігінде Қытайдың Янцзыдан оңтүстігіне
дейінгі жердегі саяси және әскери жағдайды анықтады.
1929 ж. басында Чан Кайши гоминьданныың 3-ші съездіне дайындық бастады.
Съезд құрамын қамтамасыз етіп, үкімет ұйымы туралы заңды бекіту және
Нанкиньдегі ұлттық үкіметті легализдеу үшін, ол өз еркімен делегаттардың
көп бөлігін сайлады. Оған жауап ретінде Ван Цзинвэй және басқалары 1929 ж.
ақпанда өз беткейлі ұйым-реорганизация Партиясы құрып, Чан Кайшиға қарсы
шыққан 1 съезд ұйымдастырды. Чан Кайши мен оның жақтастары жинаған 1929 ж.
наурыздағы 3 съезді реорганизационистерге қарсы санкциялар қабылдады:
Ван Цзинвэюға ескерту жасалды, ал Чэнь Гунбо партиядан мәнгіге қуылды.
Оған жауап ретінде 1929 ж. сәуірде кантондықтар Нанкиньға жорыққа шықты,
бірақ 1929 ж. сәірде – мауысымдағы соғыста жеңіліс тапты. Олар нанкиньдық
режимді мойындауға мәжбір болды. 1931 ж. басында контондықтардың
Нанкиньға қарсы күресі жаңа күшпен жаңдана түсті. 1931 ж. мамырда Чан
Кайши Нанкиньде ұлттық жиналыс шақырды, Уақытша конституция жобасын
қабылдады. Ол жобаның мақсаты – нанкинь үкіметіне қарсы жегілікті топтар
қозғалысы тежеу, Чан Кайшидің жеке жағдайын бекітіп, күшейту. Оған жауап
ретінде 1931 ж. мамырда Нанкиньдегі Ұлттық жиналыс кезінде, Гуанчжоуда
Ван Цзинвэй мен гоминьдан мүшелігіне бас тартқан топтар қатысымен өткен
реорганизационистер мәжілісінде екінші ұлттық үкімет жариялпнды.
Контондықтар Фэн Юйсянмен байланыс орнатып, тамызда Ханань шекарасын
өтті. Тек 1931 ж. қыркүйегінде басталған Маньчжуриядағы Жапония агрессиясы
топтардың әскери әрекеттерін тоқтатып, келіссөзге келуге мәжбүр етті.[25,
248]
20 ғ. соңы – 30 ж. басында ішкі саясатта нанкинь үкіметі алдымен кез-
келген құралмен революциялық қозғалысты басуға ұмтылды. Соның өзінде шешуші
көңіл 20 ж. соңында қаладағы жағдайға, күреске бөлінді. Бірінші кезекте ол
революциялық күштерді мекенсіз қалдыруға тырысты. Коммунистер мен қызыл
провсоюз мүшелеріне қарсы ақ терор жалғаса берді.
Чан Кайшидің әлеуметтік құпия полициясы негізгі пролетарлық орталықтарды,
завод, фабрика, жоғары оқу орындарын басшылыққа алды. Мыңдаған коммунистер,
кластық профсоюз мүшелерін қамау заңсыз жүзеге асып жатты. Ортағасырлық
тергеулер қолданылды. Аса танымал болған – Нанкиньдегі және нанкинь
астындағы орталық түрмелер, олардың поэтикалық атауы – Юйхуатай, онда
қамалғандарды атып өлтірді.
20 ғ. соңынан Қытайдағы легалды профсоюздар екі негізгі формада болды:
Чан Кайши басшылығындағы мемлекеттік профсоюздар және реоргонизационистер
жетекшілік еткен реформистік профсоюздар. Ол типтегі ірі одақтар-
реорганизационистермен Чан Кайшиға қарсы қолданды. Ресми статистика
боиынша, 1930 ж. басында Қытайда 27 ірі қалада 740 одақ, 570 адам тіркелді.
ІІ Тарау. Чан Кайши дипломатиясы.
2.1. Чан Каишидің СССР және ҚКП- мен қарым-қатынасы.
Нанкинь үкіметінің сыртқы саяси бағыты оның ұмтылысымен анықталды:
біріншіден, ұлттық атау және империалистік державалар жағынан қолдау табу,
және екіншіден, империалистік мемлекеттерден белгілі көмек алу, алдымен
кеден жағынан. Ондай талапты контрреволюциялық төңкерістер мен гоминьдан
режимін қаржыландырған буржуазия қойды. 1925-1927 жж. революция лозунгтері
алынып, шетел державалармен байланыстарға ден қойылып, аралық империалистік
қатынастар қолданды. Чанкайшистердің есептеулеріндегі басты орын
антикомунизм мен антиддоқтық саясатқа берілді.
Антиимпериалистік қойылымдардың Қытайдағы күші мен өсуі алдағы
жылдарда империалистік державалардың басым бөлігінің бұрынғы кірісу
формаларын өзгертіп, белгілі жауап қадамдарына баруға мәжбір етті. АҚШ,
Англия және басқа копиталистік елдер үкіметті өз позицияларының белгілі
кепілі деп Қытайда нанкинь режимінің күшеюі деп санады. Кейін 1928-1929 жж.
көп келіссөздер жүргізілді. Ол келіссөздердегі басты жаңа сот Қытай
жағының кеден автономиясына құқық иеленуін, яғни кеден тарифтері қайта
қаралған еді бір жақты тәртіппен. Жаңа режиммен қатынаста алға шығуүшін
1928 ж. маусымда оған АҚШ қадам жасады, соңынан европаның капиталистік
елдері де қосылды. Жаңа тарифтік қойылымдар 1929 ж. 1 ақпаннан іске қосылып
бірнеше рет өсіп отырды. 1931ж. 1 қаңтарда импортқа орташа қойылым 14%
дейін өсті. Протекционистік тарифтер белгі бір уақытқа Қытай буржуазиясының
бөлек топтарының даму мүмкіндіктерін кеңейтті. Алайда 1929-1933жж. Дүние
жүзілік дағдарыс нәтижесінде олар жоққа шығарылды.[28, 241]
Жапондық әскери-феодалдық, В.И.Ленин анықтамасы бойынша, империализм,
Қытайды тоңау жоспарын әзірлей отырып, басынан бастап Нанкин үкіметінің
елді біріктіру талпыныстарына қарсы болды. 1928 ж. мамырдың басында Чан
Кайши әскерлері Пекинге жылжи отырып, Шаньду мен Хэбэй провинциялары
маңында жапондық милитаристерімен күрес байласты. 1928ж. 3 мамырда Цзинань
қаласында қантөгіс болып, 10 мыңнан аса қытайлықтар өлтіріліп жараланды.
Қытайда антижапондық қойылымдардың жарылысы, Жапон тауарларына байкоты,
Англия мен АҚШ қысымы Жапон империализмінің артқа шегінуге мәжбүр етті.
1930 ж. (басқа державалардан кеш) Жапония жаңа тарифтер туралы келіссөз
жасауға мәжбүр болды, ондағы шарт – Жапон тауарларына ескі тарифтер 1933ж.
дейін өзгеріссіз қала берді. Жапонияның Қытайға қатынасындағы ерекше
позийиясы Версалдық – Вашингтон жүйесінің соңының басы болды, Қиыр
Шығыстағы жаңа шиеленісті анықтады. Дүние жүзілік дағадарыс басталысымен
Жапон империализмі, өз бәсекелестерінің (Қытайдағы – Англия мен АҚШ-тағы)
әлсіздігін пайдалана отырып, солтүстік шығыс Қытайдағы әрекетін
белсендірді.
Алайда Нанкиндік режим, Жапонияның солтүстік – шығыс Қытайдағы қауіпті
күшеюіне қарамастан, 1929ж. КВЖД мен Кеңестік Қытай шекарасында
провакациялар әрекетін бастады. Оған белсенді әрекет еткендер – жергілікті
милитаристер мен ақгвардия бөлімдері. Мамырда Харбиндегі СССР-дің бас
консулдыққа шабуыл жасады, шілдеде КВЖД мен Кеңестік персонал алында,
Кеңестік – Қытай шекарасына қарсы әрекет басталды. Кеңестік үкімет бұл
конфликті бейбіт жолмен шешуге ұсынды. Алайда ол ұсыныс қабылданбады. 17
шілдеде Кеңес Одағы Қытай үкіметімен дипломатиялық қатынастарды үзілгенін
жария етеді. Кеңестік шекараларды қорғау үшін В.К.Брюхер басқаруымен арнайы
Шығыс әскері құрылды. 1929ж. қарашада милитаристер мен ақгвардияшылардың
жаңа әрекетіне жауап ретінде Арнайы Шығыс әкер қарсылықтарын солтүстік-
шығыс Қытай территориясында қудалай бастады. Қытай билеушілері бейбітшілік
сұрай бастайды. Кеңес одағы саясатқа берік болып әрекетін лезде тоқтатты.
1929ж. 3 желтоқсанда Никольск-Уссурийде жергілікті Қытай билеушілер
өкілдерімен және 22 желтоқсанда Хабаровскіге Нанкин үкіметі өкілдерімен
КВЖД жағдайды қалпына келтіру жөнінде СССР-мен протоколға қол қойылды.
Алайда СССР мен Қытай арасындағы дипломатиялық қатынастар Нанкин үкіметі
кесірінен 1932ж. дейін тоқтатылды. Ол Жапон империализмге солтүстік шығысты
алуға жағдай тудырды.
12 желтоқсанда 1936ж. Сияньда Чан Кайши өз жақтастарымен, генералдар
мен офицерлермен қамауға алынды – олар одан лезде коммунистер мен СССР-мен
әскери одақ жасасуды талап етті. Чан Кайши одан бас тартты. [6, 351]
Жапония мен Кеңес одағы бірінен-бірі құштар болмады, бірақ Мәскеу мен
Токио бір-біріне бас сындырып шабуылға да бармады. Екі жақ та өз жорығына
әзірленді: Жапония – Тынық мұхит бассейінінде, ал Кеңес одағы Еуропада. Ол
құпия әрекеттерді Чан Кайши қиналмай-ақ білді. Екі жақ та оған өте жақсы
таныс еді – Күншығыс елінде ол офицерге оқып көп тұрды, ал Кремль
жұлдыздары бар елмен ол Кеңес арқылы және оқытушы тапсыпмасымен танысты:
1923ж. Сунь Ятсен Чан Кайшиді СССР-ге көмек алу үшін жіберді. Троцкиймен,
большевиктер партиясының жетекшілігі мен қызыл армиясымен араласу – баға
жетпес 3 айлық – кейінгі он жылдықтарда жеміс әкелген байланыстар
Гоминьданның саяси өмірдегі басшылығын сөз жүзінде ғана мойындаған Кремль
Қытайды Жапониямен қантөгісті соғыс жүргізуге итермелеп отырды, өйткені
оларға көршілес қауіпті жою керек болды. Кремль Чан Кайшиді өз қолында
ұстау үшін кез-келген құрал қолданда. Олардың және Мао Цзедун
коммунистерінің арам іс-әрекеттері 30 жылға созылды. Алайда қарсы жақтың
түбірлері өте терең еді. Мао Цзедун 1949ж. КХР Конституциясында
суньятсендік Гоминьданның негізгі құндылықтарын қалдыруға мәжбүр болды –
еңбекшілердің көтеріліске құқығы, өндіріс пен жерге жеке меншік.
Оны жасауға Мао Цзедунға бұйрықты дауыспен Сталин кеңес етті, осылайша
Гоминьдан мен Чан Кайшидің даусыз күштілігін мойындаған еді. Төменде
Сталиннің 1948ж. 20 сәуірде Мао Цзедунға жіберген құпия жедел хатынан
(1991ж. тамыздан кейін құпиялығ ашылды) үзінді берілген:
Біз онымен келіспейміз. Ойлаймыз, Қытайдағы түрлі оппазициялық
партиялар әлі көп уақыт өмір сүреді, ал Қытай компартиясы оларды серіктес
етуге мәжбүр болады. Мүмкін, бұл партиялардың кейбір өкілдерінің Қытайдың
халықтық-демократиялық үкіметке енгізу керек болады. Ал ол мынаны білдіреді
– барлық жерді ұлттандыру мен жерге жеке меншіктің алынуы, барлық
өндірістік және кішіден іріге сауда буржуазия өніміне конфескілеу, тек ірі
ғана емес , жолдамалы еңбекпен өмір сүруге орт а және ұсақ жериеленушілер
затын конфескелеу жүзеге аспайды. Ол реформалармен әлі күту керек. [8,
162]
Қытайдың коммунистік партиясы Кремль айтуымен қарапайым саясатты
жүргізді: Чан Кайшиға қарсылық көрсету. Біздің большевиктерге 18-гі Азамат
соғысы аз облды – олар оны 40-жылдары Қытайда бастады. Оны онайлықпен
жасады. 1942-1952жж. Қытайда кеңестік өкілдікте бірінші хатшы қызметін
атқарған, сол соғысты көрген адамның сөзі:
Ең күрделі қайшылықтар шиеленісу Маньчжурияда қалыптасты. Мұнда
Мәскеу мен Гоминьдан арасында Кеңес әскерін шығаруды кешіктіру, Мәскеудің
Гоминьдан әскерлерін Маньчжурияға өткізуге рұқсат бермеуі сияқты
мәселелерге байланысты өте күрделі кернеу туындады. Мәскеу мен Нанкин
арасындағы қарым-қатынас кезде ҚКП мен Гоминьдан арасындағы Маньчжурия үшін
талас нәтижесінде күрделеніп кетті. Азаматтық соғ ысқа алып кеткен бұл
күресте ҚКП СССР-дің материалдық-техникалық көмегіне сүйенді.
Әліппе үшін суреттеме: Маньчжурияның 1931ж. Жапония оккупациялады. Сол
31-ден Жапония мен Маньчжурия үшін Гоминьдан күрес жүргізді. ҚКП әскерлері
Жапониямен соғыспады, інде отырды, өйткені 40-жылдың басында Мао Цзедун
есептегендей, Токио, Берлин, Рим соғысты ұтып алады, ал СССР Гитлермен
қиралады. Бірақ енді Мәскеу Маньчжурияға Чан Кайшидің заңды үкімет
өкілдерін жібермей, Маньчжурияны коммунистерге беріп қояды. Мао Цзедун
қуанышта: бәрін тегін иеленді! Чан Кайшиді басып озды.[11, 182]
Чан Кайши коммунистермен тек қару күшімен ғана күоесті деп ойлау дұрыс
емес. Ол жақсы т үсінді, Мао Цзедунның Қару билікті тудырады деген
танымал лозунгінің соңы бар: ... қорқынышты да. Ал қорқыныш адамдарды
бақытты ете алмайды. Чан Кайши болса, қытайлықтарға бақыт тіледі.
Сондықтан қолда барын білімге, мәдениетке салып, Жаңа өмір үшін атты
жалпы қытайлық қалалық жастар қозғалысын ұйымдастырды. Ол сол себептен де
Қытай үшін күресте жеңіліп қалды, ол тұрғындар санасының жалпы дүние
жүзілік шыңдарға көтерілуін жақтады, ал коммунистер бұрыннан бергі теріс
желмен жүоді.
Чан Кайши 1942 жылы өзінде өз майданына, өз әскерлеріне керек болған
кезді Үндістанға барып, ұлттық революция авторы Махатма Гандимен кеңесті.
Бірақ Ганди нақты ұғысдарды: Үндістан – бөлек дүние, Қытай – бөлек.
Сондықтан Ганди мен Чан Кайшидің өмірі екі түрлі. Ганди дұрыс
пайымдайды. Трагедиялық түрде дұрыс. Ледовскийдің сөзіне келсек:
Қытайда ол кезде хаос болды, экономи ка толық қирады, адамдар өлді.
Орталық (Гоминьдан) үкімет әскері Жапондықтарды қарусыздандыру мақсатында
солтүстік Қытаға жылжыды. Коммунистер әскері оларды тоқт ату үшін темір
жолдар, көпірлерді қиратып, байланыс жүйелерін үзді, өмірге маңызды
объектілер істен шығып жатты – электрос тнациялар, көмір шахталары суға
кетті, темір жолдар пайдасыз қалды. Қалалар электр энергия, сусыз, жылусыз
қалды.[14, 55]
Фабрикалар мен зауыттар тоқтады. Көп адамдар аштан және аурудан өліп
жатты. Оның барлығы билікке талас нәтижесі болды.
Чан Кайши өзінің ҚКП-мен, Маомен мәңгі бәсекелес екендігін түсінді ме?
Екінші дүние жүзілік соғыс соңында ол сөз берді: Қытайдағы барлық билік
әскерден азаматтық саясаткерлерге өтеді. 1948ж. Президенттік орын үшін оның
сайлау компаниясының идеясы: Қытай өз достарының шеңберінде, Қытай –
социализм мен капитал арасындағы көпір. Алайда 1949ж. Қарай белгілі болды:
Қытай маоцзедундық болады. Чан Кайши ешқайда кетпейді. Өз жақьасьарын,
демократтарды Моа билігіне тастап кетреді. Ол оларды өзімен бірге Тайваеға
алып кетті. Ол онымен олардың еркіндігі мен альтернативасын қорғап қалды.
Ол оларға тарихи гаризонт ұсынды.
Неліктен Тайвань? 1895ж. Тайваньда Қытай интелегенциясы төмендегі
прогрессистермен одағында Азиядағы бірінші республиканы жариялады – Тайвань
Демократиялық Республикасын. Чан кайши анық ұғындырғандай, қай континентте
болмасын, Қытай өмірі Сунь Ятсеннің гумандық атымен құру жалғасады.
Ешқандай қару қытайлықтардың биік рухын, жабайы мэйхуаньдығын сындыра
алмайды.
Бүкіл Қытайлық өмірге құштар эталонын, мэйхуанды көргеннен кейін, Чан
Кайши Тайваньдағы жаңа Қытай өркениетінің формуласын тапты: күшіне, мәселе
шешудегі әрекетіне, адеваттылығына, адамдық табиғаты мен орына сүйенді.
Олай болды ма әлде жоқ па, бірақ ол өзінің кішкентай мемлекеттің
индустриялды етіп, оны көркею қолбасшыларына шығарды.
Ол ауысымсыз президент пен премьер бола отырып, оның Тайваньда зі
қалаған Қытай қоғамының моделін жасайтын мүмкіндігі болды. Ол жерді
шаруалар иелігіне берді. өз жеңілісінің қателіктерін жариялап, қоғамға енді
оларды жібермей, көп көлемде Қытайдың классиалық философиясы мен әдебиетін,
ауылдық поддондықпен, қалалық бюрократизм, шінеуніктік цинизиммен
карьеризммен күресуге шақырды.[13, 230]
Ол өз қала тұрғындарынан ұлт өмірінің үш негізгі бастамасын құрметтеуді
сұрады: демократия, ғылым және этика. Ата-анаға балаларын оптимизм рухында
тәрбиелеуге, ал жастарға дүниежүзілік гуманистін оқулар мен Кофуций
енбектерін оқып, менгеруді ұсынды. Ол ұсыныстарын жүйені жүзеге асыру үшін
арал бойынша қаржы, қажетті заттарды жинай бастады.
Барлық дүниежүзілік ұлттар ҚХР-да өтіп жатқандарды катастрофа деп
санады, тек Чан Кайши емес. Дәл осы кезінде метафикалық болжам жасады:
уақыт кеңістікпен аударылып келе жатыр. Түсінетін кісілер түсінді: Чан
Кайши екі Қытайдың жақындасуын көрсетті, қытайлықтардың санасында болса да.
2.2. Жапон-Қытай соғысы
Осы кезеңде Қытайдың жағдайына көптеген әсер еткен басты фактор-
жапондық империализмнің агрессиялық орнығуы. Әлемдік кризистің үшінші
жылдығында жапондық империализм дамыды. Шығыстағы өзінің негізгі
империалистік қарсыластарының әлсіреген жағдайын және Қытайдағы әскери
әрекеттерді қолдана отырып, Азиядағы колонияльды экспансия жоспарын
тәжірибе түрінде іске асыруға кірісті.
1931ж. 18 қыркүйекте Квантун әсері Шанхайды басып алып, Солтүстік Шығыс
Қытайдың негізгі қалалары мен аймақтарын оккупациялай бастады. Нанкиндік
үкімет агрессорларға қарсылық көрсете алмады.. Чжан Сюэ-лян әскеріне
Солтүстік Қытайға соғыссыз шегіну бұйрығы берілді. Чан Кайши Халықтар
Лигасынан көмек сұрады. Совет Одағы жапондық имеприалистердің агрессиялық
акцияларын сынға алды. Ал Халықтар Лигасының ұстанымын анықтайтын Англия,
Франция және АҚШ ешқандай іш-шара қабылдамады. Себебі, олар жапондықтармен
жауланған Қытайдың Солтүстік Шығысы Жапонияның Совет Одағына шабуыл жасау
плацдармы болады деген ойда болды. Маньчжурлық сұрақты қарастыру үшін
Халықтар Лигасымен Литтон комиссиясы құрылып, тек бір жылдан кейін 1932ж.
Қыркүйекте Жапнонияның ісін агрессиялық деп бағалап, Маньчжуриядан Жапон
әскерін шығаруды ұсынды. Сонымен бірге комиссия Қытайдың осы аймақтарында
Жапонияның ерекше құқықтарын мойындауды ұсынды. [5, 210]
Нанкиндік үкіметтің халықты жаулапалушыларға төтеп беруге шақыруға
қорқуы жаңа агрессиялық актілерге әкеліп соқты. Қытайдың Солтүстік Шығысын
оккупациялауды жалғастыра беріп, жапондық жаулапалушылар 1932ж. Қаңтардық
соңында Шанхайға әскери десанттарды әкеліп түсірді. Чан Кайши үкіметі
Нанкиннан Лоянға қашып, Шаңхайдағы 19-шы әякерге соғыссыз кері шегінуге
бұйрық берді. Бірақ бұл әскердің офицерлері мен солдаттары бұйрыққа
бағынбай соғысуға шықты. Шанхайда жапондық кәсіпорындарда жұмысшыла,
сатушылар, қолөнершілер мен студенттер ереуілге шығып, еріктік отрядтарға
жағыла бастады. Жапондық әскер көптеген квраталдарды бомбылап, Шанхайдың
Чапэй жұмысшы ауданын жағып жіберді. Қоныстанған халықтың көмегімен 19-шы
әскер қаланы ақпан бойы қорғап тұрды. Тек наурыздың басында еш көмек
алмаған соң шегінуге тиісті болды.
Коминтерн, Совет Одағымен дүниежүзілік жұмысшы елдері жапондық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . 2-5
І Тарау. Чан Кайшидің қоғамыдық саяси қызметі
1.1. Чан Кайши тұлға ретінде. . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 6-8
1.2. Революция жылдарындағы Чан Кайшидің
атқарған қызметі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 9-16
ІІ Тарау. Чан Кайши дипломатиясы
2.1. Чан Кайшидің СССР және Қытай коммунистік
партиясымен қарым-қатынасы. . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . 17-23
2.2. Жапон-қытай соғысындағы Чан Кайшидің
жүргізген саясаты. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 24-37
2.3. Тынық мұхит соғысы кезіндегі Қытай –америка
қатынастары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . 38-51
Қорытынды . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . 52-53
Қолданылған әдебиеттер тізімі . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . 54-55
Кіріспе
Адам қоғамынаң дамуы тарихында мелекеттің ішкі саясатының сұрақтары
және оның басты құралы – дипломатия әр уақытта басты орын алады. Бұл әрине
түсінікті. Себебі, бұл сұрақтарға байланысты қатынасқа түскен және дауларды
шешу үшін басқарушы класстардың қару күшін қолданбай-ақ, қантөгіссіз
тағдырлар шешілген.
Барлық құлиеленүшілік, феодалдық және буржуазиялық елдердің сыртқы
саясаты мен дипломатиясы бәсекелестік және соғыс рухымен еніп, басқарушы
топтар өз үстемдігін нығайту үшін қолданған. Халықтарды бір-біріне қарсы
қою, бір халықты екінші халыққа айдап салу – осылайша абсолюдтік үстемдікті
жалғастырған. Мінекей, осындай барлық өмірде болған өкімет пен олардың
дипломаттарының шеберлігінің арқасы, деп Ф.Энгельс ішкі саясаттың
проблемаларын қорытындылай отырып айтқан.
Бұл – заманға сай айтылған сөз. Себебі бүкіл мемлекеттерде сыртқы
саясатпен, дипломатия сұрақтарымен тікелей тек қана бақарушы топтар ғана
айналысқан.
Менің осы тақырыпты таңдап алған себебім де осында. Қандай уақыт
болмасын, соғысты болдырмай тыныштықты сақтап қалу мақсатында ежелден
мемлекеттер, халықтар арасында өз ара келісім арқылы даулар мен
келіспеушіліктерді шешу дамыған.
Менің диплом жұмасым кіріспеден және екі тарауудан тұрады. Жұмыстың
бірінші тарауында Чан Кайшидің қоғамдық саяси қызметі, оның тұлға ретінде
қалыптасуын және революция жылдарындағы атқарған қызметі жайлы қаралады.
Ал, екінші тарауда Чан Кайшидің дипломатиясы сонымен қатар СССР және Қытай
коммунистік партиясымен қарым-қатынасы, Жапон-қытай соғысындағы Чан
Кайшидің жүргізген саясаты, Тынық мұхит соғысы кезіндегі Қытай-америка
қатынастары туралы айтылады.
Сонау қазақ хандығы кезінде, Абылайхан тұсында қазақ халқының халық
болып сақталып, ел болып қалыптасқанына дипломатияның маңызы зор. Қазақ елі
көршілес елдер – Қытай, Ресей сияқты ірі елдермен дипломатиялық қарым-
қатынас жасап отырған.
Біздің заманымызда да халықаралық қатынастар мәселесі басты орын алады.
Мемлекеттер және халықтар қатынастарының түбірлі проблемалары енді
дүниежүзілік дамудың кіндігінде тұр. Барлық континенттердегі көп
миллиондаған халықтардың қатысуынсыз бұл проблемалардың шешімі жоқ. Себебі
бұл шешімдердің қайсыбірі халықтың өмірлік қызығушылығын қозғауы мүмкін.
Сондықтан да дипломат Чан Кайшидің тұлға ретінде атқарған қызметі зор.
Халықаралық дәрежедегі елші Чан Кайши көршілес елдер мен Қытай елі
арасындағы елдікті нығайтуда зор еңбек сіңірді. Оның балалық, жастық
шағындағы қиындықтарға қарамай-ақ, үлкен қызметтерге ұмтылуы, елшілік
қызметке келуі үлкен бір тарих. Сондықтан да менің диплом жұмысымның
бірінші тарауы Чан Кайшидің өмірі мен қоғамдық қызметіне арналады. Үлкен
қиындықтармен еңбек ете жүріп ол тұлға ретінде қалыптасты. Өзінің еліне
айтарлықтай еңбек сіңіріп, орасан зор ықыласпен қызмет етті. Қытай
революционері ретінде де елші Оратлық атқару комитетінің мүшесі болып
сайланады. Одан кейін ол үкімет басына шақырылады. Сол жерде Чан Кайши үш
майданды басынан кешеді.
Жұмысымның екінші тарауында дипломатиялық қызметі жайында СССР және
Қытай коммунистік партиясымен халықаралық қарым-қатынас жөніндегі қызметі,
Жапон-қытай соғысы кезіндегі саясаттағы Чан Кайшидің ролі мен осы уақытта
Қытай-америка қатынастарының халықаралық дәрежеде дамуы зерттелінді.
Халықаралық дәрежедегі елші, белгілі революционер, Халық партиясының
(Гоминьдан) мүшесі ретінде шет мемлекеттерімен қарым-қатынас кезіндегі
қарсылықтарды шешуде біраз жетістіктерге қол жеткізді.
Қазіргі заман дәуірі – оның негізі капитализм мен социализм деп өту
болып саналады, деп Совет Одағының бағдарламасында айтылған. Одан басқа
екі қарама қарсы қоғамдық жүйе дәуірі, империализмнің құлау дәуірі,
колониальды жүйесінің ликвидициясы, барлық жаңа халықтардың социализм
жолына өту дәуірі, социализм мен комунизмді дүниежүзілік масштабта
мерекелеу. Бұл ұлы социалдық толқулар дәуірі өзімен бірге халықаралық
қатынастарға түбірлі өзгерістер әкелді. Сыртқы саясат пен мемлекет
дипломатиясына жаңалықтар енгізді.
Егер дүниенің екі қарама-қарсы социалдық жүйесіне бөліну шартында
бірінғай сыртқы саясат әр уақытта ішкі саясатының жалғасы болған және бола
береді. Ал империалистік мемлекеттердің ішкі саясаты соцалистік
мемлекеттердің саясатына қарама-қарсы. Әрине, осыған байланысты қазіргі
заманға мемлекеттердің сыртқа саясатынан да, дипломатиясынан да біз қарама-
қарсы принциптермен, әр түрлі жолдармен және әдістерін кездестіреміз.
Жұмысымның қорытынды бөлімінде белгілі тұлға Чан Кайшидің елшілік
қызметінің маңызы туралы айтылады.
Жалпы айтқанда елшінің халықаралық дипломатиядағы еңбегі Қытай елінің
тағдырына тікелей байланысты. Әсіресе, 1925-1927жж. аралығындағы жаңа Қытай
үкіметінің пайда болуына байланысты халықаралық бірлік үшін өткен
күрестерде Чан Кайшидің өзіндк орны бар. Оның бойындағы патриотизм, өзінің
еліне деген сүйіспеншілігі осы күрестер барысында көрінеді.
Бұл жұмыста Қытай тарихында, мемлекет болып құрылу кезеңінде өз әсерін
тигізген тарихи тұлға Чан Кайшидің ерекше орны туралы жазылған. Бұл
мәселенің осы заманда жас мемлекеттерге берері көп. Себебі Чан Кайшидің
жүргізген саясатынан үлгі алатын жерлері де бар. Бірақта кейбір
қателіктерді аяққа тік тұрып келе жатқан мемлекеттерге қайталамауға кеңес
бергендей болады.
Бұл жұмысты жазғанда нақты тарихи оқиғалардың өзара байланысын және
оның әсер етуін бақылайтын тарихи анализ принципі қолданылды. Сонымен бірге
қиындық, функционалдық, салыстыру анализ сияқты методологиялық әдістер де
болды. Теориялық жағдайлар, жетістіктер, әр түрлі білімдердің қорытындылары
(экономика, политология, тарих және әлеуметтану) қолданды және ескерілді.
Бұл тақырыпты қарастырған кезде статистикалық ақпараттар мен
анықтамалар қолданылды. Мәліметтердің басқа түрін әдеби басылымдар,
монографиялар мен диссертациялар құрады. Басты мәліметтерге – Галенович
Ю.М. Цзян Чжунчжен, или неизвестный Чан Кайши, Москва, 2000г., Пантелеев
М.Р. т Парижа до Шанхая, Москва, 1999г., Спеленев Н.С. Две встречи с
генералиссимусом Москва, 1987г., История Китая, Москва, 2003г.,
Всемирная истрия, Москва, 1997г., Дидуров А.В. История великого
китайца, Москва, 1999г., Энцеклопедический словарь Кто есть Кто в мировой
политике, Москва, 1990г., Панцов А.В. Большевики и Гоминьдан во время
Китайской революции 1925-1927, Москва, 1993г., Сладковский М.И. Новейшая
история Китая 1917-1970, Москва, 1972г., Посконин В.Д. Экономическая
реформа в КНР, Москва, 1985г, Бурханов К.Н. Китай между прошлым и
будущим, Алматы, 2001г., Брархта Б.К. О них говорят, Москва, 1989г.,
Смионовская Л.В. История Китая, Москва, 1974г., Делюсин Л.П., Сухарчук
Г.Д., Чудодеев Ю.В. Китай: государство и общество, Москва, 1977г. Одан
басқа шет ел әдебиеті де қолданылды - Tang Tsou, America’s Failure in Cina.
Цун ци ци да ба иу (от 7 июля до 15 августа), (б.м.), 1947г., Канчжи
чжань ши (История войны против против японских захватчиков), Пекин,
1996г., Amerasia, 1942, August. Чжунвай тяоюе цзибянь.1927-1961.
(Сборник договоров китайской республики с иностранными государствами. 1927-
1961), Тайбэй, 1963г., Элдридж Ф. Гнев в Бирме, Москва, 1947г., Мэтлофф
М., Снелл Э. Стратегическое планирование коалиционной войне в 1941-1942,
Москва, 1955г., Шервуд Р. Рузвельт и Гопкинс, т.2., Москва, 1958г.
1 Тарау. Чан Кайшидің қоғамдық қызметі.
1.1. Чан Кайши тұлға ретінде.
Чан Кайши 1887 ж. Қытайдың ең кедей жері – Чжецзян провинциясындағы
Сикоу ауылындағы жанұяда дүниеге келді. Өзі танымал билеуші, Конфуцийдің
табынған адамы, Чжоу-гун шығындысы, Цзяндардың текті 28-ші ұрпағын
ұластырушы. Текті ұрпақта екі ондық шаруалар ұрпағы, тек Чанның атасы мен
әкесі тұз бен ақ баошық сату арқылы саудагер атанды. Алайда Чан балалық
шағында екеуін де жоғалтып алып, оны анасы жалғыз тәрбиеледі. Чан Кайшидің
өмірлік кезеңдерінде осы атынан басқа анасы берген есімі болды, олардың
саны төртеу. Оның анасында уақытында ат беру дарыны болды. Оның бірінші
есімі Чжотай; баланың өмірін құтқарды: үш жасында ол тамағына ас ішетін
таяқты ауыз кеңірдегін өлшеймін деп тығып алды. Әзер құтқарып алды... 5
жасында мектепке барғанда, анасы Чжичин есімін берді. Ол да уақытында – осы
жасынан ерте жастыққа дейін ол балалармен, ересектермен ойын-жарыстарда
жетілдіріліп, тек жеңісті көргісі келеді, жеңді де. Көргендердің айтуынша,
алайда оның басқалардан ерекшеленгені одан емес, ол қатты ойланып,
көзделіп, өзін және басқаларды бағалай білді... 11 жасында мектеп
сабағында, мұғалімнің газет жаңалықтарын айтып болғаннан кейін, оның
айтқаны: АҚШ президенті Билл Клинтон дүниедегі басқа адамдар тәрізді,
басқалар сияқты да әрекет етеді.
Келесі есім, ересек ат – Цзеши, ол оған қажет кезінде берелді. Өйткені,
үкімет оны түрмеге қамаған еді. Жанұясы қаңғырып жүрді. Ол өз мерзімін
отырып шықты. Қытай түрмесі – тозақтың өзі еді. Алғашқы ересек аты оған
шыдап шығуға көмектесті.
Берік бекінген бала ауылдық, уездік мектепті де бітіріп шықты. Әрі
қарай оқуға бекінді, сол үшін ауылдағы өмірін қаладағы белгісіздікке
ауыстыратын болды. Анасы қарсы болмады, кетіп бара жатқанда соңғы берген
есімі – Чжунчжен.[1, 79]
Шанхай! Сиқырлы, көзтартқыш мегаполис, дүниежүзілік мұхиттар мен
өзендердің түйіскен жері, көз жетпес ұлы Азияның астанасы, оның жергілікті
жұмағы, оның тозағы мен қарғысы... Цзян Чжун Чзен лашықтар, опиумды жерлер
мен жезөкшелер, нашақорлар, кедейлер, өзі сияқты студенттер, ұры мен
қайыршылар арасында жүрді. Ол сонда ғана Шанхайдың немен өмір сүретінін
түсінді: миллиондаған қарапайым адамдар, кішкентай үйлер – балшықтан
соғылған, шыны әйнексіз терезелер, тойымсыз тамақтар... Сол себептен
адамдары да зұлымнан қайнап кететіні... Ол бұл жағдайды қалай өзгертерін
жас жігіт әлі білмейді, алайда көріп отыр - өте ауыр жағдай, жер жерде
халықты маньчжур гвардиялары мылтықпен қадағалап жүрді. Жігіт ересек атымен
екі шешім қабылдайды: әскери болып, императорды тақтан түсіру. Қытайда өмір
болу үшін. Жас жігіт Жапониядағы әскери училищеге түседі.
Әдетте талпыныстар мен жетістіктердің прозаикалық себептері болады. Чан
Кайши – ауыл кедейі, үнемі аш оқушы, шанхай студенті, кейінгі массалық
мемлекеттің билеушісінің бір ғана сүйеніші болды. Ал императорлық үй ол
кезде Қытайда маньчжурлық болды. Билік шыңында маньчжурлар – ол юнкер-
ұлтшылдар үшін шыдамсыз еді. Қызық тарихи параллель: біздің Ленин және оның
партиялық жақтастары Ресей үшін революцияны өзіне қарсы Германия мен Австро-
Венгрияда дайындады, сонда тұрды. Сунь Ятсен және оның жақтастары – олардың
ішінде Чан Кайши - өздерінің революциялық Гоминьдан партиясын қолдап, Қытай
үшін революцияны Жапонияда әзірленді, ал ол үнемі Қытайды жаулап алуды
қолдады...[1, 81]
Күні жетті – Чан Кайшиға офицерлік погон тағылды. Училишені үздік
бітірді. Енді ол - әскери маман. Сунь Ятсен айналасында жалғыз еді. Кейін
билік шыңындағы жалғыз адам. Ал 1941 жылдан – антифашистік блок
көшбашыларының ішіндегі жалғызы: Қытай, СССР, АҚШ, Ұлыбритания.
Кадрлық офицер уақытша мерзімге Жапониямен қоштасты. Алайда оны ол көп
рет қорғайды, екінші дүниежүзілік соғысқа дейін қауіпті жағдайларда ол
Жапонияда жасырынады. Ол Қытайға қонып, басымен көтеріліске кіріп кетеді,
бірден ерлігімен танылады. 1911 ж. Монархия құлайды. Елді интеллигент,
философ, демократ, дүниежүзілік масштабты революционер Сунь Ятсен басқарып,
өзінің шәкірті Чан Кайшиді (30 жас шамасында) Қытай революциялық әскерінің
бас қолбасшысы етіп сайлайды. Бір жылдан кейін оның қолына генералдық
штабты, барлық күш пен әскери академияны берді. Чан Кайши 1925 ж. Наурызда
өзінің оқытушысы, досы қайтыс болды деген суық хабар алады.
Ешкімге жаңалық болған емес – Сунь Ятсен өлімінен кейін, №1 қытай
революционерімен құрылған Гоминьдан партиясы Чан Кайшиді өзінің Орталық
атқарушы комитеттің мүшесі етіп сайлайды. Жаңалық болғаны – ОАК мүшесінің
қайта сайлануы. Оған себеп – коммунистер. Чан Кайши олардан қауіптенді.
Оның бұл ойы қолдау таппады. Чан Кайши Жапония кетті, бірақ қайта
шақыртылды. Ол реніште еді.
Бәлкім, оны отанына махаббат шақырды ма? Қытайдың үш сіңлісі, ерекше
сұлу әрі бай қалыңдық туралы бүкіл ел білді. Ортаншысы Сунь Ятсенға
тұрмысқа шықты. Үлкені өзінің тұрмысына дейін оның хатшысы болды. Чан Кайши
кішісіне үйленді – Сун Мэйлинге.[12, 125]
1931 ж. Елдің төбесінде өлімге қауіпі бар найзағай түсті – Қытайға,
Маньчжурияға Жапон әскері басып кірді. Сол кезде Чан Кайши үшін қиын кезең
туды – үш майданда соғысу: жапондықтармен, генералдар мен компартия
әскерлерімен. Олай болады. Бірақ барлығымен емес.
Генералисимус Чан 1975 ж. 5 сәуірде Тайваньда қайтыс болды, онда соңғы
26 жылын өткізді. Ол өзінің өз отанында жерлеуді сұрады, бірақ Қытайда
бейбіт өмір орнаған кезде ғана. Сондықтан да болар оның сүйегі жерге әлі
күнге дейін берілмеді, қалдығы Цыхуда сақталыда.
1.2. Революция кезінде Чан Кайшидің атқарған қызметі.
Жеңіс революциялық әскер жағында бола берді. Аньгозюнь ұйымы берік
болмай шықты, ал Солтүстік жорықтың әділ мақсаттары бұрынғыша ХРӘ
әскерлерін рухтандырып, тұрғындардың басым бөлігін қолдаумен қамтамасыз
етіп отырды. Сондықтан олар ұлттық майданды ішінара құлатуға бағытталды.
Олар буржуазия-помещиктік қабат өкілдерінің антикоммунистік көзқарасына
және ХРӘ генералитетіне арқа сүйеді: олардың жұмысшылары қозғалысына
наразылығын, ұлтшылдығын пайдаланды. Өз кезегінде, оң гоминьдандықтар,
олардың әскери басшысы 1926 ж. 20 наурыздағы төңкерістен кейін ХРӘ главкомы
Чан Кайши болды, революциялық күштерге соққы беру үшін империалистік күштер
мен милитаристер өкілдерімен байланыс орнатады.
1926 жылдың соңында екі орталық құрылды: біреуі – Наньчанда, ХРӘ
главкомы болған жерде, - Чан Кайши басшылығымен оң топты құрады, басқасы
– Уханьда, Ұлттық үкімет пен суньятсендік саясаттың ҚКП, СССР-мен
қызметтесуді жақтаған көшбасшылар көшіп келген жер. Алайда Чан Кайши бірлік
майданын үзуге ашық шықпаған еді, еңбекші масса көмегімен Шанхай-Нанкин
ауданына өз қадағалауын орнатқысы келді. Басқа жағынан, уханьдық
көшбасшылар Чан Кайши тобына ХРӘ-дегі позицияларын берік етіп алу
мүмкіндігін беріп, қиналып отырды.[13, 321]
Империалистер және феодалды-компрадорлық шеңберлер қалайда революцияны
тұншықтыруға ұмтылды. Сол уақытта Чан Кайши және басқа қытай ұлттық
буржуазия өкілдері революцияның тереңдеуін қаламады, саяси өмірге жұмысшы
тап пен шаруалар ролінің өсуінен қорықты, ұлттық - революциялық майданның
сол демократиялық қанатын бұзуға ұмтылды. 1927 ж. наурызда күрес өз шегіне
жетті. Басты, кластық қашылықтармен қатар гоминьдан, үкімет пен армияға
басшылыққа талас алынды. Сондықтан жұмысшылар, шаруалар,
қаланың ұсақ буржуазияның жағын объективті ұстанған сол қанатқа Чан
Кайшидан әлеуметтік жағдайымен ерекшеленбегендер де кірді. Алайда бір
кездері олар оған революциялық демократия өкілдерімен бірге қарсы шықты.
1927 ж. наурызда Уханьда гоминьдан ОАК-ң 3-ші пленумы өтті, оның шешімі
ұжымдық жетекшілік орнатуға, партия билігінің ХРӘ-ға таралуына,
комунистармен қызметтестігінің біріктенуіне бағытталды. Пленум ЦИК төрағасы
орнын, Әскери кеңес төрағасын қысқартып, Чан Кайшиді жетекші орнынан алып
тастады. Тұрақты комитетте Чан Кайши бөлектеніп қалып, шектелді; тоғыз мүше
( оның құрамында екі коммунист ) Чан Кайшидің қарама - қарсы жағында болды.
Пленум Ұлттық үкіметтің жаңа құрамын сайлады, ондағы еңбек министрі мен
ауылшаруашылық министрі орнын коммунистер шиенді. Пленум декларациясында
партия билігіне ұмтылған феодалды-реакцианды элементтермен күрес ұмтылысы
анық көрсетілді. Бірақ бұл шешімдер мен декларациялар нақты шаралармен
бекітілмеді. Чан Кайши ХРӘ главкомы боп қала берді, оны ескі топтардың
командирлері қолдап отырды, милитаристер де. Уханьдық жетекшіліктің оған
кедергі жасауға күштері болмады, ол өз жақтастарымен өздерін Чжэцян,
Цзянсу,Аньхуй провинцияларында бекітіп алды.Чанкайшистар Шығыс Қытай
провинцияларында, Гуаньданда комунистерге, профсоюз бен шаруалар кеңесі
активистері, солшын гоминьдандарға террор жасай бастады. Әскерлер немесе
люмпендер кеңестерге ұрынды. Бір уақытта Чан Кайши антиимпериалистік
пропоганданы тыю және шетел көзқарастарын қорғау жөнінде бітнеше бұйрық
шығарды. 1927 ж. 11 сәуірде Англия, АҚШ, Жапония, Франция және Италия
өкілдері Ухань мен Шанхайдағы қытай билеушілеріне ультиматумдарын қойып,
Нанкиньда болған жағдайға кінәлі болғандарды жазалап, “ компенсация”
төлеудіталап етті.[14, 246]
Нанькиньдағы жағдай Чан Кайшиға белгі бергендей болды. Шанхайда соғыс
жағдайы енгізіліп, гангстерлер бандылары құрылып жатты. Осылашуа Чан
Кайшидің реакциялық акциялары минитаристік террор мен империалистік
провокацияларымен сейкес келді. 12 сәуір түнінде Шанхайда империалистер
әскерлері 1000-ға тарта коммунистер мен революционды жұмысшыларды қамауға
алып,Чан Кайши штабына берді, ал таңертең чанкайшистермен ұйымдастырылған,
Шанхай копиталистерінің ақшасына қаруланған гангстерлер отряды Шанхайдың
жұмысшы топтарына шабуын жасады. Массалықмитингтер мен забастовкалар
қуылып, қарулы күштермен жаншылды.
Орталық Қытай провинцияларында революция ауыр жағдайда дамыды.
Ухань ауданын жан-жақтан жаулар қоршады: фэньтянь күштері солтүстіктен
Пекин-Ханькоу темір жолына соққы әзірледі; шығыстан және оңтүстіктен Чан
Кайши мен Ли Цзишэнь сатқындары жағы қауіп төндірді; батысты Ұлттық
үкіметке сычуандық милитарист Ян Сэнь қарсы шықты.
Оңтүстік және Шығыс Қытайдағы революциялық күш сәтсіздігі тудырған
күрделі жағдайда ҚКП бесінші съезді шақыртылды. Съезд 1927 ж. 27 сәуір- 11
мамыр аралығында Уханьда өтті. Онда партияның 58 мыңға жуықмүшесі болды.
Съезд саяси жағдай мен пртия міндеттері сұрақтарын, ИККИ 7-ші пленумы
революциясы талқыланды.
5-ші съезд шешімдері революцияны тереңдетуге бағытталды. Стратегиялар
мен перспективалар көзқарасы тұрғысынан дұрыс бола тұра, тактикалық
жоспарда олар қате концепциядан шығып, шабуылдық сипаттамаға шиенді.[19,
118]
Ухань ауданындағы контрреволюциялық күштер аграрлық революцияға жол
бермеді. Ортлық Қытайдың түрлі жерінде революциялық әрекеттер басталды.
1927 ж. мамырдың бірінші жартысында сычуаньдық минитаристер Хубэй батысына
басып кірді. Сол уақытта солтүстікте дивизиялар бірінің командирі “
Коммунистерге қарсы !” , “ Ауылшаруашылық одаққа қарсы !” деген
лозунгтермен қозғалысқа шықты. Е.Тин жетекшілігімен революциялық бөлімдер
оларды басты, алайда уханьдық үкімет төрағасы Ван Цзинвэй мен главком Тан
Шэнжидің бұйрығымен олардың әрекеті тоқтатылды. 21 мамырда Хуань орталығы-
Чаншада контрреволюциялық төңкеріс болды, фактті түрде Тан Шэнжиден
қолдау тапты.
Бұл күрделі жағдайда Чэнь Дусю басшылығында КПК жетекшілігі Коминтерн
ұсынысын орындамады. Олар уханьдық гоминьдан қолбасшылары мен генерал Фэн
Юйсянмен байланыстың үзілуінен қорқып, массаныконтрреволюциялық күшке қарсы
тұруға ұмтылдыра алмады. Сол уақыт өзінде Фэн Юйся Чан Кайшимен жақындаса
берді. 1927 ж. маусым ортасында уханьдық әскерлер Хэнаньнан шаруалар
қозғалысын басу үшін Хунань мен Хэбэйға кетті. Хэнаньның толық иесі боп Фэн
Юйсян қолды, ол Чан Кайшимен құпия мәжілісінен кейін, уханьдық
қолбасшылары КПК-мен байланыс үзіп, кеңесші М.М.Бородинді құдалауды және оң
гоминьдандықтарға қосылуды талап етті.
Уханьның өзінде төңкеріске активті дайындық жүріп жатты. Мамырдың
аяғында ЦК КПК Политбюросы келісімімен жұмысшы пикеттері қарусыздандырылды;
29 маусымда 35 корпус командирі комунистермен байланыс үзу бұйрығын
шығарды; 15 маусымда 1927 ж. Ван Изэнвэем жетекшілігіндегі ЦИК ресми түрде
“ КПК қызметі” туралы шешім қабылдайды. Ашық интелигенция өкілдері, ұлттық
буржуазия бөлімдерді - контрреволюциялық күштер шығып кетті. ұлттық-
революциялық майдан өмір сүруін тоқтатты. Компартия, комсамол, революциялық
провсоюздар мен шаруалар одағына тыйым салынды. [8, 59]
Демократиялық күштер антиимпериалисттік революцияны соңына дейін
жеткізе алмады. қытай демократиясының жеңілісі ішкі және халқаралық сипат
себептермен белгіленді. Ұлттық -революциялық лагерьдежиі қарама- қайшы
кластық көзқарас устанған түрлі әлеуметтік күштер бірікті. Империализімге
қарсы күрестегі сәттіліктерден басқа майдан ішінде ішкі күрес күшейе берді.
Гоминьдан партиясы, үкімет, революциялық армияға жетекшілік еткен буржуазия
помещиктік- шэньшейлік, комырадорлық, мимитарист-бюрократиялық күштердің
гоминьдан мен НРА- ға қатыстылығын пайдаланып жұмысшы класс пен шаруалар
ролін төмендетіп, шектеуге ұмтылды. Қытай буржуазиясы өсіп келе жатқан
жұмысшы және шаруалар қозғалысында өздерінің жоспарларына қауіпті байқаған
кезде, кнтрреволюциялық төңкеріске көшіп, империализм мен феодалдық-
компрадорлық реакциямен келісімге отырды.
Қытайдың жұмысшы классы сандық және сапалық өсті, бірақ әлі жас және
әлсіз еді, саяси тәжірибесі жетерліктей болмады, тұрғыдар арасындағы
салмағы зор болмады. Компартияның жағында Шанхай, Гонконг, Гуанчжоу, Ухань
пролетариатарының басым бөлігінің әсері болды, бірақ ол басым күш
комунисттер жағында болды дегенді білдірмеиді. Сонымен бірге профсоюздар әр
уақытта жұмысшы кластың тұрақты ұйымдары боп табылмады, олардың көпшілігі
қозғалыстар кезінде ғана активті әрекет етті.
1927 ж. Қытай демократиясының күштері ауыр жеңіліске ұшырады, алайда
Қытай 1925 жылғы жағдайына оралмады. Мимитаристер күші гоминьдань
әскерлерімен жаншылды да, өз күшін, әсерін қайта жия алмады. Кластық күштер
өзгерді. Ұлттық буржуазия мен оған жақын интелигенция мен ұсақ буржуазия
қабаттары уақытша реакциялық лагермен бірікті. Эксплуататорлық класс
блогында ірі буржуазия позициясы күшейді; мемлекетті басқару солтүстік
мимитаристер, ескі тип компрадорлар, шэньши мен ескі бюрократиядан жаңа
билеуші топқа көшті. Ол жаңа билеуші қабат алдымен ірі буржуазия мен
помещиктерді қолдап, Қытайда империалисттік мемлекеттің сүйеніші болды.
Ішкі Қатал күрес пен әскери қақтығыстар, гоминьдан дағдарысынан шығу-
Чак Кайши тпотары, Янцзы және Қытайдың Оңтүстік басейіндерін қадалаған
бұрынғы уханьдықтар мен гуаньдық-гуаньшіліктер - 1928 ж. басында уақытша
компромиспен аяқталды. Қаңтарда Чан Кайши Нанькиндегі үкімет басына келіп,
оны “ұлттық” деп жариялады. Бірақ іс жүзінде оның топтарының Қадағалауында
шығыс провинциялары болды. Елдің солтүстігі мен батысындағы минитаристік
топтар да тәуельсіз болды. (Чжан Цзолинь-Солтүстік-Шығыс, Шыньси, Шаньси
провинцияларын қадағаланған Фэн Юйсен мен Янь Сишань коалициялары, сычуань
милитаристері, шаньдун топтары). Өзін жағдайын беріктендіріп, әсер етуін
кеңейту үшін нанкинь үкіметі Шанхай буржуазиясы мен Қытайдың басқа
қалаларымен байланысына арқа сүйіп, 1928-1930 жж. қарсыластарына қарсы
соғыстарын бастайды. 1928 ж. мауысымда Янь Сишань әскерлері, Чан Кайшимен
уақытша блокқа бірігіп, Қытайдың бұрынғы астанасы Пекинде орындады. Пекин
атауы (қытайша “Бэйцзин”-”солтүстік астана”). Бэйпин деп (“Солтүстік
тыныштық”) өзгертілді. 1928 ж. желтоқсанда нанкинь үкіметін Солтүстік-
Шығыстың жаңа “иесі” Чжан Сюэян мойындады. Көп қантөгісті қақтығыстан кейін
Янь Сишань нанкинь үкіметін мойындауға мәжбір болды, орнына өзі губернатор
болды. Нәтежесінде 1930 ж. нанкинь үкіметін өз әсерін Солтүстік және
Солтүстік-Шығыс Қытайда күшейтіп алды. [2, 97]
Бір уақытта Чан Кайши топтары өз талаптарын идеологиялық шаралармен
бекіткісі келді. Сунь Ятсен “мемлекет атасы” деп танылдымекемелер, армия,
мектептерде ғұрыптың - Сунь Ятсен суретінің алдында иілу - орындалуы қатаң
талап етілді. Сол уақытта жаңа гоминьдан идеологтары өз көңілін оның
доктринасының әлсіз жақтарына бөлді - класстық серіктестік идеясына,
национализмге, бөлек пікірлер мен көзқарастарға. Гоминьданды нанкинь
үкіметі диктатурасының бағынышты қаруына айналдыру үшін, Чан-Кайши мен
басқа топ өкілдері 1928 ж. ақпанда 250 мың адамнан аса, "жасырын
коммунистерді", солшыл гоминьдандықтарды, сонымен бірге оппозициялық топ
өкілдері болып табылған гоминьдандықтарды шығару көзделді.
1928 ж. қазанда Нанкиньдегі үкіметке "заңды" түр беру мақсатында, Чан
Кайши топтары "Қытай республикасы ұлттық үкіметінің органикалық заңы" және
"Саяси қамқорлық бағдарламасы" жобаларын жаңартты, олардың басты мәселесі
елде Гоминьдан шексіз диктатурасын жаңарту. Соның өзінде Гоминьдан шыңдары
Сунь Ятсеннің билеудің үш кезеңі (әскери диктатура, саяси қамқорлық және
демократиялық республика) туралы тезисіне сүйсінуге тырысты.
"Саяси қамқорлық бағдарламасында" айтылғандай, 1929 жылдан алты жылға
Қытай "саяси қамқорлық кезеңіне" кіреді, ол кезеңде Гоминьдан үкімет құрып,
саясат белгілеуқұқығына иеленді. "Органикалық заң" бойынша үкімет
мемлекеттік кеңесті, бес юаньды (орындаушы, заңдылық, құқықтық, емтихандық
және қадағалаушылық) қамтыды. Юаньдарға министрліктер мен комиссиялар
бағынды. Үкімет органдарының осындай күрделі құрылымның ішіндегі маңызыдысы
- министрлер кабинеті ролін атқарған орындаушы юань. Оның алдында Чан Кайши
армияға жетекшілік ету диктаторлық құқығын иеленіп алды. Шынайы билік
Гоминьдан мен армияға толық қадағалау құқығын бергендіктен, Нанкиньдегі
күрделі күрес осы саладағы әсер үшін жүргізілді.[5, 156]
Бұл күресте нанкинь топтпрының басты қарсыласы 1929-1931 жж. Гуандун -
гуансшілік топтар болды, олардың көшбасшылары - Чан Кайшидің бұрынғы
қарсыластары - Ван Цзивэй, Ху Ханьшинь және т.б. 20 ж. соңы мен 30 ж. бас
кезінде Нанкинь мен Оңтүстікпен қақтығысында ерекше активтілікті Ван
Цзивэй, Чэнь Гунбо басқарған реорганизационистер танытты. Өздерінің әсерін
кеңейту үшін талаптар мен лозунгтер шығарып, буржуазия, ұсақ буржуазия,
интеллигенция, тіпті жұмысшылардан қолдау табуға үміттенді. Нанкиьмен
күресте реорганизационистер Жапония қолдауына сүйенді. Нанкинь мен Гуанчжоу
арасындағы 1929-1931 жж. күрес көп бөлігінде Қытайдың Янцзыдан оңтүстігіне
дейінгі жердегі саяси және әскери жағдайды анықтады.
1929 ж. басында Чан Кайши гоминьданныың 3-ші съездіне дайындық бастады.
Съезд құрамын қамтамасыз етіп, үкімет ұйымы туралы заңды бекіту және
Нанкиньдегі ұлттық үкіметті легализдеу үшін, ол өз еркімен делегаттардың
көп бөлігін сайлады. Оған жауап ретінде Ван Цзинвэй және басқалары 1929 ж.
ақпанда өз беткейлі ұйым-реорганизация Партиясы құрып, Чан Кайшиға қарсы
шыққан 1 съезд ұйымдастырды. Чан Кайши мен оның жақтастары жинаған 1929 ж.
наурыздағы 3 съезді реорганизационистерге қарсы санкциялар қабылдады:
Ван Цзинвэюға ескерту жасалды, ал Чэнь Гунбо партиядан мәнгіге қуылды.
Оған жауап ретінде 1929 ж. сәуірде кантондықтар Нанкиньға жорыққа шықты,
бірақ 1929 ж. сәірде – мауысымдағы соғыста жеңіліс тапты. Олар нанкиньдық
режимді мойындауға мәжбір болды. 1931 ж. басында контондықтардың
Нанкиньға қарсы күресі жаңа күшпен жаңдана түсті. 1931 ж. мамырда Чан
Кайши Нанкиньде ұлттық жиналыс шақырды, Уақытша конституция жобасын
қабылдады. Ол жобаның мақсаты – нанкинь үкіметіне қарсы жегілікті топтар
қозғалысы тежеу, Чан Кайшидің жеке жағдайын бекітіп, күшейту. Оған жауап
ретінде 1931 ж. мамырда Нанкиньдегі Ұлттық жиналыс кезінде, Гуанчжоуда
Ван Цзинвэй мен гоминьдан мүшелігіне бас тартқан топтар қатысымен өткен
реорганизационистер мәжілісінде екінші ұлттық үкімет жариялпнды.
Контондықтар Фэн Юйсянмен байланыс орнатып, тамызда Ханань шекарасын
өтті. Тек 1931 ж. қыркүйегінде басталған Маньчжуриядағы Жапония агрессиясы
топтардың әскери әрекеттерін тоқтатып, келіссөзге келуге мәжбүр етті.[25,
248]
20 ғ. соңы – 30 ж. басында ішкі саясатта нанкинь үкіметі алдымен кез-
келген құралмен революциялық қозғалысты басуға ұмтылды. Соның өзінде шешуші
көңіл 20 ж. соңында қаладағы жағдайға, күреске бөлінді. Бірінші кезекте ол
революциялық күштерді мекенсіз қалдыруға тырысты. Коммунистер мен қызыл
провсоюз мүшелеріне қарсы ақ терор жалғаса берді.
Чан Кайшидің әлеуметтік құпия полициясы негізгі пролетарлық орталықтарды,
завод, фабрика, жоғары оқу орындарын басшылыққа алды. Мыңдаған коммунистер,
кластық профсоюз мүшелерін қамау заңсыз жүзеге асып жатты. Ортағасырлық
тергеулер қолданылды. Аса танымал болған – Нанкиньдегі және нанкинь
астындағы орталық түрмелер, олардың поэтикалық атауы – Юйхуатай, онда
қамалғандарды атып өлтірді.
20 ғ. соңынан Қытайдағы легалды профсоюздар екі негізгі формада болды:
Чан Кайши басшылығындағы мемлекеттік профсоюздар және реоргонизационистер
жетекшілік еткен реформистік профсоюздар. Ол типтегі ірі одақтар-
реорганизационистермен Чан Кайшиға қарсы қолданды. Ресми статистика
боиынша, 1930 ж. басында Қытайда 27 ірі қалада 740 одақ, 570 адам тіркелді.
ІІ Тарау. Чан Кайши дипломатиясы.
2.1. Чан Каишидің СССР және ҚКП- мен қарым-қатынасы.
Нанкинь үкіметінің сыртқы саяси бағыты оның ұмтылысымен анықталды:
біріншіден, ұлттық атау және империалистік державалар жағынан қолдау табу,
және екіншіден, империалистік мемлекеттерден белгілі көмек алу, алдымен
кеден жағынан. Ондай талапты контрреволюциялық төңкерістер мен гоминьдан
режимін қаржыландырған буржуазия қойды. 1925-1927 жж. революция лозунгтері
алынып, шетел державалармен байланыстарға ден қойылып, аралық империалистік
қатынастар қолданды. Чанкайшистердің есептеулеріндегі басты орын
антикомунизм мен антиддоқтық саясатқа берілді.
Антиимпериалистік қойылымдардың Қытайдағы күші мен өсуі алдағы
жылдарда империалистік державалардың басым бөлігінің бұрынғы кірісу
формаларын өзгертіп, белгілі жауап қадамдарына баруға мәжбір етті. АҚШ,
Англия және басқа копиталистік елдер үкіметті өз позицияларының белгілі
кепілі деп Қытайда нанкинь режимінің күшеюі деп санады. Кейін 1928-1929 жж.
көп келіссөздер жүргізілді. Ол келіссөздердегі басты жаңа сот Қытай
жағының кеден автономиясына құқық иеленуін, яғни кеден тарифтері қайта
қаралған еді бір жақты тәртіппен. Жаңа режиммен қатынаста алға шығуүшін
1928 ж. маусымда оған АҚШ қадам жасады, соңынан европаның капиталистік
елдері де қосылды. Жаңа тарифтік қойылымдар 1929 ж. 1 ақпаннан іске қосылып
бірнеше рет өсіп отырды. 1931ж. 1 қаңтарда импортқа орташа қойылым 14%
дейін өсті. Протекционистік тарифтер белгі бір уақытқа Қытай буржуазиясының
бөлек топтарының даму мүмкіндіктерін кеңейтті. Алайда 1929-1933жж. Дүние
жүзілік дағдарыс нәтижесінде олар жоққа шығарылды.[28, 241]
Жапондық әскери-феодалдық, В.И.Ленин анықтамасы бойынша, империализм,
Қытайды тоңау жоспарын әзірлей отырып, басынан бастап Нанкин үкіметінің
елді біріктіру талпыныстарына қарсы болды. 1928 ж. мамырдың басында Чан
Кайши әскерлері Пекинге жылжи отырып, Шаньду мен Хэбэй провинциялары
маңында жапондық милитаристерімен күрес байласты. 1928ж. 3 мамырда Цзинань
қаласында қантөгіс болып, 10 мыңнан аса қытайлықтар өлтіріліп жараланды.
Қытайда антижапондық қойылымдардың жарылысы, Жапон тауарларына байкоты,
Англия мен АҚШ қысымы Жапон империализмінің артқа шегінуге мәжбүр етті.
1930 ж. (басқа державалардан кеш) Жапония жаңа тарифтер туралы келіссөз
жасауға мәжбүр болды, ондағы шарт – Жапон тауарларына ескі тарифтер 1933ж.
дейін өзгеріссіз қала берді. Жапонияның Қытайға қатынасындағы ерекше
позийиясы Версалдық – Вашингтон жүйесінің соңының басы болды, Қиыр
Шығыстағы жаңа шиеленісті анықтады. Дүние жүзілік дағадарыс басталысымен
Жапон империализмі, өз бәсекелестерінің (Қытайдағы – Англия мен АҚШ-тағы)
әлсіздігін пайдалана отырып, солтүстік шығыс Қытайдағы әрекетін
белсендірді.
Алайда Нанкиндік режим, Жапонияның солтүстік – шығыс Қытайдағы қауіпті
күшеюіне қарамастан, 1929ж. КВЖД мен Кеңестік Қытай шекарасында
провакациялар әрекетін бастады. Оған белсенді әрекет еткендер – жергілікті
милитаристер мен ақгвардия бөлімдері. Мамырда Харбиндегі СССР-дің бас
консулдыққа шабуыл жасады, шілдеде КВЖД мен Кеңестік персонал алында,
Кеңестік – Қытай шекарасына қарсы әрекет басталды. Кеңестік үкімет бұл
конфликті бейбіт жолмен шешуге ұсынды. Алайда ол ұсыныс қабылданбады. 17
шілдеде Кеңес Одағы Қытай үкіметімен дипломатиялық қатынастарды үзілгенін
жария етеді. Кеңестік шекараларды қорғау үшін В.К.Брюхер басқаруымен арнайы
Шығыс әскері құрылды. 1929ж. қарашада милитаристер мен ақгвардияшылардың
жаңа әрекетіне жауап ретінде Арнайы Шығыс әкер қарсылықтарын солтүстік-
шығыс Қытай территориясында қудалай бастады. Қытай билеушілері бейбітшілік
сұрай бастайды. Кеңес одағы саясатқа берік болып әрекетін лезде тоқтатты.
1929ж. 3 желтоқсанда Никольск-Уссурийде жергілікті Қытай билеушілер
өкілдерімен және 22 желтоқсанда Хабаровскіге Нанкин үкіметі өкілдерімен
КВЖД жағдайды қалпына келтіру жөнінде СССР-мен протоколға қол қойылды.
Алайда СССР мен Қытай арасындағы дипломатиялық қатынастар Нанкин үкіметі
кесірінен 1932ж. дейін тоқтатылды. Ол Жапон империализмге солтүстік шығысты
алуға жағдай тудырды.
12 желтоқсанда 1936ж. Сияньда Чан Кайши өз жақтастарымен, генералдар
мен офицерлермен қамауға алынды – олар одан лезде коммунистер мен СССР-мен
әскери одақ жасасуды талап етті. Чан Кайши одан бас тартты. [6, 351]
Жапония мен Кеңес одағы бірінен-бірі құштар болмады, бірақ Мәскеу мен
Токио бір-біріне бас сындырып шабуылға да бармады. Екі жақ та өз жорығына
әзірленді: Жапония – Тынық мұхит бассейінінде, ал Кеңес одағы Еуропада. Ол
құпия әрекеттерді Чан Кайши қиналмай-ақ білді. Екі жақ та оған өте жақсы
таныс еді – Күншығыс елінде ол офицерге оқып көп тұрды, ал Кремль
жұлдыздары бар елмен ол Кеңес арқылы және оқытушы тапсыпмасымен танысты:
1923ж. Сунь Ятсен Чан Кайшиді СССР-ге көмек алу үшін жіберді. Троцкиймен,
большевиктер партиясының жетекшілігі мен қызыл армиясымен араласу – баға
жетпес 3 айлық – кейінгі он жылдықтарда жеміс әкелген байланыстар
Гоминьданның саяси өмірдегі басшылығын сөз жүзінде ғана мойындаған Кремль
Қытайды Жапониямен қантөгісті соғыс жүргізуге итермелеп отырды, өйткені
оларға көршілес қауіпті жою керек болды. Кремль Чан Кайшиді өз қолында
ұстау үшін кез-келген құрал қолданда. Олардың және Мао Цзедун
коммунистерінің арам іс-әрекеттері 30 жылға созылды. Алайда қарсы жақтың
түбірлері өте терең еді. Мао Цзедун 1949ж. КХР Конституциясында
суньятсендік Гоминьданның негізгі құндылықтарын қалдыруға мәжбүр болды –
еңбекшілердің көтеріліске құқығы, өндіріс пен жерге жеке меншік.
Оны жасауға Мао Цзедунға бұйрықты дауыспен Сталин кеңес етті, осылайша
Гоминьдан мен Чан Кайшидің даусыз күштілігін мойындаған еді. Төменде
Сталиннің 1948ж. 20 сәуірде Мао Цзедунға жіберген құпия жедел хатынан
(1991ж. тамыздан кейін құпиялығ ашылды) үзінді берілген:
Біз онымен келіспейміз. Ойлаймыз, Қытайдағы түрлі оппазициялық
партиялар әлі көп уақыт өмір сүреді, ал Қытай компартиясы оларды серіктес
етуге мәжбүр болады. Мүмкін, бұл партиялардың кейбір өкілдерінің Қытайдың
халықтық-демократиялық үкіметке енгізу керек болады. Ал ол мынаны білдіреді
– барлық жерді ұлттандыру мен жерге жеке меншіктің алынуы, барлық
өндірістік және кішіден іріге сауда буржуазия өніміне конфескілеу, тек ірі
ғана емес , жолдамалы еңбекпен өмір сүруге орт а және ұсақ жериеленушілер
затын конфескелеу жүзеге аспайды. Ол реформалармен әлі күту керек. [8,
162]
Қытайдың коммунистік партиясы Кремль айтуымен қарапайым саясатты
жүргізді: Чан Кайшиға қарсылық көрсету. Біздің большевиктерге 18-гі Азамат
соғысы аз облды – олар оны 40-жылдары Қытайда бастады. Оны онайлықпен
жасады. 1942-1952жж. Қытайда кеңестік өкілдікте бірінші хатшы қызметін
атқарған, сол соғысты көрген адамның сөзі:
Ең күрделі қайшылықтар шиеленісу Маньчжурияда қалыптасты. Мұнда
Мәскеу мен Гоминьдан арасында Кеңес әскерін шығаруды кешіктіру, Мәскеудің
Гоминьдан әскерлерін Маньчжурияға өткізуге рұқсат бермеуі сияқты
мәселелерге байланысты өте күрделі кернеу туындады. Мәскеу мен Нанкин
арасындағы қарым-қатынас кезде ҚКП мен Гоминьдан арасындағы Маньчжурия үшін
талас нәтижесінде күрделеніп кетті. Азаматтық соғ ысқа алып кеткен бұл
күресте ҚКП СССР-дің материалдық-техникалық көмегіне сүйенді.
Әліппе үшін суреттеме: Маньчжурияның 1931ж. Жапония оккупациялады. Сол
31-ден Жапония мен Маньчжурия үшін Гоминьдан күрес жүргізді. ҚКП әскерлері
Жапониямен соғыспады, інде отырды, өйткені 40-жылдың басында Мао Цзедун
есептегендей, Токио, Берлин, Рим соғысты ұтып алады, ал СССР Гитлермен
қиралады. Бірақ енді Мәскеу Маньчжурияға Чан Кайшидің заңды үкімет
өкілдерін жібермей, Маньчжурияны коммунистерге беріп қояды. Мао Цзедун
қуанышта: бәрін тегін иеленді! Чан Кайшиді басып озды.[11, 182]
Чан Кайши коммунистермен тек қару күшімен ғана күоесті деп ойлау дұрыс
емес. Ол жақсы т үсінді, Мао Цзедунның Қару билікті тудырады деген
танымал лозунгінің соңы бар: ... қорқынышты да. Ал қорқыныш адамдарды
бақытты ете алмайды. Чан Кайши болса, қытайлықтарға бақыт тіледі.
Сондықтан қолда барын білімге, мәдениетке салып, Жаңа өмір үшін атты
жалпы қытайлық қалалық жастар қозғалысын ұйымдастырды. Ол сол себептен де
Қытай үшін күресте жеңіліп қалды, ол тұрғындар санасының жалпы дүние
жүзілік шыңдарға көтерілуін жақтады, ал коммунистер бұрыннан бергі теріс
желмен жүоді.
Чан Кайши 1942 жылы өзінде өз майданына, өз әскерлеріне керек болған
кезді Үндістанға барып, ұлттық революция авторы Махатма Гандимен кеңесті.
Бірақ Ганди нақты ұғысдарды: Үндістан – бөлек дүние, Қытай – бөлек.
Сондықтан Ганди мен Чан Кайшидің өмірі екі түрлі. Ганди дұрыс
пайымдайды. Трагедиялық түрде дұрыс. Ледовскийдің сөзіне келсек:
Қытайда ол кезде хаос болды, экономи ка толық қирады, адамдар өлді.
Орталық (Гоминьдан) үкімет әскері Жапондықтарды қарусыздандыру мақсатында
солтүстік Қытаға жылжыды. Коммунистер әскері оларды тоқт ату үшін темір
жолдар, көпірлерді қиратып, байланыс жүйелерін үзді, өмірге маңызды
объектілер істен шығып жатты – электрос тнациялар, көмір шахталары суға
кетті, темір жолдар пайдасыз қалды. Қалалар электр энергия, сусыз, жылусыз
қалды.[14, 55]
Фабрикалар мен зауыттар тоқтады. Көп адамдар аштан және аурудан өліп
жатты. Оның барлығы билікке талас нәтижесі болды.
Чан Кайши өзінің ҚКП-мен, Маомен мәңгі бәсекелес екендігін түсінді ме?
Екінші дүние жүзілік соғыс соңында ол сөз берді: Қытайдағы барлық билік
әскерден азаматтық саясаткерлерге өтеді. 1948ж. Президенттік орын үшін оның
сайлау компаниясының идеясы: Қытай өз достарының шеңберінде, Қытай –
социализм мен капитал арасындағы көпір. Алайда 1949ж. Қарай белгілі болды:
Қытай маоцзедундық болады. Чан Кайши ешқайда кетпейді. Өз жақьасьарын,
демократтарды Моа билігіне тастап кетреді. Ол оларды өзімен бірге Тайваеға
алып кетті. Ол онымен олардың еркіндігі мен альтернативасын қорғап қалды.
Ол оларға тарихи гаризонт ұсынды.
Неліктен Тайвань? 1895ж. Тайваньда Қытай интелегенциясы төмендегі
прогрессистермен одағында Азиядағы бірінші республиканы жариялады – Тайвань
Демократиялық Республикасын. Чан кайши анық ұғындырғандай, қай континентте
болмасын, Қытай өмірі Сунь Ятсеннің гумандық атымен құру жалғасады.
Ешқандай қару қытайлықтардың биік рухын, жабайы мэйхуаньдығын сындыра
алмайды.
Бүкіл Қытайлық өмірге құштар эталонын, мэйхуанды көргеннен кейін, Чан
Кайши Тайваньдағы жаңа Қытай өркениетінің формуласын тапты: күшіне, мәселе
шешудегі әрекетіне, адеваттылығына, адамдық табиғаты мен орына сүйенді.
Олай болды ма әлде жоқ па, бірақ ол өзінің кішкентай мемлекеттің
индустриялды етіп, оны көркею қолбасшыларына шығарды.
Ол ауысымсыз президент пен премьер бола отырып, оның Тайваньда зі
қалаған Қытай қоғамының моделін жасайтын мүмкіндігі болды. Ол жерді
шаруалар иелігіне берді. өз жеңілісінің қателіктерін жариялап, қоғамға енді
оларды жібермей, көп көлемде Қытайдың классиалық философиясы мен әдебиетін,
ауылдық поддондықпен, қалалық бюрократизм, шінеуніктік цинизиммен
карьеризммен күресуге шақырды.[13, 230]
Ол өз қала тұрғындарынан ұлт өмірінің үш негізгі бастамасын құрметтеуді
сұрады: демократия, ғылым және этика. Ата-анаға балаларын оптимизм рухында
тәрбиелеуге, ал жастарға дүниежүзілік гуманистін оқулар мен Кофуций
енбектерін оқып, менгеруді ұсынды. Ол ұсыныстарын жүйені жүзеге асыру үшін
арал бойынша қаржы, қажетті заттарды жинай бастады.
Барлық дүниежүзілік ұлттар ҚХР-да өтіп жатқандарды катастрофа деп
санады, тек Чан Кайши емес. Дәл осы кезінде метафикалық болжам жасады:
уақыт кеңістікпен аударылып келе жатыр. Түсінетін кісілер түсінді: Чан
Кайши екі Қытайдың жақындасуын көрсетті, қытайлықтардың санасында болса да.
2.2. Жапон-Қытай соғысы
Осы кезеңде Қытайдың жағдайына көптеген әсер еткен басты фактор-
жапондық империализмнің агрессиялық орнығуы. Әлемдік кризистің үшінші
жылдығында жапондық империализм дамыды. Шығыстағы өзінің негізгі
империалистік қарсыластарының әлсіреген жағдайын және Қытайдағы әскери
әрекеттерді қолдана отырып, Азиядағы колонияльды экспансия жоспарын
тәжірибе түрінде іске асыруға кірісті.
1931ж. 18 қыркүйекте Квантун әсері Шанхайды басып алып, Солтүстік Шығыс
Қытайдың негізгі қалалары мен аймақтарын оккупациялай бастады. Нанкиндік
үкімет агрессорларға қарсылық көрсете алмады.. Чжан Сюэ-лян әскеріне
Солтүстік Қытайға соғыссыз шегіну бұйрығы берілді. Чан Кайши Халықтар
Лигасынан көмек сұрады. Совет Одағы жапондық имеприалистердің агрессиялық
акцияларын сынға алды. Ал Халықтар Лигасының ұстанымын анықтайтын Англия,
Франция және АҚШ ешқандай іш-шара қабылдамады. Себебі, олар жапондықтармен
жауланған Қытайдың Солтүстік Шығысы Жапонияның Совет Одағына шабуыл жасау
плацдармы болады деген ойда болды. Маньчжурлық сұрақты қарастыру үшін
Халықтар Лигасымен Литтон комиссиясы құрылып, тек бір жылдан кейін 1932ж.
Қыркүйекте Жапнонияның ісін агрессиялық деп бағалап, Маньчжуриядан Жапон
әскерін шығаруды ұсынды. Сонымен бірге комиссия Қытайдың осы аймақтарында
Жапонияның ерекше құқықтарын мойындауды ұсынды. [5, 210]
Нанкиндік үкіметтің халықты жаулапалушыларға төтеп беруге шақыруға
қорқуы жаңа агрессиялық актілерге әкеліп соқты. Қытайдың Солтүстік Шығысын
оккупациялауды жалғастыра беріп, жапондық жаулапалушылар 1932ж. Қаңтардық
соңында Шанхайға әскери десанттарды әкеліп түсірді. Чан Кайши үкіметі
Нанкиннан Лоянға қашып, Шаңхайдағы 19-шы әякерге соғыссыз кері шегінуге
бұйрық берді. Бірақ бұл әскердің офицерлері мен солдаттары бұйрыққа
бағынбай соғысуға шықты. Шанхайда жапондық кәсіпорындарда жұмысшыла,
сатушылар, қолөнершілер мен студенттер ереуілге шығып, еріктік отрядтарға
жағыла бастады. Жапондық әскер көптеген квраталдарды бомбылап, Шанхайдың
Чапэй жұмысшы ауданын жағып жіберді. Қоныстанған халықтың көмегімен 19-шы
әскер қаланы ақпан бойы қорғап тұрды. Тек наурыздың басында еш көмек
алмаған соң шегінуге тиісті болды.
Коминтерн, Совет Одағымен дүниежүзілік жұмысшы елдері жапондық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz