Стенобионттық, эврибионттық организмдер

1.Стенобионтты және эврибионтты организмдер.
2. Негізгі абиотикалық факторлар:жарық,температура,
және т.б.
3. Абиотикалық факторлардың сигналдық мәні.

Белгілі бір факторға қатысты организмнің өмір сүре алатын төзімділік мәндерінің арасын организмдердің экологиялық валенттілігі (толеранттылығы) деп атайды.
Фактордың ең төменгі немесе ең жоғары мәндерінен асып, организмнің тіршілігін тоқтатуы туралы ұғымды ғылымға 1913 жылы американдық зоолог В. Шелфорд енгізді. Бұл максимум заңында немесе толеранттық ( латынша tolerantia –шыдам, төзім) заңында көрсетілген. Кейде мұны Шелфорд ережесі деп те атайды:
организмдердің белгілі бір ортада орналасуы немесе тіршілік етуі, сол организмнің белгілі бір шыдамдылық шектері бар ортаның кешенді экологиялық факторларына байланысты. Организм тек осы минималды және максималды мәндердің аралығында ғана өмір сүре алады.
Шыдамдылық немесе төзімділік шектерін экологиялық валенттілік деп те атайды. Экологиялық валенттілік – организмдердің орта факторларының белгілі бір шамадағы өзгерісіне төзімділігі, яғни түрлердің қоршаған ортаға бейімделуі. Организм орта жағдайының ауытқуына неғұрлым төзімділік көрсетсе, оның экологиялық валеттілігі де соғұрлым жоғары болады.
В.Шелфорд заңының практикалық маңызы зор.Түрлердің тіршілігін сақтау экологиялық факторларға шектен шығып кетуге мүмкіндік бермей,оңтайлы белдемде ұстау қажет. Бұл заңдылықты адамның тірі табиғат пен қарым-қатынаста болатын барлық шаруашылық салаларын да (өсімдік,мал,орман т.б) ұстанған өте дұрыс.Оптимум заңын қолдану кейде қиынға түседі,себебі әр фактордың ,әр фактордың әр түрдің өзіне ғана тән оңтайлы мөлшері болады. Бір түрге жасалған жақсы жағдай екінші бір түр үшін пессимум болуы немесе тіпті шектен шығып,өте қиын жағдай тудыруы мүмкін. Мысалы, +20 градуста ыстық жақтың маймылы тоңатын болса,солтүстікте тіршілік ететін түлкі керісінше ыстықтайды.Күріш суда өсетін болса,бидай мұндай сулы ортада тіршілігін жояды.Табиғатта оптимум аймақтары бірдей екі түр кездеспейді.Бұл жағдай түрлердің экологиялық жеке қажеттілік ережесін айқындайды.Жеке қабілеттілік деп индивидтің тіршілік етуіне,дамуына,ұрпағын жалғастыруға қажетті мұқтаждығы.Егер түрлердің бір факторға тұраұтылығы бірдей болса,басқа факторға олардың тұрақтылықтары міндетті түрде өзгеше болады.В.Шелфордтың толеранттылық заңын кейін американдық ғалым Ю.Одум(1979ж) бірнеше ережелермен толықтырды:
-организмдердің кейбір факторларға төзімділігі кең ауқымды жіне басқа факторларға төзімділігінің ауқымы шектеулі болуы мүмкін;
-экологиялық факторларға толеранттылығы жоғары организмдер әдетте табиғатта кең таралған;
-егер түр ұшін бір экологиялық фактордың әсері оптималды болмаса, төзімділік шектері басқа экологиялық факторларға өзгеріп төмендеуі мүмкін.Мысалы, топырақ құрамындағы азоттың мөлшері аз жағдайда астық тұқымдастардың құрғақшылыққа төмендейді,сәйкесінше топырақта азот жеткілікті жағдайға қараған да ылғалды көп қажет етеді.

1. Бродский А.К. Жалпы Экологияның қысқаша курсы (Оқу құралы). – Алматы: «Бастау», 2010. 188 б.
2. Экология және тұрақты даму: Оқулық/ М.С. Тонкопий, Г.С. Сатбаева, Н.П. Ишкулова, Н.М. Анисимова. – Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2011. - 312 бет.
3. Бейсенова Ә.Б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. Оқу құралы. Алматы, 2004.
4. Қуатбаев А.Т. Жалпы Экология (Оқулық). – Алматы, 2012. – 374 бет.