Ежелгі Спарта мемлекетінің тарихы
Жоспар
Кіріспе
І . тарау. Б.э.д. ҮІІІ . Ү ғғ. Ежелгі Спартаның саяси, әлеуметтік және экономикалық жағдайы.
1.1. Б.э.д. ҮІІІ . ҮІ ғғ. Ежелгі Спартаның әлеуметтік. экономикалық жағдайы.
2.1. Б.э.д. ҮІІІ . ҮІ ғғ. Ежелгі Спарта қоғамының ерекшеліктері мен мемлекеттік құрылысы.
2.3. Б.э.д. Пелопоннес Одағындағы Спартаның ролі және Пелопоннес соғысы.
ІІ . тарау. Эллинизм дәуіріндегі Спарта мемлекеті.
2.1. Пелопоннес соғысынан кейінгі Спартаның саяси жағдайы.
2.2. Спарта мәдениеті.
ІІІ . тарау. «Ежелгі Спарта мемлекетінің тарихы» тақырыбын мектепте оқыту әдістемесі.
3.1.Модульдік ойын технологиясы және тірек конспектісі
қолданылған сабақ үлгісі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
І . тарау. Б.э.д. ҮІІІ . Ү ғғ. Ежелгі Спартаның саяси, әлеуметтік және экономикалық жағдайы.
1.1. Б.э.д. ҮІІІ . ҮІ ғғ. Ежелгі Спартаның әлеуметтік. экономикалық жағдайы.
2.1. Б.э.д. ҮІІІ . ҮІ ғғ. Ежелгі Спарта қоғамының ерекшеліктері мен мемлекеттік құрылысы.
2.3. Б.э.д. Пелопоннес Одағындағы Спартаның ролі және Пелопоннес соғысы.
ІІ . тарау. Эллинизм дәуіріндегі Спарта мемлекеті.
2.1. Пелопоннес соғысынан кейінгі Спартаның саяси жағдайы.
2.2. Спарта мәдениеті.
ІІІ . тарау. «Ежелгі Спарта мемлекетінің тарихы» тақырыбын мектепте оқыту әдістемесі.
3.1.Модульдік ойын технологиясы және тірек конспектісі
қолданылған сабақ үлгісі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Қазір біз өткенді қайта қарап, қайыра зерделеу үстіндеміз. Мектептерде, жоғарғы оқу орындарында Отан тарихын оқыту басты назарда жүрген мәселелердің бірі. Тарих ғылымы мен тарихты оқыту қазіргі күндегі түбірлі өзгерістер жағдайында маңызы бұрынғыдан да артуда. Тарих – бұл өткен ғана емес, бүгінгіміз бен кешегіміз.
Тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар кез келген мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды роль атқарады. Адамзат өзінің өткенін түсініп, болашағын жоспарлай алады.
Тарих ғылымы мен тарихты оқыту қазіргі күндегі түбірлі өзгерістер жағдайында маңызы бұрынғыдан да артуда. Тарих – бұл өткен ғана емес, бүгінгіміз бен келешегіміз.
Тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар кез келген мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды роль атқарады. Адамзат өзінің өткенін түсініп, болашағын жоспарлай алады.
Қоғамда болған түбірлі өзгерістер білім беру саласында да жүріп жатыр. Білім беруде құндылық пен ізгілікті оқытып үйретуге басты басты назар аудару қажеттігі ғылымда көптеп айтылып келеген мәселе. Тарихты оқытудың басты мақсаты – оқушыларға адамзаттың жүріп өткен тарихи жолын, адамдар жасаған құндылықты, мәдениетті яғни олар жинаған тарихи тәжірибенің негізін оқытып үйрету. «Білім туралы» заңда көрсетілгендей: «ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтарға, ғылым мен рпактика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға, шығармашылық рухани, ... әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулуға...» - басты назар аудару қажет[51-33].
Қазіргі кезеңде мектепте тарихты оқытудың басты міндеті – жастарды адам баласының өткен шындық тарихымен таныстыру, дүниежүзілік мәдениеттің басты-басты жетістіктерімен сусындату, өткен тарихты өздігінше сын көзімен талдай отырып, өз білімін үнемі толықтырып отыратын, алған білімін күнделікті өмірде қолдана алатын азамат тәрбиелеу екені назарда болуы тиіс.
Өзектілігі: Болашақ тарихшыны дайындауда ғана емес, жалпы кез келеген азаматты қалыптастыруда ежелгі дүние тарихын, соның ішінде Спарта мемлекетінің тарихының ерекшеліктерін оқытушыларға үйрету және игерту үлкен маңызға ие. Жалпы адамзат мәдениетінің, ғылымының, білімінің, мемлекеттілік пен әскери өнердің сан алуан қайнар көзі, сарқылмас бұлағы, алтын бесігі болған ежелгі Грециядағы Спарта мемлекетінің тарихы бүгінгі таңда тарих сахнасында өз құнын жоймайды.
Қалай дегенмен де кейінгі кездері әлем тарихына да, көп көңіл бөлініп жүр. Себебі өз отанымыздың тарихы әлем тарихының бір бөлігі ретінде ала аламыз. Бірақ та, отан тарихымен қоса дүние жүзі тарихының да өзкеті мәселелерін оқыту, оны бала санасына сіңіру, өркениет ошақтарының қалыптасуы мен әлемдік үрдістердің, қоғамның құрылу ерекшеліктерін оқыту бүгінгі күннің талабы. Сондықтан да ежелгі дүние тарихын мектепте оқыту – жүйе бойынша танымның әуелгі сатысы болып табылады. Ежелгі грек тарихындағы орны зор мемлекет болып саналатын ежелгі Спарта мемлкетінің тарихын мектепте оқыту, бала санасына алғашқы мемлкеттерде қалыптасқан мемлкеттіліктің қалыптасуы мен ежелгі мемлекеттер арасындағы қатынастардың нығаю белгілерін тарихи тұрғыда оқушы санасына сіңіру тарихты оқытудағы өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
«Ежелгі Спарта мемлекетінің тарихы» Ертедегі Шығыс және Жерорта теңізі бассейні жағалауындағы таптық қоғамдар мен мемлекеттердің даму жағдайларын «Ежелгі дүние тарихының» құрамдас бөлімі болып табылады. Ежелгі Спарта тарихы Ежелгі грек мемлекеттерінң қоғамдық және мемлекеттік құрылымдардың пайда болуын, дамуын және құлдырауын қарастырады. Ол б.э.д. ҮІІІ ғасырлардан басталып, б.э.д. Жерорта теңізіндегі гректік және эллинистік мемлекеттерді Рим империясының жаулап алуымен аяқталады[2-11].
Зерттеу әдісі: Тақырып бойынша зерттеулерді талдау, зерттеу, салыстыру, оқылған материалдарды синтездеу, бақылау, әңгімелеу болып табылады.
Теориялық негізі: Қоғам, тарих, әдістемелік мәселелерін зерттейтін тарихшылардың еңбектеріне негізделген.
Зерттеу объектісі: Ежелгі Греция тарихының құрамдас бөлігі болып табылатын ежелгі Спарта мемлекетінің тарихы.
Негізгі мақсат: Ежелгі дүние тарихындағы ежелгі Спарта мемлектінің қоғамдық – саяси дамуы, әлеуметтік – экономикалық жағдайы мен мәдениетінің дүниежүзі тарихында алатын орнын жете зерттеп, тарихи тұрғыда талдап қарастыру және аталған мемлекеттің тарихын мектеп курсында оқытудың ғылыми - әдістемелік ерекшеліктерін көрсету.
Міндеттері:
- Ежелгі Спарта мемлекетінің тарихы бойынша әдеби – зерттеулерді, деректер мен ғылыми және әдістемелік әдебиеттерді тақырыптық талдау.
- Мектепте ежелгі дүние тарихы курсында ежелгі Спарта мемлекетінің тарихын оқыту ерекшеліктерін көрсету.
- Ежелгі Спартаның әлеуметтік– экономикалық жағдайы мен ежелгі Спарта қоғамының ерекшеліктері мен мемлекеттік құрылысын теориялық тұрғыда зерттеу.
- Тақырыпты оқытудағы Ресей және Қазақстан зерттеулеріндегі озық тәжірибелерді жинақтау.
Гипотеза: Ежелгі Спарта мемлекетінің таихын тақырыбын мектепте оқытудың ғылыми - әдістемелік талаптарын қолдану, тарихи білімдерді қалыптастыруда неғұрлым жоғары дәрежеде ұйымдастыруға жағдай жасайды.
Практикалық маңызы: Мектеп мұғалімдері мен педагогикалық бағыттағы жоғарға оқу орындары студенттері үшін мемлекеттіл тілдегі оқу - әдістемелік құрал.
Зерттеу базасы : Зеттеу базасы ретінде Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы Сұлутал ауылының орта мектебі. 6 «А» сыныбы.
Тарихнамасы: Ертедегі Греция тарихы ХҮІІғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысында еуропалық тарих ғылымында көрнекті орын ала бастады. Ертедегі Греция тарихын зерттеу барысында ғалымдар Спарта тарихына мән бермеген тарихшылар жоқтың қасы. Р.Бентали, неміс ғалымдары Ф. Вольф және Г.Б. Нибур еңбектерінде Спарта тілінің тарихы мен деректерді қортындылау, талдау жасалынған[39-19].
Ертегрек тарихын зерттеуге үлкен қызығушылық танытқан мықты парламенттік , дәстүрлі, классиктік капитализм елі Англия да көңіл бөлді. Әртүрлі саяси партиялардыңқақтығыстарында ерегрек тарихының материалдарын кеңінен пайдаланды, оның ішінде ертегрек полистеріне тән сипаты бар аристократия мен демократияның күресі. ХҮІІІ ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың басында Еуропаның басқа елдерімен салыстырғанда Англияда бірінші болып Ерте Греция тарихынан көп томдық еңбектер жинағы жарық көрді. Егер тори жақтаушысы У. Митфорд өзінің «Греция тарихы» еңбегінде консервативтік Спартаның саясаты мен ұйымын мадақтаса, ал либерал Дж. Грот өзінің «Греция тарихы» еңбегінде, керісінше, грек тарихын зерттеуде Афины мен Афины демократиясын мадақтайды.
ХІХ ғасырдың ортасында ертегрек тарихының және мәдениетінің өзіндік жүйесін К. Маркс пен Ф. Энгельс жасады. Олар ертегрек тарихы мен қоғамын материалистік тұрғыдан түсіндіру құл иеленушілік өндіріс тәсілінің классикалық өтпелі дамуы түріндегі қоғамдық – экономикалық формация деп тұжырымдады.
Ертедегі Греция тарихын маркстік – лениндік идеология негізінде зерттеу күрделі процесс болды. Марксистік антиковедтердің негізінде А. И. Тюменев, В. С. Сергеев, С. И. Ковалев еңбектері жатты[40; 12]. ХХ. Ғасырдың
Ерегрек тарихының жаңа концепциясының қалыптасуына В.Д.Блавадскийдің зерттеулері маңызды орын алды[14]. 60-70 жж. жалпыгрек тарихының мамандар ерекше назар аударған екі түбегейлі мәселесі – құлдық және полис болды. Бірінші мәселе бойынша монографиялық сериалдар жарияланды : «Антикалық әлемнің құлдық тарихын зерттеу». Осы сериалдардың шеңберінде Я. А. Ленцманның «Микендік және гомерлік Грециядағы құлдық», «Антикалық әлемнің шеткері аймағындағы құлдық», «Б.э.д. ІІІ – І ғасырларда эллиндік мемлекеттердегі құлдық», К.К. Зельин мен М.К. Трофимованың «Эллиндік дәуірдегі Шығыс Жерорта теңізіндегі тәуелділік формалары» атты монографиясы, А. И. Доватурдың «Б. э. д. Ү – ІҮ ғасырларда Аттикадағы құлдық» еңбегі жарық көрді. Көптеген деректерді асқан ұқыптылықпен зерттеу нәтижесінде бұл монографияларда Ертедегі Грециядағы құл иеленушілік пен тәуелділіктің басқа да формаларының қазіргі жаңаша баяндалуын, грек әлеміндегі құл иеленушілік өндірістің ролін ашып көрсетті. 60 – 70 жылдары зерттеулерде полис ұйымының әртүрлі жақтарына, ертегрек полистеріне үлкен орын берілді. Ю. В. Андреев, В.Н. Андреев, Л. М. Глускина, Э. Л. Казакевич – Грэйс, Г. А. Кошеленко, Л. П. Маринович, Э. Д. Фролов еңбектерінде ертегрек полистері әртүрлі қырларынан зерттеледі[30, 31, 32]. Полис алдындағы және полис ұйымының ертедегі формаларын, полистің мәні, экономика және оның ішінде аграрлық қатынастардықұлдық және полис өмірін толықтай зерттеген зерттеулер болып табылады.
В. М. Строгецкидің «Классикалық Грециядағы полис және империя» монографиясында классикалық кезеңнің түбегейлі мәселесі: грек полистерінің гүлдену жағдайларындағы полистік және полис аралық құрылымдардың арақатынастары, тәуелсіз грек қала мемлекеттерінң күрделі және қайшылықты дамуы зерттеледі.
Қазақ тілді басылымдар яғни, Спарта немесе ежелгі Греция тарихы туралы еңбектер мол деп айта алмаймыз. Тәуелсіздік алғанға дейін мәлімет алуға болатын жалғыз ғана кітап болған. Ол 1978 жылы Ю. С. Крушкол редакциясының басшылығымен жазылған «Ежелгі дүние тарихы» оқулығын айтуға болады. Еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін де әлемдік тарихқа назар аударып, жазылған әдебиеттер мол деп айту қиын. Ежелгі дүние тарихы жайлы еңбектер мүлдем аз. Қалай десек те Бөкетов атындағы Қарағанды универстиетінің қолдауымен С.Қ.Төлкеевтің «Ежелгі Греция тарихын» айтуға болады[41]. Аталған еңбекте Спарта тарихы мен спартандық тәрбие кеңінен зерттелген. Спарта қоғамы мен сыртқы саясатына, сондай ақ пелопеннес соғысы жіті зерттелген.
Құрылымы: Кіріспеден және үш бөлімнен тұрады. І – тарау. Б.э.д. ҮІІІ – Ү ғғ. Ежелгі Спартаның саяси, әлеуметтік және экономикалық
Жағдайы деп аталып ол өз ішінен Б.э.д. ҮІІІ – ҮІ ғғ. Ежелгі Спартаның әлеуметтік– экономикалық жағдайы және Б.э.д. ҮІІІ – ҮІ ғғ. Ежелгі Спарта қоғамының ерекшеліктері мен мемлекеттік құрылысы, сондай – ақ, Б.э.д. Пелопоннес Одағындағы Спартаның ролі және Пелопоннес соғысы деген үш бөлімшеден құралған. ІІ – тарау Эллинизм дәуіріндегі Спарта мемлекеті деп аталып, ол өз ішінен Пелопоннес соғысынан кейінгі Спартаның саяси жағдайын қарастыратын бөлімшесінен және Спарта мәдениетіне ден қойылған арнайы бөлімшеден тұрады. ІІІ – тарау. «Ежелгі Спарта мемлекетінің тарихы» тақырыбын мектепте оқыту әдістемесі, яғни ойын технологиясы және тірек конспектісі арқылы сабақ жоспары берілген. Соңы қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімімен аяқталады. Бұған қоса сабақтың белсенділігін артыру мақсатында қосымша көрнекілік құралдары ұсынылған.
Қазір біз өткенді қайта қарап, қайыра зерделеу үстіндеміз. Мектептерде, жоғарғы оқу орындарында Отан тарихын оқыту басты назарда жүрген мәселелердің бірі. Тарих ғылымы мен тарихты оқыту қазіргі күндегі түбірлі өзгерістер жағдайында маңызы бұрынғыдан да артуда. Тарих – бұл өткен ғана емес, бүгінгіміз бен кешегіміз.
Тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар кез келген мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды роль атқарады. Адамзат өзінің өткенін түсініп, болашағын жоспарлай алады.
Тарих ғылымы мен тарихты оқыту қазіргі күндегі түбірлі өзгерістер жағдайында маңызы бұрынғыдан да артуда. Тарих – бұл өткен ғана емес, бүгінгіміз бен келешегіміз.
Тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар кез келген мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды роль атқарады. Адамзат өзінің өткенін түсініп, болашағын жоспарлай алады.
Қоғамда болған түбірлі өзгерістер білім беру саласында да жүріп жатыр. Білім беруде құндылық пен ізгілікті оқытып үйретуге басты басты назар аудару қажеттігі ғылымда көптеп айтылып келеген мәселе. Тарихты оқытудың басты мақсаты – оқушыларға адамзаттың жүріп өткен тарихи жолын, адамдар жасаған құндылықты, мәдениетті яғни олар жинаған тарихи тәжірибенің негізін оқытып үйрету. «Білім туралы» заңда көрсетілгендей: «ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтарға, ғылым мен рпактика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға, шығармашылық рухани, ... әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулуға...» - басты назар аудару қажет[51-33].
Қазіргі кезеңде мектепте тарихты оқытудың басты міндеті – жастарды адам баласының өткен шындық тарихымен таныстыру, дүниежүзілік мәдениеттің басты-басты жетістіктерімен сусындату, өткен тарихты өздігінше сын көзімен талдай отырып, өз білімін үнемі толықтырып отыратын, алған білімін күнделікті өмірде қолдана алатын азамат тәрбиелеу екені назарда болуы тиіс.
Өзектілігі: Болашақ тарихшыны дайындауда ғана емес, жалпы кез келеген азаматты қалыптастыруда ежелгі дүние тарихын, соның ішінде Спарта мемлекетінің тарихының ерекшеліктерін оқытушыларға үйрету және игерту үлкен маңызға ие. Жалпы адамзат мәдениетінің, ғылымының, білімінің, мемлекеттілік пен әскери өнердің сан алуан қайнар көзі, сарқылмас бұлағы, алтын бесігі болған ежелгі Грециядағы Спарта мемлекетінің тарихы бүгінгі таңда тарих сахнасында өз құнын жоймайды.
Қалай дегенмен де кейінгі кездері әлем тарихына да, көп көңіл бөлініп жүр. Себебі өз отанымыздың тарихы әлем тарихының бір бөлігі ретінде ала аламыз. Бірақ та, отан тарихымен қоса дүние жүзі тарихының да өзкеті мәселелерін оқыту, оны бала санасына сіңіру, өркениет ошақтарының қалыптасуы мен әлемдік үрдістердің, қоғамның құрылу ерекшеліктерін оқыту бүгінгі күннің талабы. Сондықтан да ежелгі дүние тарихын мектепте оқыту – жүйе бойынша танымның әуелгі сатысы болып табылады. Ежелгі грек тарихындағы орны зор мемлекет болып саналатын ежелгі Спарта мемлкетінің тарихын мектепте оқыту, бала санасына алғашқы мемлкеттерде қалыптасқан мемлкеттіліктің қалыптасуы мен ежелгі мемлекеттер арасындағы қатынастардың нығаю белгілерін тарихи тұрғыда оқушы санасына сіңіру тарихты оқытудағы өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
«Ежелгі Спарта мемлекетінің тарихы» Ертедегі Шығыс және Жерорта теңізі бассейні жағалауындағы таптық қоғамдар мен мемлекеттердің даму жағдайларын «Ежелгі дүние тарихының» құрамдас бөлімі болып табылады. Ежелгі Спарта тарихы Ежелгі грек мемлекеттерінң қоғамдық және мемлекеттік құрылымдардың пайда болуын, дамуын және құлдырауын қарастырады. Ол б.э.д. ҮІІІ ғасырлардан басталып, б.э.д. Жерорта теңізіндегі гректік және эллинистік мемлекеттерді Рим империясының жаулап алуымен аяқталады[2-11].
Зерттеу әдісі: Тақырып бойынша зерттеулерді талдау, зерттеу, салыстыру, оқылған материалдарды синтездеу, бақылау, әңгімелеу болып табылады.
Теориялық негізі: Қоғам, тарих, әдістемелік мәселелерін зерттейтін тарихшылардың еңбектеріне негізделген.
Зерттеу объектісі: Ежелгі Греция тарихының құрамдас бөлігі болып табылатын ежелгі Спарта мемлекетінің тарихы.
Негізгі мақсат: Ежелгі дүние тарихындағы ежелгі Спарта мемлектінің қоғамдық – саяси дамуы, әлеуметтік – экономикалық жағдайы мен мәдениетінің дүниежүзі тарихында алатын орнын жете зерттеп, тарихи тұрғыда талдап қарастыру және аталған мемлекеттің тарихын мектеп курсында оқытудың ғылыми - әдістемелік ерекшеліктерін көрсету.
Міндеттері:
- Ежелгі Спарта мемлекетінің тарихы бойынша әдеби – зерттеулерді, деректер мен ғылыми және әдістемелік әдебиеттерді тақырыптық талдау.
- Мектепте ежелгі дүние тарихы курсында ежелгі Спарта мемлекетінің тарихын оқыту ерекшеліктерін көрсету.
- Ежелгі Спартаның әлеуметтік– экономикалық жағдайы мен ежелгі Спарта қоғамының ерекшеліктері мен мемлекеттік құрылысын теориялық тұрғыда зерттеу.
- Тақырыпты оқытудағы Ресей және Қазақстан зерттеулеріндегі озық тәжірибелерді жинақтау.
Гипотеза: Ежелгі Спарта мемлекетінің таихын тақырыбын мектепте оқытудың ғылыми - әдістемелік талаптарын қолдану, тарихи білімдерді қалыптастыруда неғұрлым жоғары дәрежеде ұйымдастыруға жағдай жасайды.
Практикалық маңызы: Мектеп мұғалімдері мен педагогикалық бағыттағы жоғарға оқу орындары студенттері үшін мемлекеттіл тілдегі оқу - әдістемелік құрал.
Зерттеу базасы : Зеттеу базасы ретінде Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы Сұлутал ауылының орта мектебі. 6 «А» сыныбы.
Тарихнамасы: Ертедегі Греция тарихы ХҮІІғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысында еуропалық тарих ғылымында көрнекті орын ала бастады. Ертедегі Греция тарихын зерттеу барысында ғалымдар Спарта тарихына мән бермеген тарихшылар жоқтың қасы. Р.Бентали, неміс ғалымдары Ф. Вольф және Г.Б. Нибур еңбектерінде Спарта тілінің тарихы мен деректерді қортындылау, талдау жасалынған[39-19].
Ертегрек тарихын зерттеуге үлкен қызығушылық танытқан мықты парламенттік , дәстүрлі, классиктік капитализм елі Англия да көңіл бөлді. Әртүрлі саяси партиялардыңқақтығыстарында ерегрек тарихының материалдарын кеңінен пайдаланды, оның ішінде ертегрек полистеріне тән сипаты бар аристократия мен демократияның күресі. ХҮІІІ ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың басында Еуропаның басқа елдерімен салыстырғанда Англияда бірінші болып Ерте Греция тарихынан көп томдық еңбектер жинағы жарық көрді. Егер тори жақтаушысы У. Митфорд өзінің «Греция тарихы» еңбегінде консервативтік Спартаның саясаты мен ұйымын мадақтаса, ал либерал Дж. Грот өзінің «Греция тарихы» еңбегінде, керісінше, грек тарихын зерттеуде Афины мен Афины демократиясын мадақтайды.
ХІХ ғасырдың ортасында ертегрек тарихының және мәдениетінің өзіндік жүйесін К. Маркс пен Ф. Энгельс жасады. Олар ертегрек тарихы мен қоғамын материалистік тұрғыдан түсіндіру құл иеленушілік өндіріс тәсілінің классикалық өтпелі дамуы түріндегі қоғамдық – экономикалық формация деп тұжырымдады.
Ертедегі Греция тарихын маркстік – лениндік идеология негізінде зерттеу күрделі процесс болды. Марксистік антиковедтердің негізінде А. И. Тюменев, В. С. Сергеев, С. И. Ковалев еңбектері жатты[40; 12]. ХХ. Ғасырдың
Ерегрек тарихының жаңа концепциясының қалыптасуына В.Д.Блавадскийдің зерттеулері маңызды орын алды[14]. 60-70 жж. жалпыгрек тарихының мамандар ерекше назар аударған екі түбегейлі мәселесі – құлдық және полис болды. Бірінші мәселе бойынша монографиялық сериалдар жарияланды : «Антикалық әлемнің құлдық тарихын зерттеу». Осы сериалдардың шеңберінде Я. А. Ленцманның «Микендік және гомерлік Грециядағы құлдық», «Антикалық әлемнің шеткері аймағындағы құлдық», «Б.э.д. ІІІ – І ғасырларда эллиндік мемлекеттердегі құлдық», К.К. Зельин мен М.К. Трофимованың «Эллиндік дәуірдегі Шығыс Жерорта теңізіндегі тәуелділік формалары» атты монографиясы, А. И. Доватурдың «Б. э. д. Ү – ІҮ ғасырларда Аттикадағы құлдық» еңбегі жарық көрді. Көптеген деректерді асқан ұқыптылықпен зерттеу нәтижесінде бұл монографияларда Ертедегі Грециядағы құл иеленушілік пен тәуелділіктің басқа да формаларының қазіргі жаңаша баяндалуын, грек әлеміндегі құл иеленушілік өндірістің ролін ашып көрсетті. 60 – 70 жылдары зерттеулерде полис ұйымының әртүрлі жақтарына, ертегрек полистеріне үлкен орын берілді. Ю. В. Андреев, В.Н. Андреев, Л. М. Глускина, Э. Л. Казакевич – Грэйс, Г. А. Кошеленко, Л. П. Маринович, Э. Д. Фролов еңбектерінде ертегрек полистері әртүрлі қырларынан зерттеледі[30, 31, 32]. Полис алдындағы және полис ұйымының ертедегі формаларын, полистің мәні, экономика және оның ішінде аграрлық қатынастардықұлдық және полис өмірін толықтай зерттеген зерттеулер болып табылады.
В. М. Строгецкидің «Классикалық Грециядағы полис және империя» монографиясында классикалық кезеңнің түбегейлі мәселесі: грек полистерінің гүлдену жағдайларындағы полистік және полис аралық құрылымдардың арақатынастары, тәуелсіз грек қала мемлекеттерінң күрделі және қайшылықты дамуы зерттеледі.
Қазақ тілді басылымдар яғни, Спарта немесе ежелгі Греция тарихы туралы еңбектер мол деп айта алмаймыз. Тәуелсіздік алғанға дейін мәлімет алуға болатын жалғыз ғана кітап болған. Ол 1978 жылы Ю. С. Крушкол редакциясының басшылығымен жазылған «Ежелгі дүние тарихы» оқулығын айтуға болады. Еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін де әлемдік тарихқа назар аударып, жазылған әдебиеттер мол деп айту қиын. Ежелгі дүние тарихы жайлы еңбектер мүлдем аз. Қалай десек те Бөкетов атындағы Қарағанды универстиетінің қолдауымен С.Қ.Төлкеевтің «Ежелгі Греция тарихын» айтуға болады[41]. Аталған еңбекте Спарта тарихы мен спартандық тәрбие кеңінен зерттелген. Спарта қоғамы мен сыртқы саясатына, сондай ақ пелопеннес соғысы жіті зерттелген.
Құрылымы: Кіріспеден және үш бөлімнен тұрады. І – тарау. Б.э.д. ҮІІІ – Ү ғғ. Ежелгі Спартаның саяси, әлеуметтік және экономикалық
Жағдайы деп аталып ол өз ішінен Б.э.д. ҮІІІ – ҮІ ғғ. Ежелгі Спартаның әлеуметтік– экономикалық жағдайы және Б.э.д. ҮІІІ – ҮІ ғғ. Ежелгі Спарта қоғамының ерекшеліктері мен мемлекеттік құрылысы, сондай – ақ, Б.э.д. Пелопоннес Одағындағы Спартаның ролі және Пелопоннес соғысы деген үш бөлімшеден құралған. ІІ – тарау Эллинизм дәуіріндегі Спарта мемлекеті деп аталып, ол өз ішінен Пелопоннес соғысынан кейінгі Спартаның саяси жағдайын қарастыратын бөлімшесінен және Спарта мәдениетіне ден қойылған арнайы бөлімшеден тұрады. ІІІ – тарау. «Ежелгі Спарта мемлекетінің тарихы» тақырыбын мектепте оқыту әдістемесі, яғни ойын технологиясы және тірек конспектісі арқылы сабақ жоспары берілген. Соңы қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімімен аяқталады. Бұған қоса сабақтың белсенділігін артыру мақсатында қосымша көрнекілік құралдары ұсынылған.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Античная культура: Словарь-справочник / Под ред. В.Н. Ярхо. М., Высш. Шк., 1995.
2. Ежелгі дүние тарихы / Ю. С. Крушкол ред. басшылығымен. Алматы. 1978. 2-б.
3. История Древней Греции: Учебник / Под редакции В.И. Авдиева,
4. А. Г. Бокщанина, Н. Н. Пикуса. Москва : Высшая школа ., 1972.
5. История Древней Греции: Учебник / Под редакции В.И.Кузищина. М., 1980
6. Строгецский В. М. Особенности внешней политики Афин и Спарты в начальный период Первой Пелопоннеской войны (460-455гг.) // ВДИ. 1987. №4.
7. Историография античной истории / Под. ред. В.И.Кузищина. М., 1980.
8. Источниковедение Древней Греции / Под. ред. В.И.Кузищина. М., 1982.
9. История Европы. Т. 1: Древняя Европа / Под. ред Е.С.Голубцовой. М., 1988.
10. Историки Античности: В 2т. Т. 1: Древняя Греция. М.: Правда, 1989.
11. Античная Греция: Проблемы развития полиса / Под. ред. Е.С.Голубцовой. М.: Наука, 1983. Т. I-II.
12. История древнего мира. 3-е изд. / Под. ред. И.М. Дьяконова, В.Д.Нероновой, И.С.Свенцицской. М., 1989. Т. I-III.
13. История древнего мира. Ч. II: Греция и Рим / Под. ред А.Г.Бокщанина. М.: Просвещение, 1982.
14. Античная цивилизация / Под. ред. В.Д.Блавадского . М., 1973.
15. Древние цивилизации / Под. ред. Г.М.Бонгард-Левина. М., 1989.
16. Андреев Ю.В. Раннегреческий полис. Гомеровский период. Л.:ЛГУ, 1976.
17. Боннар А. Греческая цивилизация. 3-е изд. М., 1995 Т. I-III.
18. Годер Г.И. Методические пособия по истории древнего мира. М., 1988.
19. Кругликова И.Т. Античная археология. М., 1984.
20. Методология и методика изучения античного мира: Докл. Конф. (31 мая -2 июня 1993 г.) Российская ассоциация антиковедов. Институт всеобщей истории Российской Федерации. М., 1994.
21. Потин В.М. Монеты. Клады. Коллекции: Очерки нумизматики. СПб., 1992.
22. Лурье С. А. История Греции / Под редакции Э.Д.Фролова . Санк-Пб., 1993.
23. Блаватская Т.В. Греческое общество второго тысячелетия до новой эры и его культура. М., 1976.
24. Боги и люди древнего мира: Краткий словарь / Сост. В.М. Федосенко. М.: Евгений, 1993.
25. Куманецкий К. История культуры Древней Греции и Рима. М., 1990.
26. Ривкин Б. Өнердің ықшам тарихы. Антик өнері. Алматы. Өнер, 1988.
27. Словарь античности / Под. ред. В.И.Кузищина. М., 1989, 1994.
28. Знаменитые греки и римляне: Сборник / Сост. М.Н. Ботвинник, М.Б. Рабинович. СПб., 1993.
29. Герои Греции в войне и мире. История Греции в биографиях Г.В. Штолля ,М. Скорина, 1992.
30. Фролов Э.Д. Рождение греческого полиса. Л., 1988.
31. Фролов Э.Д. Русская историография античности (до середины XIX в.) Л., 1967.
32. Фролов Э.Д. Русская наука об античности: Историографические очерки. СПб.: Изд-во СПб. Ун-та, 1999.
33. Трухина Н. Н. История древней Греции. М., 1995.
34. Шишова И. А. Ранее законодательство и становление рабства в Античной Греции. Л., 1991.
35. Яйленко В. П. Архаическая Греция и Ближний Восток. М., 1990.
36. Яйленко В.П Греческая колонизация VII-III вв. До н.э М., 1982.
37. Хрестоматия по истории Древней Греции / Под. ред. Д.П.Каллистова. М.: Мысль, 1964. Ч. I-II.
38. Античность и общечеловеческие ценности: Сб. ст., сообщении и метод. рекомендации, падгатовленный членами Алматинской ассоциации антиковедов Казахстана. Алматы, 1999. Вып. VI.
39. Колобова К.М., Глускина Л.М. Очерки истории Древней Греции: Пособие для учителей. Л., 1958.
40. Сергеев В.С. Ертедегі Греция тарихы / Ред. басқарғандар Н.А.Машкин, А.В.Мишулин. Алма-ата, 1953.
41. Төлкеев С.Қ., Ертедегі Греция тарихы.: Оқу құралы. Қарағанды, 2001.
42. Жанысбекова Г. А., Шабанов Е. И., Жанысбеков А. Ж. Тарихты оқыту әдістемесі. Шымкент, 2004.
43. Иқсанов М. З. Тарихи танымдық ойындар. Өскемен қаласы , 2003.
44. Тұрлығұл Т. Т. Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың теориясы мен әдістемесі. Алматы, 2003.
45. Храпченков Г. М. Проблемы содержания и методов обучения в школах Казахстана. Алма – Ата, 1983.Ақатаева Г. Оқушылардың шығармашылық бастамасын дамыту. // Қазақстан тарихы, 2005 № 4.
46. Ахатаева Ғ. Интерактивті әдісті пайдалану негізінде ІІ дүниежүзілік соғыстың басталуы тақырыбын оқыту. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2004 № 1.
47. Қойшиева С. Э. Оқушылардың тарих пәніне саналы көзқарасын қалыптастыру // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005, №6.
48. Құрманжанова Г. Тарих пәнін оқытуда интерактивті әдістерді қолдану. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005 № 4.
49. Тұрлығұл Т. Т. Жаңа педагогикалық технологиялар және оларды тарихта оқытуда пайдалану. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2004 № 4.
50. Уәлиева Г. Ойын арқылы оқыту. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2004 № 2.
51. Шажаева Ә. Танымдық ойындар арқылы дата оқыту. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005, № 6.
52. Чиющалинова К. Пікірсайыс технологиясын мектепте қолдану. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005, № 2.
53. Ақатаева Г. Оқушылардың шығармашылық бастамасын дамыту. // Қазақстан тарихы, 2005 № 4.
1. Античная культура: Словарь-справочник / Под ред. В.Н. Ярхо. М., Высш. Шк., 1995.
2. Ежелгі дүние тарихы / Ю. С. Крушкол ред. басшылығымен. Алматы. 1978. 2-б.
3. История Древней Греции: Учебник / Под редакции В.И. Авдиева,
4. А. Г. Бокщанина, Н. Н. Пикуса. Москва : Высшая школа ., 1972.
5. История Древней Греции: Учебник / Под редакции В.И.Кузищина. М., 1980
6. Строгецский В. М. Особенности внешней политики Афин и Спарты в начальный период Первой Пелопоннеской войны (460-455гг.) // ВДИ. 1987. №4.
7. Историография античной истории / Под. ред. В.И.Кузищина. М., 1980.
8. Источниковедение Древней Греции / Под. ред. В.И.Кузищина. М., 1982.
9. История Европы. Т. 1: Древняя Европа / Под. ред Е.С.Голубцовой. М., 1988.
10. Историки Античности: В 2т. Т. 1: Древняя Греция. М.: Правда, 1989.
11. Античная Греция: Проблемы развития полиса / Под. ред. Е.С.Голубцовой. М.: Наука, 1983. Т. I-II.
12. История древнего мира. 3-е изд. / Под. ред. И.М. Дьяконова, В.Д.Нероновой, И.С.Свенцицской. М., 1989. Т. I-III.
13. История древнего мира. Ч. II: Греция и Рим / Под. ред А.Г.Бокщанина. М.: Просвещение, 1982.
14. Античная цивилизация / Под. ред. В.Д.Блавадского . М., 1973.
15. Древние цивилизации / Под. ред. Г.М.Бонгард-Левина. М., 1989.
16. Андреев Ю.В. Раннегреческий полис. Гомеровский период. Л.:ЛГУ, 1976.
17. Боннар А. Греческая цивилизация. 3-е изд. М., 1995 Т. I-III.
18. Годер Г.И. Методические пособия по истории древнего мира. М., 1988.
19. Кругликова И.Т. Античная археология. М., 1984.
20. Методология и методика изучения античного мира: Докл. Конф. (31 мая -2 июня 1993 г.) Российская ассоциация антиковедов. Институт всеобщей истории Российской Федерации. М., 1994.
21. Потин В.М. Монеты. Клады. Коллекции: Очерки нумизматики. СПб., 1992.
22. Лурье С. А. История Греции / Под редакции Э.Д.Фролова . Санк-Пб., 1993.
23. Блаватская Т.В. Греческое общество второго тысячелетия до новой эры и его культура. М., 1976.
24. Боги и люди древнего мира: Краткий словарь / Сост. В.М. Федосенко. М.: Евгений, 1993.
25. Куманецкий К. История культуры Древней Греции и Рима. М., 1990.
26. Ривкин Б. Өнердің ықшам тарихы. Антик өнері. Алматы. Өнер, 1988.
27. Словарь античности / Под. ред. В.И.Кузищина. М., 1989, 1994.
28. Знаменитые греки и римляне: Сборник / Сост. М.Н. Ботвинник, М.Б. Рабинович. СПб., 1993.
29. Герои Греции в войне и мире. История Греции в биографиях Г.В. Штолля ,М. Скорина, 1992.
30. Фролов Э.Д. Рождение греческого полиса. Л., 1988.
31. Фролов Э.Д. Русская историография античности (до середины XIX в.) Л., 1967.
32. Фролов Э.Д. Русская наука об античности: Историографические очерки. СПб.: Изд-во СПб. Ун-та, 1999.
33. Трухина Н. Н. История древней Греции. М., 1995.
34. Шишова И. А. Ранее законодательство и становление рабства в Античной Греции. Л., 1991.
35. Яйленко В. П. Архаическая Греция и Ближний Восток. М., 1990.
36. Яйленко В.П Греческая колонизация VII-III вв. До н.э М., 1982.
37. Хрестоматия по истории Древней Греции / Под. ред. Д.П.Каллистова. М.: Мысль, 1964. Ч. I-II.
38. Античность и общечеловеческие ценности: Сб. ст., сообщении и метод. рекомендации, падгатовленный членами Алматинской ассоциации антиковедов Казахстана. Алматы, 1999. Вып. VI.
39. Колобова К.М., Глускина Л.М. Очерки истории Древней Греции: Пособие для учителей. Л., 1958.
40. Сергеев В.С. Ертедегі Греция тарихы / Ред. басқарғандар Н.А.Машкин, А.В.Мишулин. Алма-ата, 1953.
41. Төлкеев С.Қ., Ертедегі Греция тарихы.: Оқу құралы. Қарағанды, 2001.
42. Жанысбекова Г. А., Шабанов Е. И., Жанысбеков А. Ж. Тарихты оқыту әдістемесі. Шымкент, 2004.
43. Иқсанов М. З. Тарихи танымдық ойындар. Өскемен қаласы , 2003.
44. Тұрлығұл Т. Т. Мектепте Қазақстан тарихын оқытудың теориясы мен әдістемесі. Алматы, 2003.
45. Храпченков Г. М. Проблемы содержания и методов обучения в школах Казахстана. Алма – Ата, 1983.Ақатаева Г. Оқушылардың шығармашылық бастамасын дамыту. // Қазақстан тарихы, 2005 № 4.
46. Ахатаева Ғ. Интерактивті әдісті пайдалану негізінде ІІ дүниежүзілік соғыстың басталуы тақырыбын оқыту. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2004 № 1.
47. Қойшиева С. Э. Оқушылардың тарих пәніне саналы көзқарасын қалыптастыру // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005, №6.
48. Құрманжанова Г. Тарих пәнін оқытуда интерактивті әдістерді қолдану. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005 № 4.
49. Тұрлығұл Т. Т. Жаңа педагогикалық технологиялар және оларды тарихта оқытуда пайдалану. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2004 № 4.
50. Уәлиева Г. Ойын арқылы оқыту. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2004 № 2.
51. Шажаева Ә. Танымдық ойындар арқылы дата оқыту. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005, № 6.
52. Чиющалинова К. Пікірсайыс технологиясын мектепте қолдану. // Қазақстан тарихы (әдістемелік журнал), 2005, № 2.
53. Ақатаева Г. Оқушылардың шығармашылық бастамасын дамыту. // Қазақстан тарихы, 2005 № 4.
Жоспар
Кіріспе
І – тарау. Б.э.д. ҮІІІ – Ү ғғ. Ежелгі Спартаның саяси, әлеуметтік
және экономикалық жағдайы.
1.1. Б.э.д. ҮІІІ – ҮІ ғғ. Ежелгі Спартаның әлеуметтік– экономикалық
жағдайы.
2.1. Б.э.д. ҮІІІ – ҮІ ғғ. Ежелгі Спарта қоғамының ерекшеліктері мен
мемлекеттік құрылысы.
2.3. Б.э.д. Пелопоннес Одағындағы Спартаның ролі және Пелопоннес
соғысы.
ІІ – тарау. Эллинизм дәуіріндегі Спарта мемлекеті.
2.1. Пелопоннес соғысынан кейінгі Спартаның саяси жағдайы.
2.2. Спарта мәдениеті.
ІІІ – тарау. Ежелгі Спарта мемлекетінің тарихы тақырыбын мектепте
оқыту әдістемесі.
3.1.Модульдік ойын технологиясы және тірек конспектісі
қолданылған сабақ үлгісі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Қазір біз өткенді қайта қарап, қайыра зерделеу үстіндеміз.
Мектептерде, жоғарғы оқу орындарында Отан тарихын оқыту басты назарда
жүрген мәселелердің бірі. Тарих ғылымы мен тарихты оқыту қазіргі күндегі
түбірлі өзгерістер жағдайында маңызы бұрынғыдан да артуда. Тарих – бұл
өткен ғана емес, бүгінгіміз бен кешегіміз.
Тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар кез келген
мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды роль атқарады. Адамзат өзінің
өткенін түсініп, болашағын жоспарлай алады.
Тарих ғылымы мен тарихты оқыту қазіргі күндегі түбірлі өзгерістер
жағдайында маңызы бұрынғыдан да артуда. Тарих – бұл өткен ғана емес,
бүгінгіміз бен келешегіміз.
Тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар кез келген
мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды роль атқарады. Адамзат өзінің
өткенін түсініп, болашағын жоспарлай алады.
Қоғамда болған түбірлі өзгерістер білім беру саласында да жүріп
жатыр. Білім беруде құндылық пен ізгілікті оқытып үйретуге басты басты
назар аудару қажеттігі ғылымда көптеп айтылып келеген мәселе. Тарихты
оқытудың басты мақсаты – оқушыларға адамзаттың жүріп өткен тарихи жолын,
адамдар жасаған құндылықты, мәдениетті яғни олар жинаған тарихи тәжірибенің
негізін оқытып үйрету. Білім туралы заңда көрсетілгендей: ұлттық және
жалпы адамзаттық құндылықтарға, ғылым мен рпактика жетістіктері негізінде
жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға, шығармашылық рухани, ... әлемдік және
отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулуға... - басты назар аудару
қажет[51-33].
Қазіргі кезеңде мектепте тарихты оқытудың басты міндеті – жастарды
адам баласының өткен шындық тарихымен таныстыру, дүниежүзілік мәдениеттің
басты-басты жетістіктерімен сусындату, өткен тарихты өздігінше сын көзімен
талдай отырып, өз білімін үнемі толықтырып отыратын, алған білімін
күнделікті өмірде қолдана алатын азамат тәрбиелеу екені назарда болуы тиіс.
Өзектілігі: Болашақ тарихшыны дайындауда ғана емес, жалпы кез келеген
азаматты қалыптастыруда ежелгі дүние тарихын, соның ішінде Спарта
мемлекетінің тарихының ерекшеліктерін оқытушыларға үйрету және игерту үлкен
маңызға ие. Жалпы адамзат мәдениетінің, ғылымының, білімінің, мемлекеттілік
пен әскери өнердің сан алуан қайнар көзі, сарқылмас бұлағы, алтын бесігі
болған ежелгі Грециядағы Спарта мемлекетінің тарихы бүгінгі таңда тарих
сахнасында өз құнын жоймайды.
Қалай дегенмен де кейінгі кездері әлем тарихына да, көп көңіл бөлініп
жүр. Себебі өз отанымыздың тарихы әлем тарихының бір бөлігі ретінде ала
аламыз. Бірақ та, отан тарихымен қоса дүние жүзі тарихының да өзкеті
мәселелерін оқыту, оны бала санасына сіңіру, өркениет ошақтарының
қалыптасуы мен әлемдік үрдістердің, қоғамның құрылу ерекшеліктерін оқыту
бүгінгі күннің талабы. Сондықтан да ежелгі дүние тарихын мектепте оқыту –
жүйе бойынша танымның әуелгі сатысы болып табылады. Ежелгі грек тарихындағы
орны зор мемлекет болып саналатын ежелгі Спарта мемлкетінің тарихын
мектепте оқыту, бала санасына алғашқы мемлкеттерде қалыптасқан
мемлкеттіліктің қалыптасуы мен ежелгі мемлекеттер арасындағы қатынастардың
нығаю белгілерін тарихи тұрғыда оқушы санасына сіңіру тарихты оқытудағы
өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Ежелгі Спарта мемлекетінің тарихы Ертедегі Шығыс және Жерорта теңізі
бассейні жағалауындағы таптық қоғамдар мен мемлекеттердің даму
жағдайларын Ежелгі дүние тарихының құрамдас бөлімі болып табылады.
Ежелгі Спарта тарихы Ежелгі грек мемлекеттерінң қоғамдық және мемлекеттік
құрылымдардың пайда болуын, дамуын және құлдырауын қарастырады. Ол б.э.д.
ҮІІІ ғасырлардан басталып, б.э.д. Жерорта теңізіндегі гректік және
эллинистік мемлекеттерді Рим империясының жаулап алуымен аяқталады[2-11].
Зерттеу әдісі: Тақырып бойынша зерттеулерді талдау, зерттеу,
салыстыру, оқылған материалдарды синтездеу, бақылау, әңгімелеу болып
табылады.
Теориялық негізі: Қоғам, тарих, әдістемелік мәселелерін зерттейтін
тарихшылардың еңбектеріне негізделген.
Зерттеу объектісі: Ежелгі Греция тарихының құрамдас бөлігі болып
табылатын ежелгі Спарта мемлекетінің тарихы.
Негізгі мақсат: Ежелгі дүние тарихындағы ежелгі Спарта мемлектінің
қоғамдық – саяси дамуы, әлеуметтік – экономикалық жағдайы мен мәдениетінің
дүниежүзі тарихында алатын орнын жете зерттеп, тарихи тұрғыда талдап
қарастыру және аталған мемлекеттің тарихын мектеп курсында оқытудың ғылыми
- әдістемелік ерекшеліктерін көрсету.
Міндеттері:
- Ежелгі Спарта мемлекетінің тарихы бойынша әдеби – зерттеулерді,
деректер мен ғылыми және әдістемелік әдебиеттерді тақырыптық талдау.
- Мектепте ежелгі дүние тарихы курсында ежелгі Спарта мемлекетінің
тарихын оқыту ерекшеліктерін көрсету.
- Ежелгі Спартаның әлеуметтік– экономикалық жағдайы мен ежелгі
Спарта қоғамының ерекшеліктері мен мемлекеттік құрылысын теориялық тұрғыда
зерттеу.
- Тақырыпты оқытудағы Ресей және Қазақстан зерттеулеріндегі озық
тәжірибелерді жинақтау.
Гипотеза: Ежелгі Спарта мемлекетінің таихын тақырыбын мектепте
оқытудың ғылыми - әдістемелік талаптарын қолдану, тарихи білімдерді
қалыптастыруда неғұрлым жоғары дәрежеде ұйымдастыруға жағдай жасайды.
Практикалық маңызы: Мектеп мұғалімдері мен педагогикалық бағыттағы
жоғарға оқу орындары студенттері үшін мемлекеттіл тілдегі оқу -
әдістемелік құрал.
Зерттеу базасы : Зеттеу базасы ретінде Шығыс Қазақстан облысы
Тарбағатай ауданы Сұлутал ауылының орта мектебі. 6 А сыныбы.
Тарихнамасы: Ертедегі Греция тарихы ХҮІІғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың
бірінші жартысында еуропалық тарих ғылымында көрнекті орын ала бастады.
Ертедегі Греция тарихын зерттеу барысында ғалымдар Спарта тарихына мән
бермеген тарихшылар жоқтың қасы. Р.Бентали, неміс ғалымдары Ф. Вольф және
Г.Б. Нибур еңбектерінде Спарта тілінің тарихы мен деректерді қортындылау,
талдау жасалынған[39-19].
Ертегрек тарихын зерттеуге үлкен қызығушылық танытқан мықты
парламенттік , дәстүрлі, классиктік капитализм елі Англия да көңіл бөлді.
Әртүрлі саяси партиялардыңқақтығыстарында ерегрек тарихының материалдарын
кеңінен пайдаланды, оның ішінде ертегрек полистеріне тән сипаты бар
аристократия мен демократияның күресі. ХҮІІІ ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың
басында Еуропаның басқа елдерімен салыстырғанда Англияда бірінші болып Ерте
Греция тарихынан көп томдық еңбектер жинағы жарық көрді. Егер тори
жақтаушысы У. Митфорд өзінің Греция тарихы еңбегінде консервативтік
Спартаның саясаты мен ұйымын мадақтаса, ал либерал Дж. Грот өзінің Греция
тарихы еңбегінде, керісінше, грек тарихын зерттеуде Афины мен Афины
демократиясын мадақтайды.
ХІХ ғасырдың ортасында ертегрек тарихының және мәдениетінің өзіндік
жүйесін К. Маркс пен Ф. Энгельс жасады. Олар ертегрек тарихы мен қоғамын
материалистік тұрғыдан түсіндіру құл иеленушілік өндіріс тәсілінің
классикалық өтпелі дамуы түріндегі қоғамдық – экономикалық формация деп
тұжырымдады.
Ертедегі Греция тарихын маркстік – лениндік идеология негізінде
зерттеу күрделі процесс болды. Марксистік антиковедтердің негізінде А. И.
Тюменев, В. С. Сергеев, С. И. Ковалев еңбектері жатты[40; 12]. ХХ. Ғасырдың
Ерегрек тарихының жаңа концепциясының қалыптасуына В.Д.Блавадскийдің
зерттеулері маңызды орын алды[14]. 60-70 жж. жалпыгрек тарихының мамандар
ерекше назар аударған екі түбегейлі мәселесі – құлдық және полис болды.
Бірінші мәселе бойынша монографиялық сериалдар жарияланды : Антикалық
әлемнің құлдық тарихын зерттеу. Осы сериалдардың шеңберінде Я. А.
Ленцманның Микендік және гомерлік Грециядағы құлдық, Антикалық әлемнің
шеткері аймағындағы құлдық, Б.э.д. ІІІ – І ғасырларда эллиндік
мемлекеттердегі құлдық, К.К. Зельин мен М.К. Трофимованың Эллиндік
дәуірдегі Шығыс Жерорта теңізіндегі тәуелділік формалары атты
монографиясы, А. И. Доватурдың Б. э. д. Ү – ІҮ ғасырларда Аттикадағы
құлдық еңбегі жарық көрді. Көптеген деректерді асқан ұқыптылықпен зерттеу
нәтижесінде бұл монографияларда Ертедегі Грециядағы құл иеленушілік пен
тәуелділіктің басқа да формаларының қазіргі жаңаша баяндалуын, грек
әлеміндегі құл иеленушілік өндірістің ролін ашып көрсетті. 60 – 70 жылдары
зерттеулерде полис ұйымының әртүрлі жақтарына, ертегрек полистеріне үлкен
орын берілді. Ю. В. Андреев, В.Н. Андреев, Л. М. Глускина, Э. Л. Казакевич
– Грэйс, Г. А. Кошеленко, Л. П. Маринович, Э. Д. Фролов еңбектерінде
ертегрек полистері әртүрлі қырларынан зерттеледі[30, 31, 32]. Полис
алдындағы және полис ұйымының ертедегі формаларын, полистің мәні, экономика
және оның ішінде аграрлық қатынастардықұлдық және полис өмірін толықтай
зерттеген зерттеулер болып табылады.
В. М. Строгецкидің Классикалық Грециядағы полис және империя
монографиясында классикалық кезеңнің түбегейлі мәселесі: грек полистерінің
гүлдену жағдайларындағы полистік және полис аралық құрылымдардың
арақатынастары, тәуелсіз грек қала мемлекеттерінң күрделі және қайшылықты
дамуы зерттеледі.
Қазақ тілді басылымдар яғни, Спарта немесе ежелгі Греция тарихы
туралы еңбектер мол деп айта алмаймыз. Тәуелсіздік алғанға дейін мәлімет
алуға болатын жалғыз ғана кітап болған. Ол 1978 жылы Ю. С. Крушкол
редакциясының басшылығымен жазылған Ежелгі дүние тарихы оқулығын айтуға
болады. Еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін де әлемдік тарихқа назар
аударып, жазылған әдебиеттер мол деп айту қиын. Ежелгі дүние тарихы жайлы
еңбектер мүлдем аз. Қалай десек те Бөкетов атындағы Қарағанды
универстиетінің қолдауымен С.Қ.Төлкеевтің Ежелгі Греция тарихын айтуға
болады[41]. Аталған еңбекте Спарта тарихы мен спартандық тәрбие кеңінен
зерттелген. Спарта қоғамы мен сыртқы саясатына, сондай ақ пелопеннес соғысы
жіті зерттелген.
Құрылымы: Кіріспеден және үш бөлімнен тұрады. І – тарау. Б.э.д.
ҮІІІ – Ү ғғ. Ежелгі Спартаның саяси, әлеуметтік және экономикалық
Жағдайы деп аталып ол өз ішінен Б.э.д. ҮІІІ – ҮІ ғғ. Ежелгі Спартаның
әлеуметтік– экономикалық жағдайы және Б.э.д. ҮІІІ – ҮІ ғғ. Ежелгі Спарта
қоғамының ерекшеліктері мен мемлекеттік құрылысы, сондай – ақ, Б.э.д.
Пелопоннес Одағындағы Спартаның ролі және Пелопоннес соғысы деген үш
бөлімшеден құралған. ІІ – тарау Эллинизм дәуіріндегі Спарта мемлекеті деп
аталып, ол өз ішінен Пелопоннес соғысынан кейінгі Спартаның саяси
жағдайын қарастыратын бөлімшесінен және Спарта мәдениетіне ден қойылған
арнайы бөлімшеден тұрады. ІІІ – тарау. Ежелгі Спарта мемлекетінің тарихы
тақырыбын мектепте оқыту әдістемесі, яғни ойын технологиясы және тірек
конспектісі арқылы сабақ жоспары берілген. Соңы қорытынды және қолданылған
әдебиеттер тізімімен аяқталады. Бұған қоса сабақтың белсенділігін артыру
мақсатында қосымша көрнекілік құралдары ұсынылған.
І – тарау. Б.э.д. ҮІІІ – Ү ғғ. Ежелгі Спартаның саяси, әлеуметтік және
экономикалық жағдайы.
1.1. Б.э.д. ҮІІІ – ҮІ ғғ. Ежелгі Спартаның әлеуметтік – экономикалық
жағдайы.
Спарта мемлекеті Пелопоннестің оңтүстік бөлігінде орналасқан. Қала
атымен мемлекет аталады. Ертедегі Лакония жерінде орналасты.
Спарта мемлекетінің тарихын Фукидидтің, Ксенофонттың, Аристотель мен
Плутархтың шығармалары және спартан ақыны Титртейдің өлеңдерінен біліп
танысып отырмыз. Аталған тарихшылар мен философтардың шығармаларынан Ежелгі
Спартаның әлеуметтік – экономикалық жағдайын білуімізге болады[5; 10].
Спартаның өмірі мен әлеуметтік құрылысының өзгешеліктері көбінесе
табиғи жағдайларына байланысты еді. Теңізден қашық болуы спартандықтарды,
бір жағынан, өз алдына томаға тұйық болуына, екінші жағынан, өздерінің
көршілеріне , әсіресе Мессенияның құнарлы батыс аңғарларын басып алушылық
әрекетін жасауға итермеледі[6].
Грецияның басқа қалалары сияқты, Спартада өндіргіш күштерінің өсу,
көршілес елдермен жиі - жиі шайқаса беруі және ішкі күресте ру
қатынастарының ыдырап, құл иелену мемлекетінің құрылуына әкеліп соқты.
Спартада мемлекет өте ертеде шықты, ол жаулап алу нәтижесінде құрылды және
басқа полистерге қарағанда, онда ру құрылысының қалдықтары әлдеқайда көп
сақталды. Спарта құрылысының және аздап бүкіл дорий құрылысының негізгі
өзгешелігі, күшті мемелекеттілігінің ру мекемелерімен үйлесуінде еді.
Спарта полисінде көпшілік тұрғындар бір – бірін жақсы білді. Спарта
экономикасының негізі жер игеру болды. Табиғи жағдайына байланысты ауыл
шаруашылығ бірнеше салаға бөлінді: астық жинау, жүзім, зәйтүн, бау – бақша
және мал шаруашылығы.
Ежелгі Спартада басты кәсіп егін шаруашылығы болды. Ежелгі Спартада
жерге жеке меншік болған жоқ. Бүкіл жер қауымға тиісті болды. Ал қауым
өзінің мүшелеріне жеке учаскелерді уақытша пайдалануға беріп отырды. Жер
қауы меншігі болып саналғандықтан, олар не сата, не айырбастай алмады.
Қолөнер кәсібі Спартада өте аз өркендеді. Қолөнермен жекелеген
адамдар ғана айналысты. Олар тек ең қажетті заттарды ғана жасады. Бірнеше
ғасырлар бойы спарталық қолөнер өркендемей, даму сатысы төмен дәрежеде
тұрды.
Спартандықтардың тәрбиесі басқа грек қала мемлекеттеріндегі тәрбиеден
мүлдем бөлек болды. Плутархтың еңбегінде спартандықтардың тәрбиесін туралы
былай жазады: Асыраушылар өте сапалы тәрбиеледі. Олар баланы жөргекке
орамады, тамақты талғатпады, қараңғылық пен жалғыздыққа үйретті, бұл оларға
еркіндік береді деп түсінген еді. Тіпті көршілес басқа мемлекеттер
Лакониядан асыраушы, яғни тәрбиешілер сатып алатын кездері де болған.
Плутархтың ХҮІІІ жазбасында Ликург туралы деректерінен Спартаның
қоғамындағы әлеуметтік жағдайды жақсы көруге болады[7; 18]. Онда Ликургтің
бала тәрбиелеу жөнінде шығарған реформаларына да мән беруге болады.
Спартада әкесі баласын өзі қалауынша тәрбиелеуге рұқсаты болмаған. Бала
жалпы қоғамдық тәрбиешілер қарамағында болады. Өсіп келе жатқан баланы
әскери іске баулу барысында көптеген әрекеттерге бой ұрдырған. Мысалы:
Ликург ата – ансынан жеті жасқа жетер жетпестен балаларын бөліп алып,
оларды отрядтарға таратқан. Балалар бірге өмір сүріп, бірге ойнап тамақ
табуды бірлесіп үйренеді. Балалар ішінен ең пысық, айлакерлерін басшы етіп
сайлайды. Оған қалғандары бағынуы тиісті болады. Бұл бір адамға бағынуға
жастайынан үйренуге ықпалын жасаған еді. Балалларды ойын үстінде ақсақалдар
бақылап отырған. Арасынан ең жау жүрек, ең мықтыларын ақсақалдар анықтаған.
Көбінесе ақсақалдар төбелесті өздері әдейі ұйымдастырып ызақорлыққа
баулыған[37; 59].
Спартанаың саяси ұйымының маңызды бөлігі жас ұрпақты тәрбиелеу және
оқыту болды. Ішкі және сыртқы жауға қарсы тұра алатындай жақсы жаттыққан,
дене-күш жағынан жетілген жауынгерлер қажет болды. Спарта жауынгері
тәртіпті, қиыншылыққа төзімді, таласқа келмей, басшыларына міндетсіз
бағынуы керек. Тәрбие жүйесінде оқуға, жазуға көп маңыз берілмеген.
Спартада тәрбиелік жүйе үш бөлімнен тұрған. Бірінші сатыға 7 мен 12
жастың аралығындағы ұл балаларды әке-шешелерінен алып тәрбиелеу жатады.
Агелге (табынды) бөлініп, олардың басында арнайы тәрбиешілер болмайтын.
Агелдің басында ең батыл, ақылды, өзгелерден төбелеске епті балаларды
тағайындаған. Басқа балалар оған бағынған. Тәрбиенің мақсаты – балаларды
төзімділікке және бағыныштылыққа тәрбиелеу. Ақсақал адамдар олардың
ойындарын үнемі бақылап, оларды бір-бірімен жиі төбелестіріп отырған.
Ұрыста немесе төбелемте жеңіске жетуді міндет деп есептеген. Балаларды
тәрбиелеудегі жалпы басшылық мемлекеттегі ерекше қызмет адамы – педономға
жүктелген[37; 60].
12 жастан бастап оқыту мен тәрбиенің жаңа кезеңі басталады. Табын
балалар илдерге (отрядтарға) жасақталып ирендердің (жасы үлкен, айлакер,
епті, ақылды балалар) басшылығымен жаттығулар жүргізді. Олар жыл бойы қамыс
үстінде жатып, үстеріне плащ қана киді. Тәрбиенің осы сатысында
жасөспірімдер әскери жаттығуларды игерді. Қаруды игеру мен қолдану, фаланга
сапында тұру, бір жерден екінші жерге барудағы шапшаңдық және тактикалық
айлалық. Илоттарға қарсы өздерін әлеуметтік жағынан жоғары санау. Илоттарға
спартандықтар көп мөлшерде араласпаған шараптар беріп, оларды жастар алдына
әкеліп, мас болу қандай жат қылық екенін көрсетіп отырған. Жасөспірімдер
үшін илоттарға қарсы криптий (құпия жасырын өлтіру) ұйымдастырып отырған.
20 жастан тәрбиенің үшінші сатысы басталған. Жас спартандықтың
сисситиге мүше болуларына рұқсат етіледі, ол жерге иелік етуге құқылы
болды. Әрбір сисстиде – 15 адамнан тұратын бөлімше, онда өздерінің
өнімдерімен, азық – түліктерімен барып отырады, бірақ белгілі мөлшерде ғана
әкелінуге тиіс. Егер спартандық өз үлесін сиситиге әкеле алмаса, онда ол
сисситиге мүше болудан және азаматтығынан айрылады. 30 жасқа дейін
азаматтық құқығы шектеулі болды. Базарға баруларына тыйым салынды[14; 46].
30 жасқа толғаннан кейін оларға семьяля болуға, үй салуға, командалық
басшылыққа және мемлекеттік қызметке тұруларына рұқсат етіледі.
Мемлекеттің бақылауымен азаматтықтың ерекше категориясы – спартан
мемлекеттілігінің негізі - әскери тәрбиеленген, тәртіпті, өз орнын жақсы
білетін, өкіметке бағынатын және одан өз мүддесін сақтайтындықты талап
ететін қоғам мүшелері қалыптасты.
Ксенофонт спартандықтардың күнделікті өмірлері жайлы көптеген дерктер
қалдырған. Оның деректерінде спартандықтардың тұрмыс тіршілігі жақсы
суреттеледі. Ол басшы болып табылатын Ликургтің өмір сүру барысын жақсы
баяндаған. Ксенофонттың дерегіне сүйенсек Ликург елмен бірге тамақтанған.
Себебі тамақ ішу барысында өзінің көптеген заңдарының орындалуын
қадағалауға үлкен мүмкіндіктер туады деп есептеген. Сондай ақ, шарапты
ішуді де қадағалап отырған. Шарапты көп ішу зиянды екенін ескеріп, тек
шөлдеген уақытта бергізіп отырған. Ликургтің тағы да бір тәрбиелеу
барысында ескеретін жәйті , ол қауым мүшелері қаншалықты қимылдаса
соншалықты тамақтануы еді. Балалар үлкендер тамақтанған уақытында бірге
тамақтанбады. Олар ересектерден қалған тамақтармен ауқаттанды. Бұл
балаларды өздері тамақ тауып жеуге итермелейді деп түсінді[5; 108].
Метепте балалар дене шынықтырумен және әскери іспен айналысты. Оларды
оқуға, жазуға, санауға, өлең айтуға және билеуге, тақырыпқа патриоттық өлең
айтуға үйретті.
Грецияда, тек Спартада ғана, әйелді тәрбиелеуге үлкен маңыз берілді.
Әйел тәрбиесі ерлердің тәрбиесіндей қаралатын болған. Мұнда бұл мәселеге
жалпы жұршылық құрметпен қарайтын. Спарталықтар денсаулығы жақсы бала тек
денсаулығы жақсы анадан туады деп білген. Қыздар үй тіршілігімен
айналыспайтын. Қыздар гимнастика, жүгірумен үнемі айналысқан. Жастар күні
бойы әскери отрядта өткізіп, бірге тамақ ішкен. Олар әсакери бөлімдер
бойынша тамақтанды. Спартада қауымдық, яғни осылайша тамақтануды фидития
деп атады. Ал басқа қалалардың гректері бұндай тамақтануды сиссития деп
атаған болатын[3; 88].
Спарта тәрбиесі негізінен өмірлерінің барысы елдің әскери қуатын
нығайту мақсатына бағытталды. Спартандық ең алдымен жауынгер болуы керек.
Бұл сырттан келетін жаудың жақындығынан емес, қаналушы, езілуді басынан
өткізіп отырған дұшпандық пиғылдағы илоттармен үнемі бірге өмір сүруден
туған нәрсе.
Спарта мемлекеті қандай да болмасын сыртқы саудаға тиым салды. Сауда
тек ел ішінде және жергілікті рыноктарда жүргізілді. Сыртқа өнім
шығарылмады. Ел арасында натуралды айырбас жақсы дамыды. Егіннен түскен
өнімді әртүлі заттарға айырбастап күн кешкен болатын. Қала ішінде арнайы
сауда жасау орындары ашылып, ел өз өнімдерін орталықта айырбастай алған
еді.
Спартандықтар аңшылықпен жақсы айналысқан. Тәрбие барысында олар
түнде аңға шығу жақсы үйретілгендіктен олар түнде өздерне аң ұстап әкелген.
Осы аңдарын басқа да таупарлдарға айырбастап отырған. Спартандықтардың
кейбір бөлігі егіешілікпен айналыспаған. Егіншілікпен айналыспаған
спартандықтар өздерінің ұстап әкелген аңдарын бидай өнімдеріне айырбастап
отырған. Сауда көп жағдайда осылайшы жүріп отырған[2; 141].
Спарта экономикалық және мәдени қатынастары жағынан басқа грек
мемлекеттерінен артта қалды. Ликург құрылысын орнату Спарта
экономикасының дамуына кедергі болды. Қатал әскери тәртіп жағдайында,
жасанды теңдестер қауымын уағыздау айқын байқалады, өзіндік мәдениет кері
кетті. Өз бойын басқа грек дүниесінен аулақ салған Спарта біртіндеп басты
саяси реакция ошағына айналып, барлық демократиялық құрылыстың қас жауына
айналды. Көршілес жатқан басқа грек қалаларын басып, өзіне қаратуға
спартандықтар бар күш, жігерлерін салған еді.
2.1. Б.э.д. ҮІІІ – ҮІ ғғ. Ежелгі Спарта қоғамының ерекшеліктері мен
мемлекеттік құрылысы.
Спартаның барлық тұрғындары үшке бөлінді. Олар: спартандықтар,
периектер және илоттар. Тек спартандықтар ғана азаматтық құқыққа ие болды.
Спартандықтардың саны ол кезде соншалықты көп болмады. Олар небәрі 9 – 10
мың көлемінде еді[22; 91].
Спартаның қоғамдық құрылысы басқа грек мемлекеттеріне ұқсамайды.
Өзіндік ерекшеліктерге толы. Спартаның саясатының қозғаушы күші көршілес
жерді басып алу болды. Б.э.д. ҮІІІ ғасырдың ортасында Спарта көршілес
тұрған Мессениямен ұзақ соғыстар жүргізеді. Б.э.д. ҮІ ғасырдың басында
Спарта түпкілікті жеңіске жетеді. Жалпысында Спарта қоғамы бағындырылған
Лакония мен Мессенияның тұрғындары - илоттар жергілікті халық құқытығы
жоқ тұрғындар жер шаруашылығымен айналысып, қожалароына азық – түлік
өнімдерін өндіріп беріп отырды, және дорийліктер өз еркімен бағынған
ахейліктердің бір тобы – периэктер , яғни жан жағындағы тұрғындар, бір
сөзбен айтқанда көршілері, олардың құқықтары болмаса да, құлдыққа түспеген
халық және толық құқықты спартандықтардан тұрды.
Спарта заң шығарушысы дана адам Ликургтің атымен байланысты. Оның
бейнесінде адамның және Спарта мен тарих заманы кездерінде табылған жарық
құдайы Ликургтің сипаты бірге қосылған. Қызметі ҮІІІ ғасыр шамасында өткен
Ликург Спартаның тек Ү ғасырда ғана мемлекеттік құрылысын құрушы болып
есептелінді. Аңыз бойынша, Ликург Спартаның жас патшасының немере ағасы
және оның тәрбиешісі ретінде көрсетіледі. Ликург Дельфы оракулының кеңесі
бойынша құдай сөзін орындаушы ретінде ретрді халыққа жариялады (Ретр деп
қандай да болмасын маңызды қаулылар мен заңдардағы қысқаша баяндалған
ережені айтады). Ликургтің ретрі Спарта мемлекетінің негізін салды. Аңыз
бойынша, Ликург Спарта алып жатқан барлық жерді жасақ болып құрылған еркек
спартандықтардың санына қарай, тоғыз немесе он мыңдай біргелкі учаскеге
(клерлерге) бөлді[10; 52].
Спартаның пұрсатты табы (сословие) – спартандар тең адамдар қауымы
дегенді құрды. Бұл рулық қоғамнан таптық қоғамға қарай өтетін кезеңге тән
әскери демократияның қалдығы еді. Бірақ, тең адамдар қауымы Спарта құл
иеленушілік мемлекетінің жағдайында үстем таптың илоттар мен периэктерді
қанауға арналған әскери бірлестігі болды.
Спартандықтар әскери істермен шұғылданды. Тек осы іс спартандарға
лайықты деп есептелінген. Ол үшін Спартада арнаулы тәрбие жүйесі болды.
Жаңа туған әрбір нәрестені Спартаның жоғарғы мекемесі – герусияға немесе
ақсақалдар кеңесіне апаратын. Мұнда арнаулы комиссия нәресте өмірін
шешетін, егер бала әлсіз, ауру болса оны шатқалдан лақтыратын. Ал
денсаулығы жақсы балаларды тірі қалдырып, оны жеті жасқа дейін анасы
асырайтын. Жеті жасқа толғанда баланы агелға береді, үйір деген мағна
береді. Агелға балалар міндетті түрде беріліп отырған. Онда берілген бала
жан – жақты дамып, өзін - өзі қорғайтын етіп даярлап шығаратын болған.
Сондай – ақ кішкентайларынан тамақ тауып жеуге баулитын еді. Одан кейін ол
қоғамдық мектептерде 18 жасқа дейін өткізетін. Мұнда қатаң өмір
мектебінен әртүрлі қиыншылықтарға төзімді етіп тәрбиеленеді. Олар жеңіл
киініп, қысы – жазғы жалаң аяқ, жалаң бас жүретін. Олар ыстықты көтерсе
суықты да солай көткрктін Сонымен бірге жиі аштық пен ыстықта сусын ішуге,
оларды жараның ауырғанына шыдауға үйретті. Кіші топтан жоғарғы топқа өтерде
олар әртүрлі сынақтан өтті. Қамшымен дүре соғу рәсімі өткізілетін. Онда
жасөспірім не дауыс шығаруға, не ыңырсуға тиіс емес, өйткені бұлай
болмағанда бұл қорлық, намыс болып табылды[13; 133].
Спартада фидитиның мүшелері тең адамдар эқауымына кірді және
барлық саяси құқықтармен пайдаланды. Фидитияның мүшесі болу үшін ортақ
ішетін тамаққа белгілі бір мөлшерде заттай үлес қосу керек болатын. Егер,
мұндай жағдай жасай алмаса, ол фидитиядан, тең адамдар қауымынан
шығарылып, саяси құқықтан айырылатын болған.
Илоттарға қарсы спартандықтар жылына бір рет криптия дейтінді
өткізіп отырған Криптия дегеніміз грекше криптос – құпия, жасырын дегенді
білдіреді[15; 79]. Құпия түрде арнайы әмірмен алдын ала белгіленген
қарсылық көрсеткен немесе мығым өсіп келе жатқан илоттарды қаза етуге
арнайы бір түн белгілеген көрінеді. Спартандықтар, Плутархтың айтуынша,
түнде жиналып илоттардың селоларына аттанатын. Спартандықтар ең жас және
күшті илоттарды өлтіретін.
Басқа грек мемлекеттерінің құлдары мен илоттары арасында ең басты
айырмашылық мынада болды: илоттар жеке қожалардікі емес, бүкіл спарта
қауымына жатқан еді. Өйткені, лакон илоттарын жаулап алған кезде
спартандықтар да алғашқы қауымдық қатынастар әлі жойылмаған еді.
Илоттарды ұстау қиын болды, өйткені олар сан жағынан,
спартандықтардан бірнеше есе көп болған.
Спарта мемлекетінің заңын жасаған Ликург деп саналады. Осы уақытқа
дейін оның мифтік адам немесе Плутарх жазып, Фукидит және басқа да антик
авторлары ескерткендей, шын мәнісінде өмір сүрген адам екені белгісіз.
Бірақ, спарталық әдет – ғұрыптар мен заңдар Ликургтың еркімен шыққан жоқ.
Олар барлық күшті Спарта мемлекетінің әскери құрылысын нығайтуға жұмсау
керек деген өмір қажеттігінің нәтижесінен туып, біртіндеп қалыптасқан
нәрсе[10; 212].
Спарта мемлекетінде алғашқы қауымдық құрылыстың қалдықтары болған.
Бұнда отыз жасқа жеткен ересек спарталық ерлер кіретін халық жиналысы
(апелла) болды. Бұл жиналыс соғыс пен бейбіт шілік жөнінде мәселелерді
шешті, бірақ онда дауысқа салу болған жоқ. Барлығы айқайлаумен шешілетін.
Ал, бірақ қауым мәжілісінің бастықтары жиналысты шақыруға келіспесе, онда
олардың жиналысқа келмеуіне болатын мүмкіндіктері болды. Жиналыс
ашылмайтын. Спарталық халық жиналысының шын мәнінде ешқандай ықпалы болған
жоқ. Негізгі мемлекеттік мәселелерді шешкен де жоқ. Көбіне бұрынғы әдет
бойынша шақырылатын.
Спартада патшалық өкіметінің біраз ескі сипаты сақталды. Спарта
патшалары беделді екі рудан, біреуі – дорий руы Эвропионтидтен, екіншісі –
ахей руы Агиадтан тұрды. Патшалар басилейлер немесе архагеттер деп аталды.
Олардың қажылық қызметі болды және аруақты деп саналды. Соғыс кезінде
патшалар әскерлерге басшылық етті. Олар геруссияның – Спарта мемлекетінің
жоғары аристократ органының құрамына кірді. Олардың мемлекетте шын билігі
болған жоқ. Бір мәселе жөнінде әңгімелесу үшін эфорлар, яғни барлық Спарта
мемлекетін бақылайтын жоғарғы қызметтегі адамдар, патшаны шақырып ала
алатын. Эфорлар бесеу болды. Оларды халық жиналысында бір жылға
сайлайтын[24; 91].
Күштірек және іс жүзінде мемлекетті басқратын орган герусий (геронт–
қарт ақсақал). Спартаның ең білімді және ықпалды ру өкілдері қауым
басшыларының жиналысы болды. Герисияға алпыс жастағы жиырма сегіз адам және
отыз жасқ ажетпеген екі патша кірді. Геронттар герусияда өмір бақи мүше
болды. Егер, геронттардың біреуі өлген жағдайда, бос қалған орынға, халық
жиналысына (апеллаға) кандидатурасын ұсынған. Жасы алпыстан кем емес
спарталық жаңа геронтты сайлау жүргізілді.
Спарта аристократтар мемлекеті болған, онда басты маңызды герусия мен
эфорлар атқарды.
Спартандық билеуші топтарының құрылымында өзіндік ерекшеліктері мол
болды. Олардың құрамында әртүрлі саяси топтар болды. Спартандықтар арасында
сауда – қолөнер ақсүйетері болған жоқ. Спартандықтар өз шаруашылығын
ұйымдастырумен айналыспады, олар өндіріспен тіптен шектеулі байланыста
болды. Спартандықтар таптық – жіктік жер иелері , илот иелері және олардың
ірі жерлері және ірі жер учаскелері болды. Біреулерінің қолында ірі жер
учаскелерінің шоғырлануыжүрді, ал көпшілік бөліктері жерден айрылды. Б.Э.Д.
400 жылы Спартада Эфор Эпитадейдің ұсынысы бойынша Спартада жерді мұраға
қалдыруға рұқсат етілуі, алда бір адамның қолына жердің шоғырлануына
жағдай жасады. Спартандықтардың қолына алтын, күміс, құлдар, жер иеліктері
Пелопонес соғысы нәтижесінде қарады[23; 99]. Алайда бұл қаржыларды
шаруашылық жерлерді қайта құруға жұмсамады, өндіріс интенсивтендірілмеді.
Ақсүйектер өмірді тек сән – салтанат пен ойын – сауық өткізумен ғана
шектеді, әртүрлі саяси топтар арасында шиеленіс өрши түсті.
Спартаның мемлекеттік құрылысында Афиныға ұқсас біршама ортақ
сипаттары бар. Саяси өмірдің азаматтар колективі шеңберінде топтастырылуы,
антикалық меншік формаларының азаматтар колективі меншігі формасында,
азаматтардың, саяси және әскери ұйымдарының тығыз байланысы, мемлекеттік
құрыдлыстың республикалық сипаты. Алайда, Афины және Спарта полистеріндегі
мемлекеттік құрылысында түбегейлі өзгешеліктер болды. Афиныда мемлееттік
құрылыс демократиялық республикалық жүйеде дамыса, Спартада мемлекеттік
құрылыс олгархиялық сипатта көрінді. Аристократиляық сипат оның әлеуметтік
– экономикалық қатынастарының ерекшеліктеріне байланысты болады.
Спартада жоғары мемлекеғттік өкімет толық құқылы азамаиттардың апелла
деп аталатын, халық жиналысы екендігін жоғарыда айтқамбыз. Оның билігі
бүкіл өмірді қамтиды: бітім жасау, соғыс жариялау, қызметке әскери
басшыларды сайлау, егер, заңды мұрагерлер болмаса, патша мұрагері туралы
шешім, илоттарға бостандық беру, заңдарға өзгеріс енгізу т.б[20].
Бірақ, спарта апелласы Афины Халық жиналысына (Экклесия) қарағанда
маңызы мемлекетте төмен болды. Апелла мүшелері заңды қабылдауға, не қарсы
болуға құқылы, талдауға құқы жоқ.
Спартаның мемлекеттік басқаруында Геронттар Кеңесі, немесе герусия,
шешуші маңыз атқарды. Оның құрамына отыз мүше енді. Жиырма сегізінің
жастары алпыс жастан асқандар (грекше геронттар ақсақалдар, шалдар).
Геронттар Спарта ақсүйектерінен сайланып, және өмірлік қызмет
атқарды. Жиырма сегіз геронттан басқөа герусияға екі спартандық патша
(жастарына қарамай) енген еді. Герусия ешкімге бағынбады және ешқандай
орган оны бақылай алмайды. Ол Халық Жиналысымен қатар өмір сүрді, бірақ
оған есеп бермейді. Герусия кей жағдайларда Халық Жиналысының шешімін бұза
алады[22; 124]. Барлық мәселелерді Герусия шешіп, апеллаға формальді түрде
бекітуге ұсынады. Апелла Спарта азаматтарының жоғарғы тобы олигархияның
органы болды. Герусия әскери, қаржы, сот, негізінен, барлық іске басшылық
жүргізді. Тіпті, Герусияға кіретін патшаларды сотқа тарта алатын болды.
Герусия Эфорлардың, егер ол қызметінен кететін жағдайда, есебін қабылдаған.
Мемелекеттік басқару геронттардың қолында болды.
Спарта мемлекетінің беделді органдарының біріне бес эфордың
(Бақылаушылар) коллегиясы болды. Эфорлар бір жылға апеллада барлық
спартандықтардан сайланады (Геронттарды да шағын аристократтар тобынан
сайлайды). Бірақ, көп жағдайда заң сақталмай көбіне олар тек ақсүйектерден
ғана сайланды. Аристотельдің айтуынша, эфорларды сайлау балалық жолмен
жүрген. Азғана арнаулы сайлаушылар апелламен көршілес қараңғы бөлмеге
жиналған, ал, апеллада есімі аталғанға халық шумен немесе үнсіз қатысын
білдірген. Кімді жақтап көп шуылдаса, сол өткен. Эфорлар коллегиясында зор
билік болған. Оны Аристотель тирандық өкіметпен теңестірген. Бірінші эфорды
атымен жыл аталынып, коллегия апелла және герусиямен тең болған. Эфорлар
барлық қызметттерді тіпті, патшалардың да қызметін бақылаған. Патша
үкіметінің монархияға айналуына жол бермей, айсайын патшадан ант алып
отырған. Жорық кезінде екі эфор патшаларымен бірге болып, екеуінің арасын
шиеленістіріп отырған. Эфорлар патшаны герусия сотына тарта алатын болған.
Эфорлар мемлекеттік басқаруды, периектерді және көпшілік илоттарды және
спартандық тәрбиені бақылаған. Олардың санының аз болуы, оларды сатып
алуға, не пара алуларына мүмкіндік болған. Оларды сотқа тарта алмаған. Бір
бірін тығыз қолдап отырған[25; 99].
Спартаның саяси мекемесіндегі беделді патша өкіметінің институты
болды. Спартада екі патша басқарды, екеуі екі әулет өкілдерінен. Агиаттар
мен эврипонтитеттерден тұрды. Бұл әулеттер б.э.д. Хғ. Дорийліктердің
түпкілікті орналасуы кезінде қалыптасты. Б.э.д. Ү – ІҮғғ. Бұл әулеттер
Спарта аристократтарының танымал. әрі бай өкілдері болды. Спарта патшалары
Герусия мен Эфорлардың шешімдеріне бағынышты болды. Бірақ, олардың
билігінде әскерлерді, діни нанымдарға басшылық жасау, бұл Спарта қоғамында
ерекше маңыз атқарған. Жорық кезінде шексіз билікке ие болып, герусия
мүшелерімен бірге бүкіл мемлекеттік жұмысқа араласқан[27; 117].
Патшалардың жанындағы қосшылары оның моральдық беделін жоғары көтеріп
отырған. Патша беделінің өсуіне абыздардың да қызметі әсер еткен. Патшалар
ірі жер иелері де болған.
Спарта армиясы жақсы ойластырылған ұйымдық құрылымнан тұрған. Ең
жоғары әскери қызмет Спарта соғыс флотының басшысы – наварх болып саналды,
бірақ оның қызметі тұрақты болмаған. Аристотель навархты екінші патша
өкіметі деп атаған[11; 74]. Әскер басы және саяси қайраткер ретінде
навархтар патшаның қарсмыласы да болып есептелген. Навархтар да эфорлардың
бақылауында болып отырған. Әйгілі Спарта флотының басшысы Лисандрдың өзін
де эфорлар бақылап отырған.
Спартаның құрлықтағы әскерлері, басшылары да бірнеше топқа бөлінді.
Спарта армиясында қызмет еткен Ксенофонттың мәліметі бойынш, армия көптеген
бөлімшелер командирінен тұрған: полемарх – моро басшысы (500-900адамды
басқарған), Логах командирі (150-200адамдық), пентекостер командирлері (50-
60адамдық), және эномотархтар командирлері (25-30адам) [29; 103].
Полемархтар – патшаның жақын төңірегіндегілер және оның әскери
кеңесшілері, олар үнемі патшаның жанында болып, бірге тамақтанды.
Патшаны 300 адамнан тұратын аттылар қорғап жүрген. (Іс жүзінде олар
жаяу бөлімдер еді). Оның үш командирлері гиппагреттер патшаның жақын тобына
енген. Деректерде бұл көптеген әскери қызметтерді кімнің тағайындағаны
туралы мәліметтер жоқ. Мүмкін, оларды апеллада (Спарта жауынгерлерінің
жиналысында) патшаның ұсынуымен сайланған болар. Командирлердің қызмет
кақыты патшаның ұйғаруымен бекітілген. Командирлер ішінде гарнизонды
басқарушы – гармостардың ролі жоғары болды.
2.3. Б.э.д. Пелопоннес Одағындағы Спартаның ролі және
Пелопоннес соғысы.
Грек полистерінің қуатты бірлестіктері Спарта бастаған Пелопеннес
одағы мен Афины бастаған Бірінші Афины теңіз одағының өзара қатынастары
б.э.д. Ү ғасырдың Екінші жартысында Грецияның ішкі саяси жағдайын
айқындады. Б.э.д. Ү ғасырдың ортасында бұл одақтар күшті әскери – саяси
блоктарға айналып, олардың арасында сыртқы саясатты ғана емес, сонымен
бірге терең әлеуметтік – саяси қайшылықтарды тудырды. Бұл қайшылықтардың
тереңдегендігі соншалықты, грек тарихындағы қантөгіс соғысты – Пелопоннес
соғысына киліктірді.
Пелопонес пен Афины теңіз одағы қарсыластығы олардың түбегейлі
ерекшеліктерімен, әлеуметтік – экономикалық қатынастарының сипатымен,
олардың құрамына кірген полистердің саяси құрылысымен айқындалды.
Пелопеннес одағы грек дүниесіндегі алғашқы әскери - саяси ірі
бірлестік болды. Ол б.э.д. ҮІ ғасырдың екінші жартысында қалыптасты және
алғашқыда Пелопоннестегі полистерді Лакониканы, Аркадияның таулы
облыстарын, Элида жазықтығын қосып алды.
Б.э.д. Ү ғасырдың ортасында одақ құрамына Пелопоннестің Аргостан
басқа түгел дерлік полистері, Солтүстік Грецияның едәуір қалаларына қоса
күшті Фивы және Фокиданың ұсақ полистері, Солтүстік Дориды, Левкада
аралдары енді. Одақтың мемлекеттің үлкен бөлігі Спартаны қоса, аграрлы,
қолөнер және сауда нашар дамыған полистер архайлік қоғамдық қатынастарымен,
олигархиялық құрылысы және саяси бағдарламасы консервативтік болды[33; 85].
Шындығында одақтастар ішіне сауда – қолөнер полистері: Кориф, Мегары,
Сикионның экономикалық өмірі жеткілікті түрде интенсивті болды. Бұл
қалалар аграрлы полистерді толықтырып, жалпы Пелопеннес одағының әскери –
саяси потенциялын көтеріп, оны Грецияның күшті әскери саяси коалициясына
айналдырды.
Саны жағынан көп және жақсы дайындалған оларды аграрлы полистер
жіберген гоплиттер жаунгерлерін бай сауда қолһөнер орталықтары Коринф пен
Мегараның күшті флоты толықтырып отырды.
Пелопоннес одағының құрылымында көбінесе, агралы полистер, бір
жағынан сауда қолөнер орталығы, екінші жағынан әртүрлі және әлсіз
орталықтардан тұрды. Оған енген мемлекеттер өз алдына жеке саясат жүргізе
алатын, тіптен олар басқа полистермен ғана емес, өздері бір бірімен соғыса
да алатын. Оларда ортақ әкімшілік болған жоқ, одақтың сұранысын бақылап
отыратын, тіптен жалпы қаржылары да болмады.
Одақтастар белгілі бір мөлшерде соғыс бола қалған жағдайда міндетті
түрде жаяу, атты әскер, кеме және ақшалай қаржы берді және әрбір әскери
бөлімдер өздерін азық-түлікпен, қару-жарақ және қажетті бұйымдармен
қамтамасыз етіліп, өздерінің командирлерімен келетін.
Пелопоннес одағының жоғары органы барлық одақтастардың Спартада
өтетін жиналысы болды. Онда Спарта эфорлары төрағалық етеді. Одақтық
Жиналыстың шешімін апелла бекітеді. Одақтастар әскерлерін спартандық
патшалар басқарды, ал біріккен флотты спарталық наварх басқарды.
Әрбір плоис, көлеміне қарамай, бір-бір дауыс алды, бұл Спартаға
тиімді шешімдерді іске асырып отыруларына, ұсақ полистерді ірі полистерге
қарсы қойып отырды. Пелопоннес мүше болу ерікті, одан шығу да ерікті болды.
Одақтарға деген жұмсақ қатынас, қарсы қысымның болмауы, олардың
автономиямен санасып, олардың ішкі істеріне араласпау пелопоннес одағының
ұзақ сақталуына ықпал етті. Басқа әскери – саяси одақтармен салыстырғанда,
Пелепоннес одағы ұзақ 200 жылдай өмір сүрді[36; 128].
Одақтың үлкен әскери – саяси потенциялын қолдана отырып, спарта
Грецияның б.э.д. Ү – ІҮ ғасырлардағы күшті мемлекетіне айналды. Ол барлық
аристократиялық топтарға қолдаушылық жасап, грек олигархиясының тірегі
болды.
Б.э.д. Ү ғасырда Пелопоннес одағына қарсы тұрған Афины бастаған грек
полистерінің әскери – саяси бірлестігі - Бірінші Афины теңіз одағы қарсы
тұрды. Афины теңіз одағы гректердің парсылар жаулап алған жерлерінен Кіші
Азияның грек қалаларын және Егей теңізі аралдарын азат ету үшін құрылған
бірлестіктер негізіндн пайа болды. Бірақ та, грек – парсы соғыстарының
аяғында Афины теңіз одағы әскери одақ шеңберіне дейін өсті және грек
әлемәнде ерекше саяси бірлестігіне айналып, әлеуметтік – экономикалық және
сыртқы саясаттағы міндеттерін жүзеге асыруда б.э.д. Ү ғасырда үлкен маңыз
берген. Афины теңіз одағы тоарихын екі кезеңге бөлуге болады: Делосс,
Симмахиясы кезеңі (б.э.д. 478-455жж.) – одақтар алдында Кіші Азиядағы
Эллиндік қалалар мен Егей теңізінің аралдарын парсылардан азаи ету міндеті
болды[39; 46].
Келемі кезеңі Афинвы теңіз одағының Делосс симахиясының Афины
державасына (архе – билік, үстемдік) айналуы, б.э.д. Ү ғасырдың екінші
жартысында грек әлемінде белсенді саясат жүргізді.
Афины теңіз одағының Пелопоннестен айырмашылығы оның күрделі ұйымының
болуында. Мұнда біріңғай қаржы жүйесі құрылды, жалппы ортақ қазына, әр жыл
сайын форос салығы толықтырылып отырды. Форос әр полистің шаруашылық
мүмкіндігіне байланысты салынды. Бай және ірі полистер көп сома төледі.
Афины державасының шеңберінде б.э.д. ү ғасмырда кең экономикалық
аймақтың құрылуы, бірыңғай әлеуметтік – саяси тәртіп, мемлекеттік
басқарудың кейбір ортақтастығы және полистік ыдыраушылықтан арылу Грецияның
тарихында прогресивтік құбылыс болды. Экономиканың гүлденуі демократиялық
тәртіптерді орнықтырып және мәдеи дамуға жағдай жасады.
Бұл міндеттерді жүзеге асыруда Афиныға қарсы Спарта мен оның қуатты
одақтасы Коринфтің қатты қарсылықтарын тудырды. Б.э.д. 440 – 430 жылдарда
грек дүниесіндегі екі ірі бірлестіктердің арасында терең дипломатиялық және
саяси қарсыластықты тудырды.
Б.э.д. Ү ғасырдың 40 жылдарының ортасы мен аяғында Афины Қара теңіз
жағалауларындағы қалаларды өзіне қаратты, онан кейін батыс бағытта Егей
теңізінің аралдарында басып алушылық саясаты жалпры алғанда сәтті аяқталып
отырды. Афинының бұол жетістіктерін Пелопоннес басшы топтары дипломатиялық
және саяси тұрғыда тоқтата алмайтындығына барған сайын көздері жетіп,
б.э.д. Ү ғасырдың 30 жылдардың аяында соғыс ашу мәселесін қойды.
Пелопеннос соғысын Фукидит өзінің Тарихында бір ізді және егжей
тегжейлі суреттейді. Бірақ ол уақиғаларды б.э.д. 411 жылдарға дейін алып
келеді. Соғыстың аяқталуы бізге Ксенафонттың Грек тарихынан белгілі.
Бұдан тысқары соғыстың суреттеме сипаттамасы Диадордың Тарихи
кітапханасында да сақталды. Ол дәуірдің саяси және әскери қайраткерлерінің
(Периклдың, Никийдің, Алкивиадтың, Лисандрдың) өмір тарихын Плутарх
жазды[37; 91].
Соғыстың басталуын тездеткен алғашқы оқиға Коринфтен, Спарта мен
Афиныдан алстағы ертедегі грек дүниесінің батыс шетіндегі Эпидамна отарында
және Киркира аралында өрбіді. Бұл екеуі де Грециядан оңтүстік Италия мен
Сициялияға жүк таситын теңіз жолдарындағы маңызды орындар еді. Эпидамнада
демократиялық төңкеріс болды. Қаладан қашқан олигархтар Эпидамнаға қайтадан
шабуылға шықты. Эпидамдықтар Керкирадан көмек сұрады. Бірақ, олигархтар
билеп тұрған Киркира көмек бермейді. Киркира Коринфтің отары болғандықтан,
Эпидамдықтар енді Корнифтіктерден көмек сұрайды. Коринфтіктер Эпидамнаға
көмектесті, бірақ осы үшін Киркира енді оларға қарсы шықты. Теңіз соғысында
Киркиралықтар Коринфтіктерді жеңеді Коринфтіктер сол сәтте ақ есе қайтаруға
кеңінен әзірлене бастады. Киркира енді бірінші Афины теңіз одағына кірді,
бұл осы одақпен Пелопоннес одағының арасындағы өткенде жасалған бейбітшілік
шартын бұзу еді.
Соғысқа себеп болған екінші уақиға б.э.д. 432 жылы Мегары тауарларын
Афины базарына әкелуге тиым салатын қаулы қабылдауы Мегарының Афиныға
қарсы соғысқа дайындалуын тездетті. Үшінші уақиға Коринфтің Халкидика –
Понтидей жарты аралдарының қалаларын Афины одағынан бөлінулеріне жасаған
әрекеттер қайшылықтардың тек соғыс арқылы ғана шешілетінін көрсетті.
Соғысқа екі жақ та зор әскери – экономикалық күшпен келді. Пелопоннес жағы
соғысқа алпыс мың жақсы қаруланған құрлықтағы жаяу әскерді және үш жүз
кемедей әскери теңіз флотын шығарды, ал Афины төрт жүздей триерден тұратын
әскери флотын отыз екі мың гоплиттер (жаяу әскер) және мың екі жүз атты
әскерлерді шығарды. Грек – парсы соғыстарынан кейін мұндай қыруар қарулы
күштер бірінші рет ұрыс алаңына және теңізде шоғырланды. Спартандықтар
Афины қамалында орналасқан Афинылықтардың күштерін өздеріне қарай тартып
алып, шешуші ұрыста жойып жіберу тактикасын ұстаса ал, Афиналықтар қаланың
қорғандарында бекініс жасай отырып, ашық слғысқа түспей, Афины флотын
Пелопеннестің теңіз жағалауларына түсіріп, Спарта күштерін жоюды көздеді.
Пелопеннес соғысын екі негізгі кезеңге бөлуге болады: Бірінші Архидамның
соғысы (Б.э.д. 431- 421жж). Екінші Сицилиялық экспедиция және Декелей
соғысы (б.э.д. 415-404 жж). Б.э.д. 421- 415 жж. Уақытша бітімге келген
кезең. Пелопеннес соғысының ерекшелігі, оның бір уақытта Грецияның әртүрлі
аудандарында әскери қимылдардың жүруі болды. Егей бассейні аудандары,
Пелопеннесте, Орталық Грецияда, батыс облыстарда, сонымен бірге Сициялияда
жүрді[41; 249].
Соғыстың бірінші кезеңі Спарта патшасы Архидамның есімімен
байланысты. Соғыс қимылдары бірден бірнеше жерде басталды: Беотия, Аттикада
және Халкидика жарты аралында. Пелепоннес соғысы күтпеген жерден Спартаның
одақтасы Фивылықтардың кішігірім Платея қаласына шабуылына басталды. Бұл
қала үшін соғыс бес жылға созылды.
60 мыңдық армиямен Архидам Аттака территориясына енді. Афинылықтар
селолық жерлердегі әйелдер мен балаларды қалаға көшіріп, мал және жылжымалы
мүліктерін алып, қалған тұрғын үйлердің бөліктерін құртып кетіп отырды.
Аттика территориясын ойрандаған Архидам армиясының қамалды алатын
тәжірибелері жоқ еді. Бір айдан кейін Архидам күштерін Пелопеннеске алып
кетеді. Б.э.д. 427 жылы дүркін – дүркін Аттикаға келіп тонаушылықпен
айналысады. Бірақ Афины гоплиттері оларға қарсы ұрысқа шықпайды. Б.э.д. 430
жылы басталған Афиныдағы эпидемия 426 жылға дейін созылды. Жұқпалы аурудан
Афины тұрғындарының төрттен бір бөлігі өлді. 4400 гоплит және 300 атты
әскер аурудың құрбаны болды[12; 148].
Б.э.д. 429 жылы Перикл өлгеннен кейін соғысты жалғастыруды
жақтаушылар мен бейбітшілік бітім іздеушілер арасындағы күрес күшейе түсті.
Індет әкелген шығыннан едәуір оңалған Афинылықтар б.э.д. 425 жылы Спартамен
соғысты қайта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І – тарау. Б.э.д. ҮІІІ – Ү ғғ. Ежелгі Спартаның саяси, әлеуметтік
және экономикалық жағдайы.
1.1. Б.э.д. ҮІІІ – ҮІ ғғ. Ежелгі Спартаның әлеуметтік– экономикалық
жағдайы.
2.1. Б.э.д. ҮІІІ – ҮІ ғғ. Ежелгі Спарта қоғамының ерекшеліктері мен
мемлекеттік құрылысы.
2.3. Б.э.д. Пелопоннес Одағындағы Спартаның ролі және Пелопоннес
соғысы.
ІІ – тарау. Эллинизм дәуіріндегі Спарта мемлекеті.
2.1. Пелопоннес соғысынан кейінгі Спартаның саяси жағдайы.
2.2. Спарта мәдениеті.
ІІІ – тарау. Ежелгі Спарта мемлекетінің тарихы тақырыбын мектепте
оқыту әдістемесі.
3.1.Модульдік ойын технологиясы және тірек конспектісі
қолданылған сабақ үлгісі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Қазір біз өткенді қайта қарап, қайыра зерделеу үстіндеміз.
Мектептерде, жоғарғы оқу орындарында Отан тарихын оқыту басты назарда
жүрген мәселелердің бірі. Тарих ғылымы мен тарихты оқыту қазіргі күндегі
түбірлі өзгерістер жағдайында маңызы бұрынғыдан да артуда. Тарих – бұл
өткен ғана емес, бүгінгіміз бен кешегіміз.
Тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар кез келген
мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды роль атқарады. Адамзат өзінің
өткенін түсініп, болашағын жоспарлай алады.
Тарих ғылымы мен тарихты оқыту қазіргі күндегі түбірлі өзгерістер
жағдайында маңызы бұрынғыдан да артуда. Тарих – бұл өткен ғана емес,
бүгінгіміз бен келешегіміз.
Тарих және онымен байланысты әлеуметтік ғылымдар кез келген
мемлекеттің білім беру жүйесінде маңызды роль атқарады. Адамзат өзінің
өткенін түсініп, болашағын жоспарлай алады.
Қоғамда болған түбірлі өзгерістер білім беру саласында да жүріп
жатыр. Білім беруде құндылық пен ізгілікті оқытып үйретуге басты басты
назар аудару қажеттігі ғылымда көптеп айтылып келеген мәселе. Тарихты
оқытудың басты мақсаты – оқушыларға адамзаттың жүріп өткен тарихи жолын,
адамдар жасаған құндылықты, мәдениетті яғни олар жинаған тарихи тәжірибенің
негізін оқытып үйрету. Білім туралы заңда көрсетілгендей: ұлттық және
жалпы адамзаттық құндылықтарға, ғылым мен рпактика жетістіктері негізінде
жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға, шығармашылық рухани, ... әлемдік және
отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулуға... - басты назар аудару
қажет[51-33].
Қазіргі кезеңде мектепте тарихты оқытудың басты міндеті – жастарды
адам баласының өткен шындық тарихымен таныстыру, дүниежүзілік мәдениеттің
басты-басты жетістіктерімен сусындату, өткен тарихты өздігінше сын көзімен
талдай отырып, өз білімін үнемі толықтырып отыратын, алған білімін
күнделікті өмірде қолдана алатын азамат тәрбиелеу екені назарда болуы тиіс.
Өзектілігі: Болашақ тарихшыны дайындауда ғана емес, жалпы кез келеген
азаматты қалыптастыруда ежелгі дүние тарихын, соның ішінде Спарта
мемлекетінің тарихының ерекшеліктерін оқытушыларға үйрету және игерту үлкен
маңызға ие. Жалпы адамзат мәдениетінің, ғылымының, білімінің, мемлекеттілік
пен әскери өнердің сан алуан қайнар көзі, сарқылмас бұлағы, алтын бесігі
болған ежелгі Грециядағы Спарта мемлекетінің тарихы бүгінгі таңда тарих
сахнасында өз құнын жоймайды.
Қалай дегенмен де кейінгі кездері әлем тарихына да, көп көңіл бөлініп
жүр. Себебі өз отанымыздың тарихы әлем тарихының бір бөлігі ретінде ала
аламыз. Бірақ та, отан тарихымен қоса дүние жүзі тарихының да өзкеті
мәселелерін оқыту, оны бала санасына сіңіру, өркениет ошақтарының
қалыптасуы мен әлемдік үрдістердің, қоғамның құрылу ерекшеліктерін оқыту
бүгінгі күннің талабы. Сондықтан да ежелгі дүние тарихын мектепте оқыту –
жүйе бойынша танымның әуелгі сатысы болып табылады. Ежелгі грек тарихындағы
орны зор мемлекет болып саналатын ежелгі Спарта мемлкетінің тарихын
мектепте оқыту, бала санасына алғашқы мемлкеттерде қалыптасқан
мемлкеттіліктің қалыптасуы мен ежелгі мемлекеттер арасындағы қатынастардың
нығаю белгілерін тарихи тұрғыда оқушы санасына сіңіру тарихты оқытудағы
өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Ежелгі Спарта мемлекетінің тарихы Ертедегі Шығыс және Жерорта теңізі
бассейні жағалауындағы таптық қоғамдар мен мемлекеттердің даму
жағдайларын Ежелгі дүние тарихының құрамдас бөлімі болып табылады.
Ежелгі Спарта тарихы Ежелгі грек мемлекеттерінң қоғамдық және мемлекеттік
құрылымдардың пайда болуын, дамуын және құлдырауын қарастырады. Ол б.э.д.
ҮІІІ ғасырлардан басталып, б.э.д. Жерорта теңізіндегі гректік және
эллинистік мемлекеттерді Рим империясының жаулап алуымен аяқталады[2-11].
Зерттеу әдісі: Тақырып бойынша зерттеулерді талдау, зерттеу,
салыстыру, оқылған материалдарды синтездеу, бақылау, әңгімелеу болып
табылады.
Теориялық негізі: Қоғам, тарих, әдістемелік мәселелерін зерттейтін
тарихшылардың еңбектеріне негізделген.
Зерттеу объектісі: Ежелгі Греция тарихының құрамдас бөлігі болып
табылатын ежелгі Спарта мемлекетінің тарихы.
Негізгі мақсат: Ежелгі дүние тарихындағы ежелгі Спарта мемлектінің
қоғамдық – саяси дамуы, әлеуметтік – экономикалық жағдайы мен мәдениетінің
дүниежүзі тарихында алатын орнын жете зерттеп, тарихи тұрғыда талдап
қарастыру және аталған мемлекеттің тарихын мектеп курсында оқытудың ғылыми
- әдістемелік ерекшеліктерін көрсету.
Міндеттері:
- Ежелгі Спарта мемлекетінің тарихы бойынша әдеби – зерттеулерді,
деректер мен ғылыми және әдістемелік әдебиеттерді тақырыптық талдау.
- Мектепте ежелгі дүние тарихы курсында ежелгі Спарта мемлекетінің
тарихын оқыту ерекшеліктерін көрсету.
- Ежелгі Спартаның әлеуметтік– экономикалық жағдайы мен ежелгі
Спарта қоғамының ерекшеліктері мен мемлекеттік құрылысын теориялық тұрғыда
зерттеу.
- Тақырыпты оқытудағы Ресей және Қазақстан зерттеулеріндегі озық
тәжірибелерді жинақтау.
Гипотеза: Ежелгі Спарта мемлекетінің таихын тақырыбын мектепте
оқытудың ғылыми - әдістемелік талаптарын қолдану, тарихи білімдерді
қалыптастыруда неғұрлым жоғары дәрежеде ұйымдастыруға жағдай жасайды.
Практикалық маңызы: Мектеп мұғалімдері мен педагогикалық бағыттағы
жоғарға оқу орындары студенттері үшін мемлекеттіл тілдегі оқу -
әдістемелік құрал.
Зерттеу базасы : Зеттеу базасы ретінде Шығыс Қазақстан облысы
Тарбағатай ауданы Сұлутал ауылының орта мектебі. 6 А сыныбы.
Тарихнамасы: Ертедегі Греция тарихы ХҮІІғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың
бірінші жартысында еуропалық тарих ғылымында көрнекті орын ала бастады.
Ертедегі Греция тарихын зерттеу барысында ғалымдар Спарта тарихына мән
бермеген тарихшылар жоқтың қасы. Р.Бентали, неміс ғалымдары Ф. Вольф және
Г.Б. Нибур еңбектерінде Спарта тілінің тарихы мен деректерді қортындылау,
талдау жасалынған[39-19].
Ертегрек тарихын зерттеуге үлкен қызығушылық танытқан мықты
парламенттік , дәстүрлі, классиктік капитализм елі Англия да көңіл бөлді.
Әртүрлі саяси партиялардыңқақтығыстарында ерегрек тарихының материалдарын
кеңінен пайдаланды, оның ішінде ертегрек полистеріне тән сипаты бар
аристократия мен демократияның күресі. ХҮІІІ ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың
басында Еуропаның басқа елдерімен салыстырғанда Англияда бірінші болып Ерте
Греция тарихынан көп томдық еңбектер жинағы жарық көрді. Егер тори
жақтаушысы У. Митфорд өзінің Греция тарихы еңбегінде консервативтік
Спартаның саясаты мен ұйымын мадақтаса, ал либерал Дж. Грот өзінің Греция
тарихы еңбегінде, керісінше, грек тарихын зерттеуде Афины мен Афины
демократиясын мадақтайды.
ХІХ ғасырдың ортасында ертегрек тарихының және мәдениетінің өзіндік
жүйесін К. Маркс пен Ф. Энгельс жасады. Олар ертегрек тарихы мен қоғамын
материалистік тұрғыдан түсіндіру құл иеленушілік өндіріс тәсілінің
классикалық өтпелі дамуы түріндегі қоғамдық – экономикалық формация деп
тұжырымдады.
Ертедегі Греция тарихын маркстік – лениндік идеология негізінде
зерттеу күрделі процесс болды. Марксистік антиковедтердің негізінде А. И.
Тюменев, В. С. Сергеев, С. И. Ковалев еңбектері жатты[40; 12]. ХХ. Ғасырдың
Ерегрек тарихының жаңа концепциясының қалыптасуына В.Д.Блавадскийдің
зерттеулері маңызды орын алды[14]. 60-70 жж. жалпыгрек тарихының мамандар
ерекше назар аударған екі түбегейлі мәселесі – құлдық және полис болды.
Бірінші мәселе бойынша монографиялық сериалдар жарияланды : Антикалық
әлемнің құлдық тарихын зерттеу. Осы сериалдардың шеңберінде Я. А.
Ленцманның Микендік және гомерлік Грециядағы құлдық, Антикалық әлемнің
шеткері аймағындағы құлдық, Б.э.д. ІІІ – І ғасырларда эллиндік
мемлекеттердегі құлдық, К.К. Зельин мен М.К. Трофимованың Эллиндік
дәуірдегі Шығыс Жерорта теңізіндегі тәуелділік формалары атты
монографиясы, А. И. Доватурдың Б. э. д. Ү – ІҮ ғасырларда Аттикадағы
құлдық еңбегі жарық көрді. Көптеген деректерді асқан ұқыптылықпен зерттеу
нәтижесінде бұл монографияларда Ертедегі Грециядағы құл иеленушілік пен
тәуелділіктің басқа да формаларының қазіргі жаңаша баяндалуын, грек
әлеміндегі құл иеленушілік өндірістің ролін ашып көрсетті. 60 – 70 жылдары
зерттеулерде полис ұйымының әртүрлі жақтарына, ертегрек полистеріне үлкен
орын берілді. Ю. В. Андреев, В.Н. Андреев, Л. М. Глускина, Э. Л. Казакевич
– Грэйс, Г. А. Кошеленко, Л. П. Маринович, Э. Д. Фролов еңбектерінде
ертегрек полистері әртүрлі қырларынан зерттеледі[30, 31, 32]. Полис
алдындағы және полис ұйымының ертедегі формаларын, полистің мәні, экономика
және оның ішінде аграрлық қатынастардықұлдық және полис өмірін толықтай
зерттеген зерттеулер болып табылады.
В. М. Строгецкидің Классикалық Грециядағы полис және империя
монографиясында классикалық кезеңнің түбегейлі мәселесі: грек полистерінің
гүлдену жағдайларындағы полистік және полис аралық құрылымдардың
арақатынастары, тәуелсіз грек қала мемлекеттерінң күрделі және қайшылықты
дамуы зерттеледі.
Қазақ тілді басылымдар яғни, Спарта немесе ежелгі Греция тарихы
туралы еңбектер мол деп айта алмаймыз. Тәуелсіздік алғанға дейін мәлімет
алуға болатын жалғыз ғана кітап болған. Ол 1978 жылы Ю. С. Крушкол
редакциясының басшылығымен жазылған Ежелгі дүние тарихы оқулығын айтуға
болады. Еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейін де әлемдік тарихқа назар
аударып, жазылған әдебиеттер мол деп айту қиын. Ежелгі дүние тарихы жайлы
еңбектер мүлдем аз. Қалай десек те Бөкетов атындағы Қарағанды
универстиетінің қолдауымен С.Қ.Төлкеевтің Ежелгі Греция тарихын айтуға
болады[41]. Аталған еңбекте Спарта тарихы мен спартандық тәрбие кеңінен
зерттелген. Спарта қоғамы мен сыртқы саясатына, сондай ақ пелопеннес соғысы
жіті зерттелген.
Құрылымы: Кіріспеден және үш бөлімнен тұрады. І – тарау. Б.э.д.
ҮІІІ – Ү ғғ. Ежелгі Спартаның саяси, әлеуметтік және экономикалық
Жағдайы деп аталып ол өз ішінен Б.э.д. ҮІІІ – ҮІ ғғ. Ежелгі Спартаның
әлеуметтік– экономикалық жағдайы және Б.э.д. ҮІІІ – ҮІ ғғ. Ежелгі Спарта
қоғамының ерекшеліктері мен мемлекеттік құрылысы, сондай – ақ, Б.э.д.
Пелопоннес Одағындағы Спартаның ролі және Пелопоннес соғысы деген үш
бөлімшеден құралған. ІІ – тарау Эллинизм дәуіріндегі Спарта мемлекеті деп
аталып, ол өз ішінен Пелопоннес соғысынан кейінгі Спартаның саяси
жағдайын қарастыратын бөлімшесінен және Спарта мәдениетіне ден қойылған
арнайы бөлімшеден тұрады. ІІІ – тарау. Ежелгі Спарта мемлекетінің тарихы
тақырыбын мектепте оқыту әдістемесі, яғни ойын технологиясы және тірек
конспектісі арқылы сабақ жоспары берілген. Соңы қорытынды және қолданылған
әдебиеттер тізімімен аяқталады. Бұған қоса сабақтың белсенділігін артыру
мақсатында қосымша көрнекілік құралдары ұсынылған.
І – тарау. Б.э.д. ҮІІІ – Ү ғғ. Ежелгі Спартаның саяси, әлеуметтік және
экономикалық жағдайы.
1.1. Б.э.д. ҮІІІ – ҮІ ғғ. Ежелгі Спартаның әлеуметтік – экономикалық
жағдайы.
Спарта мемлекеті Пелопоннестің оңтүстік бөлігінде орналасқан. Қала
атымен мемлекет аталады. Ертедегі Лакония жерінде орналасты.
Спарта мемлекетінің тарихын Фукидидтің, Ксенофонттың, Аристотель мен
Плутархтың шығармалары және спартан ақыны Титртейдің өлеңдерінен біліп
танысып отырмыз. Аталған тарихшылар мен философтардың шығармаларынан Ежелгі
Спартаның әлеуметтік – экономикалық жағдайын білуімізге болады[5; 10].
Спартаның өмірі мен әлеуметтік құрылысының өзгешеліктері көбінесе
табиғи жағдайларына байланысты еді. Теңізден қашық болуы спартандықтарды,
бір жағынан, өз алдына томаға тұйық болуына, екінші жағынан, өздерінің
көршілеріне , әсіресе Мессенияның құнарлы батыс аңғарларын басып алушылық
әрекетін жасауға итермеледі[6].
Грецияның басқа қалалары сияқты, Спартада өндіргіш күштерінің өсу,
көршілес елдермен жиі - жиі шайқаса беруі және ішкі күресте ру
қатынастарының ыдырап, құл иелену мемлекетінің құрылуына әкеліп соқты.
Спартада мемлекет өте ертеде шықты, ол жаулап алу нәтижесінде құрылды және
басқа полистерге қарағанда, онда ру құрылысының қалдықтары әлдеқайда көп
сақталды. Спарта құрылысының және аздап бүкіл дорий құрылысының негізгі
өзгешелігі, күшті мемелекеттілігінің ру мекемелерімен үйлесуінде еді.
Спарта полисінде көпшілік тұрғындар бір – бірін жақсы білді. Спарта
экономикасының негізі жер игеру болды. Табиғи жағдайына байланысты ауыл
шаруашылығ бірнеше салаға бөлінді: астық жинау, жүзім, зәйтүн, бау – бақша
және мал шаруашылығы.
Ежелгі Спартада басты кәсіп егін шаруашылығы болды. Ежелгі Спартада
жерге жеке меншік болған жоқ. Бүкіл жер қауымға тиісті болды. Ал қауым
өзінің мүшелеріне жеке учаскелерді уақытша пайдалануға беріп отырды. Жер
қауы меншігі болып саналғандықтан, олар не сата, не айырбастай алмады.
Қолөнер кәсібі Спартада өте аз өркендеді. Қолөнермен жекелеген
адамдар ғана айналысты. Олар тек ең қажетті заттарды ғана жасады. Бірнеше
ғасырлар бойы спарталық қолөнер өркендемей, даму сатысы төмен дәрежеде
тұрды.
Спартандықтардың тәрбиесі басқа грек қала мемлекеттеріндегі тәрбиеден
мүлдем бөлек болды. Плутархтың еңбегінде спартандықтардың тәрбиесін туралы
былай жазады: Асыраушылар өте сапалы тәрбиеледі. Олар баланы жөргекке
орамады, тамақты талғатпады, қараңғылық пен жалғыздыққа үйретті, бұл оларға
еркіндік береді деп түсінген еді. Тіпті көршілес басқа мемлекеттер
Лакониядан асыраушы, яғни тәрбиешілер сатып алатын кездері де болған.
Плутархтың ХҮІІІ жазбасында Ликург туралы деректерінен Спартаның
қоғамындағы әлеуметтік жағдайды жақсы көруге болады[7; 18]. Онда Ликургтің
бала тәрбиелеу жөнінде шығарған реформаларына да мән беруге болады.
Спартада әкесі баласын өзі қалауынша тәрбиелеуге рұқсаты болмаған. Бала
жалпы қоғамдық тәрбиешілер қарамағында болады. Өсіп келе жатқан баланы
әскери іске баулу барысында көптеген әрекеттерге бой ұрдырған. Мысалы:
Ликург ата – ансынан жеті жасқа жетер жетпестен балаларын бөліп алып,
оларды отрядтарға таратқан. Балалар бірге өмір сүріп, бірге ойнап тамақ
табуды бірлесіп үйренеді. Балалар ішінен ең пысық, айлакерлерін басшы етіп
сайлайды. Оған қалғандары бағынуы тиісті болады. Бұл бір адамға бағынуға
жастайынан үйренуге ықпалын жасаған еді. Балалларды ойын үстінде ақсақалдар
бақылап отырған. Арасынан ең жау жүрек, ең мықтыларын ақсақалдар анықтаған.
Көбінесе ақсақалдар төбелесті өздері әдейі ұйымдастырып ызақорлыққа
баулыған[37; 59].
Спартанаың саяси ұйымының маңызды бөлігі жас ұрпақты тәрбиелеу және
оқыту болды. Ішкі және сыртқы жауға қарсы тұра алатындай жақсы жаттыққан,
дене-күш жағынан жетілген жауынгерлер қажет болды. Спарта жауынгері
тәртіпті, қиыншылыққа төзімді, таласқа келмей, басшыларына міндетсіз
бағынуы керек. Тәрбие жүйесінде оқуға, жазуға көп маңыз берілмеген.
Спартада тәрбиелік жүйе үш бөлімнен тұрған. Бірінші сатыға 7 мен 12
жастың аралығындағы ұл балаларды әке-шешелерінен алып тәрбиелеу жатады.
Агелге (табынды) бөлініп, олардың басында арнайы тәрбиешілер болмайтын.
Агелдің басында ең батыл, ақылды, өзгелерден төбелеске епті балаларды
тағайындаған. Басқа балалар оған бағынған. Тәрбиенің мақсаты – балаларды
төзімділікке және бағыныштылыққа тәрбиелеу. Ақсақал адамдар олардың
ойындарын үнемі бақылап, оларды бір-бірімен жиі төбелестіріп отырған.
Ұрыста немесе төбелемте жеңіске жетуді міндет деп есептеген. Балаларды
тәрбиелеудегі жалпы басшылық мемлекеттегі ерекше қызмет адамы – педономға
жүктелген[37; 60].
12 жастан бастап оқыту мен тәрбиенің жаңа кезеңі басталады. Табын
балалар илдерге (отрядтарға) жасақталып ирендердің (жасы үлкен, айлакер,
епті, ақылды балалар) басшылығымен жаттығулар жүргізді. Олар жыл бойы қамыс
үстінде жатып, үстеріне плащ қана киді. Тәрбиенің осы сатысында
жасөспірімдер әскери жаттығуларды игерді. Қаруды игеру мен қолдану, фаланга
сапында тұру, бір жерден екінші жерге барудағы шапшаңдық және тактикалық
айлалық. Илоттарға қарсы өздерін әлеуметтік жағынан жоғары санау. Илоттарға
спартандықтар көп мөлшерде араласпаған шараптар беріп, оларды жастар алдына
әкеліп, мас болу қандай жат қылық екенін көрсетіп отырған. Жасөспірімдер
үшін илоттарға қарсы криптий (құпия жасырын өлтіру) ұйымдастырып отырған.
20 жастан тәрбиенің үшінші сатысы басталған. Жас спартандықтың
сисситиге мүше болуларына рұқсат етіледі, ол жерге иелік етуге құқылы
болды. Әрбір сисстиде – 15 адамнан тұратын бөлімше, онда өздерінің
өнімдерімен, азық – түліктерімен барып отырады, бірақ белгілі мөлшерде ғана
әкелінуге тиіс. Егер спартандық өз үлесін сиситиге әкеле алмаса, онда ол
сисситиге мүше болудан және азаматтығынан айрылады. 30 жасқа дейін
азаматтық құқығы шектеулі болды. Базарға баруларына тыйым салынды[14; 46].
30 жасқа толғаннан кейін оларға семьяля болуға, үй салуға, командалық
басшылыққа және мемлекеттік қызметке тұруларына рұқсат етіледі.
Мемлекеттің бақылауымен азаматтықтың ерекше категориясы – спартан
мемлекеттілігінің негізі - әскери тәрбиеленген, тәртіпті, өз орнын жақсы
білетін, өкіметке бағынатын және одан өз мүддесін сақтайтындықты талап
ететін қоғам мүшелері қалыптасты.
Ксенофонт спартандықтардың күнделікті өмірлері жайлы көптеген дерктер
қалдырған. Оның деректерінде спартандықтардың тұрмыс тіршілігі жақсы
суреттеледі. Ол басшы болып табылатын Ликургтің өмір сүру барысын жақсы
баяндаған. Ксенофонттың дерегіне сүйенсек Ликург елмен бірге тамақтанған.
Себебі тамақ ішу барысында өзінің көптеген заңдарының орындалуын
қадағалауға үлкен мүмкіндіктер туады деп есептеген. Сондай ақ, шарапты
ішуді де қадағалап отырған. Шарапты көп ішу зиянды екенін ескеріп, тек
шөлдеген уақытта бергізіп отырған. Ликургтің тағы да бір тәрбиелеу
барысында ескеретін жәйті , ол қауым мүшелері қаншалықты қимылдаса
соншалықты тамақтануы еді. Балалар үлкендер тамақтанған уақытында бірге
тамақтанбады. Олар ересектерден қалған тамақтармен ауқаттанды. Бұл
балаларды өздері тамақ тауып жеуге итермелейді деп түсінді[5; 108].
Метепте балалар дене шынықтырумен және әскери іспен айналысты. Оларды
оқуға, жазуға, санауға, өлең айтуға және билеуге, тақырыпқа патриоттық өлең
айтуға үйретті.
Грецияда, тек Спартада ғана, әйелді тәрбиелеуге үлкен маңыз берілді.
Әйел тәрбиесі ерлердің тәрбиесіндей қаралатын болған. Мұнда бұл мәселеге
жалпы жұршылық құрметпен қарайтын. Спарталықтар денсаулығы жақсы бала тек
денсаулығы жақсы анадан туады деп білген. Қыздар үй тіршілігімен
айналыспайтын. Қыздар гимнастика, жүгірумен үнемі айналысқан. Жастар күні
бойы әскери отрядта өткізіп, бірге тамақ ішкен. Олар әсакери бөлімдер
бойынша тамақтанды. Спартада қауымдық, яғни осылайша тамақтануды фидития
деп атады. Ал басқа қалалардың гректері бұндай тамақтануды сиссития деп
атаған болатын[3; 88].
Спарта тәрбиесі негізінен өмірлерінің барысы елдің әскери қуатын
нығайту мақсатына бағытталды. Спартандық ең алдымен жауынгер болуы керек.
Бұл сырттан келетін жаудың жақындығынан емес, қаналушы, езілуді басынан
өткізіп отырған дұшпандық пиғылдағы илоттармен үнемі бірге өмір сүруден
туған нәрсе.
Спарта мемлекеті қандай да болмасын сыртқы саудаға тиым салды. Сауда
тек ел ішінде және жергілікті рыноктарда жүргізілді. Сыртқа өнім
шығарылмады. Ел арасында натуралды айырбас жақсы дамыды. Егіннен түскен
өнімді әртүлі заттарға айырбастап күн кешкен болатын. Қала ішінде арнайы
сауда жасау орындары ашылып, ел өз өнімдерін орталықта айырбастай алған
еді.
Спартандықтар аңшылықпен жақсы айналысқан. Тәрбие барысында олар
түнде аңға шығу жақсы үйретілгендіктен олар түнде өздерне аң ұстап әкелген.
Осы аңдарын басқа да таупарлдарға айырбастап отырған. Спартандықтардың
кейбір бөлігі егіешілікпен айналыспаған. Егіншілікпен айналыспаған
спартандықтар өздерінің ұстап әкелген аңдарын бидай өнімдеріне айырбастап
отырған. Сауда көп жағдайда осылайшы жүріп отырған[2; 141].
Спарта экономикалық және мәдени қатынастары жағынан басқа грек
мемлекеттерінен артта қалды. Ликург құрылысын орнату Спарта
экономикасының дамуына кедергі болды. Қатал әскери тәртіп жағдайында,
жасанды теңдестер қауымын уағыздау айқын байқалады, өзіндік мәдениет кері
кетті. Өз бойын басқа грек дүниесінен аулақ салған Спарта біртіндеп басты
саяси реакция ошағына айналып, барлық демократиялық құрылыстың қас жауына
айналды. Көршілес жатқан басқа грек қалаларын басып, өзіне қаратуға
спартандықтар бар күш, жігерлерін салған еді.
2.1. Б.э.д. ҮІІІ – ҮІ ғғ. Ежелгі Спарта қоғамының ерекшеліктері мен
мемлекеттік құрылысы.
Спартаның барлық тұрғындары үшке бөлінді. Олар: спартандықтар,
периектер және илоттар. Тек спартандықтар ғана азаматтық құқыққа ие болды.
Спартандықтардың саны ол кезде соншалықты көп болмады. Олар небәрі 9 – 10
мың көлемінде еді[22; 91].
Спартаның қоғамдық құрылысы басқа грек мемлекеттеріне ұқсамайды.
Өзіндік ерекшеліктерге толы. Спартаның саясатының қозғаушы күші көршілес
жерді басып алу болды. Б.э.д. ҮІІІ ғасырдың ортасында Спарта көршілес
тұрған Мессениямен ұзақ соғыстар жүргізеді. Б.э.д. ҮІ ғасырдың басында
Спарта түпкілікті жеңіске жетеді. Жалпысында Спарта қоғамы бағындырылған
Лакония мен Мессенияның тұрғындары - илоттар жергілікті халық құқытығы
жоқ тұрғындар жер шаруашылығымен айналысып, қожалароына азық – түлік
өнімдерін өндіріп беріп отырды, және дорийліктер өз еркімен бағынған
ахейліктердің бір тобы – периэктер , яғни жан жағындағы тұрғындар, бір
сөзбен айтқанда көршілері, олардың құқықтары болмаса да, құлдыққа түспеген
халық және толық құқықты спартандықтардан тұрды.
Спарта заң шығарушысы дана адам Ликургтің атымен байланысты. Оның
бейнесінде адамның және Спарта мен тарих заманы кездерінде табылған жарық
құдайы Ликургтің сипаты бірге қосылған. Қызметі ҮІІІ ғасыр шамасында өткен
Ликург Спартаның тек Ү ғасырда ғана мемлекеттік құрылысын құрушы болып
есептелінді. Аңыз бойынша, Ликург Спартаның жас патшасының немере ағасы
және оның тәрбиешісі ретінде көрсетіледі. Ликург Дельфы оракулының кеңесі
бойынша құдай сөзін орындаушы ретінде ретрді халыққа жариялады (Ретр деп
қандай да болмасын маңызды қаулылар мен заңдардағы қысқаша баяндалған
ережені айтады). Ликургтің ретрі Спарта мемлекетінің негізін салды. Аңыз
бойынша, Ликург Спарта алып жатқан барлық жерді жасақ болып құрылған еркек
спартандықтардың санына қарай, тоғыз немесе он мыңдай біргелкі учаскеге
(клерлерге) бөлді[10; 52].
Спартаның пұрсатты табы (сословие) – спартандар тең адамдар қауымы
дегенді құрды. Бұл рулық қоғамнан таптық қоғамға қарай өтетін кезеңге тән
әскери демократияның қалдығы еді. Бірақ, тең адамдар қауымы Спарта құл
иеленушілік мемлекетінің жағдайында үстем таптың илоттар мен периэктерді
қанауға арналған әскери бірлестігі болды.
Спартандықтар әскери істермен шұғылданды. Тек осы іс спартандарға
лайықты деп есептелінген. Ол үшін Спартада арнаулы тәрбие жүйесі болды.
Жаңа туған әрбір нәрестені Спартаның жоғарғы мекемесі – герусияға немесе
ақсақалдар кеңесіне апаратын. Мұнда арнаулы комиссия нәресте өмірін
шешетін, егер бала әлсіз, ауру болса оны шатқалдан лақтыратын. Ал
денсаулығы жақсы балаларды тірі қалдырып, оны жеті жасқа дейін анасы
асырайтын. Жеті жасқа толғанда баланы агелға береді, үйір деген мағна
береді. Агелға балалар міндетті түрде беріліп отырған. Онда берілген бала
жан – жақты дамып, өзін - өзі қорғайтын етіп даярлап шығаратын болған.
Сондай – ақ кішкентайларынан тамақ тауып жеуге баулитын еді. Одан кейін ол
қоғамдық мектептерде 18 жасқа дейін өткізетін. Мұнда қатаң өмір
мектебінен әртүрлі қиыншылықтарға төзімді етіп тәрбиеленеді. Олар жеңіл
киініп, қысы – жазғы жалаң аяқ, жалаң бас жүретін. Олар ыстықты көтерсе
суықты да солай көткрктін Сонымен бірге жиі аштық пен ыстықта сусын ішуге,
оларды жараның ауырғанына шыдауға үйретті. Кіші топтан жоғарғы топқа өтерде
олар әртүрлі сынақтан өтті. Қамшымен дүре соғу рәсімі өткізілетін. Онда
жасөспірім не дауыс шығаруға, не ыңырсуға тиіс емес, өйткені бұлай
болмағанда бұл қорлық, намыс болып табылды[13; 133].
Спартада фидитиның мүшелері тең адамдар эқауымына кірді және
барлық саяси құқықтармен пайдаланды. Фидитияның мүшесі болу үшін ортақ
ішетін тамаққа белгілі бір мөлшерде заттай үлес қосу керек болатын. Егер,
мұндай жағдай жасай алмаса, ол фидитиядан, тең адамдар қауымынан
шығарылып, саяси құқықтан айырылатын болған.
Илоттарға қарсы спартандықтар жылына бір рет криптия дейтінді
өткізіп отырған Криптия дегеніміз грекше криптос – құпия, жасырын дегенді
білдіреді[15; 79]. Құпия түрде арнайы әмірмен алдын ала белгіленген
қарсылық көрсеткен немесе мығым өсіп келе жатқан илоттарды қаза етуге
арнайы бір түн белгілеген көрінеді. Спартандықтар, Плутархтың айтуынша,
түнде жиналып илоттардың селоларына аттанатын. Спартандықтар ең жас және
күшті илоттарды өлтіретін.
Басқа грек мемлекеттерінің құлдары мен илоттары арасында ең басты
айырмашылық мынада болды: илоттар жеке қожалардікі емес, бүкіл спарта
қауымына жатқан еді. Өйткені, лакон илоттарын жаулап алған кезде
спартандықтар да алғашқы қауымдық қатынастар әлі жойылмаған еді.
Илоттарды ұстау қиын болды, өйткені олар сан жағынан,
спартандықтардан бірнеше есе көп болған.
Спарта мемлекетінің заңын жасаған Ликург деп саналады. Осы уақытқа
дейін оның мифтік адам немесе Плутарх жазып, Фукидит және басқа да антик
авторлары ескерткендей, шын мәнісінде өмір сүрген адам екені белгісіз.
Бірақ, спарталық әдет – ғұрыптар мен заңдар Ликургтың еркімен шыққан жоқ.
Олар барлық күшті Спарта мемлекетінің әскери құрылысын нығайтуға жұмсау
керек деген өмір қажеттігінің нәтижесінен туып, біртіндеп қалыптасқан
нәрсе[10; 212].
Спарта мемлекетінде алғашқы қауымдық құрылыстың қалдықтары болған.
Бұнда отыз жасқа жеткен ересек спарталық ерлер кіретін халық жиналысы
(апелла) болды. Бұл жиналыс соғыс пен бейбіт шілік жөнінде мәселелерді
шешті, бірақ онда дауысқа салу болған жоқ. Барлығы айқайлаумен шешілетін.
Ал, бірақ қауым мәжілісінің бастықтары жиналысты шақыруға келіспесе, онда
олардың жиналысқа келмеуіне болатын мүмкіндіктері болды. Жиналыс
ашылмайтын. Спарталық халық жиналысының шын мәнінде ешқандай ықпалы болған
жоқ. Негізгі мемлекеттік мәселелерді шешкен де жоқ. Көбіне бұрынғы әдет
бойынша шақырылатын.
Спартада патшалық өкіметінің біраз ескі сипаты сақталды. Спарта
патшалары беделді екі рудан, біреуі – дорий руы Эвропионтидтен, екіншісі –
ахей руы Агиадтан тұрды. Патшалар басилейлер немесе архагеттер деп аталды.
Олардың қажылық қызметі болды және аруақты деп саналды. Соғыс кезінде
патшалар әскерлерге басшылық етті. Олар геруссияның – Спарта мемлекетінің
жоғары аристократ органының құрамына кірді. Олардың мемлекетте шын билігі
болған жоқ. Бір мәселе жөнінде әңгімелесу үшін эфорлар, яғни барлық Спарта
мемлекетін бақылайтын жоғарғы қызметтегі адамдар, патшаны шақырып ала
алатын. Эфорлар бесеу болды. Оларды халық жиналысында бір жылға
сайлайтын[24; 91].
Күштірек және іс жүзінде мемлекетті басқратын орган герусий (геронт–
қарт ақсақал). Спартаның ең білімді және ықпалды ру өкілдері қауым
басшыларының жиналысы болды. Герисияға алпыс жастағы жиырма сегіз адам және
отыз жасқ ажетпеген екі патша кірді. Геронттар герусияда өмір бақи мүше
болды. Егер, геронттардың біреуі өлген жағдайда, бос қалған орынға, халық
жиналысына (апеллаға) кандидатурасын ұсынған. Жасы алпыстан кем емес
спарталық жаңа геронтты сайлау жүргізілді.
Спарта аристократтар мемлекеті болған, онда басты маңызды герусия мен
эфорлар атқарды.
Спартандық билеуші топтарының құрылымында өзіндік ерекшеліктері мол
болды. Олардың құрамында әртүрлі саяси топтар болды. Спартандықтар арасында
сауда – қолөнер ақсүйетері болған жоқ. Спартандықтар өз шаруашылығын
ұйымдастырумен айналыспады, олар өндіріспен тіптен шектеулі байланыста
болды. Спартандықтар таптық – жіктік жер иелері , илот иелері және олардың
ірі жерлері және ірі жер учаскелері болды. Біреулерінің қолында ірі жер
учаскелерінің шоғырлануыжүрді, ал көпшілік бөліктері жерден айрылды. Б.Э.Д.
400 жылы Спартада Эфор Эпитадейдің ұсынысы бойынша Спартада жерді мұраға
қалдыруға рұқсат етілуі, алда бір адамның қолына жердің шоғырлануына
жағдай жасады. Спартандықтардың қолына алтын, күміс, құлдар, жер иеліктері
Пелопонес соғысы нәтижесінде қарады[23; 99]. Алайда бұл қаржыларды
шаруашылық жерлерді қайта құруға жұмсамады, өндіріс интенсивтендірілмеді.
Ақсүйектер өмірді тек сән – салтанат пен ойын – сауық өткізумен ғана
шектеді, әртүрлі саяси топтар арасында шиеленіс өрши түсті.
Спартаның мемлекеттік құрылысында Афиныға ұқсас біршама ортақ
сипаттары бар. Саяси өмірдің азаматтар колективі шеңберінде топтастырылуы,
антикалық меншік формаларының азаматтар колективі меншігі формасында,
азаматтардың, саяси және әскери ұйымдарының тығыз байланысы, мемлекеттік
құрыдлыстың республикалық сипаты. Алайда, Афины және Спарта полистеріндегі
мемлекеттік құрылысында түбегейлі өзгешеліктер болды. Афиныда мемлееттік
құрылыс демократиялық республикалық жүйеде дамыса, Спартада мемлекеттік
құрылыс олгархиялық сипатта көрінді. Аристократиляық сипат оның әлеуметтік
– экономикалық қатынастарының ерекшеліктеріне байланысты болады.
Спартада жоғары мемлекеғттік өкімет толық құқылы азамаиттардың апелла
деп аталатын, халық жиналысы екендігін жоғарыда айтқамбыз. Оның билігі
бүкіл өмірді қамтиды: бітім жасау, соғыс жариялау, қызметке әскери
басшыларды сайлау, егер, заңды мұрагерлер болмаса, патша мұрагері туралы
шешім, илоттарға бостандық беру, заңдарға өзгеріс енгізу т.б[20].
Бірақ, спарта апелласы Афины Халық жиналысына (Экклесия) қарағанда
маңызы мемлекетте төмен болды. Апелла мүшелері заңды қабылдауға, не қарсы
болуға құқылы, талдауға құқы жоқ.
Спартаның мемлекеттік басқаруында Геронттар Кеңесі, немесе герусия,
шешуші маңыз атқарды. Оның құрамына отыз мүше енді. Жиырма сегізінің
жастары алпыс жастан асқандар (грекше геронттар ақсақалдар, шалдар).
Геронттар Спарта ақсүйектерінен сайланып, және өмірлік қызмет
атқарды. Жиырма сегіз геронттан басқөа герусияға екі спартандық патша
(жастарына қарамай) енген еді. Герусия ешкімге бағынбады және ешқандай
орган оны бақылай алмайды. Ол Халық Жиналысымен қатар өмір сүрді, бірақ
оған есеп бермейді. Герусия кей жағдайларда Халық Жиналысының шешімін бұза
алады[22; 124]. Барлық мәселелерді Герусия шешіп, апеллаға формальді түрде
бекітуге ұсынады. Апелла Спарта азаматтарының жоғарғы тобы олигархияның
органы болды. Герусия әскери, қаржы, сот, негізінен, барлық іске басшылық
жүргізді. Тіпті, Герусияға кіретін патшаларды сотқа тарта алатын болды.
Герусия Эфорлардың, егер ол қызметінен кететін жағдайда, есебін қабылдаған.
Мемелекеттік басқару геронттардың қолында болды.
Спарта мемлекетінің беделді органдарының біріне бес эфордың
(Бақылаушылар) коллегиясы болды. Эфорлар бір жылға апеллада барлық
спартандықтардан сайланады (Геронттарды да шағын аристократтар тобынан
сайлайды). Бірақ, көп жағдайда заң сақталмай көбіне олар тек ақсүйектерден
ғана сайланды. Аристотельдің айтуынша, эфорларды сайлау балалық жолмен
жүрген. Азғана арнаулы сайлаушылар апелламен көршілес қараңғы бөлмеге
жиналған, ал, апеллада есімі аталғанға халық шумен немесе үнсіз қатысын
білдірген. Кімді жақтап көп шуылдаса, сол өткен. Эфорлар коллегиясында зор
билік болған. Оны Аристотель тирандық өкіметпен теңестірген. Бірінші эфорды
атымен жыл аталынып, коллегия апелла және герусиямен тең болған. Эфорлар
барлық қызметттерді тіпті, патшалардың да қызметін бақылаған. Патша
үкіметінің монархияға айналуына жол бермей, айсайын патшадан ант алып
отырған. Жорық кезінде екі эфор патшаларымен бірге болып, екеуінің арасын
шиеленістіріп отырған. Эфорлар патшаны герусия сотына тарта алатын болған.
Эфорлар мемлекеттік басқаруды, периектерді және көпшілік илоттарды және
спартандық тәрбиені бақылаған. Олардың санының аз болуы, оларды сатып
алуға, не пара алуларына мүмкіндік болған. Оларды сотқа тарта алмаған. Бір
бірін тығыз қолдап отырған[25; 99].
Спартаның саяси мекемесіндегі беделді патша өкіметінің институты
болды. Спартада екі патша басқарды, екеуі екі әулет өкілдерінен. Агиаттар
мен эврипонтитеттерден тұрды. Бұл әулеттер б.э.д. Хғ. Дорийліктердің
түпкілікті орналасуы кезінде қалыптасты. Б.э.д. Ү – ІҮғғ. Бұл әулеттер
Спарта аристократтарының танымал. әрі бай өкілдері болды. Спарта патшалары
Герусия мен Эфорлардың шешімдеріне бағынышты болды. Бірақ, олардың
билігінде әскерлерді, діни нанымдарға басшылық жасау, бұл Спарта қоғамында
ерекше маңыз атқарған. Жорық кезінде шексіз билікке ие болып, герусия
мүшелерімен бірге бүкіл мемлекеттік жұмысқа араласқан[27; 117].
Патшалардың жанындағы қосшылары оның моральдық беделін жоғары көтеріп
отырған. Патша беделінің өсуіне абыздардың да қызметі әсер еткен. Патшалар
ірі жер иелері де болған.
Спарта армиясы жақсы ойластырылған ұйымдық құрылымнан тұрған. Ең
жоғары әскери қызмет Спарта соғыс флотының басшысы – наварх болып саналды,
бірақ оның қызметі тұрақты болмаған. Аристотель навархты екінші патша
өкіметі деп атаған[11; 74]. Әскер басы және саяси қайраткер ретінде
навархтар патшаның қарсмыласы да болып есептелген. Навархтар да эфорлардың
бақылауында болып отырған. Әйгілі Спарта флотының басшысы Лисандрдың өзін
де эфорлар бақылап отырған.
Спартаның құрлықтағы әскерлері, басшылары да бірнеше топқа бөлінді.
Спарта армиясында қызмет еткен Ксенофонттың мәліметі бойынш, армия көптеген
бөлімшелер командирінен тұрған: полемарх – моро басшысы (500-900адамды
басқарған), Логах командирі (150-200адамдық), пентекостер командирлері (50-
60адамдық), және эномотархтар командирлері (25-30адам) [29; 103].
Полемархтар – патшаның жақын төңірегіндегілер және оның әскери
кеңесшілері, олар үнемі патшаның жанында болып, бірге тамақтанды.
Патшаны 300 адамнан тұратын аттылар қорғап жүрген. (Іс жүзінде олар
жаяу бөлімдер еді). Оның үш командирлері гиппагреттер патшаның жақын тобына
енген. Деректерде бұл көптеген әскери қызметтерді кімнің тағайындағаны
туралы мәліметтер жоқ. Мүмкін, оларды апеллада (Спарта жауынгерлерінің
жиналысында) патшаның ұсынуымен сайланған болар. Командирлердің қызмет
кақыты патшаның ұйғаруымен бекітілген. Командирлер ішінде гарнизонды
басқарушы – гармостардың ролі жоғары болды.
2.3. Б.э.д. Пелопоннес Одағындағы Спартаның ролі және
Пелопоннес соғысы.
Грек полистерінің қуатты бірлестіктері Спарта бастаған Пелопеннес
одағы мен Афины бастаған Бірінші Афины теңіз одағының өзара қатынастары
б.э.д. Ү ғасырдың Екінші жартысында Грецияның ішкі саяси жағдайын
айқындады. Б.э.д. Ү ғасырдың ортасында бұл одақтар күшті әскери – саяси
блоктарға айналып, олардың арасында сыртқы саясатты ғана емес, сонымен
бірге терең әлеуметтік – саяси қайшылықтарды тудырды. Бұл қайшылықтардың
тереңдегендігі соншалықты, грек тарихындағы қантөгіс соғысты – Пелопоннес
соғысына киліктірді.
Пелопонес пен Афины теңіз одағы қарсыластығы олардың түбегейлі
ерекшеліктерімен, әлеуметтік – экономикалық қатынастарының сипатымен,
олардың құрамына кірген полистердің саяси құрылысымен айқындалды.
Пелопеннес одағы грек дүниесіндегі алғашқы әскери - саяси ірі
бірлестік болды. Ол б.э.д. ҮІ ғасырдың екінші жартысында қалыптасты және
алғашқыда Пелопоннестегі полистерді Лакониканы, Аркадияның таулы
облыстарын, Элида жазықтығын қосып алды.
Б.э.д. Ү ғасырдың ортасында одақ құрамына Пелопоннестің Аргостан
басқа түгел дерлік полистері, Солтүстік Грецияның едәуір қалаларына қоса
күшті Фивы және Фокиданың ұсақ полистері, Солтүстік Дориды, Левкада
аралдары енді. Одақтың мемлекеттің үлкен бөлігі Спартаны қоса, аграрлы,
қолөнер және сауда нашар дамыған полистер архайлік қоғамдық қатынастарымен,
олигархиялық құрылысы және саяси бағдарламасы консервативтік болды[33; 85].
Шындығында одақтастар ішіне сауда – қолөнер полистері: Кориф, Мегары,
Сикионның экономикалық өмірі жеткілікті түрде интенсивті болды. Бұл
қалалар аграрлы полистерді толықтырып, жалпы Пелопеннес одағының әскери –
саяси потенциялын көтеріп, оны Грецияның күшті әскери саяси коалициясына
айналдырды.
Саны жағынан көп және жақсы дайындалған оларды аграрлы полистер
жіберген гоплиттер жаунгерлерін бай сауда қолһөнер орталықтары Коринф пен
Мегараның күшті флоты толықтырып отырды.
Пелопоннес одағының құрылымында көбінесе, агралы полистер, бір
жағынан сауда қолөнер орталығы, екінші жағынан әртүрлі және әлсіз
орталықтардан тұрды. Оған енген мемлекеттер өз алдына жеке саясат жүргізе
алатын, тіптен олар басқа полистермен ғана емес, өздері бір бірімен соғыса
да алатын. Оларда ортақ әкімшілік болған жоқ, одақтың сұранысын бақылап
отыратын, тіптен жалпы қаржылары да болмады.
Одақтастар белгілі бір мөлшерде соғыс бола қалған жағдайда міндетті
түрде жаяу, атты әскер, кеме және ақшалай қаржы берді және әрбір әскери
бөлімдер өздерін азық-түлікпен, қару-жарақ және қажетті бұйымдармен
қамтамасыз етіліп, өздерінің командирлерімен келетін.
Пелопоннес одағының жоғары органы барлық одақтастардың Спартада
өтетін жиналысы болды. Онда Спарта эфорлары төрағалық етеді. Одақтық
Жиналыстың шешімін апелла бекітеді. Одақтастар әскерлерін спартандық
патшалар басқарды, ал біріккен флотты спарталық наварх басқарды.
Әрбір плоис, көлеміне қарамай, бір-бір дауыс алды, бұл Спартаға
тиімді шешімдерді іске асырып отыруларына, ұсақ полистерді ірі полистерге
қарсы қойып отырды. Пелопоннес мүше болу ерікті, одан шығу да ерікті болды.
Одақтарға деген жұмсақ қатынас, қарсы қысымның болмауы, олардың
автономиямен санасып, олардың ішкі істеріне араласпау пелопоннес одағының
ұзақ сақталуына ықпал етті. Басқа әскери – саяси одақтармен салыстырғанда,
Пелепоннес одағы ұзақ 200 жылдай өмір сүрді[36; 128].
Одақтың үлкен әскери – саяси потенциялын қолдана отырып, спарта
Грецияның б.э.д. Ү – ІҮ ғасырлардағы күшті мемлекетіне айналды. Ол барлық
аристократиялық топтарға қолдаушылық жасап, грек олигархиясының тірегі
болды.
Б.э.д. Ү ғасырда Пелопоннес одағына қарсы тұрған Афины бастаған грек
полистерінің әскери – саяси бірлестігі - Бірінші Афины теңіз одағы қарсы
тұрды. Афины теңіз одағы гректердің парсылар жаулап алған жерлерінен Кіші
Азияның грек қалаларын және Егей теңізі аралдарын азат ету үшін құрылған
бірлестіктер негізіндн пайа болды. Бірақ та, грек – парсы соғыстарының
аяғында Афины теңіз одағы әскери одақ шеңберіне дейін өсті және грек
әлемәнде ерекше саяси бірлестігіне айналып, әлеуметтік – экономикалық және
сыртқы саясаттағы міндеттерін жүзеге асыруда б.э.д. Ү ғасырда үлкен маңыз
берген. Афины теңіз одағы тоарихын екі кезеңге бөлуге болады: Делосс,
Симмахиясы кезеңі (б.э.д. 478-455жж.) – одақтар алдында Кіші Азиядағы
Эллиндік қалалар мен Егей теңізінің аралдарын парсылардан азаи ету міндеті
болды[39; 46].
Келемі кезеңі Афинвы теңіз одағының Делосс симахиясының Афины
державасына (архе – билік, үстемдік) айналуы, б.э.д. Ү ғасырдың екінші
жартысында грек әлемінде белсенді саясат жүргізді.
Афины теңіз одағының Пелопоннестен айырмашылығы оның күрделі ұйымының
болуында. Мұнда біріңғай қаржы жүйесі құрылды, жалппы ортақ қазына, әр жыл
сайын форос салығы толықтырылып отырды. Форос әр полистің шаруашылық
мүмкіндігіне байланысты салынды. Бай және ірі полистер көп сома төледі.
Афины державасының шеңберінде б.э.д. ү ғасмырда кең экономикалық
аймақтың құрылуы, бірыңғай әлеуметтік – саяси тәртіп, мемлекеттік
басқарудың кейбір ортақтастығы және полистік ыдыраушылықтан арылу Грецияның
тарихында прогресивтік құбылыс болды. Экономиканың гүлденуі демократиялық
тәртіптерді орнықтырып және мәдеи дамуға жағдай жасады.
Бұл міндеттерді жүзеге асыруда Афиныға қарсы Спарта мен оның қуатты
одақтасы Коринфтің қатты қарсылықтарын тудырды. Б.э.д. 440 – 430 жылдарда
грек дүниесіндегі екі ірі бірлестіктердің арасында терең дипломатиялық және
саяси қарсыластықты тудырды.
Б.э.д. Ү ғасырдың 40 жылдарының ортасы мен аяғында Афины Қара теңіз
жағалауларындағы қалаларды өзіне қаратты, онан кейін батыс бағытта Егей
теңізінің аралдарында басып алушылық саясаты жалпры алғанда сәтті аяқталып
отырды. Афинының бұол жетістіктерін Пелопоннес басшы топтары дипломатиялық
және саяси тұрғыда тоқтата алмайтындығына барған сайын көздері жетіп,
б.э.д. Ү ғасырдың 30 жылдардың аяында соғыс ашу мәселесін қойды.
Пелопеннос соғысын Фукидит өзінің Тарихында бір ізді және егжей
тегжейлі суреттейді. Бірақ ол уақиғаларды б.э.д. 411 жылдарға дейін алып
келеді. Соғыстың аяқталуы бізге Ксенафонттың Грек тарихынан белгілі.
Бұдан тысқары соғыстың суреттеме сипаттамасы Диадордың Тарихи
кітапханасында да сақталды. Ол дәуірдің саяси және әскери қайраткерлерінің
(Периклдың, Никийдің, Алкивиадтың, Лисандрдың) өмір тарихын Плутарх
жазды[37; 91].
Соғыстың басталуын тездеткен алғашқы оқиға Коринфтен, Спарта мен
Афиныдан алстағы ертедегі грек дүниесінің батыс шетіндегі Эпидамна отарында
және Киркира аралында өрбіді. Бұл екеуі де Грециядан оңтүстік Италия мен
Сициялияға жүк таситын теңіз жолдарындағы маңызды орындар еді. Эпидамнада
демократиялық төңкеріс болды. Қаладан қашқан олигархтар Эпидамнаға қайтадан
шабуылға шықты. Эпидамдықтар Керкирадан көмек сұрады. Бірақ, олигархтар
билеп тұрған Киркира көмек бермейді. Киркира Коринфтің отары болғандықтан,
Эпидамдықтар енді Корнифтіктерден көмек сұрайды. Коринфтіктер Эпидамнаға
көмектесті, бірақ осы үшін Киркира енді оларға қарсы шықты. Теңіз соғысында
Киркиралықтар Коринфтіктерді жеңеді Коринфтіктер сол сәтте ақ есе қайтаруға
кеңінен әзірлене бастады. Киркира енді бірінші Афины теңіз одағына кірді,
бұл осы одақпен Пелопоннес одағының арасындағы өткенде жасалған бейбітшілік
шартын бұзу еді.
Соғысқа себеп болған екінші уақиға б.э.д. 432 жылы Мегары тауарларын
Афины базарына әкелуге тиым салатын қаулы қабылдауы Мегарының Афиныға
қарсы соғысқа дайындалуын тездетті. Үшінші уақиға Коринфтің Халкидика –
Понтидей жарты аралдарының қалаларын Афины одағынан бөлінулеріне жасаған
әрекеттер қайшылықтардың тек соғыс арқылы ғана шешілетінін көрсетті.
Соғысқа екі жақ та зор әскери – экономикалық күшпен келді. Пелопоннес жағы
соғысқа алпыс мың жақсы қаруланған құрлықтағы жаяу әскерді және үш жүз
кемедей әскери теңіз флотын шығарды, ал Афины төрт жүздей триерден тұратын
әскери флотын отыз екі мың гоплиттер (жаяу әскер) және мың екі жүз атты
әскерлерді шығарды. Грек – парсы соғыстарынан кейін мұндай қыруар қарулы
күштер бірінші рет ұрыс алаңына және теңізде шоғырланды. Спартандықтар
Афины қамалында орналасқан Афинылықтардың күштерін өздеріне қарай тартып
алып, шешуші ұрыста жойып жіберу тактикасын ұстаса ал, Афиналықтар қаланың
қорғандарында бекініс жасай отырып, ашық слғысқа түспей, Афины флотын
Пелопеннестің теңіз жағалауларына түсіріп, Спарта күштерін жоюды көздеді.
Пелопеннес соғысын екі негізгі кезеңге бөлуге болады: Бірінші Архидамның
соғысы (Б.э.д. 431- 421жж). Екінші Сицилиялық экспедиция және Декелей
соғысы (б.э.д. 415-404 жж). Б.э.д. 421- 415 жж. Уақытша бітімге келген
кезең. Пелопеннес соғысының ерекшелігі, оның бір уақытта Грецияның әртүрлі
аудандарында әскери қимылдардың жүруі болды. Егей бассейні аудандары,
Пелопеннесте, Орталық Грецияда, батыс облыстарда, сонымен бірге Сициялияда
жүрді[41; 249].
Соғыстың бірінші кезеңі Спарта патшасы Архидамның есімімен
байланысты. Соғыс қимылдары бірден бірнеше жерде басталды: Беотия, Аттикада
және Халкидика жарты аралында. Пелепоннес соғысы күтпеген жерден Спартаның
одақтасы Фивылықтардың кішігірім Платея қаласына шабуылына басталды. Бұл
қала үшін соғыс бес жылға созылды.
60 мыңдық армиямен Архидам Аттака территориясына енді. Афинылықтар
селолық жерлердегі әйелдер мен балаларды қалаға көшіріп, мал және жылжымалы
мүліктерін алып, қалған тұрғын үйлердің бөліктерін құртып кетіп отырды.
Аттика территориясын ойрандаған Архидам армиясының қамалды алатын
тәжірибелері жоқ еді. Бір айдан кейін Архидам күштерін Пелопеннеске алып
кетеді. Б.э.д. 427 жылы дүркін – дүркін Аттикаға келіп тонаушылықпен
айналысады. Бірақ Афины гоплиттері оларға қарсы ұрысқа шықпайды. Б.э.д. 430
жылы басталған Афиныдағы эпидемия 426 жылға дейін созылды. Жұқпалы аурудан
Афины тұрғындарының төрттен бір бөлігі өлді. 4400 гоплит және 300 атты
әскер аурудың құрбаны болды[12; 148].
Б.э.д. 429 жылы Перикл өлгеннен кейін соғысты жалғастыруды
жақтаушылар мен бейбітшілік бітім іздеушілер арасындағы күрес күшейе түсті.
Індет әкелген шығыннан едәуір оңалған Афинылықтар б.э.д. 425 жылы Спартамен
соғысты қайта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz