Әлемдік тілдер.Тілдің диалектілік, әлеуметтік жіктері жайлы

1. Әлемдік тілдер.
2. Тілдің диалектілік, әлеуметтік жіктері

Тіл абстракциялық дүние ретінде тіл иелерінің санасында болады. Ал қоғамда тіл түрлі қолданыста көрініс беріп, өмір сүру формалары болады. Ұлттық тіл тілдің өмір сүру формаларының ең негізгісі болып, бәрінің басын қосады. Тілдің өмір сүру формалары бір-бірінен ерекшелене отырып, қоғамдық құбылыс ретінде тілдің негізгі өзіндік белгілері мен қызметін сақтайды. Тілдің өмір сүру формасы (орыс. формы существования языка) – табиғи тілдің түрлері; белгілі әлеуметтік, аймақтық немесе кәсіби ортада қарым-қатынас қызметін атқаратын, өзара байланысты тіл варианттарының жүйесі. Тілдің өмір сүру формаларының жоғарғы формасы әдеби тіл, басқа формалары: жергілікті диалектілер, говорлар, койне, әлеуметтік диалектілер (арго, жаргон т.б.), қарапайым сөйлеу тілі. Бұлардың бәрі де жалпыхалықтық тілдің, ұлттық тілдің формалары болып табылады (Ғ.Қалиев. Тіл білімі термин.түс. сөздігі. 361-б.). Тілдің негізгі өмір сүру формалары: әдеби тіл; ауызша және жазбаша формалар; территориялық жағынан шектеулі өмір сүру формасы; әлеуметтік жағынан шектеулі өмір сүру формасы; Ұлттық тіл – белгілі бір қоғамның барлық саласында коммуникацияны қамтамасыз ететін, күрделі, жан-жақты жүйелердің жүйесі. Тілдің негізгі өмір сүру формасы ретінде ауызша тіл болса, жазбаша тіл оған бағынышты болады. Бүгінгі таңда 300 тілдің жазуы болса, әлемде 3 мыңнан 7-8 мыңға дейін, тіпті 10-ға жуық тіл бар деп жатады. Жазу ауызша тілден әлдеқайда кейін пайда болған. Егер ауызша тілге 50 мың жылдай уақыт болды десек, ең көне жазуға, мәселен, шумер сына жазуына 6 мың жыл уақыт болған. Ауызша тілде тұрғындардың барлығы сөйлейтін болса, ал жазбашасын қоғамның белгілі бір бөлігі ғана қолданады. Ауызша тілдің мүмкіндігі жазбашамен салыстырғанда ақпаратты беруде, түсінікті, тұшымды, мәнерлі етіп жеткізуде әлдеқайда кең. Б.Шоу «жоқ пен бар» деген сөзді айтудың 50 түрлі әдіс-тәсілі бар деген екен. Әдеби тіл – өркениетті қоғамның ең маңызды, жоғарғы формасы. Әдеби тілдің дамуы сол елдің мәдениетінің, экономикалық өрлеуінің нәтижесінде дамиды. Әрі бұл форма қоғамда сөздері үлгі ретінде ұғынылатын біртуар жазушылардың, публицистердің, қоғам қайраткерлерінің үлес қосуымен қалыптасады. Орыс әдеби тілінің негізін салған А.С.Пушкин деп жатады. Территориялық жағынан шектеулі өмір сүру формасы дегеніміз ең алдымен территориялық диалектілер (наречие, говор, подговор). Территориялық диалектілер этникалық ұжым қолданылатын ұлттық тілдің варианттары (нұсқалары). Территориялық диалектілердің қолданылу аясы тұрмыстық қарым-қатынас, ал бір диалектінің негізінде халықтық поэтикалық шығармашылық пайда болады. Елдің сауаттылығының артуымен, халықтың көшіп қонуымен байланысты дамыған елдерде диалектілердің қолданылу аясы тарыла бастайды. Диалект иесі біртіндеп әдеби тілге көшеді. Дегенмен диалектілік сөзде әсіресе фонетикалық құбылыстар сақталып қалады. Территориялық жағынан шектеулі өмір сүру формаларына ареалдық тіл де жатады. Негізгі мекеніне бөлек елдерде қолданылатын ұлттық тіл (АҚШ, КАнада, Австария, Жаңа Зеландиядағы ағылшын тілі; Австрия мен Швейцариядағы неміс тілі, Канала, Бельгия, бұрынғы отар елдердегі француз тілі). Ареалды тіл негізгі тілдің белгілерін сақтай отырып, аймақтық та ерекшеліктерге ұшырайды, әсіресе лексикалық қорынан байқалады. Территориялық жағынан шектеулі өмір сүру формалары әдеби тілге қарама-қарсы қойылады. Әлеуметтік жағынан шектеулі өмір сүру формалары да әдеби тілге қарсы қойылады. Оларға ең алдымен әлеуметтік диалектілер, әлеуметтік жаргондар жатады. Әлеуметтік диалект – белгілі бір әлеуметтік топтың сөйлеу ерекшелігі. Әлеуметтік диалектілерге кәсіби диалектілер жатқызылады.

1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы,1973;
2. Қордабаев Т.Р., Қалиев Ғ. Жалпы тіл білім, А., 2004
3. Бенневист Э. Общая лингвистика.Москва,1974.
4. «Тіл білімі сөздігі» Алматы , 1998.
5. Березин. Ф.М. «Очерки по языкознанию в Россий. Москва,1968.
6. Кодухов В.И. Общее языкознания. Москва,1974.