Ауыспалы егістерде топырақтағы органикалық заттардың баланысын есептеу
І НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Ауыспалы егістерде топырақтағы органикалық заттардың баланысын есептеу
4.1. Ауыспалы егістер туралы жалпы түсінік.
4.2. Ауыспалы егістерді жіктеу
4.3. Ауыспалы егістегі аралық дақылдар
4.4 Ауыспалы егісті енгізу жəне игеру
4.5 Топырақтың органикалық заттары
4.6 Ауыспалы егістерде топырақтағы органикалық заттардың балансын есептеу
ІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ІІІ ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Ауыспалы егістерде топырақтағы органикалық заттардың баланысын есептеу
4.1. Ауыспалы егістер туралы жалпы түсінік.
4.2. Ауыспалы егістерді жіктеу
4.3. Ауыспалы егістегі аралық дақылдар
4.4 Ауыспалы егісті енгізу жəне игеру
4.5 Топырақтың органикалық заттары
4.6 Ауыспалы егістерде топырақтағы органикалық заттардың балансын есептеу
ІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ІІІ ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Ауыспалы егіс деп территоия жəне уақыт бойынша немесе тек уақыт бойынша, ғылыми негізде ауылшаруашылық дақылдары мен парлардың алмасуын айтады. Ауыспалы егістің негізі болып шаруашылықтың егіс көлемінің құрылымы саналады. Шаруашылықтың егіс көлемінің құрылымы дегеніміз əр түрлі ауылшаруашылық дақылдары мен парлар көлемінің жалпы егіс көлеміне пайызбен алынған арақатынасы.Шаруашылықтың егіс көлемінің құрылымы негізінен оның өркендеу бағытына, жер көлеміне, алдына қойған мақсатына тікелей байланысты.
Ауыспалы егіс өндірістік маңызы бар бірнеше міндеттерді шешуге
тиісті:
- ауыспалы егіс шаруашылықтың барлық жер көлеміне құрылуы қажет жəне ол жерлерді тиімді пайдалануға мүмкіндік беруі керек.
- топрақтың құналылығын арттыруға, сөйтіп ауылшаруашылық дақылдарының өнімін жоғарылатуға тиісті.
- шаруашылықтағы барлық техникаларды, ауыл шаруашылығы
машиналары мен құралдарын тиімді пайдалануға мүмкіндік туғызуы шарт.
- топырақты жел жəне су эрозияларыынан қорғауға тиіс.
- топырақты арамшөптерден, зиянды жəндіктер мен ауру
қоздырғыштардан тазартуға, яғни танаптың фитосанитарлық жағдайын
жақсартуға жол ашу керек.
Міне, осы міндеттер орындалғанда ғана ауыспалы егістер шаруашылыққа пайдалы болады. Бір танапта ұзақ уақыт өсірілетін ауылшаруашылық дақылын үзіліссіз себілетін дақыл деп атайды. Дақылды жылда бір танапқа себе берсе, оның өнімі азаяды, тіпті тыңайтқыштар жеткілікті мөлшерде бірлесе де өнімнің төмендеуі. Дəнді дақылдарды бір орнында үзіліссіз сепкенде олардың өнімділігі орташа есеппен алғанда 1,5-2,0 есе кемиді. Танапта бір дақылды үзіліссіз себу тек дəнді дақылдардың ғана емес, сондай-ақ отамалы дақылдарында түсімін азаятындығы іс жүзінде дəлелденіп отыр. Егер шаруашылықта бір ғана дақыл өсірілетін болса, оны монокультура дейді. Қазіргі уақытта жекеменшік шаруашылықтарында бір ғана дақыл өсіруді дағды қылып жүр, бұл өндіріске монокультура кеңінен кірді деген сөз. Егіншілікте дақылдарды қайталап себу жиі кездеседі. Бір танапта ауыспалы егістің айналу кезеңінен кем уақытта өсірілетін ауыл шаруашылық дақылын қайталанып себілетін дақылдар дейді.
Ауыспалы егіс өндірістік маңызы бар бірнеше міндеттерді шешуге
тиісті:
- ауыспалы егіс шаруашылықтың барлық жер көлеміне құрылуы қажет жəне ол жерлерді тиімді пайдалануға мүмкіндік беруі керек.
- топрақтың құналылығын арттыруға, сөйтіп ауылшаруашылық дақылдарының өнімін жоғарылатуға тиісті.
- шаруашылықтағы барлық техникаларды, ауыл шаруашылығы
машиналары мен құралдарын тиімді пайдалануға мүмкіндік туғызуы шарт.
- топырақты жел жəне су эрозияларыынан қорғауға тиіс.
- топырақты арамшөптерден, зиянды жəндіктер мен ауру
қоздырғыштардан тазартуға, яғни танаптың фитосанитарлық жағдайын
жақсартуға жол ашу керек.
Міне, осы міндеттер орындалғанда ғана ауыспалы егістер шаруашылыққа пайдалы болады. Бір танапта ұзақ уақыт өсірілетін ауылшаруашылық дақылын үзіліссіз себілетін дақыл деп атайды. Дақылды жылда бір танапқа себе берсе, оның өнімі азаяды, тіпті тыңайтқыштар жеткілікті мөлшерде бірлесе де өнімнің төмендеуі. Дəнді дақылдарды бір орнында үзіліссіз сепкенде олардың өнімділігі орташа есеппен алғанда 1,5-2,0 есе кемиді. Танапта бір дақылды үзіліссіз себу тек дəнді дақылдардың ғана емес, сондай-ақ отамалы дақылдарында түсімін азаятындығы іс жүзінде дəлелденіп отыр. Егер шаруашылықта бір ғана дақыл өсірілетін болса, оны монокультура дейді. Қазіргі уақытта жекеменшік шаруашылықтарында бір ғана дақыл өсіруді дағды қылып жүр, бұл өндіріске монокультура кеңінен кірді деген сөз. Егіншілікте дақылдарды қайталап себу жиі кездеседі. Бір танапта ауыспалы егістің айналу кезеңінен кем уақытта өсірілетін ауыл шаруашылық дақылын қайталанып себілетін дақылдар дейді.
1. Əрінов Қ.Қ, Өсімдік шаруашылығы практикумы, Ақмола, 1996.
2. Байзаков С.Б., Медведев А.Н., Искаков С.И. Лесные культуры,
Алматы, 2006.
3. Бараев А.И., Почвозащитная система земледелия, Алма-Ата, 1985
4. Богарное земледение (коллектив авторов), Алматы, 1976.
5. Дояренко А.Г. Факторы жизни растений, М:, 1966.
6. Дюсенбеков З.Д. Агроэкологический потенциал горного земледелия
северного Тянь-Шаня, Алматы, 1980.
7. Дурасов А.М.,Тазабеков Т.Т. Почвы Казахстана, Алма-Ата 1981.
8. Егіншіліктегі топырақ қорғау жүйесі, (жалпы редакциясын басқарған
А.И.Бараев), Алматы, 1997.
9. Жаңабаев Қ.Ш Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру
технологиясы Алматы, 1994.
10. Жаңабаев Қ.Ш Қазақстанда жиі кездесетін арамшөптер жəне олармен
күрес, Алматы, 1994.
11. Жаңабаев Қ.Ш Жаздық бидай “Егіншілікте өнім сапасын арттыру»,
Алматы 1980.
12. Жаңабаев Қ.Ш. Агрономия негіздері (оқулық), Астана, 2007.
13. Зенкова Е.М. Севооброты и плодародие почв, Алма-Ата, 1979.
14. Ковалев Н.Д. Основы агрономии, М:,1968.
15. Можаев Н.И., Өсімдік шаруашылығы (оқулық), Ақмола, 1993.
16. Основы земледелия под общей редакцией В.Н.Прокошева,М:,1975.
2. Байзаков С.Б., Медведев А.Н., Искаков С.И. Лесные культуры,
Алматы, 2006.
3. Бараев А.И., Почвозащитная система земледелия, Алма-Ата, 1985
4. Богарное земледение (коллектив авторов), Алматы, 1976.
5. Дояренко А.Г. Факторы жизни растений, М:, 1966.
6. Дюсенбеков З.Д. Агроэкологический потенциал горного земледелия
северного Тянь-Шаня, Алматы, 1980.
7. Дурасов А.М.,Тазабеков Т.Т. Почвы Казахстана, Алма-Ата 1981.
8. Егіншіліктегі топырақ қорғау жүйесі, (жалпы редакциясын басқарған
А.И.Бараев), Алматы, 1997.
9. Жаңабаев Қ.Ш Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру
технологиясы Алматы, 1994.
10. Жаңабаев Қ.Ш Қазақстанда жиі кездесетін арамшөптер жəне олармен
күрес, Алматы, 1994.
11. Жаңабаев Қ.Ш Жаздық бидай “Егіншілікте өнім сапасын арттыру»,
Алматы 1980.
12. Жаңабаев Қ.Ш. Агрономия негіздері (оқулық), Астана, 2007.
13. Зенкова Е.М. Севооброты и плодародие почв, Алма-Ата, 1979.
14. Ковалев Н.Д. Основы агрономии, М:,1968.
15. Можаев Н.И., Өсімдік шаруашылығы (оқулық), Ақмола, 1993.
16. Основы земледелия под общей редакцией В.Н.Прокошева,М:,1975.
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі
Семей қаласының Шәкәрім атындағы Мемлекеттік Университеті
БӨЖ
Тақырыбы: Ауыспалы егістерде топырақтағы органикалық заттардың баланысын есептеу
Орындаған:Манап. Ф
Тексерген: Сагындыков С.Н
Топ;АГ-213
2015 жыл
ЖОСПАР
І НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Ауыспалы егістерде топырақтағы органикалық заттардың баланысын есептеу
4.1. Ауыспалы егістер туралы жалпы түсінік.
4.2. Ауыспалы егістерді жіктеу
4.3. Ауыспалы егістегі аралық дақылдар
4.4 Ауыспалы егісті енгізу жəне игеру
4.5 Топырақтың органикалық заттары
4.6 Ауыспалы егістерде топырақтағы органикалық заттардың балансын есептеу
ІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ІІІ ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
4.1. Ауыспалы егістер туралы жалпы түсінік.
Ауыспалы егіс деп территоия жəне уақыт бойынша немесе тек уақыт бойынша, ғылыми негізде ауылшаруашылық дақылдары мен парлардың алмасуын айтады. Ауыспалы егістің негізі болып шаруашылықтың егіс көлемінің құрылымы саналады. Шаруашылықтың егіс көлемінің құрылымы дегеніміз əр түрлі ауылшаруашылық дақылдары мен парлар көлемінің жалпы егіс көлеміне пайызбен алынған арақатынасы.Шаруашылықтың егіс көлемінің құрылымы негізінен оның өркендеу бағытына, жер көлеміне, алдына қойған мақсатына тікелей байланысты.
Ауыспалы егіс өндірістік маңызы бар бірнеше міндеттерді шешуге
тиісті:
- ауыспалы егіс шаруашылықтың барлық жер көлеміне құрылуы қажет жəне ол жерлерді тиімді пайдалануға мүмкіндік беруі керек.
- топрақтың құналылығын арттыруға, сөйтіп ауылшаруашылық дақылдарының өнімін жоғарылатуға тиісті.
- шаруашылықтағы барлық техникаларды, ауыл шаруашылығы
машиналары мен құралдарын тиімді пайдалануға мүмкіндік туғызуы шарт.
- топырақты жел жəне су эрозияларыынан қорғауға тиіс.
- топырақты арамшөптерден, зиянды жəндіктер мен ауру
қоздырғыштардан тазартуға, яғни танаптың фитосанитарлық жағдайын
жақсартуға жол ашу керек.
Міне, осы міндеттер орындалғанда ғана ауыспалы егістер шаруашылыққа пайдалы болады. Бір танапта ұзақ уақыт өсірілетін ауылшаруашылық дақылын үзіліссіз себілетін дақыл деп атайды. Дақылды жылда бір танапқа себе берсе, оның өнімі азаяды, тіпті тыңайтқыштар жеткілікті мөлшерде бірлесе де өнімнің төмендеуі. Дəнді дақылдарды бір орнында үзіліссіз сепкенде олардың өнімділігі орташа есеппен алғанда 1,5-2,0 есе кемиді. Танапта бір дақылды үзіліссіз себу тек дəнді дақылдардың ғана емес, сондай-ақ отамалы дақылдарында түсімін азаятындығы іс жүзінде дəлелденіп отыр. Егер шаруашылықта бір ғана дақыл өсірілетін болса, оны монокультура дейді. Қазіргі уақытта жекеменшік шаруашылықтарында бір ғана дақыл өсіруді дағды қылып жүр, бұл өндіріске монокультура кеңінен кірді деген сөз. Егіншілікте дақылдарды қайталап себу жиі кездеседі. Бір танапта ауыспалы егістің айналу кезеңінен кем уақытта өсірілетін ауыл шаруашылық дақылын қайталанып себілетін дақылдар дейді.
Ауыспалы егіс айналымы деп оның нобайына сəйкес барлық дақылдар мен пардың əр бір танапта болып өз орнына қайтып келу мерзімін айтады. Мысалы, үш танапты ауыспалы егістің айналымы үш жылда, бес танаптікі бес жылда бітеді, ал дақылдар мен пардың жыл сайын танаптарда ауысып тұру жоспарын ауыспалы егістің айналым кестесі деп атайды. Барлық ауылшаруашылық дақылдарын қайталанып себуге төзімділігі жөнінен үш топқа бөлуге болады. Біріншісі - қайталап себуді жақсы көретін дақылдар (мақта, картоп). Оларды бір орынға бірнеше жыл қатарынан себуге немесе отырғызуға болады. Одан өнім түсімі онша төмендей қоймайды. Бірнеше ауылшаруашылық дақылдарын бөлек-бөлек өсіретін ауыспалы егіс танабын құрама танап деп атайды. Екінші топты қайталап себуді орташа көтеретін дақылдар құрайды (дəнді масақты дақылдар), ал үшінші топқа қайталап себуді нашар көтеретін, немесе тіпті көтермейтін дақылдарды жатқызуға болады (күнбағыс, зығыр жəне басқалар). Ауыспалы егістің алмасуынан уақытша шығарылған танапты шықпа танап дейді. Əдетте шықпа танапқа көпжылдық шөп егілген танап қалдырылады. Мысалы, жоңышқа егілген танап 4-5 жыл ауыспалы егістен шығарылып тасталады. Бұл мерзімі өтіп, жер тыңайғаннан кейін шөп танабы ауыспалы егіске қайтадан енгізіледі де, оның орнына басқа бір танапқа жоңышқа себіліп ауыспалы егістен шығарылады. Ауыспалы егістегі алмасу тəртібі бойынша берілген ауыл шаруашылық дақылдары мен парлардың тізбегін ауыспалы егіс нобайы (схемасы), ал 2-3 əр түрлі дақылдардан, оның ішінде пардан, тұратын ауыспалы егістің бір бөлігін оның буыны деп атайды. Ауыспалы егіс бір, екі жəне үш буындардан тұруы мүмкін. Ауыспалы егістің пар, отамалы, шөп буындары болады. Дəнді масақты дақылдарды бір танапқа үзіліссіз ауыстырмай себу олардың тат, қаракүйе ауруларының, сұр көбелек зиянкесінің кең тарауына жол ашады. Бір орынға ауыстырмай себе берсе тек жоғарыда аталған дақылдар емес, басқада өсімідктер ауруға шалдығып, зиянкестерден зардап шегеді. Мысалы, қырыққабатты үнемі бір орынға себу кила ауруының дамуына апарып соқса, ал мақта - солдырма ауруына, зығыр - фузариоз, күнбағыс - жалған ұнтақ ауруларына шалдығады. Арамшөптер басым өскен жағдайда мəдени өсімдіктерді көлеңкелеп, оларға жарықты аз түсіреді, сондықтан фотосинтез процесі нашарлайды, сол себепті органикалық өнім күрт төмендейді. Мысалы, жаздық дақылдар үнемі қайталап егілген жерде жаздық арамшөптерге жақсы жағдай туып, олардың саны өсе береді. Ал, сол жерге күздік бидай, əсіресе күздік қарабидай егілсе, жаздық арамшөптер күрт азаяды, себебі күздік дақылдар қыркүйек айында егіледі, олар қысқа дейін тамырланып түптеніп кетеді де, көктемде ерте көктеп жаздық арамшөптерден бұрын жетіліп, оларды өздерінің көлеңкесінде қалдырады. қалған арамшөптер жөнді өсіп-жетіле алмай, көбінесе өліп қалады. Ал күздік бидай бір жерге қайталанып егіле берсе, онда күзде өсетін арамшөптерге қолайлы жағдай жасалады. Күзде өсетін арамшөптер күздік бидаймен бірге өніп шығады да, өсіп жетілуі жөнінен бидайдан қалмайды. Бидай пісіп ораққа ілінгенше арамшөптер дəнін төгіп үлгереді, ал келесі жылы олар бұл жерде бірнеше есе көбейеді. Күздік бидайды бір танапқа қайталап сепкен сайын күзде өніп шығатын арамшөптердің саны арта береді.
4.2. Ауыспалы егістерді жіктеу
Ауыспалы егістерден алынатын өнім түрлері бойынша оның типі анықталады. Осы белгісі бойынша ауыспалы егістер егістік, малазықтық жəне арнайы болып үшке бөлінеді. Негізінен астық, техникалық дақылдар жəне картоп өсіруге арналған ауыспалы егісті егістік ауыспалы егіс дейді. Бұл ауыспалы егіс типінде аталған дақылдар осындағы бүкіл егіс көлемінің жартысынан артығы болуы керек. Малазықтың ауыспалы егіс дегеніміз негізінен малазықтық дақылдар (біржылдық жəне көпжылдық шөптер, сүрлемдік жүгері, малазықтық тамыржемісті дақылдар) өсірілетін ауыспалы егіс. Малазықтық дақылдардың ауыспалы егістегі сыбағалы салмағы 50 пайыздан кем болмауы шарт. Малазықтық ауыспалы егіс мал фермасы жанындағы жəне шабындық- жайылымдық болып екі түрге бөлінеді. Ферма жанындағы ауыспалы егіс дегеніміз танаптары мал фермаларына жақын орналасып, жем-шөп дайындауға арналған малазықтық ауыспалы егіс. Олар негізінен шырынды, көк балауса жəне жасыл конвейр мал азықтарын дайындайтын дақылдарды өсіруге арналған. Шабындық-жайылымдық ауыспалы егісі шабындық жəне мал жайылымы үшін негізінен көпжылдық жəне біржылдық шөптер өсірілетін малазықтық ауыспалы егіс. Ауыспалы егістің бұл түрі ірі жем шөп, яғни пішен даярлау жəне малдарды жаю үшін арналған..Арнайы ауыспалы егіс деп егіп-өсіруі үшін арнайы жағдайлар мен агротехниканы керек ететін дақылдар өсірілетін ауыспалы егісті айтады. Бұған күріш, темекі, көкөністер жəне топырақты эрозиядан қорғауға арналған ауыспалы егістер жатады. Мысалы, күріш егу үшін танаптар ерекше дайындалады, оны егетін атыздар тақтайды тегіс болуы керек, əйтпесе атызды сумен толтырғанда, судың қалыңдығы оның əр тұсында əр түрлі болып қалуы мүмкін, ондай жағдайда дақылдың өнімі күрт төмендейді. Көкөніс, темекі егу үшін де топырақты өте жақсылап баптау керек, бұл егістерден алынатын өнімдерді адам тікелей пайдаланылатын болғандықтан мұндай дақылдарға минералдық тыңайтқыштарды таңдап беру керек. Бұл ауыспалы егісте егілетін дақылдар қол күшін көп қажет етеді. Сондықтан өнімді мол алатындай етіп қажетті жағдай жасап, яғни уақытысында суарып, жөндеп күтпесе арнайы ауыспалы егіске себілген дақылдар оларды өсіруге жұмсалған қаражатты өтей алмай, шаруашылыққа зиян əкелуі мүмкін. Топырақ қорғау ауыспалы егісі деп ауылшаруашылық дақылдарының құрамы, орналасуы жəне айналымы топырақты эрозияданн қорғауды қамтамасыз ететін ауыспалы егіс. Топырақ эрозиясына қарсы қолданылатын арнайы ауыспалы егіс танаптарында дақылдар жолақтарға бөлініп орналасады. Мұндай ауыспалы егістер Қазақстанның далалық ашық аймақтарындағы топырағы жеңіл, желі күшті соғатын аудандарда қолданылады. Бұл ауыспалы егістерге көпжылдық шөптер, дəнді масақты дақылдар мен парлар үшеуі желдің күшіне байланысты 50 метрден 200 метрге дейін жолақтарға бөлініп, желдің үстем соғатын бағытына кесе-көлденең орналастырылады. Топырақты қорғайтын ауыспалы егістер республиканың солтүстіктігінде Павлодар, Ақмола облыстарында, батысында Ақтөбе облысында, оңтүстігінде Алматы, Оңтүстік Қазақстан облыстарының тəлімі егіншілігінде қолданылады.Биологиялық ерекшеліктері, өсіру технологиясы жəне топырақ құнарлығына əсер етуіне қарай бөлінетін ауылшаруашылық дақылдары мен парлардың арақатынасы белгісі бойынша ауыспалы егіс типтерінің түрлері анықталады. Мысалы, егістік ауыспалы егістің дəнді-парлы, дəнді-отамалы- парлы, дəнді-шөпті, дəнді-шөпті-отамалы, шөпті-отамалы, шөптанапты жəне басқада түрлері болады..Ал арнаулы ауыспалы егіс типінен дəнді-отамалы-шөпті, топырақ қорғау шөпті-отамалы түрлерін атап өтуге болады. Ауыспалы егістің үшінші белгісі ондағы танаптың санына байланысты. Қазіргі заманда ауыспалы егістегі танаптың саны шаруашылықтың жер көлеміне, өсірілетін дақылдың санына тікелей байланысты болып отыр. Сондықтан, қазіргі кезде кіші-гірім шаруашылықтарда ауыспалы егістер көп танапты болмайды. Дəнді-парлы ауыспалы егіс деп негізінен дəнді масақты дақылдар себілетін жəне пар танабы болатын ауыспалы егісті айтады. Шөптанапты ауыспалы егіс түріне егіс көлемінің жартысында, немесе одан да артығында көпжылдық шөптер өсірілетін ауыспалы егісті жатқызады. Ұрық алмастыру ауыспалы егіс деп дəнді масақты дақылдар ауыспалы егіс көлемінің жартысынан артық емес жерді алатын жəне олар жылына отамалы, бұршақ тұқымдас дақылдармен алмасып отыратын ауыспалы егісті айтады.
4.3. Ауыспалы егістегі аралық дақылдар
Қазақстанның оңтүстік жəне оңтүстік-шығыс аймақтарында аязсыз кезең ұзақ, өйткені көктем ерте шығады, ал күзі жылы жəне кеш түседі. Бұл аймақтарда суармалы егіншілік дамыған. Аталған өңірде негізгі дақылдарды жинап алғаннан күзге дейін көп уақыт жер бос жатады. Осы жерлерді жəне табиғатын ерекшеліктерін тиімді пайдалану үшін ауыспалы егіске аралық дақылдар себу керек. Аралық дақыл дегеніміз ауыспалы егіс танабында негізгі дақылдардан бос уақытта өсірілетін ауылшаруашылық дақылдары. Аралық дақылдарды себу арқылы бір жерден жылына екі рет өнім алуға мүмкіндік болады. Негізгі дақыл - ауыспалы егіс танабын вегетациялық кезеңнің көпшілік уақытын алып жататын ауылшаруашылық дақылы. Аралық дақылдар бүркемелі, аңыздық, шабындық жəне күздік болып бөлінеді. Бүркемелі аралық дегеніміз негізгі дақылдың бүркеуінде себілетін ауылшаруашылық дақылы. Мысалы, республикның суармалы жерлерінде арпамен бірге жоңышқа егіледі. Жаз ортасында арпа піседі, оны орып алғаннан кейін іле-шала жерді суарады, сондықтан жоңышқа қаулап өседі,
оны күзге дейін бір рет шөпке шауып алуға болады, яғни вегетация кезінде бір жерден екі өнім алынады. Бұл жағдайда арпа бүркеуші, ал жоңышқа бүркеленуші дақыл деп аталады. Көк балаусаға, сүрлемге немесе пішенге арналған негізгі дақылдарды жинап алғаннан кейін сол жылы өсірілетін дақылды шабындық аралық дақыл дейді. Қазақстанның оңтүстік облыстарында шөпке арналып себілген қара бидайды, сұлыны, не бұл дақылдардың бұршақ тұқымдастар дақылдарымен араласқан қоспасын олардың гүлдеу кезінде шауып алады да, орнына сүрлемдік жүгері, арпа, тары егіп тағы бір өнім алуға болады. Дəнді масақты дақылдарды орып алғаннан кейін сол жылы себілген дақылдарды аңыздық аралық дақылдар дейді. Мысалы, Қазақстанның оңтүстік жəне оңтүстік - шығыс облыстарында күздік бидай шілде айының басында пісіп ораққа ілігеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Семей қаласының Шәкәрім атындағы Мемлекеттік Университеті
БӨЖ
Тақырыбы: Ауыспалы егістерде топырақтағы органикалық заттардың баланысын есептеу
Орындаған:Манап. Ф
Тексерген: Сагындыков С.Н
Топ;АГ-213
2015 жыл
ЖОСПАР
І НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Ауыспалы егістерде топырақтағы органикалық заттардың баланысын есептеу
4.1. Ауыспалы егістер туралы жалпы түсінік.
4.2. Ауыспалы егістерді жіктеу
4.3. Ауыспалы егістегі аралық дақылдар
4.4 Ауыспалы егісті енгізу жəне игеру
4.5 Топырақтың органикалық заттары
4.6 Ауыспалы егістерде топырақтағы органикалық заттардың балансын есептеу
ІІ ҚОРЫТЫНДЫ
ІІІ ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
4.1. Ауыспалы егістер туралы жалпы түсінік.
Ауыспалы егіс деп территоия жəне уақыт бойынша немесе тек уақыт бойынша, ғылыми негізде ауылшаруашылық дақылдары мен парлардың алмасуын айтады. Ауыспалы егістің негізі болып шаруашылықтың егіс көлемінің құрылымы саналады. Шаруашылықтың егіс көлемінің құрылымы дегеніміз əр түрлі ауылшаруашылық дақылдары мен парлар көлемінің жалпы егіс көлеміне пайызбен алынған арақатынасы.Шаруашылықтың егіс көлемінің құрылымы негізінен оның өркендеу бағытына, жер көлеміне, алдына қойған мақсатына тікелей байланысты.
Ауыспалы егіс өндірістік маңызы бар бірнеше міндеттерді шешуге
тиісті:
- ауыспалы егіс шаруашылықтың барлық жер көлеміне құрылуы қажет жəне ол жерлерді тиімді пайдалануға мүмкіндік беруі керек.
- топрақтың құналылығын арттыруға, сөйтіп ауылшаруашылық дақылдарының өнімін жоғарылатуға тиісті.
- шаруашылықтағы барлық техникаларды, ауыл шаруашылығы
машиналары мен құралдарын тиімді пайдалануға мүмкіндік туғызуы шарт.
- топырақты жел жəне су эрозияларыынан қорғауға тиіс.
- топырақты арамшөптерден, зиянды жəндіктер мен ауру
қоздырғыштардан тазартуға, яғни танаптың фитосанитарлық жағдайын
жақсартуға жол ашу керек.
Міне, осы міндеттер орындалғанда ғана ауыспалы егістер шаруашылыққа пайдалы болады. Бір танапта ұзақ уақыт өсірілетін ауылшаруашылық дақылын үзіліссіз себілетін дақыл деп атайды. Дақылды жылда бір танапқа себе берсе, оның өнімі азаяды, тіпті тыңайтқыштар жеткілікті мөлшерде бірлесе де өнімнің төмендеуі. Дəнді дақылдарды бір орнында үзіліссіз сепкенде олардың өнімділігі орташа есеппен алғанда 1,5-2,0 есе кемиді. Танапта бір дақылды үзіліссіз себу тек дəнді дақылдардың ғана емес, сондай-ақ отамалы дақылдарында түсімін азаятындығы іс жүзінде дəлелденіп отыр. Егер шаруашылықта бір ғана дақыл өсірілетін болса, оны монокультура дейді. Қазіргі уақытта жекеменшік шаруашылықтарында бір ғана дақыл өсіруді дағды қылып жүр, бұл өндіріске монокультура кеңінен кірді деген сөз. Егіншілікте дақылдарды қайталап себу жиі кездеседі. Бір танапта ауыспалы егістің айналу кезеңінен кем уақытта өсірілетін ауыл шаруашылық дақылын қайталанып себілетін дақылдар дейді.
Ауыспалы егіс айналымы деп оның нобайына сəйкес барлық дақылдар мен пардың əр бір танапта болып өз орнына қайтып келу мерзімін айтады. Мысалы, үш танапты ауыспалы егістің айналымы үш жылда, бес танаптікі бес жылда бітеді, ал дақылдар мен пардың жыл сайын танаптарда ауысып тұру жоспарын ауыспалы егістің айналым кестесі деп атайды. Барлық ауылшаруашылық дақылдарын қайталанып себуге төзімділігі жөнінен үш топқа бөлуге болады. Біріншісі - қайталап себуді жақсы көретін дақылдар (мақта, картоп). Оларды бір орынға бірнеше жыл қатарынан себуге немесе отырғызуға болады. Одан өнім түсімі онша төмендей қоймайды. Бірнеше ауылшаруашылық дақылдарын бөлек-бөлек өсіретін ауыспалы егіс танабын құрама танап деп атайды. Екінші топты қайталап себуді орташа көтеретін дақылдар құрайды (дəнді масақты дақылдар), ал үшінші топқа қайталап себуді нашар көтеретін, немесе тіпті көтермейтін дақылдарды жатқызуға болады (күнбағыс, зығыр жəне басқалар). Ауыспалы егістің алмасуынан уақытша шығарылған танапты шықпа танап дейді. Əдетте шықпа танапқа көпжылдық шөп егілген танап қалдырылады. Мысалы, жоңышқа егілген танап 4-5 жыл ауыспалы егістен шығарылып тасталады. Бұл мерзімі өтіп, жер тыңайғаннан кейін шөп танабы ауыспалы егіске қайтадан енгізіледі де, оның орнына басқа бір танапқа жоңышқа себіліп ауыспалы егістен шығарылады. Ауыспалы егістегі алмасу тəртібі бойынша берілген ауыл шаруашылық дақылдары мен парлардың тізбегін ауыспалы егіс нобайы (схемасы), ал 2-3 əр түрлі дақылдардан, оның ішінде пардан, тұратын ауыспалы егістің бір бөлігін оның буыны деп атайды. Ауыспалы егіс бір, екі жəне үш буындардан тұруы мүмкін. Ауыспалы егістің пар, отамалы, шөп буындары болады. Дəнді масақты дақылдарды бір танапқа үзіліссіз ауыстырмай себу олардың тат, қаракүйе ауруларының, сұр көбелек зиянкесінің кең тарауына жол ашады. Бір орынға ауыстырмай себе берсе тек жоғарыда аталған дақылдар емес, басқада өсімідктер ауруға шалдығып, зиянкестерден зардап шегеді. Мысалы, қырыққабатты үнемі бір орынға себу кила ауруының дамуына апарып соқса, ал мақта - солдырма ауруына, зығыр - фузариоз, күнбағыс - жалған ұнтақ ауруларына шалдығады. Арамшөптер басым өскен жағдайда мəдени өсімдіктерді көлеңкелеп, оларға жарықты аз түсіреді, сондықтан фотосинтез процесі нашарлайды, сол себепті органикалық өнім күрт төмендейді. Мысалы, жаздық дақылдар үнемі қайталап егілген жерде жаздық арамшөптерге жақсы жағдай туып, олардың саны өсе береді. Ал, сол жерге күздік бидай, əсіресе күздік қарабидай егілсе, жаздық арамшөптер күрт азаяды, себебі күздік дақылдар қыркүйек айында егіледі, олар қысқа дейін тамырланып түптеніп кетеді де, көктемде ерте көктеп жаздық арамшөптерден бұрын жетіліп, оларды өздерінің көлеңкесінде қалдырады. қалған арамшөптер жөнді өсіп-жетіле алмай, көбінесе өліп қалады. Ал күздік бидай бір жерге қайталанып егіле берсе, онда күзде өсетін арамшөптерге қолайлы жағдай жасалады. Күзде өсетін арамшөптер күздік бидаймен бірге өніп шығады да, өсіп жетілуі жөнінен бидайдан қалмайды. Бидай пісіп ораққа ілінгенше арамшөптер дəнін төгіп үлгереді, ал келесі жылы олар бұл жерде бірнеше есе көбейеді. Күздік бидайды бір танапқа қайталап сепкен сайын күзде өніп шығатын арамшөптердің саны арта береді.
4.2. Ауыспалы егістерді жіктеу
Ауыспалы егістерден алынатын өнім түрлері бойынша оның типі анықталады. Осы белгісі бойынша ауыспалы егістер егістік, малазықтық жəне арнайы болып үшке бөлінеді. Негізінен астық, техникалық дақылдар жəне картоп өсіруге арналған ауыспалы егісті егістік ауыспалы егіс дейді. Бұл ауыспалы егіс типінде аталған дақылдар осындағы бүкіл егіс көлемінің жартысынан артығы болуы керек. Малазықтың ауыспалы егіс дегеніміз негізінен малазықтық дақылдар (біржылдық жəне көпжылдық шөптер, сүрлемдік жүгері, малазықтық тамыржемісті дақылдар) өсірілетін ауыспалы егіс. Малазықтық дақылдардың ауыспалы егістегі сыбағалы салмағы 50 пайыздан кем болмауы шарт. Малазықтық ауыспалы егіс мал фермасы жанындағы жəне шабындық- жайылымдық болып екі түрге бөлінеді. Ферма жанындағы ауыспалы егіс дегеніміз танаптары мал фермаларына жақын орналасып, жем-шөп дайындауға арналған малазықтық ауыспалы егіс. Олар негізінен шырынды, көк балауса жəне жасыл конвейр мал азықтарын дайындайтын дақылдарды өсіруге арналған. Шабындық-жайылымдық ауыспалы егісі шабындық жəне мал жайылымы үшін негізінен көпжылдық жəне біржылдық шөптер өсірілетін малазықтық ауыспалы егіс. Ауыспалы егістің бұл түрі ірі жем шөп, яғни пішен даярлау жəне малдарды жаю үшін арналған..Арнайы ауыспалы егіс деп егіп-өсіруі үшін арнайы жағдайлар мен агротехниканы керек ететін дақылдар өсірілетін ауыспалы егісті айтады. Бұған күріш, темекі, көкөністер жəне топырақты эрозиядан қорғауға арналған ауыспалы егістер жатады. Мысалы, күріш егу үшін танаптар ерекше дайындалады, оны егетін атыздар тақтайды тегіс болуы керек, əйтпесе атызды сумен толтырғанда, судың қалыңдығы оның əр тұсында əр түрлі болып қалуы мүмкін, ондай жағдайда дақылдың өнімі күрт төмендейді. Көкөніс, темекі егу үшін де топырақты өте жақсылап баптау керек, бұл егістерден алынатын өнімдерді адам тікелей пайдаланылатын болғандықтан мұндай дақылдарға минералдық тыңайтқыштарды таңдап беру керек. Бұл ауыспалы егісте егілетін дақылдар қол күшін көп қажет етеді. Сондықтан өнімді мол алатындай етіп қажетті жағдай жасап, яғни уақытысында суарып, жөндеп күтпесе арнайы ауыспалы егіске себілген дақылдар оларды өсіруге жұмсалған қаражатты өтей алмай, шаруашылыққа зиян əкелуі мүмкін. Топырақ қорғау ауыспалы егісі деп ауылшаруашылық дақылдарының құрамы, орналасуы жəне айналымы топырақты эрозияданн қорғауды қамтамасыз ететін ауыспалы егіс. Топырақ эрозиясына қарсы қолданылатын арнайы ауыспалы егіс танаптарында дақылдар жолақтарға бөлініп орналасады. Мұндай ауыспалы егістер Қазақстанның далалық ашық аймақтарындағы топырағы жеңіл, желі күшті соғатын аудандарда қолданылады. Бұл ауыспалы егістерге көпжылдық шөптер, дəнді масақты дақылдар мен парлар үшеуі желдің күшіне байланысты 50 метрден 200 метрге дейін жолақтарға бөлініп, желдің үстем соғатын бағытына кесе-көлденең орналастырылады. Топырақты қорғайтын ауыспалы егістер республиканың солтүстіктігінде Павлодар, Ақмола облыстарында, батысында Ақтөбе облысында, оңтүстігінде Алматы, Оңтүстік Қазақстан облыстарының тəлімі егіншілігінде қолданылады.Биологиялық ерекшеліктері, өсіру технологиясы жəне топырақ құнарлығына əсер етуіне қарай бөлінетін ауылшаруашылық дақылдары мен парлардың арақатынасы белгісі бойынша ауыспалы егіс типтерінің түрлері анықталады. Мысалы, егістік ауыспалы егістің дəнді-парлы, дəнді-отамалы- парлы, дəнді-шөпті, дəнді-шөпті-отамалы, шөпті-отамалы, шөптанапты жəне басқада түрлері болады..Ал арнаулы ауыспалы егіс типінен дəнді-отамалы-шөпті, топырақ қорғау шөпті-отамалы түрлерін атап өтуге болады. Ауыспалы егістің үшінші белгісі ондағы танаптың санына байланысты. Қазіргі заманда ауыспалы егістегі танаптың саны шаруашылықтың жер көлеміне, өсірілетін дақылдың санына тікелей байланысты болып отыр. Сондықтан, қазіргі кезде кіші-гірім шаруашылықтарда ауыспалы егістер көп танапты болмайды. Дəнді-парлы ауыспалы егіс деп негізінен дəнді масақты дақылдар себілетін жəне пар танабы болатын ауыспалы егісті айтады. Шөптанапты ауыспалы егіс түріне егіс көлемінің жартысында, немесе одан да артығында көпжылдық шөптер өсірілетін ауыспалы егісті жатқызады. Ұрық алмастыру ауыспалы егіс деп дəнді масақты дақылдар ауыспалы егіс көлемінің жартысынан артық емес жерді алатын жəне олар жылына отамалы, бұршақ тұқымдас дақылдармен алмасып отыратын ауыспалы егісті айтады.
4.3. Ауыспалы егістегі аралық дақылдар
Қазақстанның оңтүстік жəне оңтүстік-шығыс аймақтарында аязсыз кезең ұзақ, өйткені көктем ерте шығады, ал күзі жылы жəне кеш түседі. Бұл аймақтарда суармалы егіншілік дамыған. Аталған өңірде негізгі дақылдарды жинап алғаннан күзге дейін көп уақыт жер бос жатады. Осы жерлерді жəне табиғатын ерекшеліктерін тиімді пайдалану үшін ауыспалы егіске аралық дақылдар себу керек. Аралық дақыл дегеніміз ауыспалы егіс танабында негізгі дақылдардан бос уақытта өсірілетін ауылшаруашылық дақылдары. Аралық дақылдарды себу арқылы бір жерден жылына екі рет өнім алуға мүмкіндік болады. Негізгі дақыл - ауыспалы егіс танабын вегетациялық кезеңнің көпшілік уақытын алып жататын ауылшаруашылық дақылы. Аралық дақылдар бүркемелі, аңыздық, шабындық жəне күздік болып бөлінеді. Бүркемелі аралық дегеніміз негізгі дақылдың бүркеуінде себілетін ауылшаруашылық дақылы. Мысалы, республикның суармалы жерлерінде арпамен бірге жоңышқа егіледі. Жаз ортасында арпа піседі, оны орып алғаннан кейін іле-шала жерді суарады, сондықтан жоңышқа қаулап өседі,
оны күзге дейін бір рет шөпке шауып алуға болады, яғни вегетация кезінде бір жерден екі өнім алынады. Бұл жағдайда арпа бүркеуші, ал жоңышқа бүркеленуші дақыл деп аталады. Көк балаусаға, сүрлемге немесе пішенге арналған негізгі дақылдарды жинап алғаннан кейін сол жылы өсірілетін дақылды шабындық аралық дақыл дейді. Қазақстанның оңтүстік облыстарында шөпке арналып себілген қара бидайды, сұлыны, не бұл дақылдардың бұршақ тұқымдастар дақылдарымен араласқан қоспасын олардың гүлдеу кезінде шауып алады да, орнына сүрлемдік жүгері, арпа, тары егіп тағы бір өнім алуға болады. Дəнді масақты дақылдарды орып алғаннан кейін сол жылы себілген дақылдарды аңыздық аралық дақылдар дейді. Мысалы, Қазақстанның оңтүстік жəне оңтүстік - шығыс облыстарында күздік бидай шілде айының басында пісіп ораққа ілігеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz