Қажығұмар Шабданұлы «Қылмыс» романы

Кіріспе
Қолданылған әдебиеттер

Қажығұмар Шабданұлы 1924 жылы бұрынғы Талдықорған облысы, Бөрлітөбе ауданының, Ақтоғай ауылында дүниеге келген. Отызыншы жылдардың аласапыранында ағайын-әулетімен, ауыл-аймағымен Қытайға ірге аударады. Ол Шің Жан жазушылар одағын құрып, негізін салушылардың бірі.
1957 жылы жазушыға “ұлтшыл” деген айып тағылып, Такламакан шөліндегі Тарым түрмесінде отырғызылады. Бұдан 1967 жылы қашып шығып, Ілеге келіп бой тасалайды. Бірақ, ұсталып қалып қайтадан қамалады. Түрмеден тек 1976 жылы ғана босап шығады. Содан, көп томдық “Қылмыс” романының циклін жазады... 1986 жылы Қажығұмарға “Кеңес Одағының шпионы” деген айып тағылып 20 жылға сотталады” (“Қазақ әдебиеті”. 9 шілде, 1999 ж. № 28).
Саналы ғұмырын тас қамауда өткізген, заман ықпалына бағынбайтын ұлтымыздың ақиық ақыны, заңғар жазушысы Қажекең “1942 жылы Үрімжі педагогикалық мектебіне оқуға келеді. 1944 жылы осы оқу орнында оқи жүріп, өлең жаза бастайды. 1951 жылдан бастап, алғашында одақ журналында істеп, кейін Шін Жаң әдебиет-көркемөнер бірлестігінде жұмыс атқарады. Осы кезде “Біздің үй”, “Көктем”... жинағын, өлеңдерін бастырады. 1954 жылы “Бақыт жолында” атты повесін жариялайды. 1956 жылы орталық ұлттар баспасында (Пекин) “Өлеңдер мен дастандар” деген жыр жинағы жарық көреді. Бұдан сырт, “Әңгіме адам образы жайында”, “Поэзиямыздың кенжеліктері” сын мақалалары шығады. Автор кейін келе прозаға ойысып, “Қылмыс” романын жазуға кіріседі (“Қазақ әдебиеті тарихынан таңдамалы үлгілер”, А.Кірішбаев. 2 том, Шін Жаң университеті баспасы). Қазір “Қылмыс” романының Қытайда екі кітабы баспадан шығып, үшіншісі жөргегінде “тұншықты”.
Профессор Оразанбай Егеубаевтың айтуына қарағанда, табанының топырағын көзге сүртер қасиетті Қажекем кепілге шығыпты. Түрмеде де тегін жатпапты. “Қылмыстың” 6 кітабының, “Пана” романының, “Қанішер түс” повесінің соңғы нүктесін қойыпты. Енді осы толғағы ашты туындыларын талан-тараж етпей туған елде толық шығаруды армандайтын сияқты.
“Қылмыс” романының бірінші кітабы Шін Жаң халық баспасында (Үрімжі) 1982 жылы алғаш рет 15 мың таралыммен басылған. Екінші кітабы (жоғарыдағы айтылған баспада) 1985 жылы 20 мың таралыммен бірінші рет басылған.

1. Бердібаев Р. Қазақ тарихи романы. - Алматы: Ғылым, 1979.
2. Бердібаев Р .Тарихи роман. - Алматы: Санат. 1997.
3. Сыдықов Т. Қазақ тарихи романы. - Алматы: Ер Дәулет. 1996.
4. Елеукенов Ш. Қазақ әдебиеті тәуелсіздік кезеңінде. – Алматы: Алатау, 2006. – 352 б.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СЕМЕЙ ҚАЛАСЫНЫҢ ШӘКӘРІМ АТЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

РЕФЕРАТ

ТАҚЫРЫБЫ:Қажығұмар Шабданұлы Қылмыс романы

Орындаған: Имангаликова Жанерке

Тексерген: Сабырбаева Р.Қ

Семей 2015ж

Қажығұмар Шабданұлы 1924 жылы бұрынғы Талдықорған облысы, Бөрлітөбе ауданының, Ақтоғай ауылында дүниеге келген. Отызыншы жылдардың аласапыранында ағайын-әулетімен, ауыл-аймағымен Қытайға ірге аударады. Ол Шің Жан жазушылар одағын құрып, негізін салушылардың бірі.
1957 жылы жазушыға "ұлтшыл" деген айып тағылып, Такламакан шөліндегі Тарым түрмесінде отырғызылады. Бұдан 1967 жылы қашып шығып, Ілеге келіп бой тасалайды. Бірақ, ұсталып қалып қайтадан қамалады. Түрмеден тек 1976 жылы ғана босап шығады. Содан, көп томдық "Қылмыс" романының циклін жазады... 1986 жылы Қажығұмарға "Кеңес Одағының шпионы" деген айып тағылып 20 жылға сотталады" ("Қазақ әдебиеті". 9 шілде, 1999 ж. № 28).
Саналы ғұмырын тас қамауда өткізген, заман ықпалына бағынбайтын ұлтымыздың ақиық ақыны, заңғар жазушысы Қажекең "1942 жылы Үрімжі педагогикалық мектебіне оқуға келеді. 1944 жылы осы оқу орнында оқи жүріп, өлең жаза бастайды. 1951 жылдан бастап, алғашында одақ журналында істеп, кейін Шін Жаң әдебиет-көркемөнер бірлестігінде жұмыс атқарады. Осы кезде "Біздің үй", "Көктем"... жинағын, өлеңдерін бастырады. 1954 жылы "Бақыт жолында" атты повесін жариялайды. 1956 жылы орталық ұлттар баспасында (Пекин) "Өлеңдер мен дастандар" деген жыр жинағы жарық көреді. Бұдан сырт, "Әңгіме адам образы жайында", "Поэзиямыздың кенжеліктері" сын мақалалары шығады. Автор кейін келе прозаға ойысып, "Қылмыс" романын жазуға кіріседі ("Қазақ әдебиеті тарихынан таңдамалы үлгілер", А.Кірішбаев. 2 том, Шін Жаң университеті баспасы). Қазір "Қылмыс" романының Қытайда екі кітабы баспадан шығып, үшіншісі жөргегінде "тұншықты".
Профессор Оразанбай Егеубаевтың айтуына қарағанда, табанының топырағын көзге сүртер қасиетті Қажекем кепілге шығыпты. Түрмеде де тегін жатпапты. "Қылмыстың" 6 кітабының, "Пана" романының, "Қанішер түс" повесінің соңғы нүктесін қойыпты. Енді осы толғағы ашты туындыларын талан-тараж етпей туған елде толық шығаруды армандайтын сияқты.
"Қылмыс" романының бірінші кітабы Шін Жаң халық баспасында (Үрімжі) 1982 жылы алғаш рет 15 мың таралыммен басылған. Екінші кітабы (жоғарыдағы айтылған баспада) 1985 жылы 20 мың таралыммен бірінші рет басылған.
Кейіпкерлері: Биғабыл, Жаппар, Балпаң, Құрман, Бекназар, Құлназар, Байназар, Айсапа, Нұрсапа, Мейіз ана, Құйқа, Кенжесары, Нұржан, Мәрия, Сымайыл, Күмісжан, Рақым, Гүлжан (Күле апа), Қуандық, Бигелді, Биғазы, Биғадыл, Биғайша, Бижан, Байжұрқа, Жанқожа, Марқа, Есқазы, Мұқамеди, Мұқамәдиян (Мәдиян), Тәби, Көкитан, Майлы (Атытеріс), Әспет, Болтай, Қайныш, Минаж (Ноғай саудагер), Санапбай, Ақтай, Бүбіқан, Жанжүкен, Баянбай, Мамырқан, Камал, Шанақбай, Қабыкен, Мәкен, Қайысбек, Балбике, Жұмабек, Төреқан, Рақима, Омар, Бағила, Тіндай, Ілдай (Жангөдай солаңның балалары), Жамал, Зейнолла, Әлімжан қожа, Жебесін, Жебежан, Мұса, Бекбосын, Ғарифолла, Бекеш, Ақан, Жолдыбай, Шың Шысай (өлке бастығы), Жанас, Нәсиқан, Жәмила, Дәметкен (Дәмеш), Қанипа, Атабай, Нәбиолла, Керім (аудан әкімі), Құрышбек, Нұрасыл, Күнтуған, Қалым, Арыстанбек, Шәріпқан төре, Айтбек, Қапас балуан, Қыдырмолла, Дәулет, Мақат, Тынысқан, Құрман (Қоңыз), Елсадық, Есімқан үкірдай, Сүлеймен батыр, Оспан мерген (батыр), Ғарыпбек, Жарбол, Әділбек, Кәкімбай (Кәкім), Кеңесжан, Бағдарқан, Құрышбек, Ерсұлтан, Сәду, Оралқан, Тілеуқан, Алмен, Сәдуақас, Қуат, Халима, Ынтықбай, Салық, Өмірбек, Бексапа, Шақан, Қабен, Серәлі, Омарқан, Асылқан, Әмірқан, Әшім, Исүп Қасым (ұйғыр оқушы), Таңжарық ақын, Әбдікерім ақын, Асылбай, Түгелбай, Момынбай, Нұрия, Күлан, Дәлелқан Сүгірбайұлы, Ақай, Сұлубай, Бүркітбай, Сәбит, Репқат, Қалибек, Камен, Әбдіғұпыр (ұйғыр тыңшы), Мақай, Исқан, Қабдолла...
"Қылмыс" романы ХХ ғасырдың басынан бастау алған ұланғайыр қазақ даласын "Темір ноқта", "Қайыс ноқта" аталған екі зорекер ел ала сызықпен бөлген екі бетте жасаған киіз туырдықты қоңырқай халықтың сергелдең өмірінен сыр шертеді.
Романның әлқисасы "Құдыретті "Тергеушім", өтірік қоссам тас төбемнен ұрыңыз!
Атым - Биғабыл, әкем - Жаппар ғой. Жаппардың әкесінің әкесі - Балпаң деген кісі, алыпсоғар би де азулы бай болған екен..." - деп басталады. Қыбырлаған қимыл, әр істеген істері "Қылмысқа" баланып, оны құдыретті "Тергеушіге" қадағалап тапсырумен, жіліктелген тараулардың шиелі түйіні шешіліп отырады.
Балпаңнан тараған қасқырдай төрт ұлдың тұңғышы Құрман болыпты. Ол қойдан қоңыр мінезімен қоңыр күйлі домбырашы екен де ерте үйленіп еншіге берген аз малын серілік құрып құтайта алмай, ақыры бай інілеріне жалбарынды жалшылыққа тұрыпты. Осылай көген көзденіп жүріп бірде түйеден құлап, мерт болыпты да қырық жасты қанағат етіп, қараңғы дүниеге кетіп "Қылмыстан" құлан таза құтылыпты. Мирасқа қалған "Қалың" малы "жетісі" мен "қырқынан" аспай құрыпты. Оның ошақтың бұтындай қызыл борбай үш ұлы бесіктен белі шықпай жатып-ақ "Қылмысқа" кіріптар болыпты. Атаманы - Жаппар кіші әкелерінің қой қора төбесіндегі бұта- шырпыларды шөкімдеп ұрлап, қырық шоқпыт етіп, пешке өртеп таусыпты. Отты аяғымен көсеп жіберіп "Апа, насыбайым тоңып кетті!" - дейтін көрінеді. Жесір ананың өмірі үшін, дүниеде жас жетімдердей жауыз қылмыскер жаралмаған болса керек. Мейіз ана өзінің иесіз үйінің жұмысын тастай салып, бай қайындарынан еріксіз көмек сұрауға кетеді екен. Осы азын-аулақ "көмектің" ақыры оны күңдікке айналдырыпты. Ақ шұнақ аяздың шақылдап тұрған бір кешінде түйе тайлы мұзға қарамай, тал тоқып шегенделген таяз құдықтан су ала беріп, ажал түртіп абайсызда күп беріпті. Сөйтіп, өз құрсағынан шыққан балаларын зар қақсатып, ләм демей, рақымсыз, ызғарлы күйінде, кішкентайларын есіркемей, тым болмаса, маңдайларынан ақтық бір рет сипамай, бір жымимай тас болып қатып, панасыз иен құмға тастап мәңгілікке көз жұмыпты. Қорғансыз қалған үш жетімді қолдарынан жетелеп үш әкесі үш жаққа әкетіпті. Бай үйлері өз үйлерінен де кедей, өз үйлерінен де суық, өз лашықтарынан айтуға тіпті тіл жетпестей тар сезіліпті. Бірін-бірі іздеп тұра-тұра қашысады екен. Ағалы-інілердің өзара аңсауынан туған бұл "қылмыстарын" кіші апалары мықтап жазалап, онысын көлденең көзден жасырып, жасырын істепті. Мұндай епті таяққа епсіз бақырудың керегі қанша, еппен ғана жылап айырылысып жүріпті. Дегенмен, күндер өте қылмысқа әбден кәніккен қулар ересек тартқан сайын көбірек көрісіп, "қылмысқа" да көбірек бататын болыпты. Жазалауға үлгіртпей, үйден қашып "әке-шешесінің" ашуы басылғанша дала кезетінді тауыпты. Мұндай ытқу жиілей берген соң, кіші әкесі Бекназар "шүйке бас" әперіп, Жаппардың кезеген аяғын оңдырмай тұсауды ойлапты.
Қазақтың ру-бұтақ қуалап танысатын қарапайым қаншылдық әдеті бар-ау, бірақ, соны ру төрелері ірткіш уға айналдырғалы қашан. Сол рушылдық уы сүйегіне сіңе уланып, өзара ырылдасумен өткен қазақтан көп ұрылған халық жоқ-ақ шығар! Жұңғар хандығынан жүз жылдап жеген ұмытылмас соққылар тек сол рудың - сол рушылдықтың ғана кесірі емес пе. Бекназар да сол уды мәпелеушілердің бірі екен. Ірге күшке салып, момын кедей ауылды малға даумен жығып, жеңістің соңын түлкі еппен құдалыққа айналдырып, 12 жасар Күмісжанды Атаманға атастырыпты. Қасқыр боп келіп түлкіге, түлкі боп келіп қасқырға айналып кететін қулықпен құдаласып, көп ұзамай құл байлайтын "қазық" болып Сымайылдың қызы Жаппарға ұзатылыпты. Жасынан жұмыстың ауырын көріп, азаптың соққысын тартқан Күмісжан еңбекқұмар, пысық келін болатын. Осы қасиетімен кісі менсінбейтін Кенжесарыға да жағыпты. Жын қуып кетпеу үшін Нұрсапаны да үйлендіріпті. Сорлыға сойыл бұрын тиетіні белгілі ғой, асыл жарының қызығына қанбай-ақ солдатқа алыныпты. Содан үш жыл бойы жер қазды ма, жоқ ақ патшаның көрін қазды ма, әйтеуір, аман-сау ауылға келеді де "кебін" киісі орысша болғандықтан "жетім орыс" атаныпты. Нұкең кейде еріккенде шойын сағатына бағындырып намазға жығылғандарды ашықтырып ойнапты. Жаусыраған жегжаттары қансыздығын айтып шапқа түрткенде "қан жоқ болса, қан ішкізетінбедіңдер! Дейтін көрінеді. Осындай алақұйындығымен мықты қазыққа да байланбай, дайын асқа тік қасық болмай, күйеусіз келген келінді қайтарып жіберу қылмысын өткізіпті. "Ақ батаны бұзған" күнәсі үшін, қылмыстың "ақ" жазасын алып, оған оба қосылып құсадан опат болыпты. Сонда да Құрман әулетінің тұқымы шыр айналдырған қырсық шырмауынан құтыла алмапты. "Шала болып қалды" дегендей оңбаған оба тағы бірнешеудің нәзік жандарын жалмапты. Осы тұқымнан жалғыз құлазып қалған Жаппар қырсыққа қатты ызаланыпты да бұтартарын мініп, енді оны өзі іздейтін болыпты. Ұрынарға қара таппаған қылмыскер бейкүнә қыз-келіншектерге қырғидай тиіпті. Сөйтіп, желауыздардан "жынды Жаппар" атаныпты. Мезгілі жетті ме, Мәдиян дейтін қызды алып, қайтадан үйлі-баранды болған соң, қырсық іздеуден пышақкесті тиылыпты. "Би" мен аталатын бес баланың атасы болып, "жыны қағылыпты".
Биғабыл анда-санда зәрулігі болмаса сөйлемейтін болғандықтан, айналасындағылар оны "Мылқау" десіпті. Бірақ, ішінде бәрі сайрап тұрады екен. Бір кесім етке зар болған етбауыр туыстары Жаппардан ырымдап бала сұрағанда басқасынан "Мылқаудың" базары жүріпті. Өкіл әке-шешелері оның бал тілін қызықтап, әр түрлі талаптар қойса да шамасынша бәрін орындауға тырысыпты. Алайда, "маған бала болсаң, Жаппарды боқта. Мәдиянды тілде!" дейтін қайрап салуға келгенде "ішмерездігіне" басып, қасарысады екен де қысағанда қыстығып жылайтын көрінеді. Тіпті, тамаққа шақырса бармай, тіс айқастырмайтынды тауыпты. Осылайша "Әдепті" баладан ши шығыпты, бірнеше үйге барса да байыздамай, кесірлі басы қылмысқа тартуын қоймапты.
Жаппар жиған тері-терсегін базарлай жүріп, қаладағылармен үйір айқастырыпты. Өзін қызылдар жүргізген сайқал саясаттың ұшығы да шалыпты. Оған ауылдың әпербақан шолақ белсенділері түрткі болыпты. Жылы орнын сол сойқандар түртпектеп суытыпты. "Ленин", "Сталин", "Жаппар", "Құмар" - деп қара танып келе жатқан Биғабылдың шала сауаты ашылмай жер аударылыпты. Бұл кездегі "қайыс ноқтаның" халі де тым мәз емес екен. Шәушекте бұлар сияқты қашқындар қара қарғадай қаптапты. Аттап басқан жерде қарақшылық, зорлық-зомбылық, жұмыссыздық, ашаршылықтың соңы адам сатуға дейін барыпты. Осындай жантүршігерліктен жүрегіне жүк түскен қашқындар бұрын-соңдысы жиналып үйірімен қатыгез қаладан қашықтапты. Қайда барса да Қорыттың көрі екендігін іштерінен сезіп, құдайдың басқа салмағын көруге мойындарын ұсыныпты. Жаппар тәуып болып, ел ақтап ем жүргізіп, қоралы жанның қамын күйттепті.
Жаппар кез-келген несібесін қаңбақша кезіп жүріп заузатыман тере беріпті, күйі төмендегенде табылған малдың қанын қайнатып неме қуырып, қолы жетсе ұнның кебегін қанмен илеп, қалаш жасап жепті. Аңқаулығымен қолындағы асылынан да айырылып соры қайнап жүріпті. Қашанда жұт жеті ағайындылығын қойған ба. Жұттан қалған адамның өзіде, көзі де жұт сияқты. Бүйірі толып ас ішу бір бұлыңғыр арман болыпты. Жәкеңнің құйрығы дөрбілжінге келгенде қоныс тауыпты. Туыс-жегжаттарымен табысып, тамырын тереңдетсе керек. Тұрмыс деген - күрес қой. Күреспесең күн көре алмайсың! Тұрмыс-тіршілік үшін лазу. Биғабыл осы жерде мектеп табалдырығын аттапты. Бұрынғы күнәсі кілең көр көкіректікпен істелсе, енді осы жерден қылмыстың көкесін оқу арқылы танытуға таған қалапты. Диуана жүрегін де қылмысқа толтыра іштей ерегесіп, сынбайтын құйтырқы мінезді қалыптастыра бастапты.
Билік басына жаңа өкімет келсе де ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.