Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің аспектілері және адамгершілік құндылықтар мәселесі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І бөлім. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің философиялық
және діни негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1 Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің философиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің діни негізі ... ... ... ... ... .12
ІІ бөлім. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің аспектілері
және адамгершілік құндылықтар мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің психологиялық.
педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Оқушаларды адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеу мәселесі..40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І бөлім. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің философиялық
және діни негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1 Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің философиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің діни негізі ... ... ... ... ... .12
ІІ бөлім. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің аспектілері
және адамгершілік құндылықтар мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.1 Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің психологиялық.
педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
2.2 Оқушаларды адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеу мәселесі..40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Біз осы кезеңге дейін қалыптасқан рухани қазы-намызды түгендеп, оның шынайы құндылығын әлі де анықтап біткен жоқпыз. Кеңес Одағы идеологиялық саясатының көлеңкесінде қалып қойған дүниелердің ішінде ұлттық тәрбие де бар. Ал қазіргі таңда оның біртұтас жүйесін жасап шығу алдымызда тұрған мақсаттардың бірі болып отыр.
Н.Назарбаев: "Қазақтың сана-сезімі өткендегі, қазіргі және болашақтағы тарихтың толқынында өзінің ұлттық "МЕН" дегізерлік қасиетін түсінуге тұңғыш рет енді ғана мүмкіндік алып отыр...", — деді. Осы күнге дейін мәдениеттің құрылымын негізінен материалдық және рухани – салалардан турады деп қарастыру басымдық алып келді де, ал жеке адамның келбеті көлеңкеде қалып қойды. Жеке адамның келбеті оның руханн күшімен анықталмақ. Рухани күшінің кайнар көзі моральдық-адамгершілік қасиетінде. Адам қасиетін құрайтын элементтерді ұштауға бағытталған мақсатты жұмыс — тәрбиелеу жұмысының басты нысанасы.
Бүкіләлемдік өркениет тарихынан ерекше орын алатын ұлағатты ұстаз әл-Фараби: "Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие керек. Тәрбиесіз берілген білім — адамзаттың қас жауы", — деген. Сондықтан да жеке тұлғаны өмірге бейімдеп, Отанын, елін, жерін, тілін қадірлейтін, рухани дүниесі бай, ұлттық құндылықтарды бойына сіңірген ұрпақ тәрбиелеуде халқымызды алдағы мақсат-мұраттарға жетелейтін, тарих қойнауынан бастау алатын дәстүр философиясына, ақыл мен парасатқа, мәдениетімізге жүгінген қазақ идеясының қажеті туралы айтылып жүр. Еліміздің көрнекгі ғалымдары, зиялылары осы мәселе төңірегінде өз ойларын білдіруде. Ғарифолла Есім: "Идея дегеніміз — бастаушы, негізгі рухани ізденіс" болып табылатындығын айтады. Бірақ әлі де болса, ол идея қандай тұжырымдарға сай құрылып, қандай құндылықтар жүйесіне сүйенетінін бірауыздан құптай алмай отырмыз. Ол қалыпты жағдай. Себебі, дамудың өзінде Шығыстың білім беру парадигмасы руханилықсыз бастаса, Батыста керісінше, ол құндылық шетке ығыстырылып қойылады. Ал біздің жағдайда адамзат мәдениетінің екі тарихи типі — Шығыс пен Батыстың да үлес салмағы бар. Сондықтан: "Қазақстандық жаңа философия үшінші мыңжылдықтың буырқаныстарына жауап беретіндей жаңа онталогаялық стратегия қалыптастырып үлгерді. Оның негізгі Темірқазығы Шығыс пен Батыстың дүниетанымдық типтерін оңтайлы синтездеу болып табылады, яғни батыстық өркениеттің ресурстары мен жетістіктерін, қазіргі заманғы ғылыми және технологиялық қуатын сақтай отырып, ол жоғалтқан рухани дәстүрлерді қайта қалпына келтіру, Шығыстың рухани тағылымын, "Адам — Әлем" қарым-қатынасының біртұтастығын қайта жаңғырту" -дейді Ә. Нысанбаев. Бірақ біздің ойымызша, идеяға халықтың шүбә келтірмес сенімі керек. Болашаққа сенімсіз өмір сүру қиын. Ол ұрпақтан ұрпаққа жетелейтін, биік те құнды, рухты болуы тиіс. "Менің ойымша, көп этносты, көп конфессиялды тәуелсіз Қазақстан жағдайында ұлттық идеяның көрінісі Қазақстандық өркениет болуы керек. Өркениетгі болу деген — әркімнің болғысы келетін - психологиялық әрі мәдени ынта. Кімнің өркениетті болғысы келмейді. Тәрбие негізінің өзі еркениеттілік емес пе?" — дейді Ғ. Есім.
Осы жерден тәрбиенің мазмұны, бағыт-бағдары қандай болуы қажеттігі шығады. Өнегелі тәрбие беру қанша жерден құнды болғанымен, ол өмірлік іс-әрекеттен өз орнын таппаса, оның нәтижесі жоқтың қасы деуге болады. Сондықтан да біз өнегелі тәрбие берудің ең негізгі принципі ретінде тарих қойнауында пісіп-жетілген салт-дәстүрлерімізді, құндылықтарымызды, озық ойшылдарымыздың дана пікірлерінен туындайтын қағидаларды негіз етіп алуымыз керек.
Әл-Фараби екі адамды мысалға ала отырып, философияның өмірмен тығыз байланысын келтіреді. Біріншісі — өмірлік тәжірибеден гөрі барынша ілімге жақын адам, ал екіншісі — ғылымды меңгерумен қатар өмірлік тәжірибеге көп сүйенеді. Осы екі адамның қайсысы философ болуға мүмкіндігі мол деген сұраққа екіншісі екенін айтады: "Егер де адам тек теориялық ғылыммен айналысып, жалпы өмір тәжірибесімен алынған істерге мән бермесе, ол адамның сол бұрынғы дағдысы жақсы істермен айналысуға мүмкіндік бермейді" (Әлеуметтік-этикалық трактаттар, 270-бет). Фараби жақсылық істерге бейім адамдарды ғана ақылды деп санады. Ақыл деген ұғымды түсіндіруде халық түсінігіне сүйенді.
Фарабидің ерекше бағалайтын этикалық принциптері мен нормалары "Қайырымды қалаң деп аталатын еңбегінде баяндалады. Жеке адамның өз кемеліне жетуі тек осы қайырымды қалада ғана мүмкін. Ондай қала адамдары, яғни әр қоғам мүшесінің мақсаты, рухани іс-әрекеті сол өзі өмір сүріп отырған ортаның қайырымды болуына бағытталуға тиіс деп түсіндірді.
Біздің адамгершілік деп жургеніміз моральдық баламасы. Біздің түсінігімізде, адамгершілікті адамнан бөліп қарамайды. Батыс еуропалық дүниетанымда, философияда айтылатын мораль ұғымының орнына Абай адамгершілік ұғымын пайдаланған. Ғ. Есім батысеуропалық дүниетанымында мораль — қоғамдық сананың формасы ретінде жеке адам еркінен тыс өмір сүретін феномен, ал қазақша ойлау жүйесінде нақты адамнан бөлініп қаралмайтындығын айтады: "Қазақ тұрмысында адамшылық адамнан тыс болмай, ол оның іс-әрекетінен, мінез-құлкынан көрінген. оның түрлерін халық ізеттілік, әдеп-тілік, сыпайылық, көрегендік, білімділік деп атаған. Бұлардың қарсы антиподтары: ізетсіздік, әдепсіздік, тұрпайылық, көргенсіздік, надандық"
Мораль — социумдағы арақатынастың негізі. Ол — адамның өзін өзі ұстау ережесінің жиынтығы. Мораль ненің жақсы, ненің жаман немесе қай жағдайда ұят, не болмаса ұят емес екенін анықтайды. Моральға халықтың қалыптасқан салт-санасы, мәдени дәстүрлері, тілі, әдет-ғұрпы әсер етеді. Кұндылықтар жүйесі де осыдан бастау алады. Қазақ мақалында айтылғандай, "Елу жылда ел жаңа" демекші, О. Сүлейменовтың пікірінше: "Психология и философия народа изменяются, но сохраняют свои самые выразительные черты. Моральный кодекс выражается в пословицах и притчах, которые играют важную роль в воспитании, начиная с детства и до старости".
Адамгершіліктің мұндай жоғары дәстүрлері адамдардың күнделікті өмірі мен болмысында, тұрмысыңда берік қалыптасуы керек. Адамдар бір-бірін бауыр тұтып қана қоймай, достықты нығайта түседі. Достық — басқаның жанын түсініп, қайғысы мен қуанышына ортақтасу кезі. Абай халқының рухани баюының негіздерінің бірі достық екенін айтты: "Өсіп-өну жолыңдағы адамның талап қылып ізденер қарызды ісінің алды — әуелі дос көбейтсек. Ол досын көбейтпектің табылмағы өзінің өзгелерге қолынан келгенінше достық мақсатында болмақ. Кімге достығың болса, достық достықты шақырады". "Адам баласына адам баласының бәрі — дос. Не үшін десең, дүниеде жүргенде туысың, есуің, тоюың, ашығуың, қазаң, дене бітімің, шыққан жерің, бармақ жерің — бәрі бірдей... Біріңе бірің қонақ екенсің, өзің дүниеге де қонақ екенсің, біреудің білгендігіне білместігін таластырып, біреудің бағына, малына күндестік қылып я көрсеқызарлық қылып, көз алартыспақ лайық па?...Оның несі адам?". Шынайы достық бар жерде бір-бірін көре алмаушылық, тіс қайраушылық, іштарлық болмақ емес. Оның орнын сүйіспеншілік, мейірімділік, бауырластық, кішіпейілділік, махаббат пен жанашырлық басады. Абай осы қасиеттердің ешуақытта жоғалмай, ұрпақтан -ұрпаққа берілер құндылықтар боларын аңсап, өсиет етеді.
Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудегі жіберіп алған олқылықтар адамгершілік аспектілерінің дұрыс белгіленбегендігін көрсетеді. Осыған сай диплом жұмысымның тақырыбын: «Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің философиялық, психологиялық, педагогикалық аспектілері» деп алуымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: Адамгершілікке тәрбиелеудің аспектілерін анықтау.
Зерттеу объектісі: Оқушыларды адамгершілікке түрлі аспектілер арқылы тәрбиелеу процесі.
Зерттеу пәні: Адамгершіліктің психологиялық, философиялық, педагогикалық және діни аспектілерін айқындап алу.
Зерттеу міндеттері: Адамгершіліктің философиялық, діни, психологиялық және педагогикалық аспектілерін айқындау; Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің түрлі аспектілері арқылы мүмкіндіктерін сипаттап көрсету; Ұмытылған адамгершілік құндылықтарды белгілеу және оларды оқушыларды тәрбиелеуде қолдану аясын белгілеу.
Дипломның құрылымы: кіріспеден, 2 бөлімнен және әр бөлім 2 бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Зерттеудің көкейкестілігі: Біз осы кезеңге дейін қалыптасқан рухани қазы-намызды түгендеп, оның шынайы құндылығын әлі де анықтап біткен жоқпыз. Кеңес Одағы идеологиялық саясатының көлеңкесінде қалып қойған дүниелердің ішінде ұлттық тәрбие де бар. Ал қазіргі таңда оның біртұтас жүйесін жасап шығу алдымызда тұрған мақсаттардың бірі болып отыр.
Н.Назарбаев: "Қазақтың сана-сезімі өткендегі, қазіргі және болашақтағы тарихтың толқынында өзінің ұлттық "МЕН" дегізерлік қасиетін түсінуге тұңғыш рет енді ғана мүмкіндік алып отыр...", — деді. Осы күнге дейін мәдениеттің құрылымын негізінен материалдық және рухани – салалардан турады деп қарастыру басымдық алып келді де, ал жеке адамның келбеті көлеңкеде қалып қойды. Жеке адамның келбеті оның руханн күшімен анықталмақ. Рухани күшінің кайнар көзі моральдық-адамгершілік қасиетінде. Адам қасиетін құрайтын элементтерді ұштауға бағытталған мақсатты жұмыс — тәрбиелеу жұмысының басты нысанасы.
Бүкіләлемдік өркениет тарихынан ерекше орын алатын ұлағатты ұстаз әл-Фараби: "Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие керек. Тәрбиесіз берілген білім — адамзаттың қас жауы", — деген. Сондықтан да жеке тұлғаны өмірге бейімдеп, Отанын, елін, жерін, тілін қадірлейтін, рухани дүниесі бай, ұлттық құндылықтарды бойына сіңірген ұрпақ тәрбиелеуде халқымызды алдағы мақсат-мұраттарға жетелейтін, тарих қойнауынан бастау алатын дәстүр философиясына, ақыл мен парасатқа, мәдениетімізге жүгінген қазақ идеясының қажеті туралы айтылып жүр. Еліміздің көрнекгі ғалымдары, зиялылары осы мәселе төңірегінде өз ойларын білдіруде. Ғарифолла Есім: "Идея дегеніміз — бастаушы, негізгі рухани ізденіс" болып табылатындығын айтады. Бірақ әлі де болса, ол идея қандай тұжырымдарға сай құрылып, қандай құндылықтар жүйесіне сүйенетінін бірауыздан құптай алмай отырмыз. Ол қалыпты жағдай. Себебі, дамудың өзінде Шығыстың білім беру парадигмасы руханилықсыз бастаса, Батыста керісінше, ол құндылық шетке ығыстырылып қойылады. Ал біздің жағдайда адамзат мәдениетінің екі тарихи типі — Шығыс пен Батыстың да үлес салмағы бар. Сондықтан: "Қазақстандық жаңа философия үшінші мыңжылдықтың буырқаныстарына жауап беретіндей жаңа онталогаялық стратегия қалыптастырып үлгерді. Оның негізгі Темірқазығы Шығыс пен Батыстың дүниетанымдық типтерін оңтайлы синтездеу болып табылады, яғни батыстық өркениеттің ресурстары мен жетістіктерін, қазіргі заманғы ғылыми және технологиялық қуатын сақтай отырып, ол жоғалтқан рухани дәстүрлерді қайта қалпына келтіру, Шығыстың рухани тағылымын, "Адам — Әлем" қарым-қатынасының біртұтастығын қайта жаңғырту" -дейді Ә. Нысанбаев. Бірақ біздің ойымызша, идеяға халықтың шүбә келтірмес сенімі керек. Болашаққа сенімсіз өмір сүру қиын. Ол ұрпақтан ұрпаққа жетелейтін, биік те құнды, рухты болуы тиіс. "Менің ойымша, көп этносты, көп конфессиялды тәуелсіз Қазақстан жағдайында ұлттық идеяның көрінісі Қазақстандық өркениет болуы керек. Өркениетгі болу деген — әркімнің болғысы келетін - психологиялық әрі мәдени ынта. Кімнің өркениетті болғысы келмейді. Тәрбие негізінің өзі еркениеттілік емес пе?" — дейді Ғ. Есім.
Осы жерден тәрбиенің мазмұны, бағыт-бағдары қандай болуы қажеттігі шығады. Өнегелі тәрбие беру қанша жерден құнды болғанымен, ол өмірлік іс-әрекеттен өз орнын таппаса, оның нәтижесі жоқтың қасы деуге болады. Сондықтан да біз өнегелі тәрбие берудің ең негізгі принципі ретінде тарих қойнауында пісіп-жетілген салт-дәстүрлерімізді, құндылықтарымызды, озық ойшылдарымыздың дана пікірлерінен туындайтын қағидаларды негіз етіп алуымыз керек.
Әл-Фараби екі адамды мысалға ала отырып, философияның өмірмен тығыз байланысын келтіреді. Біріншісі — өмірлік тәжірибеден гөрі барынша ілімге жақын адам, ал екіншісі — ғылымды меңгерумен қатар өмірлік тәжірибеге көп сүйенеді. Осы екі адамның қайсысы философ болуға мүмкіндігі мол деген сұраққа екіншісі екенін айтады: "Егер де адам тек теориялық ғылыммен айналысып, жалпы өмір тәжірибесімен алынған істерге мән бермесе, ол адамның сол бұрынғы дағдысы жақсы істермен айналысуға мүмкіндік бермейді" (Әлеуметтік-этикалық трактаттар, 270-бет). Фараби жақсылық істерге бейім адамдарды ғана ақылды деп санады. Ақыл деген ұғымды түсіндіруде халық түсінігіне сүйенді.
Фарабидің ерекше бағалайтын этикалық принциптері мен нормалары "Қайырымды қалаң деп аталатын еңбегінде баяндалады. Жеке адамның өз кемеліне жетуі тек осы қайырымды қалада ғана мүмкін. Ондай қала адамдары, яғни әр қоғам мүшесінің мақсаты, рухани іс-әрекеті сол өзі өмір сүріп отырған ортаның қайырымды болуына бағытталуға тиіс деп түсіндірді.
Біздің адамгершілік деп жургеніміз моральдық баламасы. Біздің түсінігімізде, адамгершілікті адамнан бөліп қарамайды. Батыс еуропалық дүниетанымда, философияда айтылатын мораль ұғымының орнына Абай адамгершілік ұғымын пайдаланған. Ғ. Есім батысеуропалық дүниетанымында мораль — қоғамдық сананың формасы ретінде жеке адам еркінен тыс өмір сүретін феномен, ал қазақша ойлау жүйесінде нақты адамнан бөлініп қаралмайтындығын айтады: "Қазақ тұрмысында адамшылық адамнан тыс болмай, ол оның іс-әрекетінен, мінез-құлкынан көрінген. оның түрлерін халық ізеттілік, әдеп-тілік, сыпайылық, көрегендік, білімділік деп атаған. Бұлардың қарсы антиподтары: ізетсіздік, әдепсіздік, тұрпайылық, көргенсіздік, надандық"
Мораль — социумдағы арақатынастың негізі. Ол — адамның өзін өзі ұстау ережесінің жиынтығы. Мораль ненің жақсы, ненің жаман немесе қай жағдайда ұят, не болмаса ұят емес екенін анықтайды. Моральға халықтың қалыптасқан салт-санасы, мәдени дәстүрлері, тілі, әдет-ғұрпы әсер етеді. Кұндылықтар жүйесі де осыдан бастау алады. Қазақ мақалында айтылғандай, "Елу жылда ел жаңа" демекші, О. Сүлейменовтың пікірінше: "Психология и философия народа изменяются, но сохраняют свои самые выразительные черты. Моральный кодекс выражается в пословицах и притчах, которые играют важную роль в воспитании, начиная с детства и до старости".
Адамгершіліктің мұндай жоғары дәстүрлері адамдардың күнделікті өмірі мен болмысында, тұрмысыңда берік қалыптасуы керек. Адамдар бір-бірін бауыр тұтып қана қоймай, достықты нығайта түседі. Достық — басқаның жанын түсініп, қайғысы мен қуанышына ортақтасу кезі. Абай халқының рухани баюының негіздерінің бірі достық екенін айтты: "Өсіп-өну жолыңдағы адамның талап қылып ізденер қарызды ісінің алды — әуелі дос көбейтсек. Ол досын көбейтпектің табылмағы өзінің өзгелерге қолынан келгенінше достық мақсатында болмақ. Кімге достығың болса, достық достықты шақырады". "Адам баласына адам баласының бәрі — дос. Не үшін десең, дүниеде жүргенде туысың, есуің, тоюың, ашығуың, қазаң, дене бітімің, шыққан жерің, бармақ жерің — бәрі бірдей... Біріңе бірің қонақ екенсің, өзің дүниеге де қонақ екенсің, біреудің білгендігіне білместігін таластырып, біреудің бағына, малына күндестік қылып я көрсеқызарлық қылып, көз алартыспақ лайық па?...Оның несі адам?". Шынайы достық бар жерде бір-бірін көре алмаушылық, тіс қайраушылық, іштарлық болмақ емес. Оның орнын сүйіспеншілік, мейірімділік, бауырластық, кішіпейілділік, махаббат пен жанашырлық басады. Абай осы қасиеттердің ешуақытта жоғалмай, ұрпақтан -ұрпаққа берілер құндылықтар боларын аңсап, өсиет етеді.
Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудегі жіберіп алған олқылықтар адамгершілік аспектілерінің дұрыс белгіленбегендігін көрсетеді. Осыған сай диплом жұмысымның тақырыбын: «Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің философиялық, психологиялық, педагогикалық аспектілері» деп алуымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: Адамгершілікке тәрбиелеудің аспектілерін анықтау.
Зерттеу объектісі: Оқушыларды адамгершілікке түрлі аспектілер арқылы тәрбиелеу процесі.
Зерттеу пәні: Адамгершіліктің психологиялық, философиялық, педагогикалық және діни аспектілерін айқындап алу.
Зерттеу міндеттері: Адамгершіліктің философиялық, діни, психологиялық және педагогикалық аспектілерін айқындау; Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің түрлі аспектілері арқылы мүмкіндіктерін сипаттап көрсету; Ұмытылған адамгершілік құндылықтарды белгілеу және оларды оқушыларды тәрбиелеуде қолдану аясын белгілеу.
Дипломның құрылымы: кіріспеден, 2 бөлімнен және әр бөлім 2 бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Дінтану негіздері. Алматы. 2006. 355.
2. Халифа Алтай. Ғибадатул-Ислам. Алматы. 2001. 143.
3. Рухани тәрбие сабақтары. Алматы. 2003. 70.
4. Иман негіздерінің түсініктемесі. Шымкент. 2002. 53.
5. Мұсылмандық қағидалары мен ережелер. Алматы. 2002. 124.
6. Мухаммед Әли әл-хатами. Мұсылмандық тәрбие. Алматы. 2002. 103.
7. Ислам сенімінің негіздері. Алматы. 1995.
8. Мұсылманның кемелдену жолдары. Алматы. 2005. 78.
9. Ислам қағидалары. С.Сабых. Бейрут баспасы. Алматы. 2002. 78.
10. Мумин қағидасы. М.Ғазами. Египет баспасы.
11. Өте қажет қағидалар. А.Дамуллам. Қазан баспасы.
12. Ислам ақиқат көзімен қарағанда. Алматы. 2003. 157.
13. Негізгі діни мағлұматтар. Алматы. 2004. 367.
14. Ислам және қазақтардың әдет-ғұрпы. Алматы. 1992. 149.
15. Н.Нұртазина. Қазақ мәдениеті және ислам. Алматы. 2002-2006.
16. Ақымбек Е. Ортағасырлық Қазақстан жерінде қалалардың дамуына исламның әсері. Вестник ҚазНУ. 2001. №1.
17. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы. 1995.
18. Ислам. Энциклопедия. Алматы. 1955.
19. Қартабаева Е. Араб-мұсылман мәдениеті және орталық Азия халықтары өміріндегі өзгерістер. Алматы. 2002.
20. Мұханов С. Халық мұрасы. А., 1974.
21. Наурыз: Жаңғырған салт-дәстүрлер. А., 1991.
22. О.Нұрғалиева. Адамгершілік асыл қасиет. 1978.
23. Рүстемов М. Халық мұрасы. Шымкент. 1992.
24. Шаяхметов Ш. Ұлы мұрат – ұлттық мектеп. Қаз. мектебі. 1993. №1. 3-5 бет.
25. К. Ордабекова. Ислам және Инабат. А., 1993. 145б.
26. Нұртазина И. Ислам дінінің қазақ тарихы мен мәдениетіне тигізген әсері. Вестник ҚазНУ. 2001. №4.
1. Дінтану негіздері. Алматы. 2006. 355.
2. Халифа Алтай. Ғибадатул-Ислам. Алматы. 2001. 143.
3. Рухани тәрбие сабақтары. Алматы. 2003. 70.
4. Иман негіздерінің түсініктемесі. Шымкент. 2002. 53.
5. Мұсылмандық қағидалары мен ережелер. Алматы. 2002. 124.
6. Мухаммед Әли әл-хатами. Мұсылмандық тәрбие. Алматы. 2002. 103.
7. Ислам сенімінің негіздері. Алматы. 1995.
8. Мұсылманның кемелдену жолдары. Алматы. 2005. 78.
9. Ислам қағидалары. С.Сабых. Бейрут баспасы. Алматы. 2002. 78.
10. Мумин қағидасы. М.Ғазами. Египет баспасы.
11. Өте қажет қағидалар. А.Дамуллам. Қазан баспасы.
12. Ислам ақиқат көзімен қарағанда. Алматы. 2003. 157.
13. Негізгі діни мағлұматтар. Алматы. 2004. 367.
14. Ислам және қазақтардың әдет-ғұрпы. Алматы. 1992. 149.
15. Н.Нұртазина. Қазақ мәдениеті және ислам. Алматы. 2002-2006.
16. Ақымбек Е. Ортағасырлық Қазақстан жерінде қалалардың дамуына исламның әсері. Вестник ҚазНУ. 2001. №1.
17. Дербісәлиев Ә. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы. 1995.
18. Ислам. Энциклопедия. Алматы. 1955.
19. Қартабаева Е. Араб-мұсылман мәдениеті және орталық Азия халықтары өміріндегі өзгерістер. Алматы. 2002.
20. Мұханов С. Халық мұрасы. А., 1974.
21. Наурыз: Жаңғырған салт-дәстүрлер. А., 1991.
22. О.Нұрғалиева. Адамгершілік асыл қасиет. 1978.
23. Рүстемов М. Халық мұрасы. Шымкент. 1992.
24. Шаяхметов Ш. Ұлы мұрат – ұлттық мектеп. Қаз. мектебі. 1993. №1. 3-5 бет.
25. К. Ордабекова. Ислам және Инабат. А., 1993. 145б.
26. Нұртазина И. Ислам дінінің қазақ тарихы мен мәдениетіне тигізген әсері. Вестник ҚазНУ. 2001. №4.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І бөлім. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің философиялық
және діни
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 6
1.1 Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің философиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің діни
негізі ... ... ... ... ... .12
ІІ бөлім. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің аспектілері
және адамгершілік құндылықтар
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.1 Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің психологиялық-
педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .26
2.2 Оқушаларды адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеу мәселесі..40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .50
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Біз осы кезеңге дейін қалыптасқан рухани
қазы-намызды түгендеп, оның шынайы құндылығын әлі де анықтап біткен жоқпыз.
Кеңес Одағы идеологиялық саясатының көлеңкесінде қалып қойған дүниелердің
ішінде ұлттық тәрбие де бар. Ал қазіргі таңда оның біртұтас жүйесін жасап
шығу алдымызда тұрған мақсаттардың бірі болып отыр.
Н.Назарбаев: "Қазақтың сана-сезімі өткендегі, қазіргі және болашақтағы
тарихтың толқынында өзінің ұлттық "МЕН" дегізерлік қасиетін түсінуге тұңғыш
рет енді ғана мүмкіндік алып отыр...", — деді. Осы күнге дейін мәдениеттің
құрылымын негізінен материалдық және рухани – салалардан турады деп
қарастыру басымдық алып келді де, ал жеке адамның келбеті көлеңкеде қалып
қойды. Жеке адамның келбеті оның руханн күшімен анықталмақ. Рухани күшінің
кайнар көзі моральдық-адамгершілік қасиетінде. Адам қасиетін құрайтын
элементтерді ұштауға бағытталған мақсатты жұмыс — тәрбиелеу жұмысының басты
нысанасы.
Бүкіләлемдік өркениет тарихынан ерекше орын алатын ұлағатты ұстаз әл-
Фараби: "Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие керек. Тәрбиесіз берілген
білім — адамзаттың қас жауы", — деген. Сондықтан да жеке тұлғаны өмірге
бейімдеп, Отанын, елін, жерін, тілін қадірлейтін, рухани дүниесі бай,
ұлттық құндылықтарды бойына сіңірген ұрпақ тәрбиелеуде халқымызды алдағы
мақсат-мұраттарға жетелейтін, тарих қойнауынан бастау алатын дәстүр
философиясына, ақыл мен парасатқа, мәдениетімізге жүгінген қазақ идеясының
қажеті туралы айтылып жүр. Еліміздің көрнекгі ғалымдары, зиялылары осы
мәселе төңірегінде өз ойларын білдіруде. Ғарифолла Есім: "Идея дегеніміз —
бастаушы, негізгі рухани ізденіс" болып табылатындығын айтады. Бірақ әлі де
болса, ол идея қандай тұжырымдарға сай құрылып, қандай құндылықтар жүйесіне
сүйенетінін бірауыздан құптай алмай отырмыз. Ол қалыпты жағдай. Себебі,
дамудың өзінде Шығыстың білім беру парадигмасы руханилықсыз бастаса,
Батыста керісінше, ол құндылық шетке ығыстырылып қойылады. Ал біздің
жағдайда адамзат мәдениетінің екі тарихи типі — Шығыс пен Батыстың да үлес
салмағы бар. Сондықтан: "Қазақстандық жаңа философия үшінші мыңжылдықтың
буырқаныстарына жауап беретіндей жаңа онталогаялық стратегия қалыптастырып
үлгерді. Оның негізгі Темірқазығы Шығыс пен Батыстың дүниетанымдық типтерін
оңтайлы синтездеу болып табылады, яғни батыстық өркениеттің ресурстары мен
жетістіктерін, қазіргі заманғы ғылыми және технологиялық қуатын сақтай
отырып, ол жоғалтқан рухани дәстүрлерді қайта қалпына келтіру, Шығыстың
рухани тағылымын, "Адам — Әлем" қарым-қатынасының біртұтастығын қайта
жаңғырту" -дейді Ә. Нысанбаев. Бірақ біздің ойымызша, идеяға халықтың шүбә
келтірмес сенімі керек. Болашаққа сенімсіз өмір сүру қиын. Ол ұрпақтан
ұрпаққа жетелейтін, биік те құнды, рухты болуы тиіс. "Менің ойымша, көп
этносты, көп конфессиялды тәуелсіз Қазақстан жағдайында ұлттық идеяның
көрінісі Қазақстандық өркениет болуы керек. Өркениетгі болу деген —
әркімнің болғысы келетін - психологиялық әрі мәдени ынта. Кімнің өркениетті
болғысы келмейді. Тәрбие негізінің өзі еркениеттілік емес пе?" — дейді Ғ.
Есім.
Осы жерден тәрбиенің мазмұны, бағыт-бағдары қандай болуы қажеттігі
шығады. Өнегелі тәрбие беру қанша жерден құнды болғанымен, ол өмірлік іс-
әрекеттен өз орнын таппаса, оның нәтижесі жоқтың қасы деуге болады.
Сондықтан да біз өнегелі тәрбие берудің ең негізгі принципі ретінде тарих
қойнауында пісіп-жетілген салт-дәстүрлерімізді, құндылықтарымызды, озық
ойшылдарымыздың дана пікірлерінен туындайтын қағидаларды негіз етіп алуымыз
керек.
Әл-Фараби екі адамды мысалға ала отырып, философияның өмірмен тығыз
байланысын келтіреді. Біріншісі — өмірлік тәжірибеден гөрі барынша ілімге
жақын адам, ал екіншісі — ғылымды меңгерумен қатар өмірлік тәжірибеге көп
сүйенеді. Осы екі адамның қайсысы философ болуға мүмкіндігі мол деген
сұраққа екіншісі екенін айтады: "Егер де адам тек теориялық ғылыммен
айналысып, жалпы өмір тәжірибесімен алынған істерге мән бермесе, ол адамның
сол бұрынғы дағдысы жақсы істермен айналысуға мүмкіндік бермейді"
(Әлеуметтік-этикалық трактаттар, 270-бет). Фараби жақсылық істерге бейім
адамдарды ғана ақылды деп санады. Ақыл деген ұғымды түсіндіруде халық
түсінігіне сүйенді.
Фарабидің ерекше бағалайтын этикалық принциптері мен нормалары
"Қайырымды қалаң деп аталатын еңбегінде баяндалады. Жеке адамның өз
кемеліне жетуі тек осы қайырымды қалада ғана мүмкін. Ондай қала адамдары,
яғни әр қоғам мүшесінің мақсаты, рухани іс-әрекеті сол өзі өмір сүріп
отырған ортаның қайырымды болуына бағытталуға тиіс деп түсіндірді.
Біздің адамгершілік деп жургеніміз моральдық баламасы. Біздің
түсінігімізде, адамгершілікті адамнан бөліп қарамайды. Батыс еуропалық
дүниетанымда, философияда айтылатын мораль ұғымының орнына Абай
адамгершілік ұғымын пайдаланған. Ғ. Есім батысеуропалық дүниетанымында
мораль — қоғамдық сананың формасы ретінде жеке адам еркінен тыс өмір
сүретін феномен, ал қазақша ойлау жүйесінде нақты адамнан бөлініп
қаралмайтындығын айтады: "Қазақ тұрмысында адамшылық адамнан тыс болмай, ол
оның іс-әрекетінен, мінез-құлкынан көрінген. оның түрлерін халық ізеттілік,
әдеп-тілік, сыпайылық, көрегендік, білімділік деп атаған. Бұлардың қарсы
антиподтары: ізетсіздік, әдепсіздік, тұрпайылық, көргенсіздік, надандық"
Мораль — социумдағы арақатынастың негізі. Ол — адамның өзін өзі ұстау
ережесінің жиынтығы. Мораль ненің жақсы, ненің жаман немесе қай жағдайда
ұят, не болмаса ұят емес екенін анықтайды. Моральға халықтың қалыптасқан
салт-санасы, мәдени дәстүрлері, тілі, әдет-ғұрпы әсер етеді. Кұндылықтар
жүйесі де осыдан бастау алады. Қазақ мақалында айтылғандай, "Елу жылда ел
жаңа" демекші, О. Сүлейменовтың пікірінше: "Психология и философия народа
изменяются, но сохраняют свои самые выразительные черты. Моральный кодекс
выражается в пословицах и притчах, которые играют важную роль в воспитании,
начиная с детства и до старости".
Адамгершіліктің мұндай жоғары дәстүрлері адамдардың күнделікті өмірі
мен болмысында, тұрмысыңда берік қалыптасуы керек. Адамдар бір-бірін бауыр
тұтып қана қоймай, достықты нығайта түседі. Достық — басқаның жанын
түсініп, қайғысы мен қуанышына ортақтасу кезі. Абай халқының рухани баюының
негіздерінің бірі достық екенін айтты: "Өсіп-өну жолыңдағы адамның талап
қылып ізденер қарызды ісінің алды — әуелі дос көбейтсек. Ол досын
көбейтпектің табылмағы өзінің өзгелерге қолынан келгенінше достық
мақсатында болмақ. Кімге достығың болса, достық достықты шақырады". "Адам
баласына адам баласының бәрі — дос. Не үшін десең, дүниеде жүргенде туысың,
есуің, тоюың, ашығуың, қазаң, дене бітімің, шыққан жерің, бармақ жерің —
бәрі бірдей... Біріңе бірің қонақ екенсің, өзің дүниеге де қонақ екенсің,
біреудің білгендігіне білместігін таластырып, біреудің бағына, малына
күндестік қылып я көрсеқызарлық қылып, көз алартыспақ лайық па?...Оның несі
адам?". Шынайы достық бар жерде бір-бірін көре алмаушылық, тіс қайраушылық,
іштарлық болмақ емес. Оның орнын сүйіспеншілік, мейірімділік, бауырластық,
кішіпейілділік, махаббат пен жанашырлық басады. Абай осы қасиеттердің
ешуақытта жоғалмай, ұрпақтан -ұрпаққа берілер құндылықтар боларын аңсап,
өсиет етеді.
Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудегі жіберіп алған олқылықтар
адамгершілік аспектілерінің дұрыс белгіленбегендігін көрсетеді. Осыған сай
диплом жұмысымның тақырыбын: Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің
философиялық, психологиялық, педагогикалық аспектілері деп алуымызға негіз
болды.
Зерттеу мақсаты: Адамгершілікке тәрбиелеудің аспектілерін анықтау.
Зерттеу объектісі: Оқушыларды адамгершілікке түрлі аспектілер арқылы
тәрбиелеу процесі.
Зерттеу пәні: Адамгершіліктің психологиялық, философиялық,
педагогикалық және діни аспектілерін айқындап алу.
Зерттеу міндеттері: Адамгершіліктің философиялық, діни, психологиялық
және педагогикалық аспектілерін айқындау; Оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеудің түрлі аспектілері арқылы мүмкіндіктерін сипаттап көрсету;
Ұмытылған адамгершілік құндылықтарды белгілеу және оларды оқушыларды
тәрбиелеуде қолдану аясын белгілеу.
Дипломның құрылымы: кіріспеден, 2 бөлімнен және әр бөлім 2 бөлімшеден,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
І бөлім. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің философиялық және діни
негіздері
1.1 Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің философиялық негіздері
Адамдармен бірге жасасып келе жатқан қатынастың бірі — мораль. Адам бар
жерде — мораль бар, шынайы мораль бар жерде — ардақты адам бар. Демек, адам
мен моральді, яғни адамгершілікті бір-бірінен бөліп алып қарауға болмайды.
Мораль десек адамгершілікті, адамгершілік десек моральді айтқанымыз.
Адамгершілік ұғымы ата-бабамызбен қалыптасып келе жатқан термин болып
табылады, ал, мораль ұғымы дүниежүзі халықтарына терминіне енген түсінік
болып есептелінеді.
Мораль әр замандағы әлеуметтік экономикалық дамуға тәуелді, яғни қоғам
қандай сипатта болса, моральдық нормалар да сондай болады.
Мораль — адамзатпен бірге жасасып келе жатқан тарихи қатынастар. Қоғам
дамуындағы сияқты, адамгершілік принциптердеде өзіне тән прогресс болмақ.
Бүкіл дәуірге, заманға бірдей қызмет ететін адамгершілік нормалары
болмайды.
Мораль дегеніміз — қоғамдық сананың бір формасы. Ол жоғарыда
айтқанымыздай, экономикалық дамудың әсерімен өзгеріп отырады. Мәселен,
алғашқы қауымдық құрылыстағы тұрпайы нормалар бұдан кейінгі формацияда
адамгершілікке жатпайтын қылық ретінде өмір сүруін тоқтатады. Өйткені
адамдардың тұрмыс жағдайларының, олардың қоғамдық қатынастарының, қоғамдық
болмыстарының өзгеруімен бірге олардың көзқарастары да, санасы да өзгереді.
Категориялар деп біз адамға тәуелсіз объективтік өмір шындығының
байланыстарын, түрлі жақтары мен қасиеттерін бейнелейтін жалпы ұғымдарды
айтамыз.
Категориялар адамның өзін қоршаған дүниені практикалық тұрғыдан танып
білу қызметінің жемісі. Өйткені, адам алдынан табиғат құбылыстарының жемісі
келіп шығады. Инстинкті адам, тағы адам өзін табиғаттан бөліп ала алмайды.
Ал саналы адам бөліп алады, категориялар дегеніміз осы бөліп алудың, яғни
дүниені танудың сатылары ғана, табиғатты тануға және оны игеруге ,
көмектесетіи торапты пункттері ғана.
Философиялық категориялар неғұрлым жалпы, өзекті, бүкіл ғылым атаулыға
ортақ, методологиялық кең ұғымдағы категориялар.
Ар-ұят, намыс, борыш, жақсылық пен жамандық сияқты категориялар өмірдің
мәні мен мақсаты туралы ұғымдар әр-түрлі қоғамдық-экономикалық
формацияларда түрліше мән-мағынаға ие болады.
Әрбір моральдық категория белгілі мөлшерде жеке адам мен қоғамның
арасындағы байланысты көрсетеді. Себебі жеке адам қоғамнан тыс өмір сүре
алмайды және сол ортада оның моральдық, адамгершілік санасы қалыптасады.
Мәселен, жақсылық пен жамандық, әділеттік пен борыш, ар мен намыс т.б.
категорияларды алсақ, жеке адам мен қоғамдық қатынастардың қалыптасуын
тануға көмектеседі. Солар арқылы тек адамгершілік нормаларды ғана емес,
қоғамдық-әлеуметтік, праволық көз-қарастарды да зерттей
аламыз. Әдетте, жақсылық, борыш, ар-ұят, намыс, өмірдің мәні, бақыт
категориялары нағыз адамгершілік қатынастарға қайшы келмейді, қайта оның
терең мәнін бейнелейді. Прогресшіл моральда бұл категориялар әркашан
ізгілікті роль атқарып келгені аян. Еңбекші халық ол категориялар арқылы
шын мәніндегі адамгершіліктің үлгісін ұсынып отырды. Мақал-мәтелдерде,
шешендік сөздерде, ауыз әдебиетінде жалпы адамзатқа тән моральдық
проблемалар көтерді, зұлымдық пен қара ниетке қарсы тұрды. Мәселен,
өлімнен ұят күшті, Арыңды жастан сақта, Намысты қолдан берме, Ердің
екі сөйлегені — өлгені, Бақытты базардан іздеме, Өтірік бел астырғанмен
ел астырмайды, Жақсылық тау басында, жамандық аяқ астында, Шындық көз
шығарады, Ақкөңілдің аты арып, тоны тозбайды т. б. деген мақал-
мәтелдерден адамгершілік нормаларының лебізі еседі.
Моральдық баға әрқашан қоғамдық мүддеден туып, адамдар қатынасының
өлшеміне айналады. Ол адамның коллективке, еңбекке, қоғамға, ұлтқа деген
қатынасынан шығады. Моральдық категориялардың тағы бір ерекшелігі —
қоғамдық өмірдің сан саласында адам тәртібін реттеп отыруы.
Қоғамдық өмірдің сан-салалы болуы — адамгершілік қатынастардың күрделі
екендігін көрсетіп, ол даралық, индивидуалдық, қоғамдық, жалпылық
сипаттарда анықталады.
Қоғамдық сана — қоғамдық болмыстың бейнесі. Адамдар белгілі саяси,
адамгершілік т.б. идеяларды басшылыққа алады, солар арқылы қоғамдық
болмыстың түрлі жақтарын бейнелейді. Осыдан келіп адамгершілік идеялардың,
көзқарастардың қоғамдық маңызы келіп шығады. Моральдық идеялардың
бағалылығы адамдардың қай тапқа, қай қоғамға жататындығына қарай олардың
халық мүддесіне қаншалықты сай келетініне қарай анықталады.
Жақсылық пен жамандық. Бүкіл философия тарихында мораль, адамгершілік
туралы сөз қозғалғанда жаксылық пен жамандық категориясын зерттеу ісін
бірде-бір социолог назарларынан тыс қалдырған емес. Олар жақсылық пен
жамандықты әртүрлі көзқарас тұрғысынан түсіндіріп келді.
Объективтік идеалистер жақсылық пен жамандықтың пайда болатын көзін
қайдағы бір абсолюттік идеядан, құдайдан іздеп, ол мәңгілік өзгермейтін
категория деп білді. Ал субъективтік идеалистер моральдық категориялар
(жақсылық пен жамандық) адамның санасы арқылы ғана енгізіледі-міс деп
уағыздады. Бұл жөнінде христиандық этиканы уағыздаушылар Августин
Блаженский мен Фома Аквинскийлер құдай нағыз жақсылық таратушы, әрі оны
жасаушы да оның түп негізі объективті дүниеден бөлек жатыр, мейірімі түскен
сүйікті құлына құдай жақсылығын аямайды, ол үшін адам аллатағаланың
алдында күнәһар болмай, діннің бүкіл нормаларын орындаулары шарт дейді.
Олардың ойынша жаратылысынан жамандыққа жаны құмар адам күнәға белшесінен
батып, жақсылықтан құралақан қалады. Дүние толған зұлымдық, адамдар пасық,
осыдан да жақсылық деген нәрсе адамдар үшін жат нәрсе-мыс.
Ертедегі философ идеалистердің басым көпшілігі, әсіресе солардың
арасынан Сократ пен Платон жақсылық пен жамандықты абсолюттік идея
тұрғысынан түсіндірді. Ал, И. Кант жақсылық пен жамандықтың негізі ерік
бостандығы дей келіп, оны жасаушы құдай еркі деп білді. Неміс философы
Гегель жақсылық пен жамандық категориясын диалектикалық бірлікте
қарастырды. Оның пайымдауынша олардың дамуы ажырамас бірлікте, әрі
қайшылықта болады, жақсылық жамандыққа ауысып та отырады. Жамандық,
зұлымдық ұғымын Гегель өзіне дейінгі философтардан өзгеше екі түрлі мәнде
алып қарайды. Бірі Гегельше зұлымдық деген тарихи дамудың қозғаушы күшін
көрсететін форма. Екіншіден, жақсылық пен жамандықтың бағалық өлшемін
Гегель субъективтік баға емес қоғамдық баға, пікір деп есептейді. Бірақ бұл
категорияларды талдағанда олардың таптық мазмұнын елеп-ескермеді. Тұтас
алғанда Гегель бұл мәселеде тағы да объективтік идеалист позициясында қалып
қойды.
Аристотель Этика деген еңбегінде игілік, жақсылық категориясын кең
түрде сөз етеді. Алдымен ол онын табиғатын шындыққа қатынасы тұрғысынан
қарайды, жақсылық көзі шын өмірде жатыр, оның төрешісі — ізгілік пен ақыл
деп білді Аристотель. Бұл арада оның материализмінің тар өрістілігі
байқалады, ол ақыл мен ізгілікке материалистік түсінік бермейді, әрі
құдайды теріске шығармайды.
Неміс философы Л. Фейербах жақсылық пен жамандық категориясын
материалистік тұрғыдан түсіндіре келіп, мораль женіндегі діншілдік
көзқарасқа қарсы шықты. Оның тұжырымдауынша, жақсылық пен жамандықты
жіберіп тұрған құдай емес, ол адамдардың өз қимыл-әрекетінен тумақ. Адам,
дейді ол, жақсылыққа ғана ұмтылады, жамандықтан қашады, ол — табиғи
қажеттілік. Жақсылық рахат, куаныш сезімін туғызады, ал жамандық қайғы-
қасірет әкеледі. Сондықтан да жақсылықтың орны бөлек, ол — адамның асыл
қасиеті.
Фейербахтың ойлауынша, түйсіксіз моральдық категориялардың болуы мүмкін
емес. Яғни ол жоқ жерде қуаныш пен қайғының, жақсылық пен жамандықтың
арасында айырмашылық жоқ. Сөйтіп, Фейербах сезімдік танымды моральдық
санаға қолдануда шеберлік көрсете білді. Бірақ ол қоғамдағы зұлымдыққа,
таптық қанауға қарсы тұрудың орнына, адамдарды жалпы сүйіспеншілікке, бірін-
бірі құрметтеуге шақырды.
Фейербахтың моралы сол қоғамда қолдануға келмейтін абстрактылы түрдегі
жалпылық уағыз болды. Ол жақсылық пен жамандықты адамның өз қасиеті мен іс-
қылығы ғана дегеннен асып кете алмады. Ол туралы Фейербахтың өзі былай
дейді: Бақыт пен бақытсыздық, қуаныш пен қайғының арасында айырмашылық
болмаған жерде, жақсылық пен жамандықтың арасында да айырмашылық болмайды.
Жақсылық деген — бекіту, мақұлдау, жамандық дегеніміз — бақытқа ұмтылуды
теріске шығару. Менің адамдарға қоятын моральдық талабым осы сол, олар
ешқандай жаманшылық істемесін. Қорыта айтқанда, Фейербах мораль ережелері
мен категорияларын діншілдік жолдан тазарту ісіне атсалысты.
Өздеріне дейінгі философтарға қарағанда XIX ғасырдағы орыс
материалистері жақсылық пен жамандық категориясына этикалық тұрғыдан талдау
жасауда едәуір ілгері кетті. Олар жақсылық пен жамандықтың негізін нақты
өмірден ала отырып, дін мен идеализмге қарсы күрес жүргізді. Соның өзінде
орыстың демократ философтары жақсылық пен жамандық категориясын ғылыми
негізде емес, абстрактылы тұрғыдан түсіндірді.
Жақсылық пен жамандық категориясын ғылыми негізге салған маркстік-
лениндік этика болды. Сөйтіп ол бұларды адамның өмір сүрген дәуіріне,
қоғамына, тұрмысына, әдет-ғұрпы мен салт-санасына, білім дәрежесіне,
кәсібіне, басқа жағдайларға байланысты қарастырды. Оны түсіндіруде
диалектикалық-материалистік теорияға сүйенді. Бұл категорияларды тарихи
тұрғыдан зерттей келіп, қоғамдық формациялар алмасса олардың да
өзгеретінін, бір-бірімен қайшылықта болатынын ескертті. Бірақ бұл фактілер
жақсылық пен жамандықтың объективтік негізін жоққа шығармайды. Жақсылықтың
объективті сипаты дегеніміз адамның, өз қоғамына, халқына пайда келтіру
үшін ұмтылуы, оның дамудың объективтік талабына сай келуі.
Мораль таптық болғандықтан, оның категориялары да таптық, әрі
қайшылықты келеді. Мұны біз құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік
формациядағы қанаушылар мен қаналушылардың моралынан айқын көреміз.
Моральдың негізгі категориялары жақсылық пен жамандық, ар-ұят пен намыс,
борыш пен бақыт, әділдікке әр тап өздерінше баға берді. Мәселен,
буржуазиялық қоғамда ереуілді капиталист жаман деп білсе, жұмысшы оны
жақсылық деп санайды, әлеуметтік революцияны марксизм тарихтың мейрамы
десе, буржуазия социологтары оны дамудың бұзылуы, тәртіпсіздік деп қате
түсіндіреді. Капиталистер үшін жамандықтың өзі пайда табу жолында
жақсылыққа айналып кеткен, ол әрине, сол қоғам табиғатына тән құбылыс.
Мәселен, жұмыссыздық жұмысшылар үшін жамандық болса, капиталист үшін
жақсылық, себебі арзан жұмыс күшін пайдаланып, оларды мәңгілік қанауға
жақсы, соғыс жақсылық, өйткені көп пайда түседі, ауру, қасірет-қайғы —
жақсылық, өйткені адамдарды көнгіштікке, құлшылдыққа мәжбүр етеді.
Жақсылық категориясы қашанда болсын адамгершілік ұғымын білдіреді.
Жақсылық қоғамдағы борыш, ар-ұят, бақыт, адамгершілік негізі ретінде
алынып, моральдық нормалардың мазмұнын қамтиды.
Адамның адамгершілік қасиеті оның міндетін қалай өтуіне, ар-намысын
қалай қорғайтынына, борышқа адалдығына қарай бағаланады. Біздің қоғамда
адамның қадір-қасиеті оның іс-әрекетіне, еңбегіне- мінез-құлқына, тәртібіне
қарап өлшенеді.
Әділеттік. Ол адамгершіліктің мән-мағынасын түсіндіруде ерекше роль
атқарады. Адамгершілік нормаларына әділеттік, кіршіксіз тазалық, адалдық
пен шыншылдық, кішіпейілділік, т.б. жатады. Моральдық кодекс бұл парыздарды
орындауды талап етеді.
Адамның мінез-құлқын, тәртібін белгілі бір нақты тарихи жағдайдан
тысқары қарамау керек. Буржуазия идеологтары әділеттік пен шындықты
абстрактылық түрде түсіндіре келіп, мән-мағынасыз өмірді дәріптейді. Ал
діншілдер адамнын, әділділігін, шыншылдығын сыртқы бір күшке бағындырып,
мәңгілік моральға сүйенеді, моральды тарихтан тыс, қайдағы бір өзге
негіздерден туғызады.
Үстем тап өкілдері өздерін әділетті жандармыз деп есептейді. Мәселен,
жұмысшының орынсыз жұмыстан шығып қалуын капиталист әділетсіздік демейді.
Өйткені оны сол қанауға негізделген қоғам қолдайды. Қаппталистік құрылыс
әділетсіздікке негізделгендіктен біреуді біреу қанау, біреуді біреу алдау
бұл қоғамға тән құбылыс. Буржуазиялық моральдың сиқы осындай.
Әділеттік ұғымы адамдар арасындағы праволық, саяси-әлеуметтік және
моральдық, адамгершілік өзара қарым-қатынастарды білдіреді. Тарихи
процестер мен оқиғалар, бұқараның іс-қимылы, таптардың, әлеуметтік
топтардың, саясат пен соғыстың т. б. қоғамдық қажеттердің түрлері әділеттік
пен әділетсіздік категориясымен тығыз байланысты болады. Әділеттік этикалық
қана емес, саяси-әлеуметтік категория да болып табылады.
Әділеттік дегеніміз — арамзалықтың жауы, зұлымдықтың — соты. Әділетсіз
өмір — тұл. Тұрмыста, еңбек бөлінісінде, адамдар қатынасында. саясатта
әділетті не әділетсіз жағдайлар жиі ұшырасады. Әділетсіздік қылмысқа
апаратын жол. Ол мораль нормаларын теріске шығарады. Прогресшіл пікірдегі
адамдар әрқашан әділеттікті жақтайды, себебі ол өмір заңына, қоғам тілегіне
сай келеді, қара түнек күш пен озбырлыққа жол бермейді. Сол себепті де
әділеттік — жеңістін символы іспеттес.
Күнделікті өмірде, тұрмыста, коллективте, семьяда, өндірісте, еңбекте,
оқуда, әскери қызметте, соғыста, т.б. жағдайларда әділеттік нормасынсыз
істің ілгері басуы мүмкін емес. Мәселен, соғысты алайық, ол кімді болса да
үрейлендіреді, адам табиғатына жат. Соғыс — тек империализмнің ғана жан
серігі.
Соғыс қолдан жасалған қайғы-қасірет, бақыттың жауы. Соғыстың екі түрі
бар, олар: әділетті соғыс және әділетсіз соғыс. Әділетті соғысты жақтау —
адал ниетті адамзаттың борышы. Отанын, халқын қорғау — әр азаматтың
қасиетті парызы. Әділетті соғыс әрқашан жеңеді, бұл өмір заңы, тарих
сабағы. Олай болса, әлемде әділеттікті жеңетін күш жоқ. Әділеттік —
революцияшыл, жасампаз күш. Бұған совет халқының өткен өмір жолы, әсіресе
Ұлы Отан соғысындағы ерлік жеңісі айқын дәлел.
Әділеттікті дұрыс түсіну үшін оны нақты тарихи жағдайға байланысты
қарау керек. Ол белгілі бір экономикалық қатынастарды анықтауға мүмкіндік
береді.
Әлеуметтік әділеттікке жету қоғамдық мәні зор мәселе. Себебі ол қоғам
дамуын ілгері бастырады, халықтың бостандық, теңдік жолында аңсаған ізгі
арманын білдіреді.
Алғашқы қауымдық құрылыс тұсындағы адамдар бірігіп өмір сүрді, тең
жағдайда саналды. Біреуді кемсіту, алдау-арбау, еңбегін қанау дегендер
болмады. Тұрпайы еңбек құралдары мен қолға түскен азықтар аң, балық, жеміс
т.б. рудың қоғамдық меншігі болып саналды. Рулық қатынастар адамдар
арасындағы қарым-қатынастардың күшеюіне жағдай туғызды. Жабайы адамдардың
санасында мынау сенікі, мынау менікі деген бөліс жоқ еді. Табысты әділ,
әрі тең бөлісті. Чарльз Дарвин өзінің Табиғат зерттеушінің саяхаты деген
шығармасында Отты Жер аралының тұрғындарының бір жыртық көрпені тауып алып,
осы көрпені қауым мүшелеріне тең бөліп бергенін жазады.
Алғашқы қауымдық құрылыс адамдарында әділеттік ұғымы тайпалар мен
халықтардың әдет-ғұрпына, салт-санасына еніп, бүкіл тұрмысынан, қарым-
қатынасынан саясаты мен тіршілігінен, еңбек бөлінісі мен әлеуметтік
жағдайынан көрініс тапты. Әділеттік адал өмір сүру өлшеміне айналды.
Әділеттікті бұзған адам ру, тайпа көсемдері тарапынаи тиісті жазасын алатын
болды.
Құл иеленушілік қоғамда әлеуметтік теңсіздіктеи келіп, әділетсіздік
шықты. Құл саудасы басталды, адамды қорлау, ұру-жазалау, мал есебінде
пайдалану етек алды, керек десе өлтіріп те тастады. Мұның бәрі әділетсіздік
деп саналмады. Өйткені үстем таптың моралы құл иеленушілердін озбырлық
әрекеттерін қызғыштай қорғап отырды.
Феодалдық, капиталистік қоғамдарда әділеттік ұғымының мәні бұрмаланып,
қанаушы таптың сойылын соқты, ол қарабастың қамын ойлауға, пайда табуға,
қанауға қызмет ететін құралға айналды. Буржуазиялық мораль нәсілшілдікті,
отаршылдықты, соғысты ақтап, мұның бәрі жақсылық, әділеттік деп жар
салды. Сөйтіп капитализмді бірден-бір әділетті қоғам етіп көрсетпекші
болды. Ал шындығында таптық теңсіздік жағдайында таза демократия,
теңдік, әділдік болуы мүмкін емес. Ертедегі прогресшіл ойшылдар
әділеттің категориясына өз көзқарасын білдірді. Мәселен, грек философы
Аристотель ізгілік негізіне әділдікті алды, сөйтіп ол адам өз мүддесін
басқалармен сәйкестендіре білу керек дегенді айтты. Сонымен қатар ол
әділдік адамгершілік талабына сай болуы керек, кім заңды бұзса, сол
әділетсіз деп есептеді. Бірақ бұл мәселеде Аристотель қателік жіберді,
себебі заң деп отырғаны сол антагонистік қоғам заңы еді.
Борыш, намыс, ар-ождан. Адам өзінің ар-намысымен ардақты, борышымен
ұлағатты. Ал ар-ұяттан безген адам — шын мәніндегі адам емес. Халық одан
жақсылық күтпейді. Ар-намысы жоқ жерде қоғамдық борыш та болмақ емес.
Біз өмірде ар-ұятқа, борышқа жүгінеміз. Себебі олар адамгершілік
өлшеміне айналған. Арлы адам, ұятты адам деген сөздерден ол адамның
жақсы адам екені, ал арсыз, ұятсыз адам деген сөздерден оның жаман адам
екені көрініп-ақ тұр.
Адам-ортасымен, айналасымен адам. Адамзат қоғамы қарым-қатынассыз өмір
сүре алмайды. Осы процесс барысында адамдардың моральдық борышы, ар-намыс,
ожданы, т.б. нормалары қалыптасады.
Адам ар-намысын сақтап, өмірдегі өз орнын таба білуі керек. Ол үшін
адам ақылға сүйенуі керек, ол дүниенің сырын ашуға, жақсы мен жаманды айыра
білуге мінез-құлықты түзеуге көмектесу қажет.
Қоғамдық борышты, халық алдындағы жауапкершілікті сезіну — адамның ар-
ожданымен байланысты. Ар-ождан дегеніміз — адам әрекетінің, мінез-құлқының
жетекшісі. Адамгершілік қасиеттер нәзік сезімдермен үйлесім тауып,
жиіркенішті қылықтардан, моральдық азғындаудан сақтандырады. Ол адамның
таптық мүддесімен де анықталады.
Адамзат өмірі, қоғамдық жағдай дамуда, өзгерісте болғандықтан
адамдардың ар-ожданы да дамуда болады. Қоғамдағы прогресс — адамның ар-
намысындағы, ожданындағы прогресс. Мәселен, социализм орнағаннан кейін
адамдар дос, бауыр, жолдас болды, материалдық жағынан ғана емес, рухани
жағынан да өсті.
Адамға ақыл-парасатына, ар-намысына, борышты сезінуіне қарай баға
беруге болады. Әр адамның рухани тіршілігінің мәні дүниеге көзқарасынан
көрінеді. Қоғамдық өмір, ескен орта, оқу-білім адамның ойына, санасына,
психологиясына әсер етіп, адамгершілік нормаларын қалыптастыруға
көмектеседі, өмірдің мәні мен мақсаты туралы түсінігін кеңейтеді, дүниеге
жаңаша қарап, сенімін нығайтып, өмір құбылыстарын дұрыс бағалай білуге
үйретеді.
Ар-намыс, ұят — тарихи категориялар, олардың мазмұны заман өзгерген
сайын басқаша сипат алады. Әрбір тап, қоғам оны өздерінше топшылады.
Ертедегі грек ойшылы Аристотель құлдарда ар-намыстың, адамгершіліктің болуы
мүмкін емес деп санаса, феодалдар мен ақ-сүйектер ұғымында ар-намыс жеке
меншік иелеріне, қолында мүлкі бар адамдарға тән нәрсе, ал басы байлы
шаруалар мен қолөнершілерде, саудагерлерде ар-намыс жоқ деп соқты.
Адамгершілік борыш іштен туа пайда болмайды. Ол қоғамдық қатынастардың,
адамдардың өндірістік қызметінің әсерімен қалыптасады.
1.2 Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің діни негізі
Адамгершілікке тәрбиелеудің діни негізін исламның ахлақ үкімінінен
қарастырамыз. Ахлақ – адамгершілік, мораль деген мағынаны білдіретін
"Ахлақиа" деген арап сөзінен алынған. Адамда мінез-құлық ретінде көріне
отырып, ішкі сипатын білдіретін, өмірден сондай-ақ оқу-үйрену әрі отбасы
тәрбиесінен қалыптасқан рухани күй психология.
Сөзімізден, ісімізден, жүріс-тұрысымыздан әрі әрекетімізден жақсылық
байқалып тұрса, онда мұны ахлақты, яғни тәрбиелілік деп түсінеміз.
Пайғамбарымыз бір хадисінде: "Иман тұрғысынан ең жетілген мұсылман-
өнегесі жақсы мұсылман"- деген екен.
Дін адамдармен Аллаһтың арасындағы байланысты да, адамдардың бір-
бірімен қатынасын да анықтап берген. Адам дүниеде басқа адамдармен қатынас
жасап өмір сүреді. Қай жер болмасын бірден артық кісі болса ол жерде
адамдар арасындағы қатынасты анықтаушы заңдар, ережелер, әдет-ғұрыптар,
салт-сана бар. Ислам ахлақы да дінге негізделген әрі өзінің күш қуатын
Ислам дінінен алған бір тәрбиеші. Тәрбиелілік әр адамның алдында тұрған
жауапкершілікті білдіретін көрсеткіш. Тәрбиелілік қана өмір сүріп отырған
ортамыздың талаптарына лайық болған міндеттерімізді дайындап береді. Осы
міндеттерді орындауда, бойымызда болатын биязылық, сыпайы сөз, ілтипаттық,
сабырлылық, парасаттылық т. с, с. көркем мінездің шешуші маңызы бар. Бұл
кітапшада көпшілікке, әсіресе, жеткіншектерге ұғымды болу жағын ескере
келіп, аяти-хадистерге сүйенген ойымызды жеткізуде тіліміздің неғұрлым
қарапайым түрде баяндалуына баса мән бердік. Күрделі қоғамның мүшелері де
сан алуан. Үлгі тұтарлық ізгі пәнделерімізбен қатар жаман өнеге көрсетіп,
жарамсыз әрекеттер жасаушылар да жеткілікті. Біз мұнда жамандықтың
түрлеріне, олардың пайда болу негізіне және жамандықтан қалай сақтану керек
екеніне де тоқталып өттік.
Ахлақ, бастауын Ислам шариғатынан алған сұлу сипат болғандықтан,
психологиялық бейне ретінде қалыптасып, тұрмысымызда орын алған тамаша
салттарымызда бар. Әсіресе, балаға есім қою, сүнеттету, сәлемдесу, неке
және үйлену, діни мерекелерді қарсы алып мейрамдау, сырқат кісілердің
көңілін сұрау, қабырлерді зиярат ету сияқты маңызы аса зор тұрмыстық
салттарымызды да көрсетіп өттік.
Мұсылман қауымы Аллаһу Тағалаға ғана тәуекел ете отырып, Раббысына шын
көңілмен сенеді, тек Одан ғана сұрайды. Бұрын өткен көне көз қарттарымыз:
"Бер! - десе Сүбхән, береді екен сұлтан. Берме!-десе Сүбхән, бермейді екен
сұлтан" деп, барлық жақсылық та, жамандық та Жаратушыдан екенін еске салып
жүретін. Кесір-кесепаттан сақтанып, жақсылықтан үміт ету пенденің негізгі
міндетінің бірі. Раббымыз біздерге дұғамызды қабыл ететін, қасиетті айлар,
күндер әрі кештер берген. Бауырластарымыздың дұғалары, жасаған құлшылығы
қабыл болсын деген ізгі ниетпен береке дарыған күндер мен кештерге де
тоқтала кетейік.
Жарасымды мінездер Туралық шындық. Туралық - сөзімізде, ісімізде
және әрекетімізде ақиқаттан ауытқымау, яғни жақсылықта болу деген сөз. Бес
уақыт намаз оқығанда Жәнәбі хақтан туралықты сұраймыз және: "Бізді тура
жолға сала көр! Нығметке бөленгендердің жолына, Ашуға ұшырағандардың және
адасқандардың жолына емес! Әмин"- деп тілек тілейміз Фатиха с-сі. 6-7
аяттар.
Шыншыл адам жалған сөйлемейді, ешкімді де алдамайды, алаяқтық
жасамайды. Өзін абыройсыз ететін әрекеттен аулақ болғаны үшін, адамдар
арасында құрметті де беделді болады, әр кезде сүйіспеншілікпен еске
алынады. Туралықты Аллаһ Т мұсылмандарға ФАРЗ еткен. Көптеген аяттар мен
хадистерде туралықтың маңызды екені бірнеше қайтара ескертіліп айтылады.
Жәнебі ХАҚ Құран Кәрімде: "Әй мү"миндер! Аллаһтан қорқыңдар және
шыншылдармен бірге болыңдар "-деп ескертеді. Тәубе с-сі. 119-аят.
Мұсылман сөйлегенде үш нәрсеге көңіл бөледі.
-турасын айтады;
-уәде берсе, уәдесінде тұрады;
-қолынан келмейтін істер жөнінде уәде бермейді.
Пайғамбарымыз туралыққа қатты көңіл бөлетін әрі мұсылмандарды да ақ
пейілділікке үгіттейтін. Бірде, бір арап келін пайғамбарымызға былай деді:
"Уа, Аллаһтың Елшісі, мен бір наданадаммьш. Маған дін де пайдасы бар бір
сөз үйретесіз бе?"- деп сұрады. Сонда пайғамбарымыз ғ. с.: "Аллаққа
сенгін және әр істе тура бол ", - деп жауап берді. Пайғамбарлықтың бес
сипаты болады. Солардың бірі САДАҚАТ, яғни шыншылдық. Сондықтан: "Шындық
пайғамбардың сипаты" дейді. Шындықты айтушылар Аллаһ Т-ның алдында да,
адамдардың алдында да құрметті. Жалғаншыларды, өтірікшілерді Аллаһ Т-да,
адамдар да жақтырмайды. Жалғандық барлық дінде де арам деп есептелінеді.
Құран Кәрімде Аллаһ Т: "Әй мү"миндер Аллаһтан қорқыңдар да дұрыс сөз
сөйлеңдер деген. Азхаб с-сі, 70-аят.
Мұсылманның қолынан және тілінен басқалар зиян шекпейді, мұсылман өзіне
лайық көрген нәрсені басқа бауырластарына да жөн көреді. Мұсылман адалдан
жиналған байлығына немесе мүлкіне арамды араластырмайды. Үй ішіне, бала-
шағасына арам ас жегізбейді. Пайғамбарымыз с. ғ. у. бір хадисінде былай
деген еді: "Бір мұсылманға зиян тигізген әрі алдаған кісі бізден емес".
Құранда да Аллаһ Т; "Өлшеу, тартуда кеміткендерге нендей өкініш! Олар
қашан өлшеп алады да, қашан өлшеп немесе тартып беретін болса кемітеді".
Мутаффифун с-сі, 1-3 аят..
Біздер, Әлхамдулиллаһи, мусылманбыз. Не істесекте Аллаһ Т көріп тұр,
періштелер болса, не күнә істерімізді, не сауапқа лайық жақсы істерімізді
жазып тұр. Адамдарды алдаған мен Аллаһты алдау мүмкін емес.
Ақ пейілділік және биязылық. Ислам дінінде қайырымдылықпен көмек
көрсетуді мархабат (мейірімділік) дейді.
Аллаһ (Т) рахымды әрі Рахман, яғни мейірімді әрі қайырымды. Олай болса
мархабат Аллаһ (Т)-ның берген бір ерекше сезімі. Мұсылман барынша ақ пейіл,
әрі биязы мінезімен ерекшеленеді. Аллаһ (Т) жаратқандарына мейіріммен қарай
білген адам абзал адам.
Мұндай адам Аллаһтың рахметі мен мейірімділік сипаттарынан үлес алғаны
үшін әр түрлі сый, құрметтерге лайық. Аллаһ тағаланың рахметі мен мархабаты
шексіз. Адамдарға олардың аз ғана бір бөлігі берілген. Пайғамбарымыз бір
хадисінде: "Аллаһ тағала рахметі мен мейрімін жүз бөлікке бөлді. Тоқсан
тоғыз бөлігін өзіне қалдырып, бір бөлігін ғана жер жүзіне шашты. Міне сол
бір үлестен тиген мейірімділік арқылы адамдар бір-біріне қамқорлық
көрсетеді"- деген екен.
Адамдарға қатыгездікпен қарайтын пенделер, сондай-ақ басқаларға
зұлымдық жасап, азап берушілер бұл дүниеде де, ахиретте де бақытты бола
алмайды.
Ислам діні қатігездікті арам еткен. Исламнан бұрын араптар сондай бір
надак әрі зұлым еді. Үнемі бірі мен бірі соғысып, нәтижесінде өлімге душар
болып жататын, қыз балаларын - ұнатпаса трідей жерге көме салатын. Ислам
діні мұндай жабайылыққа қатаң тыйым салып, адамдарға мейрімді болуға
үгіттей бастады. Нәтижесінде адамдар жүрегінде мейірбандық көбейіп, тас
бауырлықты жойып, пейілдерін жұмсартты. Дұшпандарын досқа айналдырды. Бірде
Акра ибни Хабис деген сахаба хазіреті Пайғамбарымыздың немересі Хасанды
құшақтап сүйгенін көріп бұлай деді: Сіз балаларды өбеді екенсіз. Менің он
балам бар, мен оларды еш қашан өбкен емеспін". Пайғамбарымыз бұл кісіге
жымия қарап: "Мейрімділік көрсетпеген кісіге мейрімділік жасалмас"-деді.
Басқа бір хадисінде пайғамбарымыз: "Адамдарға мейрімділік жасамаған
кісіге Аллаһта мейрімділік жасамас"- деп айтыпты. Осы хадисте айтылып
тұрғандай мейрімсіз, қатігез адамдарға Аллаһтың да мейрімі түспейді. Ислам
діні мұсылмандарды бір дененің мүшелері деп біледі, Дене мүшелері сияқты
аса тығыз байланыста бола отырып мұсылмандар біріне-бірі қамқорлық жасап,
бірінің басына түскен қайғы-қасырет, ауыртпашылыққа көмектесіп, мейірім мен
ақпейілділік көрсетіп, араларындағы сүйіспеншілік пен құрметті арттыра
түседі.
Құран Кәрімде Аллаһ тағала: "...рахметім әр нәрсені сыйдырады..."-
дейді (Ағраф с-сі, 156 аят). Ислам дінен бізге насихат етілген мейрімділік
(Мархабат) барлық адамдарға, тіпті бүкіл мақұлықатқа (жаратылысқа) қатысты.
Мұсылман адам тек адамдарға ғана емсе, жануарлар әлеміне де мархабатты
келеді, зиянсыз жануарларды босқа өлтірмейді, сусыз немесе аш қалдырып,
орынсыз қинап, азап бермейді. Ислам діні бойынша хайуандардың да алдында
біздің жауапкершілігіміз әрі міндетіміз бар. Бірде пайғамбарымыз
сахабаларына, бір дозаққа лайық болған әйел жайында айтып берді. Бұл әйел
мысығына ашуланып, оны тар қуысқа қамап, сол қуыста аштан өлуіне себепші
болған. Ислам діні тек адамдарға ғана емес, барлық жан-жануарларға, сыртқы
қоршаған ортағажанашырлықпен қарауды бұйырды.
Қайырымдылық пен жомарттық. Мұқтаж адамға, кім болса да, риясыз
көңілмен көмек көрсетуді-жомарттық дейміз. Бір қоғамда әр түрлі адамдар
өмір сүреді. Өмірде олардың тұрмыстық деңгейі бірдей бола бермейді.
Араларында күштілері де, әлсіздері де, ғалымдары да, надандары да бар. Адам
қаншалықты күш-қуатты, қаншалықты бай болса да бұл әлемде жалғыз өмір сүруі
өте қиын. Адамның тіршілігі басқа адамдарға тәуелді. Сондықтан да өзара
көмек, қайырымдылық және жомарттық Құран Кәрімде парыз етілген. Сонымен
бірге пайғамбарымыздың хадистерінде де көптеп ескертілген. Жомарттықты
жоққа шығаратын нәрсе сараңдық. Сараңдық дінімізде арам етілген, яғни тыйым
салынған.
Пайғамбарымыз хазреті бір хадисінде былай дейді: "Жомарттық бұтақтары
осы дүниеге түсіп түрған жәннат ағаштарының бірі. Кім ол ағаштың бір
бұтағынан ұстаса, бұл бұтақ осы адамды жәннәтқа жетектейді. Сараңдың
бұтақтары осы дүнмеге түсіп тұрған жаһәнам ағаштарының бірі. Кім осы
ағаштың бір бұтағынан ұстаса, бұл бұтақ осы адамды жаһанамға жетектейді".
Ислам тарихында, әрине, еш шүбәсіз, жомарт адам, пайғамбарымыз Мұхаммед
салааллаһу ғәләйһи уә сәлләм еді. Пайғамбарымыздың сахабаларының бірі Сабыр
разиаллоһу әнһу былай дейді: "Пайғамбарымыздан бір нәрсе сұрасаң, ешқашан
бос қайтармайтын. Бар болып тұрса беретін, жоқ болса кейін беруге уәде
етуші еді. Адамдар арасындағы сүйіспеншілік пен жақындықты арттыратын ең
қажет нәрсе өзара көмектесу және қайырымдыльщ. Аллаһ өзінің сүйікті
пәнделеріне қолы ашықтықтан алатын ләззаттық сезімін нәсіп еткен".
Пайғамбарымыз өз хадистерінің бірінде. "Шүбәсіз, жомарт кісі Аллаһқа,
адамдарға және жәннәтқа жақын. ал жаһанәмнан қашың. Сараң адам болса
Аллаһтан, адамдардан және жәннаттан қашық, жаһаннамға жақын"- деген екен.
Дінімізде жомарттық екіге бөлінеді:
-Модди (заттық) жомарттық, яғни малмен, ақшамен және әр қандай мүлікпен
берілген жәрдемдер;
-Мағынауи (рухани) жомарттық, яғни қайғылы кісілерді тәтті сөздермен
жұбату, адамдардың қате істерін көргенде үгіт-насихат жасау, білімімен
адамдарға әділдік пен ақиқатты түсіндіру, көпшілік ішінде ашық жүзді,
жарасымды мінез көрсетіп, әдепті сүйкімді сөздер айту сияқты істер.
Бұл екі түрлі жомарттықта да сауаптар бар. Құран кәрімде Аллаһ (Т)
былайша бұйырады: "Кім бір жақсылық келтірсе, оған сондай он есе бар. Және
біреу бір жамандьщ істесе, сондай-ақ жаза беріледі де олар зұлымдыққа
ұшыратылмайды". (Әнғам с-сі, 160-аят).
Қамқорлық пен қайрымдылықты бағалы ете түсетін және бір себеп, жасаған
жақсылықтарымыздың Аллаһ пен арамызды жақындата түсетін игілікті істерден
болатынында. Қайрымдылықты ашық жасау мақтаныш ретінде көрініп, дұрыс
қабылданбайды.
Бірақ, Аллаһ (Т) жасырын болсын, ашық болсын, істеген барлық
істерімізді біліп түр.
Ар-ұят пен әдеп. Әдеп деп-тәрбиелік көркем мінез, сыпайылықты айтамыз.
Арлылық-ұяттылық Аллаһтан қорқып, жамандыққа алып баратын істерден сақтану,
тартыну деген сөз. Әр мұсылманда керекті болатын ең қажетті нәрселердің
бірі - әдеп пен ұяттылық. Егер адамдарда әдеп пен ұят болмаса, оның негізі
саналатын қоғамдық пікір болмаса, әрине, жер беті тек тәртіпсіздердің
мекені болар еді. Жіберген қателіктері мен күнәлары үшін ұялмаса,
адамдардан қысылмаса Аллаһтан қорықпаса, кімде болса оны келеңсіз жаман
істерден тыйу мүмкін болмас еді. Мұндай кезенде мемлекет зұлым адамдардың
қолына өтіп, тыныштық пен бейбітшілік жоғалып, өмірдің өзіне тән ләззаты
қалмас еді.
Әдепті адам басқалармен жақсы қатынаста болып, үлкендеріне құрмет,
кішілеріне ілтифат көрсетеді. Әдепті кісі өз абыройына кір келтіретін
әрекеттерден аулақ жүреді. Кездейсоқ бір жарамсыз іс істеп қойса өкініп,
ұялып, жүзі қызарып, істеген ісіне қиналады. Міне осындай қасиетке еге
болған кісі әдепті әрі құрметті саналады. Кей адамдар білместіктен немесе
хабарсыздығының салдарынан бір қате іс істеп қойса, ұяттан жүздері жанып,
басын көтере алмай қалады.
Бұл - арлы адамға тән қасиет. Басқа бір кісілер үлкен қате жасап қойса
да, еш қысылмайды. Өйткені мұндай адамдар әдеп-ұяттарын, ар-ожданын,
ізгілікке тән сезімдерін жоғалтқан адамдар.
Ислам діні бойынша ар мен ұят адамдарды жарамсыз істерден сақтайтын бір
қалқан әрі қорған. Ислам дінінде күнә саналатын ұятты істер айыпталынады.
Егер бір адам бір себептің салдарынан айыпты болатын күнәлі іс істеуге
мәжбүр болса, оны адамдарға ашық көрсетіп, әшкере етуі дұрыс емес. Өйткені
жарамсыз әрі пайдасыз істер адамдардан адамдарға өтетін жұқпалы ауруға
ұқсайды. Егер бір кісі қате іс істеп қойса, мұнымен қатысы жоқ басқа
адамдарға жамандық үлгісі болмауы үшін өзгелерден ұялып, құпия ұстағаны
мақұл. Жамандықты тоқтату әрекетінде, оның шығу себептерін жасырудың
тәрбиелік мәні өте зор. Олай болмаған жағдайда жаман істерге бейім адамдар
жамандыққа алып баратын істерді меңгере отырып, өздерінің жиіркенішті
әрекетін жая түседі.
Пайғамбарымыз бір хадис шарифінде: "Ұялмаған адам білгенін істейді"
дейді. Демек, басқалардан ұялмаған адам әр қандай жарамсыз істерге жол
береді, нәтижесінде жазаға лайық болады. Тағы бір хадисте: "Адамдардан
ұялмаған, Аллаһтан да ұялмаиды"- дейді."Адамдардан ұялмаған, Аллаһтан да
ұялмайды"-дейді.
Ұялудың екі түрі бар:
-Аллаһтан ұялу;
-Адамдардан ұялу;
Аллаһтан ұялу адамдардан ұялудан абзалырақ, өйткені Аллаһтан ұялу
адамдарды әр түрлі жауыздықтан, қатігездіктен әрі арсыздықтан қайтарады.
Достық және жақындық. Ислам діні достық пен өзара жақындық жайында да
бір қатар үгіт-насихат және ұсыныстар мен ақыл берген. Құран Кәрімде достық
жайында түрлі аяттар бар. Мысалы Хақ Сұбхәнәһу уә тағала былайша әмір
етеді: "Шынайы түрде сендердің достарың, Аллаһ және Елшісін және де намазды
толық орындайтын, зекет беретін әрі рукуғ қылушы мүминдер. (Майда с-сі, 55-
аят).
Пайғамбарымыз хазірет Мұхаммед (с.ғ.с.) былай деген: "Адам достығы жол
үстінде білінер. Кіммен дос болатыныңа көңіл бөл".
Адам қайғыға душар болғанда да, қуанышты кезінде де достарға мұқтаж.
Сондықтан қайғыны да, шаттықты да достарымызбен ортақтасамыз. Олар ауыр әрі
қайғылы уақыттарымызда біз үшін үлкен сүйеніш болады. Ислам ғалымдарының
Пайғамбарымыздың хадистерін негізге ала отырып дос таңдау жайында мына
төмендегіше бір қатар ұсыныс берген.
а) Досың ақылды болсын. Надан адаммен дос болған кісі еш уақытта
пәледен құтыла алмайды. Өйткені мұндай адамның пайдасынан көрі зяны көбірек
болады. Ниеті жақсы бола тұрып, олар адал мен арамды ажырата алмағаны үшін
ісінің нәтижесі жаман болып шығады. Ақылды адамның дұшпандығы, надан
адамның достығынан зиянды болмайды. Ақылды кісі дұшпандық істегенімен де
шектен аспайды, зиянының шамасын біледі. Сондықтан аталарымыз нақыл
сөздерінде: "Ақылды дұшпаннан қорықпа, ақымақ достан қорық" және "Досың
өзіңнен жақсырақ болсын" - деген.
ә) Досың адал әрі аңғарымды болсын. Дос деп есептеген адамың адал, әрі
аңғарымды болсын. Ал, аңғарымы жоқ адам өзіне өзі дұшпан . Өзіне өзі душпан
адам басқаға қалай дос бола алсын . Шын достар ісіміз түскенде - демеуші,
қайғылы кезімізде-жуатушы, жалғыз қалған кезімізде - ескерушілер. Аңғарымы
жоқ кісіден әр түрлі есерлікті күтуге болады. Өйткені олар үшін тек бұл
дүние және өмір ғана бар. Олар тіршіліктің бар рахат қызығына жету үшін
Аллаһ Тағаладан қорықпай түрлі жарамсыз істермен айналысады.
б) Досың көркем мінезді болсын. Досымыз бізді тек жақсылыққа үндеуші,
зиянды істерден тежеуші кісі болуы керек. Нашар мінезді адамдармен дос болу
кісі мінезінің бұзылуына себепші болады. Жаман адамдармен достасуды ислам
ғұламалары кішкене кемемен үлкен теңізде саяхатқа шыққанмен теңейді. Мұндай
сапарда адамдар таудай толқындарға, қауіп-қатерлерге тап болады. Жанымызды
құтқарғанша үрейден әрі уайымнан құтылмаймыз.
В) Досың ақпейіл әрі насихат беруші болсын. Досымыз насихат беруші,
қателерімізді көрсе, оларды ескертуші әрі сыншы болуы керек. Адам қатесіз
болмайды. Пайғамбарымыз айтыпты: "Адам баласының барлығы да қате жібереді.
Қателесушілердің ең жансысы тәубеге келушілер" - деп яғни қатесінтез арада
мойындап, Аллаһтан кешірім сұрап, ол қатені екінші қайталамасқа уәде беру.
Достар қатты айтса да, олардың сөзі біздер үшін пайдалы. Бабаларамыз да:
"Дос күйдіріп айтар, дұшпан күлдіріп айтар" - деген. Шын достың сөзі дәріге
ұқсайды. Ауру адам ащы дәріні ішуді ұната бермейді, бірақ ол, адамның
сауығуы үшін пайдалы.
Г) Досың сырыңды және кемшілігіңі жасырушы болсын.
Достармен сұхбаттасу, қайғы мен шаттықтарын бөлісу, сырларын айту әр
бір адамға тиісті. Достарымыз бізді тыңдап көмек етуші, өздеріне сенген
сырларды сақтаушы болуы керек.
үлкендерге құрмет, кішілерге ілтифат (ізгілік). Аллаһ ТағаЛа айтады:
"Расында адамдарды көркем бейнеде жараттық". (Тин с-сі, 4-аят). Ислам
ғҰламалары: "Адамға қарасаң, Аллаһ (Т)-ның ұлылығын, биіктігін көресің,
өйткені дәл адам сияқты жан-жақты жетілген жаратылыс тек Аллаһ (Т)-ның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І бөлім. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің философиялық
және діни
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 6
1.1 Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің философиялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің діни
негізі ... ... ... ... ... .12
ІІ бөлім. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің аспектілері
және адамгершілік құндылықтар
мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... .26
2.1 Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің психологиялық-
педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .26
2.2 Оқушаларды адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеу мәселесі..40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .50
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Біз осы кезеңге дейін қалыптасқан рухани
қазы-намызды түгендеп, оның шынайы құндылығын әлі де анықтап біткен жоқпыз.
Кеңес Одағы идеологиялық саясатының көлеңкесінде қалып қойған дүниелердің
ішінде ұлттық тәрбие де бар. Ал қазіргі таңда оның біртұтас жүйесін жасап
шығу алдымызда тұрған мақсаттардың бірі болып отыр.
Н.Назарбаев: "Қазақтың сана-сезімі өткендегі, қазіргі және болашақтағы
тарихтың толқынында өзінің ұлттық "МЕН" дегізерлік қасиетін түсінуге тұңғыш
рет енді ғана мүмкіндік алып отыр...", — деді. Осы күнге дейін мәдениеттің
құрылымын негізінен материалдық және рухани – салалардан турады деп
қарастыру басымдық алып келді де, ал жеке адамның келбеті көлеңкеде қалып
қойды. Жеке адамның келбеті оның руханн күшімен анықталмақ. Рухани күшінің
кайнар көзі моральдық-адамгершілік қасиетінде. Адам қасиетін құрайтын
элементтерді ұштауға бағытталған мақсатты жұмыс — тәрбиелеу жұмысының басты
нысанасы.
Бүкіләлемдік өркениет тарихынан ерекше орын алатын ұлағатты ұстаз әл-
Фараби: "Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие керек. Тәрбиесіз берілген
білім — адамзаттың қас жауы", — деген. Сондықтан да жеке тұлғаны өмірге
бейімдеп, Отанын, елін, жерін, тілін қадірлейтін, рухани дүниесі бай,
ұлттық құндылықтарды бойына сіңірген ұрпақ тәрбиелеуде халқымызды алдағы
мақсат-мұраттарға жетелейтін, тарих қойнауынан бастау алатын дәстүр
философиясына, ақыл мен парасатқа, мәдениетімізге жүгінген қазақ идеясының
қажеті туралы айтылып жүр. Еліміздің көрнекгі ғалымдары, зиялылары осы
мәселе төңірегінде өз ойларын білдіруде. Ғарифолла Есім: "Идея дегеніміз —
бастаушы, негізгі рухани ізденіс" болып табылатындығын айтады. Бірақ әлі де
болса, ол идея қандай тұжырымдарға сай құрылып, қандай құндылықтар жүйесіне
сүйенетінін бірауыздан құптай алмай отырмыз. Ол қалыпты жағдай. Себебі,
дамудың өзінде Шығыстың білім беру парадигмасы руханилықсыз бастаса,
Батыста керісінше, ол құндылық шетке ығыстырылып қойылады. Ал біздің
жағдайда адамзат мәдениетінің екі тарихи типі — Шығыс пен Батыстың да үлес
салмағы бар. Сондықтан: "Қазақстандық жаңа философия үшінші мыңжылдықтың
буырқаныстарына жауап беретіндей жаңа онталогаялық стратегия қалыптастырып
үлгерді. Оның негізгі Темірқазығы Шығыс пен Батыстың дүниетанымдық типтерін
оңтайлы синтездеу болып табылады, яғни батыстық өркениеттің ресурстары мен
жетістіктерін, қазіргі заманғы ғылыми және технологиялық қуатын сақтай
отырып, ол жоғалтқан рухани дәстүрлерді қайта қалпына келтіру, Шығыстың
рухани тағылымын, "Адам — Әлем" қарым-қатынасының біртұтастығын қайта
жаңғырту" -дейді Ә. Нысанбаев. Бірақ біздің ойымызша, идеяға халықтың шүбә
келтірмес сенімі керек. Болашаққа сенімсіз өмір сүру қиын. Ол ұрпақтан
ұрпаққа жетелейтін, биік те құнды, рухты болуы тиіс. "Менің ойымша, көп
этносты, көп конфессиялды тәуелсіз Қазақстан жағдайында ұлттық идеяның
көрінісі Қазақстандық өркениет болуы керек. Өркениетгі болу деген —
әркімнің болғысы келетін - психологиялық әрі мәдени ынта. Кімнің өркениетті
болғысы келмейді. Тәрбие негізінің өзі еркениеттілік емес пе?" — дейді Ғ.
Есім.
Осы жерден тәрбиенің мазмұны, бағыт-бағдары қандай болуы қажеттігі
шығады. Өнегелі тәрбие беру қанша жерден құнды болғанымен, ол өмірлік іс-
әрекеттен өз орнын таппаса, оның нәтижесі жоқтың қасы деуге болады.
Сондықтан да біз өнегелі тәрбие берудің ең негізгі принципі ретінде тарих
қойнауында пісіп-жетілген салт-дәстүрлерімізді, құндылықтарымызды, озық
ойшылдарымыздың дана пікірлерінен туындайтын қағидаларды негіз етіп алуымыз
керек.
Әл-Фараби екі адамды мысалға ала отырып, философияның өмірмен тығыз
байланысын келтіреді. Біріншісі — өмірлік тәжірибеден гөрі барынша ілімге
жақын адам, ал екіншісі — ғылымды меңгерумен қатар өмірлік тәжірибеге көп
сүйенеді. Осы екі адамның қайсысы философ болуға мүмкіндігі мол деген
сұраққа екіншісі екенін айтады: "Егер де адам тек теориялық ғылыммен
айналысып, жалпы өмір тәжірибесімен алынған істерге мән бермесе, ол адамның
сол бұрынғы дағдысы жақсы істермен айналысуға мүмкіндік бермейді"
(Әлеуметтік-этикалық трактаттар, 270-бет). Фараби жақсылық істерге бейім
адамдарды ғана ақылды деп санады. Ақыл деген ұғымды түсіндіруде халық
түсінігіне сүйенді.
Фарабидің ерекше бағалайтын этикалық принциптері мен нормалары
"Қайырымды қалаң деп аталатын еңбегінде баяндалады. Жеке адамның өз
кемеліне жетуі тек осы қайырымды қалада ғана мүмкін. Ондай қала адамдары,
яғни әр қоғам мүшесінің мақсаты, рухани іс-әрекеті сол өзі өмір сүріп
отырған ортаның қайырымды болуына бағытталуға тиіс деп түсіндірді.
Біздің адамгершілік деп жургеніміз моральдық баламасы. Біздің
түсінігімізде, адамгершілікті адамнан бөліп қарамайды. Батыс еуропалық
дүниетанымда, философияда айтылатын мораль ұғымының орнына Абай
адамгершілік ұғымын пайдаланған. Ғ. Есім батысеуропалық дүниетанымында
мораль — қоғамдық сананың формасы ретінде жеке адам еркінен тыс өмір
сүретін феномен, ал қазақша ойлау жүйесінде нақты адамнан бөлініп
қаралмайтындығын айтады: "Қазақ тұрмысында адамшылық адамнан тыс болмай, ол
оның іс-әрекетінен, мінез-құлкынан көрінген. оның түрлерін халық ізеттілік,
әдеп-тілік, сыпайылық, көрегендік, білімділік деп атаған. Бұлардың қарсы
антиподтары: ізетсіздік, әдепсіздік, тұрпайылық, көргенсіздік, надандық"
Мораль — социумдағы арақатынастың негізі. Ол — адамның өзін өзі ұстау
ережесінің жиынтығы. Мораль ненің жақсы, ненің жаман немесе қай жағдайда
ұят, не болмаса ұят емес екенін анықтайды. Моральға халықтың қалыптасқан
салт-санасы, мәдени дәстүрлері, тілі, әдет-ғұрпы әсер етеді. Кұндылықтар
жүйесі де осыдан бастау алады. Қазақ мақалында айтылғандай, "Елу жылда ел
жаңа" демекші, О. Сүлейменовтың пікірінше: "Психология и философия народа
изменяются, но сохраняют свои самые выразительные черты. Моральный кодекс
выражается в пословицах и притчах, которые играют важную роль в воспитании,
начиная с детства и до старости".
Адамгершіліктің мұндай жоғары дәстүрлері адамдардың күнделікті өмірі
мен болмысында, тұрмысыңда берік қалыптасуы керек. Адамдар бір-бірін бауыр
тұтып қана қоймай, достықты нығайта түседі. Достық — басқаның жанын
түсініп, қайғысы мен қуанышына ортақтасу кезі. Абай халқының рухани баюының
негіздерінің бірі достық екенін айтты: "Өсіп-өну жолыңдағы адамның талап
қылып ізденер қарызды ісінің алды — әуелі дос көбейтсек. Ол досын
көбейтпектің табылмағы өзінің өзгелерге қолынан келгенінше достық
мақсатында болмақ. Кімге достығың болса, достық достықты шақырады". "Адам
баласына адам баласының бәрі — дос. Не үшін десең, дүниеде жүргенде туысың,
есуің, тоюың, ашығуың, қазаң, дене бітімің, шыққан жерің, бармақ жерің —
бәрі бірдей... Біріңе бірің қонақ екенсің, өзің дүниеге де қонақ екенсің,
біреудің білгендігіне білместігін таластырып, біреудің бағына, малына
күндестік қылып я көрсеқызарлық қылып, көз алартыспақ лайық па?...Оның несі
адам?". Шынайы достық бар жерде бір-бірін көре алмаушылық, тіс қайраушылық,
іштарлық болмақ емес. Оның орнын сүйіспеншілік, мейірімділік, бауырластық,
кішіпейілділік, махаббат пен жанашырлық басады. Абай осы қасиеттердің
ешуақытта жоғалмай, ұрпақтан -ұрпаққа берілер құндылықтар боларын аңсап,
өсиет етеді.
Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудегі жіберіп алған олқылықтар
адамгершілік аспектілерінің дұрыс белгіленбегендігін көрсетеді. Осыған сай
диплом жұмысымның тақырыбын: Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің
философиялық, психологиялық, педагогикалық аспектілері деп алуымызға негіз
болды.
Зерттеу мақсаты: Адамгершілікке тәрбиелеудің аспектілерін анықтау.
Зерттеу объектісі: Оқушыларды адамгершілікке түрлі аспектілер арқылы
тәрбиелеу процесі.
Зерттеу пәні: Адамгершіліктің психологиялық, философиялық,
педагогикалық және діни аспектілерін айқындап алу.
Зерттеу міндеттері: Адамгершіліктің философиялық, діни, психологиялық
және педагогикалық аспектілерін айқындау; Оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеудің түрлі аспектілері арқылы мүмкіндіктерін сипаттап көрсету;
Ұмытылған адамгершілік құндылықтарды белгілеу және оларды оқушыларды
тәрбиелеуде қолдану аясын белгілеу.
Дипломның құрылымы: кіріспеден, 2 бөлімнен және әр бөлім 2 бөлімшеден,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттерден тұрады.
І бөлім. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің философиялық және діни
негіздері
1.1 Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің философиялық негіздері
Адамдармен бірге жасасып келе жатқан қатынастың бірі — мораль. Адам бар
жерде — мораль бар, шынайы мораль бар жерде — ардақты адам бар. Демек, адам
мен моральді, яғни адамгершілікті бір-бірінен бөліп алып қарауға болмайды.
Мораль десек адамгершілікті, адамгершілік десек моральді айтқанымыз.
Адамгершілік ұғымы ата-бабамызбен қалыптасып келе жатқан термин болып
табылады, ал, мораль ұғымы дүниежүзі халықтарына терминіне енген түсінік
болып есептелінеді.
Мораль әр замандағы әлеуметтік экономикалық дамуға тәуелді, яғни қоғам
қандай сипатта болса, моральдық нормалар да сондай болады.
Мораль — адамзатпен бірге жасасып келе жатқан тарихи қатынастар. Қоғам
дамуындағы сияқты, адамгершілік принциптердеде өзіне тән прогресс болмақ.
Бүкіл дәуірге, заманға бірдей қызмет ететін адамгершілік нормалары
болмайды.
Мораль дегеніміз — қоғамдық сананың бір формасы. Ол жоғарыда
айтқанымыздай, экономикалық дамудың әсерімен өзгеріп отырады. Мәселен,
алғашқы қауымдық құрылыстағы тұрпайы нормалар бұдан кейінгі формацияда
адамгершілікке жатпайтын қылық ретінде өмір сүруін тоқтатады. Өйткені
адамдардың тұрмыс жағдайларының, олардың қоғамдық қатынастарының, қоғамдық
болмыстарының өзгеруімен бірге олардың көзқарастары да, санасы да өзгереді.
Категориялар деп біз адамға тәуелсіз объективтік өмір шындығының
байланыстарын, түрлі жақтары мен қасиеттерін бейнелейтін жалпы ұғымдарды
айтамыз.
Категориялар адамның өзін қоршаған дүниені практикалық тұрғыдан танып
білу қызметінің жемісі. Өйткені, адам алдынан табиғат құбылыстарының жемісі
келіп шығады. Инстинкті адам, тағы адам өзін табиғаттан бөліп ала алмайды.
Ал саналы адам бөліп алады, категориялар дегеніміз осы бөліп алудың, яғни
дүниені танудың сатылары ғана, табиғатты тануға және оны игеруге ,
көмектесетіи торапты пункттері ғана.
Философиялық категориялар неғұрлым жалпы, өзекті, бүкіл ғылым атаулыға
ортақ, методологиялық кең ұғымдағы категориялар.
Ар-ұят, намыс, борыш, жақсылық пен жамандық сияқты категориялар өмірдің
мәні мен мақсаты туралы ұғымдар әр-түрлі қоғамдық-экономикалық
формацияларда түрліше мән-мағынаға ие болады.
Әрбір моральдық категория белгілі мөлшерде жеке адам мен қоғамның
арасындағы байланысты көрсетеді. Себебі жеке адам қоғамнан тыс өмір сүре
алмайды және сол ортада оның моральдық, адамгершілік санасы қалыптасады.
Мәселен, жақсылық пен жамандық, әділеттік пен борыш, ар мен намыс т.б.
категорияларды алсақ, жеке адам мен қоғамдық қатынастардың қалыптасуын
тануға көмектеседі. Солар арқылы тек адамгершілік нормаларды ғана емес,
қоғамдық-әлеуметтік, праволық көз-қарастарды да зерттей
аламыз. Әдетте, жақсылық, борыш, ар-ұят, намыс, өмірдің мәні, бақыт
категориялары нағыз адамгершілік қатынастарға қайшы келмейді, қайта оның
терең мәнін бейнелейді. Прогресшіл моральда бұл категориялар әркашан
ізгілікті роль атқарып келгені аян. Еңбекші халық ол категориялар арқылы
шын мәніндегі адамгершіліктің үлгісін ұсынып отырды. Мақал-мәтелдерде,
шешендік сөздерде, ауыз әдебиетінде жалпы адамзатқа тән моральдық
проблемалар көтерді, зұлымдық пен қара ниетке қарсы тұрды. Мәселен,
өлімнен ұят күшті, Арыңды жастан сақта, Намысты қолдан берме, Ердің
екі сөйлегені — өлгені, Бақытты базардан іздеме, Өтірік бел астырғанмен
ел астырмайды, Жақсылық тау басында, жамандық аяқ астында, Шындық көз
шығарады, Ақкөңілдің аты арып, тоны тозбайды т. б. деген мақал-
мәтелдерден адамгершілік нормаларының лебізі еседі.
Моральдық баға әрқашан қоғамдық мүддеден туып, адамдар қатынасының
өлшеміне айналады. Ол адамның коллективке, еңбекке, қоғамға, ұлтқа деген
қатынасынан шығады. Моральдық категориялардың тағы бір ерекшелігі —
қоғамдық өмірдің сан саласында адам тәртібін реттеп отыруы.
Қоғамдық өмірдің сан-салалы болуы — адамгершілік қатынастардың күрделі
екендігін көрсетіп, ол даралық, индивидуалдық, қоғамдық, жалпылық
сипаттарда анықталады.
Қоғамдық сана — қоғамдық болмыстың бейнесі. Адамдар белгілі саяси,
адамгершілік т.б. идеяларды басшылыққа алады, солар арқылы қоғамдық
болмыстың түрлі жақтарын бейнелейді. Осыдан келіп адамгершілік идеялардың,
көзқарастардың қоғамдық маңызы келіп шығады. Моральдық идеялардың
бағалылығы адамдардың қай тапқа, қай қоғамға жататындығына қарай олардың
халық мүддесіне қаншалықты сай келетініне қарай анықталады.
Жақсылық пен жамандық. Бүкіл философия тарихында мораль, адамгершілік
туралы сөз қозғалғанда жаксылық пен жамандық категориясын зерттеу ісін
бірде-бір социолог назарларынан тыс қалдырған емес. Олар жақсылық пен
жамандықты әртүрлі көзқарас тұрғысынан түсіндіріп келді.
Объективтік идеалистер жақсылық пен жамандықтың пайда болатын көзін
қайдағы бір абсолюттік идеядан, құдайдан іздеп, ол мәңгілік өзгермейтін
категория деп білді. Ал субъективтік идеалистер моральдық категориялар
(жақсылық пен жамандық) адамның санасы арқылы ғана енгізіледі-міс деп
уағыздады. Бұл жөнінде христиандық этиканы уағыздаушылар Августин
Блаженский мен Фома Аквинскийлер құдай нағыз жақсылық таратушы, әрі оны
жасаушы да оның түп негізі объективті дүниеден бөлек жатыр, мейірімі түскен
сүйікті құлына құдай жақсылығын аямайды, ол үшін адам аллатағаланың
алдында күнәһар болмай, діннің бүкіл нормаларын орындаулары шарт дейді.
Олардың ойынша жаратылысынан жамандыққа жаны құмар адам күнәға белшесінен
батып, жақсылықтан құралақан қалады. Дүние толған зұлымдық, адамдар пасық,
осыдан да жақсылық деген нәрсе адамдар үшін жат нәрсе-мыс.
Ертедегі философ идеалистердің басым көпшілігі, әсіресе солардың
арасынан Сократ пен Платон жақсылық пен жамандықты абсолюттік идея
тұрғысынан түсіндірді. Ал, И. Кант жақсылық пен жамандықтың негізі ерік
бостандығы дей келіп, оны жасаушы құдай еркі деп білді. Неміс философы
Гегель жақсылық пен жамандық категориясын диалектикалық бірлікте
қарастырды. Оның пайымдауынша олардың дамуы ажырамас бірлікте, әрі
қайшылықта болады, жақсылық жамандыққа ауысып та отырады. Жамандық,
зұлымдық ұғымын Гегель өзіне дейінгі философтардан өзгеше екі түрлі мәнде
алып қарайды. Бірі Гегельше зұлымдық деген тарихи дамудың қозғаушы күшін
көрсететін форма. Екіншіден, жақсылық пен жамандықтың бағалық өлшемін
Гегель субъективтік баға емес қоғамдық баға, пікір деп есептейді. Бірақ бұл
категорияларды талдағанда олардың таптық мазмұнын елеп-ескермеді. Тұтас
алғанда Гегель бұл мәселеде тағы да объективтік идеалист позициясында қалып
қойды.
Аристотель Этика деген еңбегінде игілік, жақсылық категориясын кең
түрде сөз етеді. Алдымен ол онын табиғатын шындыққа қатынасы тұрғысынан
қарайды, жақсылық көзі шын өмірде жатыр, оның төрешісі — ізгілік пен ақыл
деп білді Аристотель. Бұл арада оның материализмінің тар өрістілігі
байқалады, ол ақыл мен ізгілікке материалистік түсінік бермейді, әрі
құдайды теріске шығармайды.
Неміс философы Л. Фейербах жақсылық пен жамандық категориясын
материалистік тұрғыдан түсіндіре келіп, мораль женіндегі діншілдік
көзқарасқа қарсы шықты. Оның тұжырымдауынша, жақсылық пен жамандықты
жіберіп тұрған құдай емес, ол адамдардың өз қимыл-әрекетінен тумақ. Адам,
дейді ол, жақсылыққа ғана ұмтылады, жамандықтан қашады, ол — табиғи
қажеттілік. Жақсылық рахат, куаныш сезімін туғызады, ал жамандық қайғы-
қасірет әкеледі. Сондықтан да жақсылықтың орны бөлек, ол — адамның асыл
қасиеті.
Фейербахтың ойлауынша, түйсіксіз моральдық категориялардың болуы мүмкін
емес. Яғни ол жоқ жерде қуаныш пен қайғының, жақсылық пен жамандықтың
арасында айырмашылық жоқ. Сөйтіп, Фейербах сезімдік танымды моральдық
санаға қолдануда шеберлік көрсете білді. Бірақ ол қоғамдағы зұлымдыққа,
таптық қанауға қарсы тұрудың орнына, адамдарды жалпы сүйіспеншілікке, бірін-
бірі құрметтеуге шақырды.
Фейербахтың моралы сол қоғамда қолдануға келмейтін абстрактылы түрдегі
жалпылық уағыз болды. Ол жақсылық пен жамандықты адамның өз қасиеті мен іс-
қылығы ғана дегеннен асып кете алмады. Ол туралы Фейербахтың өзі былай
дейді: Бақыт пен бақытсыздық, қуаныш пен қайғының арасында айырмашылық
болмаған жерде, жақсылық пен жамандықтың арасында да айырмашылық болмайды.
Жақсылық деген — бекіту, мақұлдау, жамандық дегеніміз — бақытқа ұмтылуды
теріске шығару. Менің адамдарға қоятын моральдық талабым осы сол, олар
ешқандай жаманшылық істемесін. Қорыта айтқанда, Фейербах мораль ережелері
мен категорияларын діншілдік жолдан тазарту ісіне атсалысты.
Өздеріне дейінгі философтарға қарағанда XIX ғасырдағы орыс
материалистері жақсылық пен жамандық категориясына этикалық тұрғыдан талдау
жасауда едәуір ілгері кетті. Олар жақсылық пен жамандықтың негізін нақты
өмірден ала отырып, дін мен идеализмге қарсы күрес жүргізді. Соның өзінде
орыстың демократ философтары жақсылық пен жамандық категориясын ғылыми
негізде емес, абстрактылы тұрғыдан түсіндірді.
Жақсылық пен жамандық категориясын ғылыми негізге салған маркстік-
лениндік этика болды. Сөйтіп ол бұларды адамның өмір сүрген дәуіріне,
қоғамына, тұрмысына, әдет-ғұрпы мен салт-санасына, білім дәрежесіне,
кәсібіне, басқа жағдайларға байланысты қарастырды. Оны түсіндіруде
диалектикалық-материалистік теорияға сүйенді. Бұл категорияларды тарихи
тұрғыдан зерттей келіп, қоғамдық формациялар алмасса олардың да
өзгеретінін, бір-бірімен қайшылықта болатынын ескертті. Бірақ бұл фактілер
жақсылық пен жамандықтың объективтік негізін жоққа шығармайды. Жақсылықтың
объективті сипаты дегеніміз адамның, өз қоғамына, халқына пайда келтіру
үшін ұмтылуы, оның дамудың объективтік талабына сай келуі.
Мораль таптық болғандықтан, оның категориялары да таптық, әрі
қайшылықты келеді. Мұны біз құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік
формациядағы қанаушылар мен қаналушылардың моралынан айқын көреміз.
Моральдың негізгі категориялары жақсылық пен жамандық, ар-ұят пен намыс,
борыш пен бақыт, әділдікке әр тап өздерінше баға берді. Мәселен,
буржуазиялық қоғамда ереуілді капиталист жаман деп білсе, жұмысшы оны
жақсылық деп санайды, әлеуметтік революцияны марксизм тарихтың мейрамы
десе, буржуазия социологтары оны дамудың бұзылуы, тәртіпсіздік деп қате
түсіндіреді. Капиталистер үшін жамандықтың өзі пайда табу жолында
жақсылыққа айналып кеткен, ол әрине, сол қоғам табиғатына тән құбылыс.
Мәселен, жұмыссыздық жұмысшылар үшін жамандық болса, капиталист үшін
жақсылық, себебі арзан жұмыс күшін пайдаланып, оларды мәңгілік қанауға
жақсы, соғыс жақсылық, өйткені көп пайда түседі, ауру, қасірет-қайғы —
жақсылық, өйткені адамдарды көнгіштікке, құлшылдыққа мәжбүр етеді.
Жақсылық категориясы қашанда болсын адамгершілік ұғымын білдіреді.
Жақсылық қоғамдағы борыш, ар-ұят, бақыт, адамгершілік негізі ретінде
алынып, моральдық нормалардың мазмұнын қамтиды.
Адамның адамгершілік қасиеті оның міндетін қалай өтуіне, ар-намысын
қалай қорғайтынына, борышқа адалдығына қарай бағаланады. Біздің қоғамда
адамның қадір-қасиеті оның іс-әрекетіне, еңбегіне- мінез-құлқына, тәртібіне
қарап өлшенеді.
Әділеттік. Ол адамгершіліктің мән-мағынасын түсіндіруде ерекше роль
атқарады. Адамгершілік нормаларына әділеттік, кіршіксіз тазалық, адалдық
пен шыншылдық, кішіпейілділік, т.б. жатады. Моральдық кодекс бұл парыздарды
орындауды талап етеді.
Адамның мінез-құлқын, тәртібін белгілі бір нақты тарихи жағдайдан
тысқары қарамау керек. Буржуазия идеологтары әділеттік пен шындықты
абстрактылық түрде түсіндіре келіп, мән-мағынасыз өмірді дәріптейді. Ал
діншілдер адамнын, әділділігін, шыншылдығын сыртқы бір күшке бағындырып,
мәңгілік моральға сүйенеді, моральды тарихтан тыс, қайдағы бір өзге
негіздерден туғызады.
Үстем тап өкілдері өздерін әділетті жандармыз деп есептейді. Мәселен,
жұмысшының орынсыз жұмыстан шығып қалуын капиталист әділетсіздік демейді.
Өйткені оны сол қанауға негізделген қоғам қолдайды. Қаппталистік құрылыс
әділетсіздікке негізделгендіктен біреуді біреу қанау, біреуді біреу алдау
бұл қоғамға тән құбылыс. Буржуазиялық моральдың сиқы осындай.
Әділеттік ұғымы адамдар арасындағы праволық, саяси-әлеуметтік және
моральдық, адамгершілік өзара қарым-қатынастарды білдіреді. Тарихи
процестер мен оқиғалар, бұқараның іс-қимылы, таптардың, әлеуметтік
топтардың, саясат пен соғыстың т. б. қоғамдық қажеттердің түрлері әділеттік
пен әділетсіздік категориясымен тығыз байланысты болады. Әділеттік этикалық
қана емес, саяси-әлеуметтік категория да болып табылады.
Әділеттік дегеніміз — арамзалықтың жауы, зұлымдықтың — соты. Әділетсіз
өмір — тұл. Тұрмыста, еңбек бөлінісінде, адамдар қатынасында. саясатта
әділетті не әділетсіз жағдайлар жиі ұшырасады. Әділетсіздік қылмысқа
апаратын жол. Ол мораль нормаларын теріске шығарады. Прогресшіл пікірдегі
адамдар әрқашан әділеттікті жақтайды, себебі ол өмір заңына, қоғам тілегіне
сай келеді, қара түнек күш пен озбырлыққа жол бермейді. Сол себепті де
әділеттік — жеңістін символы іспеттес.
Күнделікті өмірде, тұрмыста, коллективте, семьяда, өндірісте, еңбекте,
оқуда, әскери қызметте, соғыста, т.б. жағдайларда әділеттік нормасынсыз
істің ілгері басуы мүмкін емес. Мәселен, соғысты алайық, ол кімді болса да
үрейлендіреді, адам табиғатына жат. Соғыс — тек империализмнің ғана жан
серігі.
Соғыс қолдан жасалған қайғы-қасірет, бақыттың жауы. Соғыстың екі түрі
бар, олар: әділетті соғыс және әділетсіз соғыс. Әділетті соғысты жақтау —
адал ниетті адамзаттың борышы. Отанын, халқын қорғау — әр азаматтың
қасиетті парызы. Әділетті соғыс әрқашан жеңеді, бұл өмір заңы, тарих
сабағы. Олай болса, әлемде әділеттікті жеңетін күш жоқ. Әділеттік —
революцияшыл, жасампаз күш. Бұған совет халқының өткен өмір жолы, әсіресе
Ұлы Отан соғысындағы ерлік жеңісі айқын дәлел.
Әділеттікті дұрыс түсіну үшін оны нақты тарихи жағдайға байланысты
қарау керек. Ол белгілі бір экономикалық қатынастарды анықтауға мүмкіндік
береді.
Әлеуметтік әділеттікке жету қоғамдық мәні зор мәселе. Себебі ол қоғам
дамуын ілгері бастырады, халықтың бостандық, теңдік жолында аңсаған ізгі
арманын білдіреді.
Алғашқы қауымдық құрылыс тұсындағы адамдар бірігіп өмір сүрді, тең
жағдайда саналды. Біреуді кемсіту, алдау-арбау, еңбегін қанау дегендер
болмады. Тұрпайы еңбек құралдары мен қолға түскен азықтар аң, балық, жеміс
т.б. рудың қоғамдық меншігі болып саналды. Рулық қатынастар адамдар
арасындағы қарым-қатынастардың күшеюіне жағдай туғызды. Жабайы адамдардың
санасында мынау сенікі, мынау менікі деген бөліс жоқ еді. Табысты әділ,
әрі тең бөлісті. Чарльз Дарвин өзінің Табиғат зерттеушінің саяхаты деген
шығармасында Отты Жер аралының тұрғындарының бір жыртық көрпені тауып алып,
осы көрпені қауым мүшелеріне тең бөліп бергенін жазады.
Алғашқы қауымдық құрылыс адамдарында әділеттік ұғымы тайпалар мен
халықтардың әдет-ғұрпына, салт-санасына еніп, бүкіл тұрмысынан, қарым-
қатынасынан саясаты мен тіршілігінен, еңбек бөлінісі мен әлеуметтік
жағдайынан көрініс тапты. Әділеттік адал өмір сүру өлшеміне айналды.
Әділеттікті бұзған адам ру, тайпа көсемдері тарапынаи тиісті жазасын алатын
болды.
Құл иеленушілік қоғамда әлеуметтік теңсіздіктеи келіп, әділетсіздік
шықты. Құл саудасы басталды, адамды қорлау, ұру-жазалау, мал есебінде
пайдалану етек алды, керек десе өлтіріп те тастады. Мұның бәрі әділетсіздік
деп саналмады. Өйткені үстем таптың моралы құл иеленушілердін озбырлық
әрекеттерін қызғыштай қорғап отырды.
Феодалдық, капиталистік қоғамдарда әділеттік ұғымының мәні бұрмаланып,
қанаушы таптың сойылын соқты, ол қарабастың қамын ойлауға, пайда табуға,
қанауға қызмет ететін құралға айналды. Буржуазиялық мораль нәсілшілдікті,
отаршылдықты, соғысты ақтап, мұның бәрі жақсылық, әділеттік деп жар
салды. Сөйтіп капитализмді бірден-бір әділетті қоғам етіп көрсетпекші
болды. Ал шындығында таптық теңсіздік жағдайында таза демократия,
теңдік, әділдік болуы мүмкін емес. Ертедегі прогресшіл ойшылдар
әділеттің категориясына өз көзқарасын білдірді. Мәселен, грек философы
Аристотель ізгілік негізіне әділдікті алды, сөйтіп ол адам өз мүддесін
басқалармен сәйкестендіре білу керек дегенді айтты. Сонымен қатар ол
әділдік адамгершілік талабына сай болуы керек, кім заңды бұзса, сол
әділетсіз деп есептеді. Бірақ бұл мәселеде Аристотель қателік жіберді,
себебі заң деп отырғаны сол антагонистік қоғам заңы еді.
Борыш, намыс, ар-ождан. Адам өзінің ар-намысымен ардақты, борышымен
ұлағатты. Ал ар-ұяттан безген адам — шын мәніндегі адам емес. Халық одан
жақсылық күтпейді. Ар-намысы жоқ жерде қоғамдық борыш та болмақ емес.
Біз өмірде ар-ұятқа, борышқа жүгінеміз. Себебі олар адамгершілік
өлшеміне айналған. Арлы адам, ұятты адам деген сөздерден ол адамның
жақсы адам екені, ал арсыз, ұятсыз адам деген сөздерден оның жаман адам
екені көрініп-ақ тұр.
Адам-ортасымен, айналасымен адам. Адамзат қоғамы қарым-қатынассыз өмір
сүре алмайды. Осы процесс барысында адамдардың моральдық борышы, ар-намыс,
ожданы, т.б. нормалары қалыптасады.
Адам ар-намысын сақтап, өмірдегі өз орнын таба білуі керек. Ол үшін
адам ақылға сүйенуі керек, ол дүниенің сырын ашуға, жақсы мен жаманды айыра
білуге мінез-құлықты түзеуге көмектесу қажет.
Қоғамдық борышты, халық алдындағы жауапкершілікті сезіну — адамның ар-
ожданымен байланысты. Ар-ождан дегеніміз — адам әрекетінің, мінез-құлқының
жетекшісі. Адамгершілік қасиеттер нәзік сезімдермен үйлесім тауып,
жиіркенішті қылықтардан, моральдық азғындаудан сақтандырады. Ол адамның
таптық мүддесімен де анықталады.
Адамзат өмірі, қоғамдық жағдай дамуда, өзгерісте болғандықтан
адамдардың ар-ожданы да дамуда болады. Қоғамдағы прогресс — адамның ар-
намысындағы, ожданындағы прогресс. Мәселен, социализм орнағаннан кейін
адамдар дос, бауыр, жолдас болды, материалдық жағынан ғана емес, рухани
жағынан да өсті.
Адамға ақыл-парасатына, ар-намысына, борышты сезінуіне қарай баға
беруге болады. Әр адамның рухани тіршілігінің мәні дүниеге көзқарасынан
көрінеді. Қоғамдық өмір, ескен орта, оқу-білім адамның ойына, санасына,
психологиясына әсер етіп, адамгершілік нормаларын қалыптастыруға
көмектеседі, өмірдің мәні мен мақсаты туралы түсінігін кеңейтеді, дүниеге
жаңаша қарап, сенімін нығайтып, өмір құбылыстарын дұрыс бағалай білуге
үйретеді.
Ар-намыс, ұят — тарихи категориялар, олардың мазмұны заман өзгерген
сайын басқаша сипат алады. Әрбір тап, қоғам оны өздерінше топшылады.
Ертедегі грек ойшылы Аристотель құлдарда ар-намыстың, адамгершіліктің болуы
мүмкін емес деп санаса, феодалдар мен ақ-сүйектер ұғымында ар-намыс жеке
меншік иелеріне, қолында мүлкі бар адамдарға тән нәрсе, ал басы байлы
шаруалар мен қолөнершілерде, саудагерлерде ар-намыс жоқ деп соқты.
Адамгершілік борыш іштен туа пайда болмайды. Ол қоғамдық қатынастардың,
адамдардың өндірістік қызметінің әсерімен қалыптасады.
1.2 Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің діни негізі
Адамгершілікке тәрбиелеудің діни негізін исламның ахлақ үкімінінен
қарастырамыз. Ахлақ – адамгершілік, мораль деген мағынаны білдіретін
"Ахлақиа" деген арап сөзінен алынған. Адамда мінез-құлық ретінде көріне
отырып, ішкі сипатын білдіретін, өмірден сондай-ақ оқу-үйрену әрі отбасы
тәрбиесінен қалыптасқан рухани күй психология.
Сөзімізден, ісімізден, жүріс-тұрысымыздан әрі әрекетімізден жақсылық
байқалып тұрса, онда мұны ахлақты, яғни тәрбиелілік деп түсінеміз.
Пайғамбарымыз бір хадисінде: "Иман тұрғысынан ең жетілген мұсылман-
өнегесі жақсы мұсылман"- деген екен.
Дін адамдармен Аллаһтың арасындағы байланысты да, адамдардың бір-
бірімен қатынасын да анықтап берген. Адам дүниеде басқа адамдармен қатынас
жасап өмір сүреді. Қай жер болмасын бірден артық кісі болса ол жерде
адамдар арасындағы қатынасты анықтаушы заңдар, ережелер, әдет-ғұрыптар,
салт-сана бар. Ислам ахлақы да дінге негізделген әрі өзінің күш қуатын
Ислам дінінен алған бір тәрбиеші. Тәрбиелілік әр адамның алдында тұрған
жауапкершілікті білдіретін көрсеткіш. Тәрбиелілік қана өмір сүріп отырған
ортамыздың талаптарына лайық болған міндеттерімізді дайындап береді. Осы
міндеттерді орындауда, бойымызда болатын биязылық, сыпайы сөз, ілтипаттық,
сабырлылық, парасаттылық т. с, с. көркем мінездің шешуші маңызы бар. Бұл
кітапшада көпшілікке, әсіресе, жеткіншектерге ұғымды болу жағын ескере
келіп, аяти-хадистерге сүйенген ойымызды жеткізуде тіліміздің неғұрлым
қарапайым түрде баяндалуына баса мән бердік. Күрделі қоғамның мүшелері де
сан алуан. Үлгі тұтарлық ізгі пәнделерімізбен қатар жаман өнеге көрсетіп,
жарамсыз әрекеттер жасаушылар да жеткілікті. Біз мұнда жамандықтың
түрлеріне, олардың пайда болу негізіне және жамандықтан қалай сақтану керек
екеніне де тоқталып өттік.
Ахлақ, бастауын Ислам шариғатынан алған сұлу сипат болғандықтан,
психологиялық бейне ретінде қалыптасып, тұрмысымызда орын алған тамаша
салттарымызда бар. Әсіресе, балаға есім қою, сүнеттету, сәлемдесу, неке
және үйлену, діни мерекелерді қарсы алып мейрамдау, сырқат кісілердің
көңілін сұрау, қабырлерді зиярат ету сияқты маңызы аса зор тұрмыстық
салттарымызды да көрсетіп өттік.
Мұсылман қауымы Аллаһу Тағалаға ғана тәуекел ете отырып, Раббысына шын
көңілмен сенеді, тек Одан ғана сұрайды. Бұрын өткен көне көз қарттарымыз:
"Бер! - десе Сүбхән, береді екен сұлтан. Берме!-десе Сүбхән, бермейді екен
сұлтан" деп, барлық жақсылық та, жамандық та Жаратушыдан екенін еске салып
жүретін. Кесір-кесепаттан сақтанып, жақсылықтан үміт ету пенденің негізгі
міндетінің бірі. Раббымыз біздерге дұғамызды қабыл ететін, қасиетті айлар,
күндер әрі кештер берген. Бауырластарымыздың дұғалары, жасаған құлшылығы
қабыл болсын деген ізгі ниетпен береке дарыған күндер мен кештерге де
тоқтала кетейік.
Жарасымды мінездер Туралық шындық. Туралық - сөзімізде, ісімізде
және әрекетімізде ақиқаттан ауытқымау, яғни жақсылықта болу деген сөз. Бес
уақыт намаз оқығанда Жәнәбі хақтан туралықты сұраймыз және: "Бізді тура
жолға сала көр! Нығметке бөленгендердің жолына, Ашуға ұшырағандардың және
адасқандардың жолына емес! Әмин"- деп тілек тілейміз Фатиха с-сі. 6-7
аяттар.
Шыншыл адам жалған сөйлемейді, ешкімді де алдамайды, алаяқтық
жасамайды. Өзін абыройсыз ететін әрекеттен аулақ болғаны үшін, адамдар
арасында құрметті де беделді болады, әр кезде сүйіспеншілікпен еске
алынады. Туралықты Аллаһ Т мұсылмандарға ФАРЗ еткен. Көптеген аяттар мен
хадистерде туралықтың маңызды екені бірнеше қайтара ескертіліп айтылады.
Жәнебі ХАҚ Құран Кәрімде: "Әй мү"миндер! Аллаһтан қорқыңдар және
шыншылдармен бірге болыңдар "-деп ескертеді. Тәубе с-сі. 119-аят.
Мұсылман сөйлегенде үш нәрсеге көңіл бөледі.
-турасын айтады;
-уәде берсе, уәдесінде тұрады;
-қолынан келмейтін істер жөнінде уәде бермейді.
Пайғамбарымыз туралыққа қатты көңіл бөлетін әрі мұсылмандарды да ақ
пейілділікке үгіттейтін. Бірде, бір арап келін пайғамбарымызға былай деді:
"Уа, Аллаһтың Елшісі, мен бір наданадаммьш. Маған дін де пайдасы бар бір
сөз үйретесіз бе?"- деп сұрады. Сонда пайғамбарымыз ғ. с.: "Аллаққа
сенгін және әр істе тура бол ", - деп жауап берді. Пайғамбарлықтың бес
сипаты болады. Солардың бірі САДАҚАТ, яғни шыншылдық. Сондықтан: "Шындық
пайғамбардың сипаты" дейді. Шындықты айтушылар Аллаһ Т-ның алдында да,
адамдардың алдында да құрметті. Жалғаншыларды, өтірікшілерді Аллаһ Т-да,
адамдар да жақтырмайды. Жалғандық барлық дінде де арам деп есептелінеді.
Құран Кәрімде Аллаһ Т: "Әй мү"миндер Аллаһтан қорқыңдар да дұрыс сөз
сөйлеңдер деген. Азхаб с-сі, 70-аят.
Мұсылманның қолынан және тілінен басқалар зиян шекпейді, мұсылман өзіне
лайық көрген нәрсені басқа бауырластарына да жөн көреді. Мұсылман адалдан
жиналған байлығына немесе мүлкіне арамды араластырмайды. Үй ішіне, бала-
шағасына арам ас жегізбейді. Пайғамбарымыз с. ғ. у. бір хадисінде былай
деген еді: "Бір мұсылманға зиян тигізген әрі алдаған кісі бізден емес".
Құранда да Аллаһ Т; "Өлшеу, тартуда кеміткендерге нендей өкініш! Олар
қашан өлшеп алады да, қашан өлшеп немесе тартып беретін болса кемітеді".
Мутаффифун с-сі, 1-3 аят..
Біздер, Әлхамдулиллаһи, мусылманбыз. Не істесекте Аллаһ Т көріп тұр,
періштелер болса, не күнә істерімізді, не сауапқа лайық жақсы істерімізді
жазып тұр. Адамдарды алдаған мен Аллаһты алдау мүмкін емес.
Ақ пейілділік және биязылық. Ислам дінінде қайырымдылықпен көмек
көрсетуді мархабат (мейірімділік) дейді.
Аллаһ (Т) рахымды әрі Рахман, яғни мейірімді әрі қайырымды. Олай болса
мархабат Аллаһ (Т)-ның берген бір ерекше сезімі. Мұсылман барынша ақ пейіл,
әрі биязы мінезімен ерекшеленеді. Аллаһ (Т) жаратқандарына мейіріммен қарай
білген адам абзал адам.
Мұндай адам Аллаһтың рахметі мен мейірімділік сипаттарынан үлес алғаны
үшін әр түрлі сый, құрметтерге лайық. Аллаһ тағаланың рахметі мен мархабаты
шексіз. Адамдарға олардың аз ғана бір бөлігі берілген. Пайғамбарымыз бір
хадисінде: "Аллаһ тағала рахметі мен мейрімін жүз бөлікке бөлді. Тоқсан
тоғыз бөлігін өзіне қалдырып, бір бөлігін ғана жер жүзіне шашты. Міне сол
бір үлестен тиген мейірімділік арқылы адамдар бір-біріне қамқорлық
көрсетеді"- деген екен.
Адамдарға қатыгездікпен қарайтын пенделер, сондай-ақ басқаларға
зұлымдық жасап, азап берушілер бұл дүниеде де, ахиретте де бақытты бола
алмайды.
Ислам діні қатігездікті арам еткен. Исламнан бұрын араптар сондай бір
надак әрі зұлым еді. Үнемі бірі мен бірі соғысып, нәтижесінде өлімге душар
болып жататын, қыз балаларын - ұнатпаса трідей жерге көме салатын. Ислам
діні мұндай жабайылыққа қатаң тыйым салып, адамдарға мейрімді болуға
үгіттей бастады. Нәтижесінде адамдар жүрегінде мейірбандық көбейіп, тас
бауырлықты жойып, пейілдерін жұмсартты. Дұшпандарын досқа айналдырды. Бірде
Акра ибни Хабис деген сахаба хазіреті Пайғамбарымыздың немересі Хасанды
құшақтап сүйгенін көріп бұлай деді: Сіз балаларды өбеді екенсіз. Менің он
балам бар, мен оларды еш қашан өбкен емеспін". Пайғамбарымыз бұл кісіге
жымия қарап: "Мейрімділік көрсетпеген кісіге мейрімділік жасалмас"-деді.
Басқа бір хадисінде пайғамбарымыз: "Адамдарға мейрімділік жасамаған
кісіге Аллаһта мейрімділік жасамас"- деп айтыпты. Осы хадисте айтылып
тұрғандай мейрімсіз, қатігез адамдарға Аллаһтың да мейрімі түспейді. Ислам
діні мұсылмандарды бір дененің мүшелері деп біледі, Дене мүшелері сияқты
аса тығыз байланыста бола отырып мұсылмандар біріне-бірі қамқорлық жасап,
бірінің басына түскен қайғы-қасырет, ауыртпашылыққа көмектесіп, мейірім мен
ақпейілділік көрсетіп, араларындағы сүйіспеншілік пен құрметті арттыра
түседі.
Құран Кәрімде Аллаһ тағала: "...рахметім әр нәрсені сыйдырады..."-
дейді (Ағраф с-сі, 156 аят). Ислам дінен бізге насихат етілген мейрімділік
(Мархабат) барлық адамдарға, тіпті бүкіл мақұлықатқа (жаратылысқа) қатысты.
Мұсылман адам тек адамдарға ғана емсе, жануарлар әлеміне де мархабатты
келеді, зиянсыз жануарларды босқа өлтірмейді, сусыз немесе аш қалдырып,
орынсыз қинап, азап бермейді. Ислам діні бойынша хайуандардың да алдында
біздің жауапкершілігіміз әрі міндетіміз бар. Бірде пайғамбарымыз
сахабаларына, бір дозаққа лайық болған әйел жайында айтып берді. Бұл әйел
мысығына ашуланып, оны тар қуысқа қамап, сол қуыста аштан өлуіне себепші
болған. Ислам діні тек адамдарға ғана емес, барлық жан-жануарларға, сыртқы
қоршаған ортағажанашырлықпен қарауды бұйырды.
Қайырымдылық пен жомарттық. Мұқтаж адамға, кім болса да, риясыз
көңілмен көмек көрсетуді-жомарттық дейміз. Бір қоғамда әр түрлі адамдар
өмір сүреді. Өмірде олардың тұрмыстық деңгейі бірдей бола бермейді.
Араларында күштілері де, әлсіздері де, ғалымдары да, надандары да бар. Адам
қаншалықты күш-қуатты, қаншалықты бай болса да бұл әлемде жалғыз өмір сүруі
өте қиын. Адамның тіршілігі басқа адамдарға тәуелді. Сондықтан да өзара
көмек, қайырымдылық және жомарттық Құран Кәрімде парыз етілген. Сонымен
бірге пайғамбарымыздың хадистерінде де көптеп ескертілген. Жомарттықты
жоққа шығаратын нәрсе сараңдық. Сараңдық дінімізде арам етілген, яғни тыйым
салынған.
Пайғамбарымыз хазреті бір хадисінде былай дейді: "Жомарттық бұтақтары
осы дүниеге түсіп түрған жәннат ағаштарының бірі. Кім ол ағаштың бір
бұтағынан ұстаса, бұл бұтақ осы адамды жәннәтқа жетектейді. Сараңдың
бұтақтары осы дүнмеге түсіп тұрған жаһәнам ағаштарының бірі. Кім осы
ағаштың бір бұтағынан ұстаса, бұл бұтақ осы адамды жаһанамға жетектейді".
Ислам тарихында, әрине, еш шүбәсіз, жомарт адам, пайғамбарымыз Мұхаммед
салааллаһу ғәләйһи уә сәлләм еді. Пайғамбарымыздың сахабаларының бірі Сабыр
разиаллоһу әнһу былай дейді: "Пайғамбарымыздан бір нәрсе сұрасаң, ешқашан
бос қайтармайтын. Бар болып тұрса беретін, жоқ болса кейін беруге уәде
етуші еді. Адамдар арасындағы сүйіспеншілік пен жақындықты арттыратын ең
қажет нәрсе өзара көмектесу және қайырымдыльщ. Аллаһ өзінің сүйікті
пәнделеріне қолы ашықтықтан алатын ләззаттық сезімін нәсіп еткен".
Пайғамбарымыз өз хадистерінің бірінде. "Шүбәсіз, жомарт кісі Аллаһқа,
адамдарға және жәннәтқа жақын. ал жаһанәмнан қашың. Сараң адам болса
Аллаһтан, адамдардан және жәннаттан қашық, жаһаннамға жақын"- деген екен.
Дінімізде жомарттық екіге бөлінеді:
-Модди (заттық) жомарттық, яғни малмен, ақшамен және әр қандай мүлікпен
берілген жәрдемдер;
-Мағынауи (рухани) жомарттық, яғни қайғылы кісілерді тәтті сөздермен
жұбату, адамдардың қате істерін көргенде үгіт-насихат жасау, білімімен
адамдарға әділдік пен ақиқатты түсіндіру, көпшілік ішінде ашық жүзді,
жарасымды мінез көрсетіп, әдепті сүйкімді сөздер айту сияқты істер.
Бұл екі түрлі жомарттықта да сауаптар бар. Құран кәрімде Аллаһ (Т)
былайша бұйырады: "Кім бір жақсылық келтірсе, оған сондай он есе бар. Және
біреу бір жамандьщ істесе, сондай-ақ жаза беріледі де олар зұлымдыққа
ұшыратылмайды". (Әнғам с-сі, 160-аят).
Қамқорлық пен қайрымдылықты бағалы ете түсетін және бір себеп, жасаған
жақсылықтарымыздың Аллаһ пен арамызды жақындата түсетін игілікті істерден
болатынында. Қайрымдылықты ашық жасау мақтаныш ретінде көрініп, дұрыс
қабылданбайды.
Бірақ, Аллаһ (Т) жасырын болсын, ашық болсын, істеген барлық
істерімізді біліп түр.
Ар-ұят пен әдеп. Әдеп деп-тәрбиелік көркем мінез, сыпайылықты айтамыз.
Арлылық-ұяттылық Аллаһтан қорқып, жамандыққа алып баратын істерден сақтану,
тартыну деген сөз. Әр мұсылманда керекті болатын ең қажетті нәрселердің
бірі - әдеп пен ұяттылық. Егер адамдарда әдеп пен ұят болмаса, оның негізі
саналатын қоғамдық пікір болмаса, әрине, жер беті тек тәртіпсіздердің
мекені болар еді. Жіберген қателіктері мен күнәлары үшін ұялмаса,
адамдардан қысылмаса Аллаһтан қорықпаса, кімде болса оны келеңсіз жаман
істерден тыйу мүмкін болмас еді. Мұндай кезенде мемлекет зұлым адамдардың
қолына өтіп, тыныштық пен бейбітшілік жоғалып, өмірдің өзіне тән ләззаты
қалмас еді.
Әдепті адам басқалармен жақсы қатынаста болып, үлкендеріне құрмет,
кішілеріне ілтифат көрсетеді. Әдепті кісі өз абыройына кір келтіретін
әрекеттерден аулақ жүреді. Кездейсоқ бір жарамсыз іс істеп қойса өкініп,
ұялып, жүзі қызарып, істеген ісіне қиналады. Міне осындай қасиетке еге
болған кісі әдепті әрі құрметті саналады. Кей адамдар білместіктен немесе
хабарсыздығының салдарынан бір қате іс істеп қойса, ұяттан жүздері жанып,
басын көтере алмай қалады.
Бұл - арлы адамға тән қасиет. Басқа бір кісілер үлкен қате жасап қойса
да, еш қысылмайды. Өйткені мұндай адамдар әдеп-ұяттарын, ар-ожданын,
ізгілікке тән сезімдерін жоғалтқан адамдар.
Ислам діні бойынша ар мен ұят адамдарды жарамсыз істерден сақтайтын бір
қалқан әрі қорған. Ислам дінінде күнә саналатын ұятты істер айыпталынады.
Егер бір адам бір себептің салдарынан айыпты болатын күнәлі іс істеуге
мәжбүр болса, оны адамдарға ашық көрсетіп, әшкере етуі дұрыс емес. Өйткені
жарамсыз әрі пайдасыз істер адамдардан адамдарға өтетін жұқпалы ауруға
ұқсайды. Егер бір кісі қате іс істеп қойса, мұнымен қатысы жоқ басқа
адамдарға жамандық үлгісі болмауы үшін өзгелерден ұялып, құпия ұстағаны
мақұл. Жамандықты тоқтату әрекетінде, оның шығу себептерін жасырудың
тәрбиелік мәні өте зор. Олай болмаған жағдайда жаман істерге бейім адамдар
жамандыққа алып баратын істерді меңгере отырып, өздерінің жиіркенішті
әрекетін жая түседі.
Пайғамбарымыз бір хадис шарифінде: "Ұялмаған адам білгенін істейді"
дейді. Демек, басқалардан ұялмаған адам әр қандай жарамсыз істерге жол
береді, нәтижесінде жазаға лайық болады. Тағы бір хадисте: "Адамдардан
ұялмаған, Аллаһтан да ұялмаиды"- дейді."Адамдардан ұялмаған, Аллаһтан да
ұялмайды"-дейді.
Ұялудың екі түрі бар:
-Аллаһтан ұялу;
-Адамдардан ұялу;
Аллаһтан ұялу адамдардан ұялудан абзалырақ, өйткені Аллаһтан ұялу
адамдарды әр түрлі жауыздықтан, қатігездіктен әрі арсыздықтан қайтарады.
Достық және жақындық. Ислам діні достық пен өзара жақындық жайында да
бір қатар үгіт-насихат және ұсыныстар мен ақыл берген. Құран Кәрімде достық
жайында түрлі аяттар бар. Мысалы Хақ Сұбхәнәһу уә тағала былайша әмір
етеді: "Шынайы түрде сендердің достарың, Аллаһ және Елшісін және де намазды
толық орындайтын, зекет беретін әрі рукуғ қылушы мүминдер. (Майда с-сі, 55-
аят).
Пайғамбарымыз хазірет Мұхаммед (с.ғ.с.) былай деген: "Адам достығы жол
үстінде білінер. Кіммен дос болатыныңа көңіл бөл".
Адам қайғыға душар болғанда да, қуанышты кезінде де достарға мұқтаж.
Сондықтан қайғыны да, шаттықты да достарымызбен ортақтасамыз. Олар ауыр әрі
қайғылы уақыттарымызда біз үшін үлкен сүйеніш болады. Ислам ғалымдарының
Пайғамбарымыздың хадистерін негізге ала отырып дос таңдау жайында мына
төмендегіше бір қатар ұсыныс берген.
а) Досың ақылды болсын. Надан адаммен дос болған кісі еш уақытта
пәледен құтыла алмайды. Өйткені мұндай адамның пайдасынан көрі зяны көбірек
болады. Ниеті жақсы бола тұрып, олар адал мен арамды ажырата алмағаны үшін
ісінің нәтижесі жаман болып шығады. Ақылды адамның дұшпандығы, надан
адамның достығынан зиянды болмайды. Ақылды кісі дұшпандық істегенімен де
шектен аспайды, зиянының шамасын біледі. Сондықтан аталарымыз нақыл
сөздерінде: "Ақылды дұшпаннан қорықпа, ақымақ достан қорық" және "Досың
өзіңнен жақсырақ болсын" - деген.
ә) Досың адал әрі аңғарымды болсын. Дос деп есептеген адамың адал, әрі
аңғарымды болсын. Ал, аңғарымы жоқ адам өзіне өзі дұшпан . Өзіне өзі душпан
адам басқаға қалай дос бола алсын . Шын достар ісіміз түскенде - демеуші,
қайғылы кезімізде-жуатушы, жалғыз қалған кезімізде - ескерушілер. Аңғарымы
жоқ кісіден әр түрлі есерлікті күтуге болады. Өйткені олар үшін тек бұл
дүние және өмір ғана бар. Олар тіршіліктің бар рахат қызығына жету үшін
Аллаһ Тағаладан қорықпай түрлі жарамсыз істермен айналысады.
б) Досың көркем мінезді болсын. Досымыз бізді тек жақсылыққа үндеуші,
зиянды істерден тежеуші кісі болуы керек. Нашар мінезді адамдармен дос болу
кісі мінезінің бұзылуына себепші болады. Жаман адамдармен достасуды ислам
ғұламалары кішкене кемемен үлкен теңізде саяхатқа шыққанмен теңейді. Мұндай
сапарда адамдар таудай толқындарға, қауіп-қатерлерге тап болады. Жанымызды
құтқарғанша үрейден әрі уайымнан құтылмаймыз.
В) Досың ақпейіл әрі насихат беруші болсын. Досымыз насихат беруші,
қателерімізді көрсе, оларды ескертуші әрі сыншы болуы керек. Адам қатесіз
болмайды. Пайғамбарымыз айтыпты: "Адам баласының барлығы да қате жібереді.
Қателесушілердің ең жансысы тәубеге келушілер" - деп яғни қатесінтез арада
мойындап, Аллаһтан кешірім сұрап, ол қатені екінші қайталамасқа уәде беру.
Достар қатты айтса да, олардың сөзі біздер үшін пайдалы. Бабаларамыз да:
"Дос күйдіріп айтар, дұшпан күлдіріп айтар" - деген. Шын достың сөзі дәріге
ұқсайды. Ауру адам ащы дәріні ішуді ұната бермейді, бірақ ол, адамның
сауығуы үшін пайдалы.
Г) Досың сырыңды және кемшілігіңі жасырушы болсын.
Достармен сұхбаттасу, қайғы мен шаттықтарын бөлісу, сырларын айту әр
бір адамға тиісті. Достарымыз бізді тыңдап көмек етуші, өздеріне сенген
сырларды сақтаушы болуы керек.
үлкендерге құрмет, кішілерге ілтифат (ізгілік). Аллаһ ТағаЛа айтады:
"Расында адамдарды көркем бейнеде жараттық". (Тин с-сі, 4-аят). Ислам
ғҰламалары: "Адамға қарасаң, Аллаһ (Т)-ның ұлылығын, биіктігін көресің,
өйткені дәл адам сияқты жан-жақты жетілген жаратылыс тек Аллаһ (Т)-ның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz