ХХ ғасырдың 30 жылдарындағы Оңтүстік өлке зиялыларының тарихы
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І . тарау. ХХ ғасырдың 30 жылдарындағы Оңтүстік өлкенің әлеуметтік, қоғамдық және саяси жағдайы
1.1. Отызыншы жылдардың ойраны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2. Сталиндік зұлматтың оңтүстік өңірге тигізген әсері ... ... ... ... ... ... ... ...16
ІІ . тарау. ХХ ғасырдың 30 жылдарындағы оңтүстік өлке зиялыларының тарихы
2.1. Зұлмат жылдарындағы зиялылардың саяси қызметі ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2. Сабыр Айтхожин, Сафарбеков Садықбек, Сандыбаев
Әбубәкір, Әбілқайыр Досов, Садықбеков Сұлтанбек ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.3. Атылып кеткен арыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... .56
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І . тарау. ХХ ғасырдың 30 жылдарындағы Оңтүстік өлкенің әлеуметтік, қоғамдық және саяси жағдайы
1.1. Отызыншы жылдардың ойраны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2. Сталиндік зұлматтың оңтүстік өңірге тигізген әсері ... ... ... ... ... ... ... ...16
ІІ . тарау. ХХ ғасырдың 30 жылдарындағы оңтүстік өлке зиялыларының тарихы
2.1. Зұлмат жылдарындағы зиялылардың саяси қызметі ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2. Сабыр Айтхожин, Сафарбеков Садықбек, Сандыбаев
Әбубәкір, Әбілқайыр Досов, Садықбеков Сұлтанбек ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
2.3. Атылып кеткен арыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
Сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... .56
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі
Өткен күннің өзекжарды ащы шындығы қаншалық қасіретті болғанымен оны білуіміз, тұтас болмыс-бітімімізбен ұғынуымыз, ұғына отырып болашақта басшылыққа алуымыз, сол қасірет-қайғыдан арылуымызға көмектесуімен бірге оның қайталанбауына да ерекше орын алады.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары КСРО-да ғалымдар әкімшілік-тоталитарлық жүйе деп ат қойып, айдар таққан жүйе қалыптасты. Атының өзі бесіктегі баланы шошытар бұл не қылған жүйе, оның жеңісі мен жетістігі, кемшілігі мен қасіреті қандай болды деген сұрақтарға талай жылдардан бері ғалымдар жауап іздеуде.
Халқымыздың басынан өткен ауыр күндердің шынайы себеп-салдарын дұрыс ұғыну үшін екі мәселеге басты назар аударуымыз қажет.
Біріншіден, тұтас мемлекет бойынша қалыптасқан тоталитарлық жүйенің қыр-сырларын ашып алуымыз керек.
Екіншіден, метрополияда орнаған тоталитарлық биліктің отарлық өлкедегі саясатының ерекшелігін зерделеуіміз қажет.
Бұдан туындайтын қорытынды, Әсіресе ХХ ғасырда Қазақстан тоталитарлық және отарлық езгіде болып екі жақты қаланғандығы .[1]
Тарихи тәжірибенің көрсеткеніндей, күрт әлеуметтік өзгерістер кезеңдерінде зиялылар әрқашанда едәуір белсенділігімен, дербес бастамашылығымен ерекшеленіп отырды. Әлеуметтік, интеллектуалдық және адамгершілік сезімдегі зиялылар қоғамдағы жеке адамның жағдайы туралы, оның санаға қатынасы туралы мәселені көтереді [2].
ХХ ғасырдың 30 жылдары оңтүстігімізді түлеткен қазақ зиялыларының - өжет өрендеріміздің, қажымас күрескерлеріміз бен қарымды қаламгерлеріміздің қоғамдық қызметі, әлеуметтік орны, саяси тарихы, сонымен қатар 30 жж. жауыздыққа тап болып, қиястықтың қырына ілініп, қиянаттың құрбандары болғандығы диплом жұмысымның өзектілігіне айналып отыр.
Диплом жұмысының тарихнамасы мен дерек көздері
20-30 жылдар тарихынан шынайы да ақиқат деректер беретін большевиктік партия мен кеңес өкіметі органдарында сол жылдары жауапты қызмет атқарған Т.Рысқұловтың, Л.Мирзоянның, О.Исаевтың Мәскеудегі И.Сталинның және В. Молотовтың аттарына жазған және өзара жазысқан хаттарының, сондай-ақ тарихымызда «бесеудің хаты» деген атпен мәлім болған Ғ.Мүсіреповтың, М.Ғатаулинның, М.Дәулетқалиевтың, Е.Алтынбековтың, Қ.Қуанышевтың Ф. Голощекинге жазған хатының және Ғ.Исқақовтың, І.Қабыловтың, Ж.Арыстановтың, Б.Айбасовтың, Ғ.Тоғжановтың, О.Жандосовтың И.Сталинге және Л.Мирзоянға жазған хатының қазақ шаруаларының жаппай босқыншылыққа ұшырау және аштан қырылу себептерін дәлірек анықтауға көмектесіп қана қоймай, осы жылдардағы демографиялық көлемді анықтауға қажетті сандық мәліметтер де беретінін ерекше атап көрсеткен жөн. (Қараңыз: Ерназаров Е. Оседание в Казахстане. Москва – А – Ата, 1931; М.Кахиани. О задачах партийной работы. А – Ата – Москва. 1932; Курамысов И. На путях социалистического переустройства Казахского аула. Алма-Ата, 1931 және т.б. Сондай-ақ қараңыз:Қазақ қалай аштыққа ұшырады? (Қасіретті жылдар хаттары) Алматы, 1991.)
Архив қойнауларында еліміздің тарихына қатысты, 30жылдары оңтүстік өлкеде қызмет еткен жоғарғы партиялық және мемлекеттік қызметкерлердің хаттары, өмірбаяндары, саяси қызметтері жайлы жеке іс-құжаттары Оңтүстік Қазақстан облыстық мемлекеттік мұрағаттың қорында толық сақтаулы. (Қараңыз: Оңтүстік Қазақстан облыстық мемлекеттік архиві: 630-қор, 3-тізбе, 12-іс;4-тізімдеме, 1-4-іс; 9-тізбе, 1-іс; 10-тізбе, 1-14-істер; 11-тізбе, жалпы 37-іс, оның ішінде 40 құжат). Бұл құжаттардан диплом жұмысына негіз болып отырған 30 жж. оңтүстік өлкеде зиялылардың қатарынан жанып шыққан аяулы боздақтарымыз: С.Айтхожин; С.Сафарбеков; Б.Елеукенов; Қ.Күлетов; Ә.Сандыбаев сынды тұлғалардың өмірлері мен жеке қызметі жайлы мол әрі толыққанды мәлімет аламыз.
Сондай-ақ әкімшіл-әміршіл тоталитарлық жүйенің құрбаны, оңтүстігіміздің 1937 жылғы Шымкент қалалық КП(б)К-ның бірінші хатшысы Әбілхайыр Досовтың өмірі, саяси қызметі де диплом жұмысына арқау болды. (Қараңыз: Шымкент өңірлік мемлекеттік архиві: 2274-қор, 3- тізбе, 7-іс, 1-19 беттер).
Әкімшіл-әміршіл тоталитарлық жүйе жағдайында бұл құжаттарды жарыққа шығаруға тыйым салынғандықтан бұларды қазіргі кезде ғылыми айналымға қосу тарихи шындықты толық аша түсуге қызмет етеді.
30 жылдардың ауыртпалықты кезінде бастан кешкен адамдар естеліктерінің тарих үшін деректік маңызы өлшеусіз зор. 1932 жылғы нәубетке 60 жыл толуына орай бұл естеліктердің біразы Ұлы нәубет құрбандарын еске алу күні қарсаңында жарияланды. (Қараңыз: «Қан жүректі қайғылым» Ордабасы 2006 ж. Н. Бегалыұлы. С. Әбубәкіров, Г Әбубікірова «Алтын діңгек» Қазақпарат. Алматы., 2002 ж. « Нәубет -: публицистикалық ой-толғамдар». – Алматы, 1990 ж. «Зауал» - мақалалар, естеліктер – Алматы, 1991 ж. «Жоқтау» (восспоминания детей репрессированных казахстанцев) – Алматы, 1998 ж. Сондай-ақ Армиял Тасымбеков «Жан дауысы. Алжир архипелагы» - Алматы, 1994 ж.) Осыған байланысты әсіресе Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінің тарих факультетінің студенттерінің «32-нің зұлматы» тарихи экспедициясы мүшелерінің ел аралап куәгерлер естеліктерін жазып алып, оларды баспасөз бетінде жариялағанын айта кету керек.( Қараңыз: «Егемен Қазақстан», 1992 ж. 23 маусым, 30 мамыр. Сондай-ақ: Жалын, 1991 ж. №1-93-107 беттер; Қазақстан әйелдері – 1992 ж. №4-10 беттер. Егемен Қазақстан – 1992 ж. 10 қазан.)
Сонымен қатар негізінен партиялық аппаратқа және тек БК(б)П мүшелеріне арналып шығарылған деректік материалдарды айтпай кетуге болмайды. (Қараңыз: Важнейшие решения Казкрайкома ВКП(б) за 1933 год. Алма-Ата, 1933; Материалы к отчету Казкрайкома ҮІІІ Казахстанкой конференции ВКП (б), Алма-Ата, 1934 және т.б.). Бұл еңбектер коммунистік бюрократияның күнделікті саяси ұйымдастыру және үгіт-насихат жұмыстарына көмек көрсету үшін жарыққа шыққан болатын 30 жылдарға қатысты мол деректерді біз БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің баспасөз органдары «Еңбекші қазақ», «Советская степь», (1932 жылдан «Казахстанская правда») «Большевик Казахстана», «Қызыл Қазақстан» және т.б. партия ұйымдарының органдарынан ала аламыз. Әрине, коммунистік идея үстемдігі жағдайында бұлардағы материалдар тарихи шындықты біржақты ашып жазғанын ұмытуға болмайды.
Сонымен, 30-жылдардағы оңтүстік өлке зиялыларының тарихына байланысты Қазақстан тарихнамасы осы кезеңнің тарихын талдап қорытатын монографиялық зерттеулерден де, сондай-ақ мәселенің жекелеген проблемаларын зерттеген ғылыми еңбектерден де құралақан емес.
Қазіргі тарих ғылымының даму деңгейінде мәселенің тарихнамасын және деректік негіздерін ашып көрсететін еңбектерге де зәрулік бар. Бұл міндеттерді орындау, қазақ зиялыларының күрделі тарихын терең де жан-жақты зерттейтін жаңа сүбелі ғылыми зерттеулер беру Қазақстан тарихшыларының қоғам алдындағы қасиетті борышы. [3].
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері
Қазіргі таңда 30 жылдардағы зұлымдықтың бетпердесі сыпырылып, әлеуметтік әділеттілік орнап жатқан кезде, сол сұмдықтың сыры неде, мезгілсіз мерт болған, арманда кеткен аяулы адамдарымыздың обалы кімнің мойнында, олардың көздерінің жаламен жойылуына кім кінәлі деген сұраулар әркімнің көкейіне келіп, жауап күтілуде. Міндетті түрде бұл сұраққа жауап берілуі керек.
Сол себепті де диплом жұмысын жазу барысында алға мынадай мақсат қойылды: ХХғасырдың 30 жылдары оңтүстік өңірімізде орын алған қудалау саясатының зардаптарының мәнін ашып көрсету, қуғын-сүргінге ұшыраған оңтүстік өлке зиялыларының тарихымен етене танысу, бұл нәубет жылдардың ақтандақ беттерін зерттеп жария ету.
Осы мақсаттарға орай мынадай міндеттер алға қойылды:
- Қазақ зиялылары мен аяулы боздақтардың жазаға ұшырау себебіне талдау жасау;
- ХХ ғасырдың 30 жылдары оңтүстік өлке зиялыларының саяси қызметімен танысу;
- Құрбан болған азаматтарымыз жайлы бүркемеленген шындықты ашу;
- Жеке басқа табынушылықтың мәнін ашу;
- ХХ ғасырдың 30 жылдары оңтүстік өлкедегі сталинизмнің құрбаны болғандардың, жазаға ұшырағандардың толық тізімін ұсыну.
Жұмыстың өзектілігі
Өткен күннің өзекжарды ащы шындығы қаншалық қасіретті болғанымен оны білуіміз, тұтас болмыс-бітімімізбен ұғынуымыз, ұғына отырып болашақта басшылыққа алуымыз, сол қасірет-қайғыдан арылуымызға көмектесуімен бірге оның қайталанбауына да ерекше орын алады.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары КСРО-да ғалымдар әкімшілік-тоталитарлық жүйе деп ат қойып, айдар таққан жүйе қалыптасты. Атының өзі бесіктегі баланы шошытар бұл не қылған жүйе, оның жеңісі мен жетістігі, кемшілігі мен қасіреті қандай болды деген сұрақтарға талай жылдардан бері ғалымдар жауап іздеуде.
Халқымыздың басынан өткен ауыр күндердің шынайы себеп-салдарын дұрыс ұғыну үшін екі мәселеге басты назар аударуымыз қажет.
Біріншіден, тұтас мемлекет бойынша қалыптасқан тоталитарлық жүйенің қыр-сырларын ашып алуымыз керек.
Екіншіден, метрополияда орнаған тоталитарлық биліктің отарлық өлкедегі саясатының ерекшелігін зерделеуіміз қажет.
Бұдан туындайтын қорытынды, Әсіресе ХХ ғасырда Қазақстан тоталитарлық және отарлық езгіде болып екі жақты қаланғандығы .[1]
Тарихи тәжірибенің көрсеткеніндей, күрт әлеуметтік өзгерістер кезеңдерінде зиялылар әрқашанда едәуір белсенділігімен, дербес бастамашылығымен ерекшеленіп отырды. Әлеуметтік, интеллектуалдық және адамгершілік сезімдегі зиялылар қоғамдағы жеке адамның жағдайы туралы, оның санаға қатынасы туралы мәселені көтереді [2].
ХХ ғасырдың 30 жылдары оңтүстігімізді түлеткен қазақ зиялыларының - өжет өрендеріміздің, қажымас күрескерлеріміз бен қарымды қаламгерлеріміздің қоғамдық қызметі, әлеуметтік орны, саяси тарихы, сонымен қатар 30 жж. жауыздыққа тап болып, қиястықтың қырына ілініп, қиянаттың құрбандары болғандығы диплом жұмысымның өзектілігіне айналып отыр.
Диплом жұмысының тарихнамасы мен дерек көздері
20-30 жылдар тарихынан шынайы да ақиқат деректер беретін большевиктік партия мен кеңес өкіметі органдарында сол жылдары жауапты қызмет атқарған Т.Рысқұловтың, Л.Мирзоянның, О.Исаевтың Мәскеудегі И.Сталинның және В. Молотовтың аттарына жазған және өзара жазысқан хаттарының, сондай-ақ тарихымызда «бесеудің хаты» деген атпен мәлім болған Ғ.Мүсіреповтың, М.Ғатаулинның, М.Дәулетқалиевтың, Е.Алтынбековтың, Қ.Қуанышевтың Ф. Голощекинге жазған хатының және Ғ.Исқақовтың, І.Қабыловтың, Ж.Арыстановтың, Б.Айбасовтың, Ғ.Тоғжановтың, О.Жандосовтың И.Сталинге және Л.Мирзоянға жазған хатының қазақ шаруаларының жаппай босқыншылыққа ұшырау және аштан қырылу себептерін дәлірек анықтауға көмектесіп қана қоймай, осы жылдардағы демографиялық көлемді анықтауға қажетті сандық мәліметтер де беретінін ерекше атап көрсеткен жөн. (Қараңыз: Ерназаров Е. Оседание в Казахстане. Москва – А – Ата, 1931; М.Кахиани. О задачах партийной работы. А – Ата – Москва. 1932; Курамысов И. На путях социалистического переустройства Казахского аула. Алма-Ата, 1931 және т.б. Сондай-ақ қараңыз:Қазақ қалай аштыққа ұшырады? (Қасіретті жылдар хаттары) Алматы, 1991.)
Архив қойнауларында еліміздің тарихына қатысты, 30жылдары оңтүстік өлкеде қызмет еткен жоғарғы партиялық және мемлекеттік қызметкерлердің хаттары, өмірбаяндары, саяси қызметтері жайлы жеке іс-құжаттары Оңтүстік Қазақстан облыстық мемлекеттік мұрағаттың қорында толық сақтаулы. (Қараңыз: Оңтүстік Қазақстан облыстық мемлекеттік архиві: 630-қор, 3-тізбе, 12-іс;4-тізімдеме, 1-4-іс; 9-тізбе, 1-іс; 10-тізбе, 1-14-істер; 11-тізбе, жалпы 37-іс, оның ішінде 40 құжат). Бұл құжаттардан диплом жұмысына негіз болып отырған 30 жж. оңтүстік өлкеде зиялылардың қатарынан жанып шыққан аяулы боздақтарымыз: С.Айтхожин; С.Сафарбеков; Б.Елеукенов; Қ.Күлетов; Ә.Сандыбаев сынды тұлғалардың өмірлері мен жеке қызметі жайлы мол әрі толыққанды мәлімет аламыз.
Сондай-ақ әкімшіл-әміршіл тоталитарлық жүйенің құрбаны, оңтүстігіміздің 1937 жылғы Шымкент қалалық КП(б)К-ның бірінші хатшысы Әбілхайыр Досовтың өмірі, саяси қызметі де диплом жұмысына арқау болды. (Қараңыз: Шымкент өңірлік мемлекеттік архиві: 2274-қор, 3- тізбе, 7-іс, 1-19 беттер).
Әкімшіл-әміршіл тоталитарлық жүйе жағдайында бұл құжаттарды жарыққа шығаруға тыйым салынғандықтан бұларды қазіргі кезде ғылыми айналымға қосу тарихи шындықты толық аша түсуге қызмет етеді.
30 жылдардың ауыртпалықты кезінде бастан кешкен адамдар естеліктерінің тарих үшін деректік маңызы өлшеусіз зор. 1932 жылғы нәубетке 60 жыл толуына орай бұл естеліктердің біразы Ұлы нәубет құрбандарын еске алу күні қарсаңында жарияланды. (Қараңыз: «Қан жүректі қайғылым» Ордабасы 2006 ж. Н. Бегалыұлы. С. Әбубәкіров, Г Әбубікірова «Алтын діңгек» Қазақпарат. Алматы., 2002 ж. « Нәубет -: публицистикалық ой-толғамдар». – Алматы, 1990 ж. «Зауал» - мақалалар, естеліктер – Алматы, 1991 ж. «Жоқтау» (восспоминания детей репрессированных казахстанцев) – Алматы, 1998 ж. Сондай-ақ Армиял Тасымбеков «Жан дауысы. Алжир архипелагы» - Алматы, 1994 ж.) Осыған байланысты әсіресе Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық университетінің тарих факультетінің студенттерінің «32-нің зұлматы» тарихи экспедициясы мүшелерінің ел аралап куәгерлер естеліктерін жазып алып, оларды баспасөз бетінде жариялағанын айта кету керек.( Қараңыз: «Егемен Қазақстан», 1992 ж. 23 маусым, 30 мамыр. Сондай-ақ: Жалын, 1991 ж. №1-93-107 беттер; Қазақстан әйелдері – 1992 ж. №4-10 беттер. Егемен Қазақстан – 1992 ж. 10 қазан.)
Сонымен қатар негізінен партиялық аппаратқа және тек БК(б)П мүшелеріне арналып шығарылған деректік материалдарды айтпай кетуге болмайды. (Қараңыз: Важнейшие решения Казкрайкома ВКП(б) за 1933 год. Алма-Ата, 1933; Материалы к отчету Казкрайкома ҮІІІ Казахстанкой конференции ВКП (б), Алма-Ата, 1934 және т.б.). Бұл еңбектер коммунистік бюрократияның күнделікті саяси ұйымдастыру және үгіт-насихат жұмыстарына көмек көрсету үшін жарыққа шыққан болатын 30 жылдарға қатысты мол деректерді біз БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің баспасөз органдары «Еңбекші қазақ», «Советская степь», (1932 жылдан «Казахстанская правда») «Большевик Казахстана», «Қызыл Қазақстан» және т.б. партия ұйымдарының органдарынан ала аламыз. Әрине, коммунистік идея үстемдігі жағдайында бұлардағы материалдар тарихи шындықты біржақты ашып жазғанын ұмытуға болмайды.
Сонымен, 30-жылдардағы оңтүстік өлке зиялыларының тарихына байланысты Қазақстан тарихнамасы осы кезеңнің тарихын талдап қорытатын монографиялық зерттеулерден де, сондай-ақ мәселенің жекелеген проблемаларын зерттеген ғылыми еңбектерден де құралақан емес.
Қазіргі тарих ғылымының даму деңгейінде мәселенің тарихнамасын және деректік негіздерін ашып көрсететін еңбектерге де зәрулік бар. Бұл міндеттерді орындау, қазақ зиялыларының күрделі тарихын терең де жан-жақты зерттейтін жаңа сүбелі ғылыми зерттеулер беру Қазақстан тарихшыларының қоғам алдындағы қасиетті борышы. [3].
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері
Қазіргі таңда 30 жылдардағы зұлымдықтың бетпердесі сыпырылып, әлеуметтік әділеттілік орнап жатқан кезде, сол сұмдықтың сыры неде, мезгілсіз мерт болған, арманда кеткен аяулы адамдарымыздың обалы кімнің мойнында, олардың көздерінің жаламен жойылуына кім кінәлі деген сұраулар әркімнің көкейіне келіп, жауап күтілуде. Міндетті түрде бұл сұраққа жауап берілуі керек.
Сол себепті де диплом жұмысын жазу барысында алға мынадай мақсат қойылды: ХХғасырдың 30 жылдары оңтүстік өңірімізде орын алған қудалау саясатының зардаптарының мәнін ашып көрсету, қуғын-сүргінге ұшыраған оңтүстік өлке зиялыларының тарихымен етене танысу, бұл нәубет жылдардың ақтандақ беттерін зерттеп жария ету.
Осы мақсаттарға орай мынадай міндеттер алға қойылды:
- Қазақ зиялылары мен аяулы боздақтардың жазаға ұшырау себебіне талдау жасау;
- ХХ ғасырдың 30 жылдары оңтүстік өлке зиялыларының саяси қызметімен танысу;
- Құрбан болған азаматтарымыз жайлы бүркемеленген шындықты ашу;
- Жеке басқа табынушылықтың мәнін ашу;
- ХХ ғасырдың 30 жылдары оңтүстік өлкедегі сталинизмнің құрбаны болғандардың, жазаға ұшырағандардың толық тізімін ұсыну.
Пайдаланылған әдебиеттер мен дерек көздер тізімі :
1. Е. Қалмырзаев. «Тоталитарлық езгі құрсағында» «Алматы ақшамы» газеті,1998 ж 5 маусым
2. «Қазақстан тарихы» 3 том. - 724 бет
3. Омарбеков Т. «20-30жылдар қазақ қасіреті » А., 1997 ж. – 68 бет
4. Құрастырған: З.Қыстаубаев «Нәубет» публицистикалық ой-толғаулар.. Алматы, 1990 ж.- 92 бет
5. Бұл да сонда, 92-93 беттер
6. Бұл да сонда, 102-103 беттер
7. М.Қозыбаев «Ақтаңдақтар ақиқаты». Алматы, 1991 ж.- 78 бет
8. Бұл да сонда,- 79 бет
9. Абуев Қ. «Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттерінен», Алматы.,1994 ж -79 бет
10. «Нәубет» публицистикалық ой-толғаулар. Алматы,1990ж. 280-283 беттер
11. Бұлда сонда, 80 бет
12. «Тоймахан қызы Ә, «Шындықтың беті бүркемеленбейді», «Шымкент келбеті» газеті, 10.05.2002 ж
13. Қозыбаев М. «Ақтаңдақтар ақиқаты», - 83 бет
14. Тоймахан қызы Ә, «Шындықтың беті бүркемеленбейді», «Шымкент келбеті» газеті, 10.05.2002 ж
15. Бұл да сонда. Тоймахан қызы Әлияның мақаласынан.
16. Қозыбаев М. «Ақтаңдақтар ақиқаты»., 234-237 беттер
17. «Нәубет» публицистикалық ой-толғаулар. Алматы, 1990 ж. 274-275 беттер
18. Маданов Х. «Сталинның қылмысы қандай?» Лениншіл жас 23.11.88 ж
19. «Зауал»: мақалалар, естеліктер. Құраст.: Б. Қойшыбаев, Алматы 1991 ж. - 69 бет
20. «Нәубет» публицистикалық ой-толғаулар. Алматы.,1990ж. 276-277 беттер
21. «Зауал»: мақалалар, естеліктер. Алматы.,1991 ж. - 78-79 беттер
22. Бұл да сонда , -279 бет
23. Құраст.: Қасенов Ә., Төреханов. «Қызыл қырғын. 37 –де опат болғандар». Алматы, 1994ж. 71 бет
24. «Нәубет» публицистикалық ой-толғаулар. 281 бет
25. Қозыбаев М. «Ақтаңдақтар ақиқаты», 235 бет
26. Бұл да сонда ,- 246 бет
27. «Қазақстан тарихы» 3 том. -720 бет
28. Пірмәнов А., Маданова А. «Қазақ интелегенциясы» Алматы., 1997 ж. 109-110 беттер
29. «Қазақстан тарихы» 3 том. 724 бет
30. Бұл да сонда, 724 бет
31. Бұл да сонда ,725 бет
32. Бұл да сонда ,726 бет
33. А. Какен «Зұлмат жылдардың запыраны», «Астана хабары» газеті. № 64-66, 10 бет
34. Бұл да сонда. Мақаладан үзінді.
35. М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков, «Тарих тағылымы не дейді?». Алматы, 1993 ж.- 81 бет
36. Тоймахан қызы Ә, «Шындықтың беті бүркемеленбейді», «Шымкент келбеті» газеті, 10.05.2002 ж
37. М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков, «Тарих тағылымы не дейді?». Алматы, 1993 ж.- 105 бет
38. «Нәубет» публицистикалық ой-толғаулар. 125-126 беттер
39. Бұл да сонда, 130-131 беттер
40. Бұл да сонда, 134 бет
41. Бұл да сонда, 144 бет
42. М. Тәтімов «Қаралы тізім», «Егемен Қазақстан» газеті 31.05.97 ж
43. Бұл да сонда. Мақаладан үзінді.
44. «Нәубет» публицистикалық ой-толғаулар. - 155 бет
45. «Оңтүстік Қазақстан Облысы Мемлекеттік мұрағаты» (Бұдан былай ОҚО мемлекеттік мұрағаты) 630 – қор тізім, № 9
46. «Нәубет» Публицистиклық ой - толғаулар, 155 бет
47. Бұл да сонда, 155-162 беттер
48. «ОҚО Мемлекеттік мұрағаты» 630 қор. Тізім № 9, 1 іс 1 бет.
49. Бұл да сонда, 630-қор, 11 тізімдеме. 1 -10 іс 1 – 10 беттер.
50. «Нәубет» Публицистиклық ой - толғаулар, 164-165 беттер.
51. «ОҚО мемлекеттік мұрағаты», 630- қор, тізімдеме-5.
52. Әбубәкіров С., Әбубәкірова Г «Алтын діңгек»,. Алматы, 2002ж. 23-бет.
53. «ОҚО мемлекеттік мұрағаты», 630-қор, 9-тізімдеме, 7-іс.
54. Әбубәкіров С.,Әбубәкірова Г, «Алтын діңгек»,. Алматы, 2002ж -35 бет
55. Бұлда сонда, 43-бет
56. «ОҚО мемлекеттік мұрағаты» 630-қор, 3 тіз., 1-3 іс. 7 -8 беттер
57. Бұл да сонда, 630-қор, 3-тіз., 4-6 істер.9 – 10 беттер.
58. Бұл да сонда, 630-қор, 3-тіз., 7-10 істер. 11 – 14 беттер.
59. Тоймахан қызы Ә, «Шындықтың беті бүркемеленбейді», «Шымкент келбеті» газеті, 10.05.2002 ж
60. Бұл да сонда, мақаладан үзінді.
61. «Нәубет», 162 – 165 беттер
62. «Атылып кеткен арыстар», «Заң» газеті 1996 ж 17 шілде.
63. Бұл да сонда, мақаладан үзінді.
64. «ОҚО Мемлекеттік мұрағаты» 630 қор, тізімдеме -5
65. Б. Мустафин «Алғашқылардың бірі», «Ленин туы» № 64 4.04.1990 ж
66. «ОҚО Мемлекеттік мұрағаты» 630 қор 3 –ші тізімдеме 1-10 іс
67. Б. Серкебаев «Ардагер азамат», «Қазақ әдебиеті» 17 ноябрь 1967 ж
68. Тоймахан қызы Ә, «Шындықтың беті бүркемеленбейді», «Шымкент келбеті» газеті, 10.05.2002 ж
69. «Нәубет», 119 бет
70. Бұл да сонда, 119-120 беттер
71. Бұл да сонда , 303 бет
72. Н. Бегалыұлы «Қан жүректі қайғылым» Ордабасы., 2006 ж.- 4 бет
73. Бұл да сонда, 5-бет.
1. Е. Қалмырзаев. «Тоталитарлық езгі құрсағында» «Алматы ақшамы» газеті,1998 ж 5 маусым
2. «Қазақстан тарихы» 3 том. - 724 бет
3. Омарбеков Т. «20-30жылдар қазақ қасіреті » А., 1997 ж. – 68 бет
4. Құрастырған: З.Қыстаубаев «Нәубет» публицистикалық ой-толғаулар.. Алматы, 1990 ж.- 92 бет
5. Бұл да сонда, 92-93 беттер
6. Бұл да сонда, 102-103 беттер
7. М.Қозыбаев «Ақтаңдақтар ақиқаты». Алматы, 1991 ж.- 78 бет
8. Бұл да сонда,- 79 бет
9. Абуев Қ. «Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттерінен», Алматы.,1994 ж -79 бет
10. «Нәубет» публицистикалық ой-толғаулар. Алматы,1990ж. 280-283 беттер
11. Бұлда сонда, 80 бет
12. «Тоймахан қызы Ә, «Шындықтың беті бүркемеленбейді», «Шымкент келбеті» газеті, 10.05.2002 ж
13. Қозыбаев М. «Ақтаңдақтар ақиқаты», - 83 бет
14. Тоймахан қызы Ә, «Шындықтың беті бүркемеленбейді», «Шымкент келбеті» газеті, 10.05.2002 ж
15. Бұл да сонда. Тоймахан қызы Әлияның мақаласынан.
16. Қозыбаев М. «Ақтаңдақтар ақиқаты»., 234-237 беттер
17. «Нәубет» публицистикалық ой-толғаулар. Алматы, 1990 ж. 274-275 беттер
18. Маданов Х. «Сталинның қылмысы қандай?» Лениншіл жас 23.11.88 ж
19. «Зауал»: мақалалар, естеліктер. Құраст.: Б. Қойшыбаев, Алматы 1991 ж. - 69 бет
20. «Нәубет» публицистикалық ой-толғаулар. Алматы.,1990ж. 276-277 беттер
21. «Зауал»: мақалалар, естеліктер. Алматы.,1991 ж. - 78-79 беттер
22. Бұл да сонда , -279 бет
23. Құраст.: Қасенов Ә., Төреханов. «Қызыл қырғын. 37 –де опат болғандар». Алматы, 1994ж. 71 бет
24. «Нәубет» публицистикалық ой-толғаулар. 281 бет
25. Қозыбаев М. «Ақтаңдақтар ақиқаты», 235 бет
26. Бұл да сонда ,- 246 бет
27. «Қазақстан тарихы» 3 том. -720 бет
28. Пірмәнов А., Маданова А. «Қазақ интелегенциясы» Алматы., 1997 ж. 109-110 беттер
29. «Қазақстан тарихы» 3 том. 724 бет
30. Бұл да сонда, 724 бет
31. Бұл да сонда ,725 бет
32. Бұл да сонда ,726 бет
33. А. Какен «Зұлмат жылдардың запыраны», «Астана хабары» газеті. № 64-66, 10 бет
34. Бұл да сонда. Мақаладан үзінді.
35. М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков, «Тарих тағылымы не дейді?». Алматы, 1993 ж.- 81 бет
36. Тоймахан қызы Ә, «Шындықтың беті бүркемеленбейді», «Шымкент келбеті» газеті, 10.05.2002 ж
37. М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков, «Тарих тағылымы не дейді?». Алматы, 1993 ж.- 105 бет
38. «Нәубет» публицистикалық ой-толғаулар. 125-126 беттер
39. Бұл да сонда, 130-131 беттер
40. Бұл да сонда, 134 бет
41. Бұл да сонда, 144 бет
42. М. Тәтімов «Қаралы тізім», «Егемен Қазақстан» газеті 31.05.97 ж
43. Бұл да сонда. Мақаладан үзінді.
44. «Нәубет» публицистикалық ой-толғаулар. - 155 бет
45. «Оңтүстік Қазақстан Облысы Мемлекеттік мұрағаты» (Бұдан былай ОҚО мемлекеттік мұрағаты) 630 – қор тізім, № 9
46. «Нәубет» Публицистиклық ой - толғаулар, 155 бет
47. Бұл да сонда, 155-162 беттер
48. «ОҚО Мемлекеттік мұрағаты» 630 қор. Тізім № 9, 1 іс 1 бет.
49. Бұл да сонда, 630-қор, 11 тізімдеме. 1 -10 іс 1 – 10 беттер.
50. «Нәубет» Публицистиклық ой - толғаулар, 164-165 беттер.
51. «ОҚО мемлекеттік мұрағаты», 630- қор, тізімдеме-5.
52. Әбубәкіров С., Әбубәкірова Г «Алтын діңгек»,. Алматы, 2002ж. 23-бет.
53. «ОҚО мемлекеттік мұрағаты», 630-қор, 9-тізімдеме, 7-іс.
54. Әбубәкіров С.,Әбубәкірова Г, «Алтын діңгек»,. Алматы, 2002ж -35 бет
55. Бұлда сонда, 43-бет
56. «ОҚО мемлекеттік мұрағаты» 630-қор, 3 тіз., 1-3 іс. 7 -8 беттер
57. Бұл да сонда, 630-қор, 3-тіз., 4-6 істер.9 – 10 беттер.
58. Бұл да сонда, 630-қор, 3-тіз., 7-10 істер. 11 – 14 беттер.
59. Тоймахан қызы Ә, «Шындықтың беті бүркемеленбейді», «Шымкент келбеті» газеті, 10.05.2002 ж
60. Бұл да сонда, мақаладан үзінді.
61. «Нәубет», 162 – 165 беттер
62. «Атылып кеткен арыстар», «Заң» газеті 1996 ж 17 шілде.
63. Бұл да сонда, мақаладан үзінді.
64. «ОҚО Мемлекеттік мұрағаты» 630 қор, тізімдеме -5
65. Б. Мустафин «Алғашқылардың бірі», «Ленин туы» № 64 4.04.1990 ж
66. «ОҚО Мемлекеттік мұрағаты» 630 қор 3 –ші тізімдеме 1-10 іс
67. Б. Серкебаев «Ардагер азамат», «Қазақ әдебиеті» 17 ноябрь 1967 ж
68. Тоймахан қызы Ә, «Шындықтың беті бүркемеленбейді», «Шымкент келбеті» газеті, 10.05.2002 ж
69. «Нәубет», 119 бет
70. Бұл да сонда, 119-120 беттер
71. Бұл да сонда , 303 бет
72. Н. Бегалыұлы «Қан жүректі қайғылым» Ордабасы., 2006 ж.- 4 бет
73. Бұл да сонда, 5-бет.
ХХ ғасырдың 30 жылдарындағы Оңтүстік өлке зиялыларының тарихы
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І – тарау. ХХ ғасырдың 30 жылдарындағы Оңтүстік өлкенің әлеуметтік,
қоғамдық және саяси жағдайы
1.1. Отызыншы жылдардың
ойраны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2. Сталиндік зұлматтың оңтүстік өңірге тигізген
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. .16
ІІ – тарау. ХХ ғасырдың 30 жылдарындағы оңтүстік өлке зиялыларының
тарихы
2.1. Зұлмат жылдарындағы зиялылардың саяси
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2. Сабыр Айтхожин, Сафарбеков Садықбек, Сандыбаев
Әбубәкір, Әбілқайыр Досов, Садықбеков
Сұлтанбек ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .32
2.3. Атылып кеткен
арыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... .56
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі
Өткен күннің өзекжарды ащы шындығы қаншалық қасіретті
болғанымен оны білуіміз, тұтас болмыс-бітімімізбен ұғынуымыз, ұғына
отырып болашақта басшылыққа алуымыз, сол қасірет-қайғыдан арылуымызға
көмектесуімен бірге оның қайталанбауына да ерекше орын алады.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары КСРО-да ғалымдар әкімшілік-тоталитарлық
жүйе деп ат қойып, айдар таққан жүйе қалыптасты. Атының өзі
бесіктегі баланы шошытар бұл не қылған жүйе, оның жеңісі мен
жетістігі, кемшілігі мен қасіреті қандай болды деген сұрақтарға
талай жылдардан бері ғалымдар жауап іздеуде.
Халқымыздың басынан өткен ауыр күндердің шынайы себеп-салдарын
дұрыс ұғыну үшін екі мәселеге басты назар аударуымыз қажет.
Біріншіден, тұтас мемлекет бойынша қалыптасқан тоталитарлық
жүйенің қыр-сырларын ашып алуымыз керек.
Екіншіден, метрополияда орнаған тоталитарлық биліктің отарлық
өлкедегі саясатының ерекшелігін зерделеуіміз қажет.
Бұдан туындайтын қорытынды, Әсіресе ХХ ғасырда Қазақстан
тоталитарлық және отарлық езгіде болып екі жақты қаланғандығы .[1]
Тарихи тәжірибенің көрсеткеніндей, күрт әлеуметтік өзгерістер
кезеңдерінде зиялылар әрқашанда едәуір белсенділігімен, дербес
бастамашылығымен ерекшеленіп отырды. Әлеуметтік, интеллектуалдық және
адамгершілік сезімдегі зиялылар қоғамдағы жеке адамның жағдайы
туралы, оның санаға қатынасы туралы мәселені көтереді [2].
ХХ ғасырдың 30 жылдары оңтүстігімізді түлеткен қазақ зиялыларының
- өжет өрендеріміздің, қажымас күрескерлеріміз бен қарымды
қаламгерлеріміздің қоғамдық қызметі, әлеуметтік орны, саяси тарихы,
сонымен қатар 30 жж. жауыздыққа тап болып, қиястықтың қырына
ілініп, қиянаттың құрбандары болғандығы диплом жұмысымның
өзектілігіне айналып отыр.
Диплом жұмысының тарихнамасы мен дерек көздері
20-30 жылдар тарихынан шынайы да ақиқат деректер беретін
большевиктік партия мен кеңес өкіметі органдарында сол жылдары
жауапты қызмет атқарған Т.Рысқұловтың, Л.Мирзоянның, О.Исаевтың
Мәскеудегі И.Сталинның және В. Молотовтың аттарына жазған және өзара
жазысқан хаттарының, сондай-ақ тарихымызда бесеудің хаты деген
атпен мәлім болған Ғ.Мүсіреповтың, М.Ғатаулинның, М.Дәулетқалиевтың,
Е.Алтынбековтың, Қ.Қуанышевтың Ф. Голощекинге жазған хатының және
Ғ.Исқақовтың, І.Қабыловтың, Ж.Арыстановтың, Б.Айбасовтың, Ғ.Тоғжановтың,
О.Жандосовтың И.Сталинге және Л.Мирзоянға жазған хатының қазақ
шаруаларының жаппай босқыншылыққа ұшырау және аштан қырылу
себептерін дәлірек анықтауға көмектесіп қана қоймай, осы жылдардағы
демографиялық көлемді анықтауға қажетті сандық мәліметтер де
беретінін ерекше атап көрсеткен жөн. (Қараңыз: Ерназаров Е. Оседание в
Казахстане. Москва – А – Ата, 1931; М.Кахиани. О задачах партийной работы.
А – Ата – Москва. 1932; Курамысов И. На путях социалистического
переустройства Казахского аула. Алма-Ата, 1931 және т.б. Сондай-ақ
қараңыз:Қазақ қалай аштыққа ұшырады? (Қасіретті жылдар хаттары) Алматы,
1991.)
Архив қойнауларында еліміздің тарихына қатысты, 30жылдары
оңтүстік өлкеде қызмет еткен жоғарғы партиялық және мемлекеттік
қызметкерлердің хаттары, өмірбаяндары, саяси қызметтері жайлы жеке
іс-құжаттары Оңтүстік Қазақстан облыстық мемлекеттік мұрағаттың қорында
толық сақтаулы. (Қараңыз: Оңтүстік Қазақстан облыстық мемлекеттік
архиві: 630-қор, 3-тізбе, 12-іс;4-тізімдеме, 1-4-іс; 9-тізбе, 1-іс; 10-
тізбе, 1-14-істер; 11-тізбе, жалпы 37-іс, оның ішінде 40 құжат). Бұл
құжаттардан диплом жұмысына негіз болып отырған 30 жж. оңтүстік
өлкеде зиялылардың қатарынан жанып шыққан аяулы боздақтарымыз:
С.Айтхожин; С.Сафарбеков; Б.Елеукенов; Қ.Күлетов; Ә.Сандыбаев сынды
тұлғалардың өмірлері мен жеке қызметі жайлы мол әрі толыққанды
мәлімет аламыз.
Сондай-ақ әкімшіл-әміршіл тоталитарлық жүйенің құрбаны,
оңтүстігіміздің 1937 жылғы Шымкент қалалық КП(б)К-ның бірінші хатшысы
Әбілхайыр Досовтың өмірі, саяси қызметі де диплом жұмысына арқау
болды. (Қараңыз: Шымкент өңірлік мемлекеттік архиві: 2274-қор, 3- тізбе,
7-іс, 1-19 беттер).
Әкімшіл-әміршіл тоталитарлық жүйе жағдайында бұл құжаттарды
жарыққа шығаруға тыйым салынғандықтан бұларды қазіргі кезде ғылыми
айналымға қосу тарихи шындықты толық аша түсуге қызмет етеді.
30 жылдардың ауыртпалықты кезінде бастан кешкен адамдар
естеліктерінің тарих үшін деректік маңызы өлшеусіз зор. 1932 жылғы
нәубетке 60 жыл толуына орай бұл естеліктердің біразы Ұлы нәубет
құрбандарын еске алу күні қарсаңында жарияланды. (Қараңыз: Қан
жүректі қайғылым Ордабасы 2006 ж. Н. Бегалыұлы. С. Әбубәкіров, Г
Әбубікірова Алтын діңгек Қазақпарат. Алматы., 2002 ж. Нәубет -:
публицистикалық ой-толғамдар. – Алматы, 1990 ж. Зауал - мақалалар,
естеліктер – Алматы, 1991 ж. Жоқтау (восспоминания детей
репрессированных казахстанцев) – Алматы, 1998 ж. Сондай-ақ Армиял
Тасымбеков Жан дауысы. Алжир архипелагы - Алматы, 1994 ж.)
Осыған байланысты әсіресе Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік
ұлттық университетінің тарих факультетінің студенттерінің 32-нің
зұлматы тарихи экспедициясы мүшелерінің ел аралап куәгерлер
естеліктерін жазып алып, оларды баспасөз бетінде жариялағанын айта
кету керек.( Қараңыз: Егемен Қазақстан, 1992 ж. 23 маусым, 30 мамыр.
Сондай-ақ: Жалын, 1991 ж. №1-93-107 беттер; Қазақстан әйелдері – 1992 ж.
№4-10 беттер. Егемен Қазақстан – 1992 ж. 10 қазан.)
Сонымен қатар негізінен партиялық аппаратқа және тек БК(б)П
мүшелеріне арналып шығарылған деректік материалдарды айтпай кетуге
болмайды. (Қараңыз: Важнейшие решения Казкрайкома ВКП(б) за 1933 год.
Алма-Ата, 1933; Материалы к отчету Казкрайкома ҮІІІ Казахстанкой
конференции ВКП (б), Алма-Ата, 1934 және т.б.). Бұл еңбектер
коммунистік бюрократияның күнделікті саяси ұйымдастыру және үгіт-
насихат жұмыстарына көмек көрсету үшін жарыққа шыққан болатын 30
жылдарға қатысты мол деректерді біз БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің
баспасөз органдары Еңбекші қазақ, Советская степь, (1932 жылдан
Казахстанская правда) Большевик Казахстана, Қызыл Қазақстан және
т.б. партия ұйымдарының органдарынан ала аламыз. Әрине, коммунистік
идея үстемдігі жағдайында бұлардағы материалдар тарихи шындықты
біржақты ашып жазғанын ұмытуға болмайды.
Сонымен, 30-жылдардағы оңтүстік өлке зиялыларының тарихына
байланысты Қазақстан тарихнамасы осы кезеңнің тарихын талдап
қорытатын монографиялық зерттеулерден де, сондай-ақ мәселенің
жекелеген проблемаларын зерттеген ғылыми еңбектерден де құралақан
емес.
Қазіргі тарих ғылымының даму деңгейінде мәселенің тарихнамасын
және деректік негіздерін ашып көрсететін еңбектерге де зәрулік бар.
Бұл міндеттерді орындау, қазақ зиялыларының күрделі тарихын терең
де жан-жақты зерттейтін жаңа сүбелі ғылыми зерттеулер беру
Қазақстан тарихшыларының қоғам алдындағы қасиетті борышы. [3].
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері
Қазіргі таңда 30 жылдардағы зұлымдықтың бетпердесі сыпырылып,
әлеуметтік әділеттілік орнап жатқан кезде, сол сұмдықтың сыры неде,
мезгілсіз мерт болған, арманда кеткен аяулы адамдарымыздың обалы
кімнің мойнында, олардың көздерінің жаламен жойылуына кім кінәлі
деген сұраулар әркімнің көкейіне келіп, жауап күтілуде. Міндетті
түрде бұл сұраққа жауап берілуі керек.
Сол себепті де диплом жұмысын жазу барысында алға мынадай
мақсат қойылды: ХХғасырдың 30 жылдары оңтүстік өңірімізде орын алған
қудалау саясатының зардаптарының мәнін ашып көрсету, қуғын-сүргінге
ұшыраған оңтүстік өлке зиялыларының тарихымен етене танысу, бұл
нәубет жылдардың ақтандақ беттерін зерттеп жария ету.
Осы мақсаттарға орай мынадай міндеттер алға қойылды:
- Қазақ зиялылары мен аяулы боздақтардың жазаға ұшырау себебіне
талдау жасау;
- ХХ ғасырдың 30 жылдары оңтүстік өлке зиялыларының саяси
қызметімен танысу;
- Құрбан болған азаматтарымыз жайлы бүркемеленген шындықты
ашу;
- Жеке басқа табынушылықтың мәнін ашу;
- ХХ ғасырдың 30 жылдары оңтүстік өлкедегі сталинизмнің құрбаны
болғандардың, жазаға ұшырағандардың толық тізімін ұсыну.
І – тарау. ХХ ғасырдың 30 жылдарындағы Оңтүстік өлкенің әлеуметтік,
қоғамдық және саяси жағдайы
1.1. Отызыншы жылдардың ойраны
Азамат соғысынан соң қазақ өлкесінің экономикасы өте ауыр
жағдайда қалды. 1918-1920 жылдарда халық шаруашылығын басқарудың
әскери-әкімшілік әдістері енгізілді. Үкіметтің экономикалық саясатының
негізгі құралы өнім салғырты, яғни ауылшаруашылығы өнімінің артығы
армия мен қалалардың пролетарлық тұрғындарының қажеті үшін жинап
алу болды. Экономикалық дамудың табиға заңдылықтарын ескерместен
шексіз әкімшіліктендіру ауылшаруашылығына нағыз апат әкелді.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында Қазақстанда Кеңес үкіметін орнату,
білім беру, ғылымға көңіл бөлумен қатар халықты қолдан құрту процесі қатар
жүрді. Сөз жүзіндегі автонмияны және өз тағдырына ие болу құқығын
иемденгенімен іс жүзінде қазақ халқы өте қатал геноцид пен аштыққа
ұшырады. Коммунистік партия бақыт, бостандық, теңдік туралы
ұрандармен бүркемелеп, Кеңестер Одағында тоталитарлық режим құрды.
Ал Қазақстанды шикізат өндіру және туыстас халықтардың жер
аударылатын зонасына айналдыра бастады.
Кеңес режимі жеңіске жеткеннен кейін Қазақстан Ресей үкіметінің
әлеуметтік-экономикалық тәжірибе жасайтын аренасына айналды. Тәжірибе
бойынша артта қалған жартылай көшпенді ел алдыңғы қатарлы
социалистік елге бірден айналу керек болды. Оның өзінде Ресейдің
өзі еуропалық халықтарды қуып жетуі тиіс болды, яғни экономикасының
еуропалық үлгісіне дамыған индустрия мен жыртпалы егін
шаруашылығына көшуі керек болды. Ал халықтың мәдени ерекшеліктері,
экологиялық жағдайы мүлдем ескерілген жоқ.
Шаруалар қозғалысының көлемінен қорыққан үкімет 1921 жылы
наурыз айында экономиканы либералдандырады. Бұл кезде азамат соғысы
аяқтаған уақыт, сондықтан салғырт салығы салық салығына
ауыстырылады. Өнім өндірушілер өз тауарларының артығын базарда
сатуға құқық алды. Бұл жағдай ауылшаруашылығының біраз тепе-теңдікке
келуіне әкелді. 1925 жылы егін салынатын алқап 3 миллион гектарға
өсті. 20 жылдамен салыстырғанда 30 жылдары мал басы 2 есеге
артты, 20 жылдары қазақтарға Ертіс пен Орал өзендерінің ұзына
бойындағы 10 шақырымдық жер қайтарылды. Өндіріс пен транспортта
ауыр жағдай сақталды және жеңіл тамақ өндіріс біраз көтерілді.
Оңтүстікте экономиканың біраз либералдандырылғанына қарамастан
саяси өмірде жеке басқа табыну басталып, коммунистік партия
мемлекеттік билікті тұтас қолына алды. Оның үстіне автономия
жарияланғанымен, Қазақстан шынайы билігін өзі иемдене алған жоқ.
Кәсіпорындармен темір жолдың үлкен бір бөлігі Мәскеудің қолында
қалды. Демократиялық емес сайлау билік басына қазақтарды үлкен
сұрыптаудан өткізіп, санаулы адамдарын ғана жіберді.
Түркістан АССР-інің құрамына кірген оңтүстік облыстарды жағдай
тіпті қиын болды. Қазақ коммунистерінің біртұтас Түрік республикасын
және түрік халықтарының коммунистік партиясын құру туралы әрекетіне
Мәскеу араласты. Жергілікті партия органдарының Түрік республикасы
және оның партиясы туралы шешімдері жойылды. Өлкелік комитет
таратылды, осылайша 20 жылдардың орта шенінен орын алған
тоталитарлық жүйе 30 жылдары нығая түсті.
Халқымыздың басынан өткен ауыр күндердің шынайы себеп-салдарын
дұрыс ұғынуымыз үшін екі мәселеге басты назар аударуымыз қажет.
Біріншіден, тұтас мемлекет бойынша қалыптасқан тоталитарлық жүйенің
қыр-сырларын ашып алуымыз керек. Екіншіден, метрополияда орнаған
тоталитарлық биліктің отарлық өлкедегі саясатының ерекшелігін
зерделеуіміз қажет. Бұдан туындайтын қорытынды, Қазақстан әсіресе ХХ
ғасырда тоталитарлық және отарлық езгіде болып екі жақты
қаланғандығы.
Қазақстан халқының ХХ ғасырдың 30 жылдары басынан кешкен
қайғылы қанды оқиғалар адамзатқа қарсы жасалған ауыр қылмыстардың
қатарынан орын алады. Осы жылдарда қазақ халқының тең жартысы жер
бетінен жойылып кетті. Жері кеңейген Кеңес үкіметі қазақтардан басып
алған аумақтарды КСРО-ның басқа өлкесінен репрессияға ұшырағандарды
жер аудару орнына айналдырды. Бұл өз кезегінде қазақ халқының
демографиялық, саяси, әлеуметтік, мәдени, т.б. даму бағытына кері
ықпал еткен жаңа зебалаң болып шықты.
1928-30 жылдары Қазақстанда, әсіресе, оның астықты оңтүстік
аудандарында егін шықпай қалды. Ал 30 жылғы қыста даланы жұт
жайлады. Жұт жылғы күз бен қысқа астық тапсыру жоспары 11,5
миллион центнер болып белгіленген еді, мұның өзі шаруа
қожалықтарының нақты мүмкіндіктерінен үштен бір бөлікке дерлік
артық болатын. Оның үстіне, тапсырылатын астықты жинаудың төтенше
шаралары алғашқы күндерден-ақ республикадағы жағдайды ушықтырып алды.
Деревнялар мен ауылдарға өлкелік және округтік органдардан әсіре
қатал нұсқаулар мен праволар берілген 4812 уәкіл жіберілді. Өрескел
іс-қимыл бұлардың жұмысының негізгі өзегіне айналды. Басты соққы
кулактар мен байларға берілуі керек еді. Бірақ жағдайды нашар
білетін уәкілдер көп ретте орташаларды, кейде тіпті кедей-кепшікті
соғып жатты [4].
Әкімшілік шаралар экономикалық тиімділік бере қоймады.
Жазаланған 31421 бай мен кулактар 631 мың пұт астық және 53400
мал алынды, мұның өзі астық дайындау жоспарының бар-жоғы бір
процентке жуығы және ет дайындаудың 3,5 проценті еді. Солай болса
да ВКП(б) Қазақ өлкелік комитеті 1930 жылға астық дайындау
жоспарын 84,3 процентке, ал ет дайындауды ірі қара бойынша 3 есе
ұлғайту мүмкін болғаны жөнінде рапорт берді.
Астық дайындау жөніндегі негізгі салмақ орташалар мен
кедейлерге түскені белгілі. Және олардың көбісінің астығы соңғы
түйір дәнге дейін сыпырып алынды. Астық тапсырудың міндетті жоспары
мүлдем егін салмайтын көшпелі қазақ қожалықтарына да берілді. Олар
Қазақстанмен көршілес аудандардан астық сатып алуға мәжбүр болды.
Бұдан кейінгі жылдары Жағдай бұрынғыдан да қиындай түсті [5].
Жалпы демографиялық жағдайдан, сол кездегі халық санынан
бастайық. Ең сенімді деген деректерді 1926 және 1939 жылдардағы
санақтар береді. 1936 жылғы санақ бойынша Қазақстанның халқы 6
млн.62 мың 910 адам, оның 3 млн. 496 мың 136-сы қазақтар болған,
ал 1939 жылғы санақ бойынша республикада 6 млн. 93 мың 507 адам
тұрған, оның 2 млн. 315 мың 532-сі қазақтар. Мұнда екі жәйт – екі
санақ арасында халықтың жалпы санының тұрақтылығы және қазақ
халқының 1 млн. 181 мың адамға күрт қысқаруы өзіне назар аудартады
[6].
Егер халық санының күрт кемуі 1932-93 жж. қысқа тап келетінін
ескерсек, нәубеттің онжылдықтың орта шенінде шырқау шетіне
жеткенін аңғару қиын емес. Мұның өзі есептеулерді едәуір жеңілдетті.
Бірақ талдауымыз неғұрлым дәлірек болу үшін уақытпен қатар
кеңістікті де ескеру қажет, яғни Қазақ АКСР-ның әкімшілік
территориялық шекарасына жіті назар аударған жөн [7].
1926 жылғы санақ бойынша Қазақ АКСР-інің территориясында
(Қарақалпақ автономиялық облысын еске алғанда) 3,628 мың жергілікті
ұлт өкілі тұрған. 12 жылдан кейін 1939 жылы байырғы халықтың
шығыны 1,321 мың адам деп көрсетілген, яғни 36,7 проценті
қырғынға ұшыраған [8].
Коллективтендірудегі жеделдету де өз зиянын тигізбей қалған
жоқ. Қазақстанда аталмыш шара тұрғылықты халықтардың ғасырлар бойы
қалыптасқан өмірін өзгертумен тығыз байланысты болды. Сондықтан
колллективтендірудің зардаптары мұнда ауыр және күйзелісті жағдайда
өтті. Академик М. Қозыбаевтың есебі бойынша 1931-33 жылдардың
зардаптарының салдарынан қайтқан адамдардың саны 1750 мың болса, жүз
мыңнан астам адам көршілес республикалар мен шетелдерге кетті [9].
1935 жылы Ленинград, Москва және басқ да кейбір қалаларда
таптық жағынан жат элементтерді жер аударып, қуғын-сүргін науқаны
басталды.
1937-38 жылдары 5-7 миллиондай адам жаппай қуғын-сүргіннің
құрбандары болды. Бұлардың 1 миллиондайы партия мүшелері еді. Ал
олардың 80 проценттейі революцияға дейін партияға өткен
комммунистер және басым көпшілігі Совет өкіметі кезінде қызметі
жоғарылатылған партиялық-мемлекеттік және шаруашылық активі,
әскербасылар, интеллегенция өкілдері-тін. 1937-38 жылдары
тұтқындалғандардың 1 миллиондайы ату жазасына кесілді, қалғандары
лагерьлерге жіберілді. Бұл адамдардың ақталу бақытына тірі
жеткендері санаулы.
1937 жылдан басталған заңсыз қудалау, жазалау көп адамдарды
алып кетті. Сол кезде республикада 200-ден астам аудан бар екен,
кейбір ауданның басшыларынан бастап, машинисткасына дейін үш рет
жазаланыпты. Республика орталығында Нарком болғандардың аман қалғаны
жоқ шығар.
Репрессияға ұшыраған адамдардың 398 тізіміне ең қатаң жаза
қолдануға рұқсат етіп, Сталиннің жеке өзі қол қойған. Ал бұл
тізімдердің әрқайсысында жүздеген фамилия болған [10].
Біздің қолда бар деректерге қарағанда, науқан құрбандарының 200
мыңы шетелдерге – Қытайға, Монғолияға, Ауғанстанға, Иранға және
түркияға ауып кеткен. Қазақтардың көршілес аймақтарға, апат
жылдарының аласапыранында шекаралас территорияларға зор ауқымды
шұбырғанын 1926 және 1939 жылғы санақтардың материалдары даусыз
айғақтайды. Егер 1926 жылы көршілес республикаларда 314 мың қазақ
тұрып жатса, 1939 жылғы санақта – 194 мың екені көрсетілген. Яғни,
453 мың адам бұл кезеңде ауып кеткен. 1926-1939 жылдары
шұбырындылардың есебінен қазақтардың саны Ресейде – 2,3 есе, Өзбекстанда
– 1,7 есе, Түркіменстанда – 6 есе, Тәжікстанда- 7 есе, Қырғызстанда – 10
есе өсті [11].
1933 жылы Голощекин босатылып, орнына көрнекті қайраткер
Л.И.Мирзоян келгеннен кейін шұбырындыларды қайталау хақында бірталай
жұмыс тындырылды. Бірақ, 1939 жылы жапон тыңшылары немесе ұлтшыл
фамилистер сияқты жаман ат тағу кең ет ек алған соң бұл бағыттағы
күш-жігердің сағы сынды.
Алапат апат-жұт Қазақстанда демографиялық процестердің қалыпты
арнасын бұзумен қатар қазақ халқының қазіргі жыныстық жас
ерекшеліктері құрылымында өшпес із қалдырды. Өйткені 1930-34 жылдары
туылған ұрпақтардың қатары тым сирек екені бүгінде күллі
жұртшылыққа белгілі. Егжей-тегжейлі түрде тәптіштелген демографиялық
талдау барысында кейбір әдеттен тыс құбылыстардың сырт көзге
елеусіз ерекшеліктерін аңғаруға болады. 1969 жылғы санақтан бұл
ұрпақтың ішінде ерлердің саны басым екені анықталды. (1000 әйелге –
1092 еркек).
Жаппай қуғын-сүргін жүргізу үшін құқықтық негізде ойластырылды.
РСФСР қылмыстық кодексінің контрреволюциялық қылмыстың нақты 17
түрінің 12-сіне жазаның ең ауыр түрін – ату жазасын беру
қарастырылған. 1934 жылдан бастап қылмыстық заңдарға бірінен кейін
бірі өзгерістер енгізіле бастады. Нәтижесінде кеңес өкіметіне қарсы
террорлық ұйымдар мен террорлық актілер туралы істерді жүргізуге он
күннен аспайтын уақыт белгіленді.
1937 жылы НКВД (ІІХК) органдарына тұтқындалғандарға күш қолдану
шараларын жүзеге асырылуға рұқсат етілді; үкісге қарсылық жасауға
мүмкіндік берілмеді, сөйтіп өлім жазасын кескен үкімдер шұғыл жүзеге
асырылатын болды. КСРО НКВД (ІІХК)-сінің құрылымдық жүйесі, кадр
құрамы қайта қаралып, ерекше мәжіліс, үштік, кейіннен екілік
қызметтерін атқаратын соттан тыс органдар құрылды.
1937-38 жылдардағы сұрапыл дауылдың алғашқы хабаршысы – ВКП(б)ОК-
нің барлық партия ұйымдарына жолдаған жауды танып білуде
білімсіздік пен қырағылықтың жоқтығы жөніндегі кемшіліктерді анықтау
мен оны жою туралы талапты шегіне жеткізу туралы 1936 жылы 29
шілдеде жолдаған жабық хаты еді. Бұл құжатта бұрын Қазақстанда
жұмыс істеп кеткен Рейнгольд пен Мрачковский контрреволюциялық
жұмыстардың белсенді ұйымдастырушылары ретінде аталып өтіледі. Бұл өз
тарапынан алғанда ВКП Қазақ өлкелік комитетінің (1937 жылдың
маусымынанҚазақстан КП (б) – басшыларына басқа республикаларға
қарағанда халық жауларын әшкерелеу жөніндегі науқанға аз қатысып
отырсыңдар деген емеурінімен дем беру еді.
Аталған хатқа байланысты ВКП(б) Қазақ өлкелік комитетінің
бюросы екі рет жиналды: 5 тамызда және 1 қарашадағы мәжілістерде
хатты талқылау қорытындысы жөніндегі бұрыштамада көңіл көншітерлік
мынадай сандар пайда болды: 43- контрреволюционер зиновьевшілер
әшкереленіп, партиядан шығарылды.
1937 жылы тамызда-ақ КП(б) КОК-ның пленумы жоғарыда аталған
ақпан-наурыздағы пленумның шешімдерін орындау қорытындыларын талдап
жатқанда, Қазақстан НКВД-сы зиянкес, шпион, диверсанттарды
әшкерелеудегі қол жеткен табыстар туралы алақай-рапорттар беріп
жатты. Жоғарыда, партия билігінде отырған азаматтардың ұлтшыл-
фашист екендігі анықталса, кәсіпорын, өндіріс орындарының басшылары
зиянкестіктері үшін ұсталып, абақтыға жабыла бастады [12].
Нәубет шалған жылдардың оқиғаларын тарихшылар қателіктердің,
асыра сілтеудің салдары деп негіздейді. Ал, іс жүзінде олай емес.
Мұның өзі заңды құбылыс болатын. Өйткені, ол кезде өмір сүрген
жүйенің әдіс-тәсілдері бұл оқиғаларды өз табиғатынан туындатты. Яғни
қателіктер мен асыра сілтеулер қоғамдық құбылыстың Сталиндік
үлгісінің объективті болмысының көріністері. Сонда да кейбіреулер
басшылар неге оқиғалардың алдын алуға тырыспады деп сұрауы мүмкін .
Өйткені күні бүгінге дейін Сталин мен оның маңайындағылар, сары
даланы сапырған алапат апаттың ауқымы жөнінде білген жоқ деп
пайымдаушылар әлі де баршылық! [13].
Отызыншы жылдардың басындағы қайғылы кезеңге тарихи шалуды
қорытындылай отырып, мына жайды атап көрсеткіміз келеді: өткендегі
қателердің құны қандайлық ащы да ауқымды болсын, оларды объективті
түрде зерттеу керек.
Отызыншы жылдардың ойраны хақында ондаған, тіпті жүздеген
материал оқыдым. Бір ғажабы – қанша оқысам да, қанша қадалып
ізденсем да – қуғын көрген, қамауға алынған бір де бір дәлдүріш,
ақымақты кездестіре алмадым. Керісінше, асыл азамат, аяулы аруларды
аяусыз аластау кезінде әлгіндей дәлдүріштердің бәрі Сталиннің
жандайшап жендеттеріне айналған. Өкінішке орай, олардың көбі тиісті
жазаларын алмады. Талантты тұлғаларды таптап, жаныштауды кімдерге
тапсыруды Сталин өте жақсы білген. Ондай безбүйрек, ондай тасбауыр
тасырларға қарсы тұру қай заманда оңай болған?! Басқаларды былай
қойғанда әділетке, ақиқатқа жаны ашыған, қолдарында әжептеуір
биліктері бар НКВД-ның жиырма мың адамы зорлық зомбылықтың құрбаны
болып кеткен. Сонда басқа бишаралар не істеп жарытпақ!
1. 2. Сталиндік зұлматтың оңтүстік өңірге тигізген әсері
30 жылдардың басында-ақ күллі кеңес империясын үрей билеп,
әлемдегі ең үлкен державаның бас көтерер азаматтары сталиндік
репрессияның құрбаны болды. Мұндай террор қазақ жерінде 1926 жылдан
басталып, Ж.Аймауытов сияқты боздақтар 1929 жылдың өзінде-ақ ату
жазасына кесілді. Ақ пен қызылдың қырғынынан енді ғана ес жинап,
оң мен солын танып, өркениетті елдер кешіне ілесіп келе жатқанұлы
қазақ халқының сүт бетіне шығар қаймағы 1937 жылғы қуғын-сүргін
кезінде қалқып алынды [14].
Жаппай қуғын-сүргін әрекеттерін жүзеге асыру барысында
социалистік қоғамды ыңғайлату шаралары бойынша класстық күресті
күшейту туралы Сталиннің тұжырымдамасы негізге алынды. Бұл
тұжырымдама негізінде нақты жауларды іздеп табу қолға алынды,
жауларды халық пен парияға жат элементтердің арасынан іздеу
керек болды. Бұл элементтер ең алдымен партияның өз ішінен, зиялы
қауым қатарынан және ел азаматтарының басқаша ойлайтындарының
арасынан іздестірілді.
Қоғамдық санаға әсер ету механизмі әзірленді. 30 жылдардың
басында Маркс, Энгельс, Ленин идеяларын догматизациялау процесі
аяқталып, Сталиннің жеке басына табыну басталды [15].
Ұлы Қазақ социалистік революциясының туында Бейбітшілік,
Бостандық, Теңдік, Жер, Әділдік сияқты гуманистік ұрандар
жазылып қана қойған жоқ, іс жүзіне асырыла бастады. Алайда,
В.И.Ленин социализм принциптерін қалыптастырып, ой-арманын бір ізге
салып үлгермей кетті. Оның мұрагері болып партия басшылығында
қалған И.В.Сталин теорияда саяздық көрсетті, іс жүзінде революциялық
шыдамсыздыққа салынды, таққа, баққа талас барысында білім емес
білек жұмсады. Әділ ел ағасы, халық ағасы болу қолынан келмей қара
күшке айналды. Ұлы идея үшін сан ғасыр күрескен халық белшесінен
қанға малынды, Ленин ілімі бұрмаланып, социализм құру ісі тығырыққа
тірелді.
Сталинизмнің қасіреті - бір халықтың басына түскен іс емес, ол
бүкіл дүниежүзілік коммунистік қозғалыстың, барша кеңес халқының
басына түскен ауыр қасірет.
Сталиннің тұжырымы Қазақстан партия ұйымы үшін, қазақ сахарасы
үшін қасірет әкелгендігін мойындауымыз керек. 1925 жылы 12
қыркүйекте Қызылордаға келіп, Қазақ өлкелік партия комитетінің
бірінші хатшылығына отырған Ф.И.Голощекин өзінің теориялық
тұжырымын басшылыққа алды.
Сталин өзінің ұлт мәселесіне арнаған еңбектерінде 65 млн.
орыс емес халықтардың 25 млн-ға жуығы түрік халықтары екендігін,
олардың тарихи дамуында, әдет-ғұрпында, мәдениетінде өзіндік
өзгешеліктері бар екендігін талай рет орынды көрсеткен-ді. РК(б)П-ның
Х съезінде Азық-түлік комиссариатын Қазақстанда шошқа етін даярлауға
салық салғанын, ал мұсылмандар болса, шошқа өсірмейтінін әділ
сынаған-ды. Сталин сөз жүзінде әділ айтты. Ал іс жүзінде алайықшы.
Кеңес үкіметі көшпелі халықты отырықшылыққа көшіру саясатын жүргізді
[16].
Халықтар мен замандардың ұлы көсемінің кез-келген ой-пікірі
партия мен халық үшін заң болып, іс-әрекетте басшылыққа алынды.
Партияның шешімдеріне көсемнің сөзі арқау болды. Партияның органы
болып саналатын газеттер бұл шешімдерді еш өзгеріссіз басып
шығарып, оларды түсіндіріп, құлаққа құюға тырысатын. Сталиннің
нұсқаулары өз атынан берілуге мүмкін болмаған жағдайда, газеттерде
халық үні ретінде мақала болып басылып шығатын. Газеттерде
сыналғаннан кейін, ұйымдық мәселелер көтеріліп, қуғындау басталатын.
Мерзімдік баспасөздің куәландыруына қарағанда, комсомол жастардың
69 проценті жеке адамға табыну мен Сталиннің өзі саналы түрде
жүзеге асырған қиямет-қайым хақында алаңсыз қопара жазуды қаласа,
18 проценті мұндай әшкере мақалалар социалистік қоғам идеалына
кәдімгідей сенімсіздік тудырады деп есептейді екен. Ал аға буынның
басым көпшілігі кейбір жерлерде тіпті түгелге жуық, халықтар
көсеміне шаң жуытқысы келмейді. Негізінен, 30 жылдардан басталып,
50 жылдардың бас кезіне шейін үздік создық жалғасып келген қанды
қасапқа Сталиннің өзі емес, оның айналасы кінәлі дегісі келетіндер
әлі күнге аз емес.
Отызыншы жылдары оқыс бас көтерген нағілет нәубетке тек қана
Ягода, Ежов, Берия, Абакумов, Мехмес, Вышинский, Ульрих, Каганович,
Шкиратов... сияқтылар ғана кінәлі, олардың не істеп, не қойғанынан
Сталин мүлдем хабарсыз болды деу тіптен ақылға сыймайды [17].
Фактілерге сүйенсек, репрессияға ұшыраған адамдардың 398
тізіміне ең қатал жаза қолдануға рұқсат етіп, Сталиннің жеке өзі
қол қойған. (Х.Маданов. Ст-ң қылм. қандай? [18].
Бұл деген Сталиннің нәубеттен бейхабар қалуы мүмкін емес. Ал
бұл тізімдердің әрқайсысында жүздеген фамилия болған.
Иә, тарихи тарихымыздың қара беттері саналып отырған 37-38
жылдардағы репрессияға кім кінәлі? Көбіміз бұған Сталин және оның
айтқанын орындап, абырой таппақ болған жандайшаптары кінәлі деп
жатырмыз. Сөз жоқ, олар кінәлі. Өйткені өз билігін баянды етіп,
тұғырдан түспеу үшін тайталасады-ау, иық тірестіреді-ау дегендерді
жолдан алу саясатын жүргізген, осы ниетпен қуғын-сүргінді хал-ахуал
туғызып, қайраткерлердің бәрін дерлік жау көрген солар. Жаудан
сақ болайық, жауды ымырсыз әшкерелейік деп ұран тастаған, нұсқау
берген солар [19].
Дружба народов журналының қызметкері Эдуард Белотовтың жинаған
материалына қарағанда, 30 жылдары ұзын-ырғасы мыңнан артық ақын-
жазушы жаппай апат болып, соншалықты әдебиетші айдаудың азабын
шеккенге ұқсайды. Қаза тапқан сол бір мың жазушының жеті жүзге
жуығы одақтық және автономиялық республикалардан болса керек.
Жиырмасыншы-отызыншы жылдардағы әдеби процеске белсене араласқан
украин жазушыларының бес жүздейі репрессияға ұшыраған.
Атылғаны бар, азаптан өлгені бар – сол мыңдаған жазушының
қудалануына, қамалуына себеп болған, қажетті документтерге қол
қойған әзәзіл әдебиетшілер де жоқ емес. Сондай қиямет-қайым
аласапыран заманды басынан кешкен қасіретті қаламгердің бірі
Александр Александрович Фадеев. 1956 жылы 13 май күні өзін-өзі
атып өлтірді. Партияның жиырмасыншы съезінен кейін мезгілсіз қаза
тапты демесек, ол да сол отызыншы жылдардың құрбаны еді!
Кейбір әріптестерінің жер аударылуына амалсыз келісім берген
кіріптар басшы, бірақ арлы азамат өз ожданы алдында өзіне өзі
үкім шығарды.
Ешқандай мемлекеттік мәселе шешпейтін, әкімшіліктен әбден аулақ
ақын-жазушылардың хал-жағдайлары осындай болғанда, ел басқарып жүрген
партия –совет қайраткерлерінің күндері қандай болды?!
1924-25 жылдары Саяси Бюроның құрамына кірген жеті
революционерден 30 жылдардың басында Сталиннің өзінен басқа бір
адам қалмаған. Бұл сол кездері Сталин және оның жандайшап
мүридтері саяси және мемлекеттік төңкеріс жас ап, Лениндік бағыттағы
жаза революционер-коммунистерден мүлдем бөлініп үлгерді деген сөз.
Ол тұстары басқа басқа, тіпті Владимир Ильичтің жазып кеткен
партиялық өсиетін өз үйінде сақтағаны үшін талай адам атылған
немесе түрмеде шіріген.
Ол ол ма?
1937-38 ақтаңдақ жылдары Қызыл Әскердің 35 мыңға жуық
командирі және Бас Штаб офицерлерінің тең жартысы Сталиннің
бұйрығы бойынша түгелдей оққа ұшқан. Жаудың оғы емес, өз
оғымыздан.
Алайда Сталин бұған да қанағат етпей, бүгінін ғана емес,
ертеңінде қауіпсіздендіру керек деп есептеген [20].
Жаппай қуғын-сүргін жүргізу үшін құқықтық негізде ойластырылды.
Яғни жұртты жаппай жазалауға, қуғын-сүргінге ұшыратуға өзіміздің
кейбір адамдар, баспасөз органдарымыз және туысқан халықтардың
жекелеген өкілдері себепші болды. Осындай арсыздыққа бұлар қалай
барды, көпке қалай топырақ шашты, аққа қалай күйе жақты деген
сұрауларға, бұл саяси сауаттың аздығынан, мәдени деңгейдің
төмендігінен болды дейді.
1937 жылғы репрессияның белең алуына, жұртты жайпап өтуіне
сталинизмнің жүзеге асуына осылайша ат салыстық,
интеллигенциямыздың бетке шығар қаймағын қалқып алып, қырып салуға
өзіміздің ішкі бақастық көмектесті [21].
Оған себеп, өзіме тимесең, мен тимен деп басты бағып, бұғып
жата бердік. Қойын тамақтап, бөктеріп бара жатқан бөріден қорқып,
айқайлауға шамасы келмей отырып қалған қойшының кебін кидік. Әрине,
қорықтық, қорықпасқа лаж жоқ еді, қауіпті еді.
Тіршілік қаншалықты қиын, қаншалықты қиямет болған күннің
өзінде өмірден қол үзу одан да гөрі қиындау! Бірақ соған қарамай
1937-38 жылдары өзін өзі атып өлтіру – қиянатқа қарсы күрестің
белгілі бір формасына айналған. Өйткені нағыз тозақ о дүниеде емес,
осы дүниеде – Ежов пен Берияның түрмесінде екеніне талайлардың
көздері жеткен.
Ягода, Ежов, Берия, Абакумов жендеттері ер-азамат түгіл әйелдер
мен бала-шағаның өзін аямаған.
Әкесі үшін баласы жауап бермейді деген жай сөз ғана Сталин
оны елдің көңілін аулау үшін арамдықпен, жәдігөйлікпен айтқан.
Шындыққа жүгінер болсақ, ері үшін жауап берген әйелдер, әкесі үшін
жауап берген балалар толып жатыр [22].
Тұрар Рысқұловтың жасы 16-дан жаңа асқан жалғыз ұлы Ескендір
Рысқұлов Мурманск лагеріне жөнелтіліп, қабырғасы қатпаған жігіттің
сол жерде опат болуы, екі қызы Сәуле мен Розаның еліміздегі
әртүрлі балалар үйлерінде өткізген жанкешті қиын өмірінен біз не
білеміз?
...Сәкен Сейфулиннің жалғыз ұлы Аян (небәрі екі жаста) поездағы
ыстық-суыққа төзбей, тұлпардың соңғы тұяғы жол үстінде үзіліп ол
кетті...
Алжир тұтқыны Мәриям Есенгелдинаның екі жастағы жалғыз ұлын
НКВД қызметкерлері қолынан тартып алып, Саратовтағы балалар үйіне
жіберіп, нәресте сонда шетінепті... Қатігездіктің нағыз шығанға
шығуы осы болса керек.
Ілияс Жансүгіровтың ұлы Болаттың өмірінің сақталуы кісі
таңданарлық. Қолынан тірідей алатын болған соң Фатима апай НКВД
қызметкерлеріне одан да, өз баламды өз қолыммен өлтірейін деп
балға алып, сес көрсеткен! Анасының нағыз ерлігінің арқасында Болат
Жансүгіров НКВД балаларының қатарына алынбады, бірақ ХХ съезге
дейін халық жауының баласы болып келді...
Зобалаңға ұшырағандардың әйелдері халық жауының әйелдері деген
жаламен ұсталып, Ақмоладағы әйелдер лагеріне ұзақ мерзімге
айдалғанда, балаларының көрген құқайы да жетерлік екен. Сталиндік
тәрбие беретін балалар үйіне жіберіліп, жетімдіктің тауқыметін
аяусыз тартыпты олар [23].
Жалпы Сталиннің аярлығында шек жоқ. А.И.Микоянның айтуына
қарағанда, ол бірде курортта демалып жатып: Мен енді қартайып
келем. Партиялық линияны – Бас секретарлыққа Алексей Александрович
Кузнецовты, Советтік линиядан – Министрлер советінің Председателіне
Николай Алексеевич Вознесенскийді дайындауым керек деген екен. Көп
кешікпей, 1950 жылы олардың да түбіне жетіп тынды.
Аз айттың не, көп айттың не, қабырғаң қайыспай, жүрегің
сыздамай еске алу мүмкін емес ол жылдарды!
Жамандауға келгенде шетімізден жорғамыз, жақсылығын жазғың-ақ
келеді... Осынау бір көлеңкесі мол күрделі тұлғаның жамандығымен
салыстырғанда жақсылығы процент ұстамайтын сияқты.
Бір азамат, екі азамат, тіпті жүз адам, жүздеген адам қосақ
арасында бос кетіп, себепсізден себепсіз күйіп жатсын. Оған да
көндік делік! Шегіне жете шиеленіскен таптық тартыс кезінде екі жүз
миллиондай қалың халқы бар кең байтақ елде қоғамдық тәртіпті
сақтау мекемелерінің кімді ұстап, кімді қамап жатқанын Сталин
білмей-ақ қойсын! Алайда тарихи бір тұстарымыздағы ақтабан шұбырынды,
алқакөл сұлама, яки зар-заман дәуірін еске салатын бүтін ел,
бүкіл халық қасіретін қайда қоямыз? Кіндік кесіп, кір жуған
атамекендерін амалсыз артқа тастап, жер түбіне жер ауған сенгуш,
шешен, түрік пен күрд, қырым татарлары мен Еділ қалмақтары, қала
берді, өзіміздегі немістердің ағыл-тегіл көз жасын қайда қоямыз?
Оны да Сталин білген жоқ па?
Аяқ астынан, күтпеген жерден Сталин дүние салмағанда, адам
ору науқаны жаңа қарқынмен жүзеге аса беретін еді. Дәлірек айтсақ,
Мұхтар Әуезов пен Қаныш Сәтбаев Москваны паналап, Ермұхан
Бекмахановпен Қажым Жұмалиев тәрізді талантты ғалымдарымыз тұтқынға
алынып, қазақ газеттерінде қабаған мақалалар жиі-жиі жарияланып,
қара ниет сыншылар көр қазуға кіріскен-ді.
Отызыншы жылдардың алғашқы ойраны басталғанына 70 жылдан астам
уақыт өтті. Алуан азамат, Қыруар қызымыздан айрылдық. Солардың
есебінен талант теңізі төмен түсіп, ақыл айдыны әжептеуір тартылды.
Жесірлер сыңсып, жетімдер зар қақты. Отырып қайтқан ардагер
ағалардың абақтыда жазған азды-көпті өксікті өлеңдері болмаса, сол
кезеңде өз бастарынан кешіргенін көпшілік боздақтар ләм-мим деместен
дүниеден өтіп кетті [24].
Сталинизмнің қасіреті – бір халықтың басына түскен іс емес, ол
бүкіл дүниежүзілік коммунистік қозғалыстың, барша кеңес халқының
басына түскен ауыр қасірет [25].
Сталин жеке басқа табынушылық идеологиясы мен тәжірибесін іске
асырды. Сталинизмнің трагедиясына тек қазақ халқы емес, барша
кеңес халқы ұшырады [26].
... Сталиндік дәуірдің ызғары көсем өлгеннен кейін де біразға
дейін тарқамады, оның халыққа тигізген зардабын жұрт көпке дейін
ауыз ашып айта алмады. Біздегідей жұрттың біразын аштан қырып,
одан кейін нақақтан-нақақ топ-тобымен атып, қалғандарын концлагерде
шіріту адамның ақылына сыймайтын қылмыс. Қазіргі жариялылық кезінде
тарихшылар, жазушылар, басқа да мәдениет қайраткерлері осы
құбылысты аудара қарап, ақтара тексеріп, анығына жетуі керек. Сол
бейкүнә құрбандардың аттары жарияланар, оларға ескерткіштер де
қойылар. Қалай болған күнде де сол бір өткен жылдар тарихымызға
өшпейтін қара дақ түсіргені анық. Ондай іс ендігі жерде адамзат
баласының басына түспей-ақ қойсын.
ІІ–тарау. ХХ ғасырдың 30 жылдарындағы оңтүстік өлке зиялыларының тарихы
2.1. Зұлмат жылдарындағы зиялылардың саяси қызметі
Тарихи тәжірибенің көрсеткеніндей, күрт әлеуметтік өзгерістер
кезеңдерінде зиялылар әрқашанда едәуір белсенділігімен, дербес
бастамашылығымен ерекшеленіп отырды. Әлеуметтік, интеллектуалдық және
адамгершілік сезімдегі зиялылар қоғамдағы жеке адамның жағдайы
туралы, оның санаға қатынасы туралы мәселені көтереді [27].
Қазақ халқының ұлттық ояну кезеңі туып, жаппай саяси
мәселелерге бой ұруы ХХ ғасырдың басында күшейді. Бұл кезеңдегі
қазақ халқының идеологиялық өкілдері рөлін атқарған қазақ ұлттық
демократиялық интеллегенциясы өзінің алдына туған халқына дағдылы
санадан бостандықтың, тәуелсіздіктің ең жоғарғы мұраттарына бастайтын
нақты жолды міндет етіп қойды. Ол қазақ халқының объективті
мүдделері мен жағдайын жүзеге түсірілген теориялық білім ретіндегі
идеологиялық деңгейде ұғынып, білдіруге, оның саяси күрес
бағдарламасын тұжырымдауға ұмтылды. Демократиялық-ұлттық интеллегенция
қоғамның таптарға бөлінуін мойындамай, бүкіл халық атынан әрекет
етті. ХХ ғасырдың басындағы қазақ интеллигенциясының мұндай көзқарасын
Кеңестік идеологтар оларды саяси айыптаудың басты дәлелі ретінде
қарастырып, олардың қоғамдық қызметін объективті бағалауға кедергі
жасады [28].
Қазақ зиялыларының ең басты сіңірген еңбегі мынада: олар
бүкілресейлік даму кезеңінің басталуын дер кезінде аңғарды, қазақ
қоғамын ілгері бастырудың амалдарын іздестірумен айналысып, бұл үшін
бірінші орыс революциясы берген әлеуметтік және саяси
бостандықтарды пайдаланды, халықты патриархаттық-рулық шенеуліктен
арылтуға, патшалық езгіден азат етуге, оған білім мен прогрестің,
мемлекеттік тәуелсіздік алудың жолдарын көрсетуге ұмтылды. Мұның
қиын күрес, күрделі тартыстар мен ізденістер болғаны сөзсіз.
Сондықтан бұл жолда жетістіктермен қатар, әрине, қателіктер де,
жансақтықтар да болып отырды. Алайда кейіннен сталиндік
идеологияның түсіндіргеніндей, оларды өз халқына деген қаскүнемдік
көзқарас емес, қайта, өз халқының өмірін жеңілдету жолындағы
күрестің табиғи қиындықтары туғызды [29].
ХХ ғасырдың басындағы алдыңғы қатарлы қазақ зиялылары өздерінің
саяси қызметінде ұлттық, сондай-ақ жалпы адамзаттық құндылықтарды
қорғауды басты мақсат деп білді.Олар өз халқына тәуелсіздік және
отаршылдық құлдықтан азаттық алу жолындағы күресінде көмектесуге
ұмтылды, әрбір адамның және әрбір халықтың жеке өз бостандығына
құқығы мен бүкіл адамзат мәдениетінің жетістіктері мен табыстарына
еркін қол жеткізуі сияқты жалпыадамзаттық қазыналар үшін күресті.
Қазақ зиялыларының ең басты ізгі мақсаты – халқына қызмет ету
мақсатын Алаш жетекшілерінің бірі Міржақып Дулатов Бутырск
түрмесінен жазған хатында былай деп айқын байқалады: ... Мен
өзімнің құлдыққа түсіріліп, езгіге салынған бейшара халқымның осы
құлдық жағдайдан шығуына көмектесуді өз борышым деп санадым...
Саяси саладағы оқиғаларды дер кезінде болжай алмадым деп
санаймын, ал қазір Кеңес өкіметіне қарсы күрес деп отырғанның
бәрі менің қазақ ұлтын дербес, тәуелсіз, бақытты жағдайда көргім
келген тілегім ғана [30].
Қазақ зиялыларының көшбасшылары халықтың саяси жағынан көзін
ашу үшін оның бойында білімге деген құлшынысты ояту, сауатсыздықты
жою қажет екенін түсінді. Қазақ зиялыларының бүкіл қызметі осы
мақсатқа арналды деуге болады.
Ұлттық Қазақ, Қазақстан газеттерінің, Айқап, Сарыарқа, Абай
журналдары мен басқаларының беттерінде олар тек білім ғана өркениетті
дүниеге жол ашады, қазақтардың ұлт ретінде сақталуына көмектеседі деп,
қазақ халқын білім алуға шақырды.
ХХ ғасырдың алғашқы жартысында қазақ зиялыларының қызметінде құқық
проблемалары елеулі орын алды, өйткені қолданыстағы заңдар көшпелі
халықтың құқығына нұқсан келтірді, мұның наразылық туғызғаны табиғи нәрсе.
Өз халқының ежелгі өз жеріндегі қасіретті жағдайы туралы халық хабардар
болған. Олар жоғарыдағаларға қазақ халқының әлеуметтік қажеттері туралы
хабар жеткізуге, оның құқықтық мүдделерін қорғауға тырысты. Олардың
көпшілігі арнаулы заң даярлығынан өскендер еді, бұл олардың халық
бұқарасының құқықтық білімін кеңейтуіне, олардың құқықтық білімін байытуы
мен тереңдетуіне мүмкіндік берді. Қазақ зиялыларының қызметінде жер
мәселесі де өзекті орын алды. Олар өздерінің ғылыми және көсемсөздік
мақалаларында, өкімет орындарына жазған әртүрлі үндеулерінде Кеңес
үкіметінің қазақ халқының өмір жағдайларына сай келмейтін заң нормаларын
әділ сынға алды. Қазақ қоғамының рухани саласында етек алған заңсыздыққа
өз наразылығын білдіріп отырды.
Кеңестік шенеуніктер қазақ халқы зиялы өкілдерінің дүние жүзілік
өркениет пен мәдениет жетістіктерін игеруіне мүдделі болмады. Бірақ
халықтың ғылым мен мәдениетке тартылуына кедергі жасауға бағытталған
шаралар күнкүндегідей нәтиже бермеді [31].
Қазақ зиялылары ғылыми мақалалар, сөйлеген сөздері арқылы өркениетті
елдердегі ғылым жетістіктерін насихаттауға, оның қажеттігін, қоғамды
түбірінен өзгерте алатын құдіретті күшін дәлілдеуге ұмтылды. Олардың күш-
жігері ізсіз қалмағанын атап өткен жөн.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялылары дәрігерлер, сасатшылар,
судьялар, ақын-жазушылар болатын бұл кезең қазақтың жан-жақты білімді
азаматтары - Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов және басқаларының
қалыптасуымен ерекшеленеді. М. Тыншбаев, Ә. Ермеков, Х. Досмұхамедов
және басқа Алаш азаматтары ғылыми зерттеулермен айналысты. Қазақстан
ғылымының қаулап дамуы кеңес үкіметі жылдарында болғанын теріске шығаруға
болмайды, бірақ оның іргетасын нақ ХХ ғасырдың басында қазақ зиялыларының
талантты жол өкілдері қалаған еді. [32].
ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының азаматтық интелектуалдық
деңгейі аса жоғары болғаны баршаға аян. Кеңестік шығыстағы түркі
халықтарының қатарындағы ең озық ойлы, қазақ зиялыларына, халқымыздың ақыл-
ойының қаймағына келген сүрген зауалы аса ауыр да қайғылы болды. Құрбан
болған осы аяулы азаматтарымыз жайлы бүркемеленген шындықты ашып,
халыққа жеткізу жолында Әділет қоғамы біршама игілікті істер атқарды.
Соның бірі КСРО Жоғарғы соты Әскери коллегиясының Алматы қаласында 1938
жылы ақпан-наурыз айларында болып өткен көшпелі сессиясының үкімі бойынша
айтылған азаматтардың тізімі жазылған құжат.
Саяси қуғынға ұшыраған қазақ зиялылары туралы запыран ақиқаты әлі
күнге дейін түгел ашылып болған жоқ. Әсіресе 1936-37 жылдары кең өріс
алған науқан Қазақстанды толық жайпады.
1937 жылы мамырда Қарағанды ісі қозғалып, М.Ғатаулинмен
тұтқындалды. Маусымның басында Москвада Н.Нұрмақов, Т.Рысқұлов
ұсталды. Маусымның соңында А.Асылбеков партиядан шығарылды. Шілде
айында Ұ.Құлымбетов, Қ.Күлетов тұтқындалды. 29 шілдеде Ғ.Тоғжанов,
Л.Лекеров, А.Розыбақиев партиядан шығарылды. 3 тамыз күні Т.Жүргенов
абақтыға қамалды. 10 тамыз күні І.Құрамысов түрмеге жабылды, 11
тамызда І.Жансүгіров қамауға алынды. 24 қыркүйек С.Меңдешев пен
С.Сейфуллин абақтыға қамалды.
Репрессия науқанының осыншама қарқын алуы жоғары жақтың бұйрық-
талабына байланысты еді. Мәселен, сол жылғы маусым айындағы
Мәскеудегі партия пленумында сөйлеген сөзінде Н.Ежов жасырын
керітөңкерісшіл ұйымдар қаптап кетті, ел ішінде азамат соғысы
басталуға шақ қалды, бірақ біз анықтаймыз, қырып жоямыз, оған
қабілетіміз жетеді деп соқты [33]. Ал, шілде айында жер-жерлерге
Сталин, Ежов, Вышинский қол қойған құжат келіп жетті. Онда
бұрынғы бай-кулактармен, советке қарсы элементтермен және
қылмыскерлермен аяусыз күрес жүргізу міндеттелді.
Осы міндетке байланысты кеңестер елінде 76 мыңдай адам атылып,
200 мыңдай кісі лагерьге жіберу керек болған. Архивтегі сол жылғы
бір құжат бойынша бізге әуелде 1925 адамды атып, екі мың адам
лагерьге жіберілсін деген жоспар жоғарыдан түссе, кейін Қазақстан
көтеріңкі міндеттеме қабылдап, оны тиісінше 3000 және 3000 болып
өзгерткен [34].
37-нің қуғын-сүргінінде жазықсыздан жазықсыз пәле жабылып,
біздің небір сорпаға шығар азаматтарымыз халық жауы есебінде
атылып қана қоймай, олардың туған-туыстары, тамыр-таныстары, аралас-
құралас болған адамдары да репрессияға ұшырап жатты.
Тарихи шындық сондай, 30 жылдары қазақ мектептері мен
педагогикалық оқу орындарында пайдаланылған оқулықтар мен оқу
құралдарының авторлары негізінен партияда жоқ, кезінде алаш
қозғалысына белсенді ат салысқан ұлттық интеллигенция өкілдері
болатын. Олардың қатарында А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Х.Досмухамедов,
Ж.Аймауытов, Қ.Кемеңгеров, С.Асфендияров және басқа көптеген ғалым,
жазушылар бар еді. Алаштық аталған интеллигенттердің үлкен тобы
оқу-ағарту комиссариаты жүйесінде, ғылым, өнер, баспа орындарында,
ұлттық баспасөзде жұмыс жасап жүрді [35].
Голощекиннің қитұрқы саясатының көрінісіндей С.Сәдуақасовты
Қазақстаннан аластау бас көтерер қазақ зиялыларына қарсы үлкен
шабуылдың алдындағы даярлық еді. 1927 жылы сәуірде Ж.Мыңбаев Қазақ
Орталық Атқару Комитетінің төрағасы қызметінен босатылып, өзінің
туған жеріне, Адай уездік атқару комитеті төрағасы қызметіне
жіберілді. Осы жылдың күзіне қарай троцкистік-зиновьевтік блокқа
қарсы күрес басталғанда, бұл науқан Қазақстанды да қамтып,
Қазақстандық троцкистермен байланыста болғаны үшін С.Сәдуақасов,
Ж.Сұлтанбеков, Ы.Мұстамбаев партиялық жауапқа тартылуға тиіс болды.
С.Сәдуақасов бұл кезде Москвада оқуда жүргендіктен, оның ісіне
қатысты құжаттар Москваға Орталық Бақылау Комиссиясына жөнелтілді.
Ұзаққа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І – тарау. ХХ ғасырдың 30 жылдарындағы Оңтүстік өлкенің әлеуметтік,
қоғамдық және саяси жағдайы
1.1. Отызыншы жылдардың
ойраны ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2. Сталиндік зұлматтың оңтүстік өңірге тигізген
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. .16
ІІ – тарау. ХХ ғасырдың 30 жылдарындағы оңтүстік өлке зиялыларының
тарихы
2.1. Зұлмат жылдарындағы зиялылардың саяси
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ..24
2.2. Сабыр Айтхожин, Сафарбеков Садықбек, Сандыбаев
Әбубәкір, Әбілқайыр Досов, Садықбеков
Сұлтанбек ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .32
2.3. Атылып кеткен
арыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Сілтемелер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... .56
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі
Өткен күннің өзекжарды ащы шындығы қаншалық қасіретті
болғанымен оны білуіміз, тұтас болмыс-бітімімізбен ұғынуымыз, ұғына
отырып болашақта басшылыққа алуымыз, сол қасірет-қайғыдан арылуымызға
көмектесуімен бірге оның қайталанбауына да ерекше орын алады.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары КСРО-да ғалымдар әкімшілік-тоталитарлық
жүйе деп ат қойып, айдар таққан жүйе қалыптасты. Атының өзі
бесіктегі баланы шошытар бұл не қылған жүйе, оның жеңісі мен
жетістігі, кемшілігі мен қасіреті қандай болды деген сұрақтарға
талай жылдардан бері ғалымдар жауап іздеуде.
Халқымыздың басынан өткен ауыр күндердің шынайы себеп-салдарын
дұрыс ұғыну үшін екі мәселеге басты назар аударуымыз қажет.
Біріншіден, тұтас мемлекет бойынша қалыптасқан тоталитарлық
жүйенің қыр-сырларын ашып алуымыз керек.
Екіншіден, метрополияда орнаған тоталитарлық биліктің отарлық
өлкедегі саясатының ерекшелігін зерделеуіміз қажет.
Бұдан туындайтын қорытынды, Әсіресе ХХ ғасырда Қазақстан
тоталитарлық және отарлық езгіде болып екі жақты қаланғандығы .[1]
Тарихи тәжірибенің көрсеткеніндей, күрт әлеуметтік өзгерістер
кезеңдерінде зиялылар әрқашанда едәуір белсенділігімен, дербес
бастамашылығымен ерекшеленіп отырды. Әлеуметтік, интеллектуалдық және
адамгершілік сезімдегі зиялылар қоғамдағы жеке адамның жағдайы
туралы, оның санаға қатынасы туралы мәселені көтереді [2].
ХХ ғасырдың 30 жылдары оңтүстігімізді түлеткен қазақ зиялыларының
- өжет өрендеріміздің, қажымас күрескерлеріміз бен қарымды
қаламгерлеріміздің қоғамдық қызметі, әлеуметтік орны, саяси тарихы,
сонымен қатар 30 жж. жауыздыққа тап болып, қиястықтың қырына
ілініп, қиянаттың құрбандары болғандығы диплом жұмысымның
өзектілігіне айналып отыр.
Диплом жұмысының тарихнамасы мен дерек көздері
20-30 жылдар тарихынан шынайы да ақиқат деректер беретін
большевиктік партия мен кеңес өкіметі органдарында сол жылдары
жауапты қызмет атқарған Т.Рысқұловтың, Л.Мирзоянның, О.Исаевтың
Мәскеудегі И.Сталинның және В. Молотовтың аттарына жазған және өзара
жазысқан хаттарының, сондай-ақ тарихымызда бесеудің хаты деген
атпен мәлім болған Ғ.Мүсіреповтың, М.Ғатаулинның, М.Дәулетқалиевтың,
Е.Алтынбековтың, Қ.Қуанышевтың Ф. Голощекинге жазған хатының және
Ғ.Исқақовтың, І.Қабыловтың, Ж.Арыстановтың, Б.Айбасовтың, Ғ.Тоғжановтың,
О.Жандосовтың И.Сталинге және Л.Мирзоянға жазған хатының қазақ
шаруаларының жаппай босқыншылыққа ұшырау және аштан қырылу
себептерін дәлірек анықтауға көмектесіп қана қоймай, осы жылдардағы
демографиялық көлемді анықтауға қажетті сандық мәліметтер де
беретінін ерекше атап көрсеткен жөн. (Қараңыз: Ерназаров Е. Оседание в
Казахстане. Москва – А – Ата, 1931; М.Кахиани. О задачах партийной работы.
А – Ата – Москва. 1932; Курамысов И. На путях социалистического
переустройства Казахского аула. Алма-Ата, 1931 және т.б. Сондай-ақ
қараңыз:Қазақ қалай аштыққа ұшырады? (Қасіретті жылдар хаттары) Алматы,
1991.)
Архив қойнауларында еліміздің тарихына қатысты, 30жылдары
оңтүстік өлкеде қызмет еткен жоғарғы партиялық және мемлекеттік
қызметкерлердің хаттары, өмірбаяндары, саяси қызметтері жайлы жеке
іс-құжаттары Оңтүстік Қазақстан облыстық мемлекеттік мұрағаттың қорында
толық сақтаулы. (Қараңыз: Оңтүстік Қазақстан облыстық мемлекеттік
архиві: 630-қор, 3-тізбе, 12-іс;4-тізімдеме, 1-4-іс; 9-тізбе, 1-іс; 10-
тізбе, 1-14-істер; 11-тізбе, жалпы 37-іс, оның ішінде 40 құжат). Бұл
құжаттардан диплом жұмысына негіз болып отырған 30 жж. оңтүстік
өлкеде зиялылардың қатарынан жанып шыққан аяулы боздақтарымыз:
С.Айтхожин; С.Сафарбеков; Б.Елеукенов; Қ.Күлетов; Ә.Сандыбаев сынды
тұлғалардың өмірлері мен жеке қызметі жайлы мол әрі толыққанды
мәлімет аламыз.
Сондай-ақ әкімшіл-әміршіл тоталитарлық жүйенің құрбаны,
оңтүстігіміздің 1937 жылғы Шымкент қалалық КП(б)К-ның бірінші хатшысы
Әбілхайыр Досовтың өмірі, саяси қызметі де диплом жұмысына арқау
болды. (Қараңыз: Шымкент өңірлік мемлекеттік архиві: 2274-қор, 3- тізбе,
7-іс, 1-19 беттер).
Әкімшіл-әміршіл тоталитарлық жүйе жағдайында бұл құжаттарды
жарыққа шығаруға тыйым салынғандықтан бұларды қазіргі кезде ғылыми
айналымға қосу тарихи шындықты толық аша түсуге қызмет етеді.
30 жылдардың ауыртпалықты кезінде бастан кешкен адамдар
естеліктерінің тарих үшін деректік маңызы өлшеусіз зор. 1932 жылғы
нәубетке 60 жыл толуына орай бұл естеліктердің біразы Ұлы нәубет
құрбандарын еске алу күні қарсаңында жарияланды. (Қараңыз: Қан
жүректі қайғылым Ордабасы 2006 ж. Н. Бегалыұлы. С. Әбубәкіров, Г
Әбубікірова Алтын діңгек Қазақпарат. Алматы., 2002 ж. Нәубет -:
публицистикалық ой-толғамдар. – Алматы, 1990 ж. Зауал - мақалалар,
естеліктер – Алматы, 1991 ж. Жоқтау (восспоминания детей
репрессированных казахстанцев) – Алматы, 1998 ж. Сондай-ақ Армиял
Тасымбеков Жан дауысы. Алжир архипелагы - Алматы, 1994 ж.)
Осыған байланысты әсіресе Әл-Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік
ұлттық университетінің тарих факультетінің студенттерінің 32-нің
зұлматы тарихи экспедициясы мүшелерінің ел аралап куәгерлер
естеліктерін жазып алып, оларды баспасөз бетінде жариялағанын айта
кету керек.( Қараңыз: Егемен Қазақстан, 1992 ж. 23 маусым, 30 мамыр.
Сондай-ақ: Жалын, 1991 ж. №1-93-107 беттер; Қазақстан әйелдері – 1992 ж.
№4-10 беттер. Егемен Қазақстан – 1992 ж. 10 қазан.)
Сонымен қатар негізінен партиялық аппаратқа және тек БК(б)П
мүшелеріне арналып шығарылған деректік материалдарды айтпай кетуге
болмайды. (Қараңыз: Важнейшие решения Казкрайкома ВКП(б) за 1933 год.
Алма-Ата, 1933; Материалы к отчету Казкрайкома ҮІІІ Казахстанкой
конференции ВКП (б), Алма-Ата, 1934 және т.б.). Бұл еңбектер
коммунистік бюрократияның күнделікті саяси ұйымдастыру және үгіт-
насихат жұмыстарына көмек көрсету үшін жарыққа шыққан болатын 30
жылдарға қатысты мол деректерді біз БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің
баспасөз органдары Еңбекші қазақ, Советская степь, (1932 жылдан
Казахстанская правда) Большевик Казахстана, Қызыл Қазақстан және
т.б. партия ұйымдарының органдарынан ала аламыз. Әрине, коммунистік
идея үстемдігі жағдайында бұлардағы материалдар тарихи шындықты
біржақты ашып жазғанын ұмытуға болмайды.
Сонымен, 30-жылдардағы оңтүстік өлке зиялыларының тарихына
байланысты Қазақстан тарихнамасы осы кезеңнің тарихын талдап
қорытатын монографиялық зерттеулерден де, сондай-ақ мәселенің
жекелеген проблемаларын зерттеген ғылыми еңбектерден де құралақан
емес.
Қазіргі тарих ғылымының даму деңгейінде мәселенің тарихнамасын
және деректік негіздерін ашып көрсететін еңбектерге де зәрулік бар.
Бұл міндеттерді орындау, қазақ зиялыларының күрделі тарихын терең
де жан-жақты зерттейтін жаңа сүбелі ғылыми зерттеулер беру
Қазақстан тарихшыларының қоғам алдындағы қасиетті борышы. [3].
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері
Қазіргі таңда 30 жылдардағы зұлымдықтың бетпердесі сыпырылып,
әлеуметтік әділеттілік орнап жатқан кезде, сол сұмдықтың сыры неде,
мезгілсіз мерт болған, арманда кеткен аяулы адамдарымыздың обалы
кімнің мойнында, олардың көздерінің жаламен жойылуына кім кінәлі
деген сұраулар әркімнің көкейіне келіп, жауап күтілуде. Міндетті
түрде бұл сұраққа жауап берілуі керек.
Сол себепті де диплом жұмысын жазу барысында алға мынадай
мақсат қойылды: ХХғасырдың 30 жылдары оңтүстік өңірімізде орын алған
қудалау саясатының зардаптарының мәнін ашып көрсету, қуғын-сүргінге
ұшыраған оңтүстік өлке зиялыларының тарихымен етене танысу, бұл
нәубет жылдардың ақтандақ беттерін зерттеп жария ету.
Осы мақсаттарға орай мынадай міндеттер алға қойылды:
- Қазақ зиялылары мен аяулы боздақтардың жазаға ұшырау себебіне
талдау жасау;
- ХХ ғасырдың 30 жылдары оңтүстік өлке зиялыларының саяси
қызметімен танысу;
- Құрбан болған азаматтарымыз жайлы бүркемеленген шындықты
ашу;
- Жеке басқа табынушылықтың мәнін ашу;
- ХХ ғасырдың 30 жылдары оңтүстік өлкедегі сталинизмнің құрбаны
болғандардың, жазаға ұшырағандардың толық тізімін ұсыну.
І – тарау. ХХ ғасырдың 30 жылдарындағы Оңтүстік өлкенің әлеуметтік,
қоғамдық және саяси жағдайы
1.1. Отызыншы жылдардың ойраны
Азамат соғысынан соң қазақ өлкесінің экономикасы өте ауыр
жағдайда қалды. 1918-1920 жылдарда халық шаруашылығын басқарудың
әскери-әкімшілік әдістері енгізілді. Үкіметтің экономикалық саясатының
негізгі құралы өнім салғырты, яғни ауылшаруашылығы өнімінің артығы
армия мен қалалардың пролетарлық тұрғындарының қажеті үшін жинап
алу болды. Экономикалық дамудың табиға заңдылықтарын ескерместен
шексіз әкімшіліктендіру ауылшаруашылығына нағыз апат әкелді.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында Қазақстанда Кеңес үкіметін орнату,
білім беру, ғылымға көңіл бөлумен қатар халықты қолдан құрту процесі қатар
жүрді. Сөз жүзіндегі автонмияны және өз тағдырына ие болу құқығын
иемденгенімен іс жүзінде қазақ халқы өте қатал геноцид пен аштыққа
ұшырады. Коммунистік партия бақыт, бостандық, теңдік туралы
ұрандармен бүркемелеп, Кеңестер Одағында тоталитарлық режим құрды.
Ал Қазақстанды шикізат өндіру және туыстас халықтардың жер
аударылатын зонасына айналдыра бастады.
Кеңес режимі жеңіске жеткеннен кейін Қазақстан Ресей үкіметінің
әлеуметтік-экономикалық тәжірибе жасайтын аренасына айналды. Тәжірибе
бойынша артта қалған жартылай көшпенді ел алдыңғы қатарлы
социалистік елге бірден айналу керек болды. Оның өзінде Ресейдің
өзі еуропалық халықтарды қуып жетуі тиіс болды, яғни экономикасының
еуропалық үлгісіне дамыған индустрия мен жыртпалы егін
шаруашылығына көшуі керек болды. Ал халықтың мәдени ерекшеліктері,
экологиялық жағдайы мүлдем ескерілген жоқ.
Шаруалар қозғалысының көлемінен қорыққан үкімет 1921 жылы
наурыз айында экономиканы либералдандырады. Бұл кезде азамат соғысы
аяқтаған уақыт, сондықтан салғырт салығы салық салығына
ауыстырылады. Өнім өндірушілер өз тауарларының артығын базарда
сатуға құқық алды. Бұл жағдай ауылшаруашылығының біраз тепе-теңдікке
келуіне әкелді. 1925 жылы егін салынатын алқап 3 миллион гектарға
өсті. 20 жылдамен салыстырғанда 30 жылдары мал басы 2 есеге
артты, 20 жылдары қазақтарға Ертіс пен Орал өзендерінің ұзына
бойындағы 10 шақырымдық жер қайтарылды. Өндіріс пен транспортта
ауыр жағдай сақталды және жеңіл тамақ өндіріс біраз көтерілді.
Оңтүстікте экономиканың біраз либералдандырылғанына қарамастан
саяси өмірде жеке басқа табыну басталып, коммунистік партия
мемлекеттік билікті тұтас қолына алды. Оның үстіне автономия
жарияланғанымен, Қазақстан шынайы билігін өзі иемдене алған жоқ.
Кәсіпорындармен темір жолдың үлкен бір бөлігі Мәскеудің қолында
қалды. Демократиялық емес сайлау билік басына қазақтарды үлкен
сұрыптаудан өткізіп, санаулы адамдарын ғана жіберді.
Түркістан АССР-інің құрамына кірген оңтүстік облыстарды жағдай
тіпті қиын болды. Қазақ коммунистерінің біртұтас Түрік республикасын
және түрік халықтарының коммунистік партиясын құру туралы әрекетіне
Мәскеу араласты. Жергілікті партия органдарының Түрік республикасы
және оның партиясы туралы шешімдері жойылды. Өлкелік комитет
таратылды, осылайша 20 жылдардың орта шенінен орын алған
тоталитарлық жүйе 30 жылдары нығая түсті.
Халқымыздың басынан өткен ауыр күндердің шынайы себеп-салдарын
дұрыс ұғынуымыз үшін екі мәселеге басты назар аударуымыз қажет.
Біріншіден, тұтас мемлекет бойынша қалыптасқан тоталитарлық жүйенің
қыр-сырларын ашып алуымыз керек. Екіншіден, метрополияда орнаған
тоталитарлық биліктің отарлық өлкедегі саясатының ерекшелігін
зерделеуіміз қажет. Бұдан туындайтын қорытынды, Қазақстан әсіресе ХХ
ғасырда тоталитарлық және отарлық езгіде болып екі жақты
қаланғандығы.
Қазақстан халқының ХХ ғасырдың 30 жылдары басынан кешкен
қайғылы қанды оқиғалар адамзатқа қарсы жасалған ауыр қылмыстардың
қатарынан орын алады. Осы жылдарда қазақ халқының тең жартысы жер
бетінен жойылып кетті. Жері кеңейген Кеңес үкіметі қазақтардан басып
алған аумақтарды КСРО-ның басқа өлкесінен репрессияға ұшырағандарды
жер аудару орнына айналдырды. Бұл өз кезегінде қазақ халқының
демографиялық, саяси, әлеуметтік, мәдени, т.б. даму бағытына кері
ықпал еткен жаңа зебалаң болып шықты.
1928-30 жылдары Қазақстанда, әсіресе, оның астықты оңтүстік
аудандарында егін шықпай қалды. Ал 30 жылғы қыста даланы жұт
жайлады. Жұт жылғы күз бен қысқа астық тапсыру жоспары 11,5
миллион центнер болып белгіленген еді, мұның өзі шаруа
қожалықтарының нақты мүмкіндіктерінен үштен бір бөлікке дерлік
артық болатын. Оның үстіне, тапсырылатын астықты жинаудың төтенше
шаралары алғашқы күндерден-ақ республикадағы жағдайды ушықтырып алды.
Деревнялар мен ауылдарға өлкелік және округтік органдардан әсіре
қатал нұсқаулар мен праволар берілген 4812 уәкіл жіберілді. Өрескел
іс-қимыл бұлардың жұмысының негізгі өзегіне айналды. Басты соққы
кулактар мен байларға берілуі керек еді. Бірақ жағдайды нашар
білетін уәкілдер көп ретте орташаларды, кейде тіпті кедей-кепшікті
соғып жатты [4].
Әкімшілік шаралар экономикалық тиімділік бере қоймады.
Жазаланған 31421 бай мен кулактар 631 мың пұт астық және 53400
мал алынды, мұның өзі астық дайындау жоспарының бар-жоғы бір
процентке жуығы және ет дайындаудың 3,5 проценті еді. Солай болса
да ВКП(б) Қазақ өлкелік комитеті 1930 жылға астық дайындау
жоспарын 84,3 процентке, ал ет дайындауды ірі қара бойынша 3 есе
ұлғайту мүмкін болғаны жөнінде рапорт берді.
Астық дайындау жөніндегі негізгі салмақ орташалар мен
кедейлерге түскені белгілі. Және олардың көбісінің астығы соңғы
түйір дәнге дейін сыпырып алынды. Астық тапсырудың міндетті жоспары
мүлдем егін салмайтын көшпелі қазақ қожалықтарына да берілді. Олар
Қазақстанмен көршілес аудандардан астық сатып алуға мәжбүр болды.
Бұдан кейінгі жылдары Жағдай бұрынғыдан да қиындай түсті [5].
Жалпы демографиялық жағдайдан, сол кездегі халық санынан
бастайық. Ең сенімді деген деректерді 1926 және 1939 жылдардағы
санақтар береді. 1936 жылғы санақ бойынша Қазақстанның халқы 6
млн.62 мың 910 адам, оның 3 млн. 496 мың 136-сы қазақтар болған,
ал 1939 жылғы санақ бойынша республикада 6 млн. 93 мың 507 адам
тұрған, оның 2 млн. 315 мың 532-сі қазақтар. Мұнда екі жәйт – екі
санақ арасында халықтың жалпы санының тұрақтылығы және қазақ
халқының 1 млн. 181 мың адамға күрт қысқаруы өзіне назар аудартады
[6].
Егер халық санының күрт кемуі 1932-93 жж. қысқа тап келетінін
ескерсек, нәубеттің онжылдықтың орта шенінде шырқау шетіне
жеткенін аңғару қиын емес. Мұның өзі есептеулерді едәуір жеңілдетті.
Бірақ талдауымыз неғұрлым дәлірек болу үшін уақытпен қатар
кеңістікті де ескеру қажет, яғни Қазақ АКСР-ның әкімшілік
территориялық шекарасына жіті назар аударған жөн [7].
1926 жылғы санақ бойынша Қазақ АКСР-інің территориясында
(Қарақалпақ автономиялық облысын еске алғанда) 3,628 мың жергілікті
ұлт өкілі тұрған. 12 жылдан кейін 1939 жылы байырғы халықтың
шығыны 1,321 мың адам деп көрсетілген, яғни 36,7 проценті
қырғынға ұшыраған [8].
Коллективтендірудегі жеделдету де өз зиянын тигізбей қалған
жоқ. Қазақстанда аталмыш шара тұрғылықты халықтардың ғасырлар бойы
қалыптасқан өмірін өзгертумен тығыз байланысты болды. Сондықтан
колллективтендірудің зардаптары мұнда ауыр және күйзелісті жағдайда
өтті. Академик М. Қозыбаевтың есебі бойынша 1931-33 жылдардың
зардаптарының салдарынан қайтқан адамдардың саны 1750 мың болса, жүз
мыңнан астам адам көршілес республикалар мен шетелдерге кетті [9].
1935 жылы Ленинград, Москва және басқ да кейбір қалаларда
таптық жағынан жат элементтерді жер аударып, қуғын-сүргін науқаны
басталды.
1937-38 жылдары 5-7 миллиондай адам жаппай қуғын-сүргіннің
құрбандары болды. Бұлардың 1 миллиондайы партия мүшелері еді. Ал
олардың 80 проценттейі революцияға дейін партияға өткен
комммунистер және басым көпшілігі Совет өкіметі кезінде қызметі
жоғарылатылған партиялық-мемлекеттік және шаруашылық активі,
әскербасылар, интеллегенция өкілдері-тін. 1937-38 жылдары
тұтқындалғандардың 1 миллиондайы ату жазасына кесілді, қалғандары
лагерьлерге жіберілді. Бұл адамдардың ақталу бақытына тірі
жеткендері санаулы.
1937 жылдан басталған заңсыз қудалау, жазалау көп адамдарды
алып кетті. Сол кезде республикада 200-ден астам аудан бар екен,
кейбір ауданның басшыларынан бастап, машинисткасына дейін үш рет
жазаланыпты. Республика орталығында Нарком болғандардың аман қалғаны
жоқ шығар.
Репрессияға ұшыраған адамдардың 398 тізіміне ең қатаң жаза
қолдануға рұқсат етіп, Сталиннің жеке өзі қол қойған. Ал бұл
тізімдердің әрқайсысында жүздеген фамилия болған [10].
Біздің қолда бар деректерге қарағанда, науқан құрбандарының 200
мыңы шетелдерге – Қытайға, Монғолияға, Ауғанстанға, Иранға және
түркияға ауып кеткен. Қазақтардың көршілес аймақтарға, апат
жылдарының аласапыранында шекаралас территорияларға зор ауқымды
шұбырғанын 1926 және 1939 жылғы санақтардың материалдары даусыз
айғақтайды. Егер 1926 жылы көршілес республикаларда 314 мың қазақ
тұрып жатса, 1939 жылғы санақта – 194 мың екені көрсетілген. Яғни,
453 мың адам бұл кезеңде ауып кеткен. 1926-1939 жылдары
шұбырындылардың есебінен қазақтардың саны Ресейде – 2,3 есе, Өзбекстанда
– 1,7 есе, Түркіменстанда – 6 есе, Тәжікстанда- 7 есе, Қырғызстанда – 10
есе өсті [11].
1933 жылы Голощекин босатылып, орнына көрнекті қайраткер
Л.И.Мирзоян келгеннен кейін шұбырындыларды қайталау хақында бірталай
жұмыс тындырылды. Бірақ, 1939 жылы жапон тыңшылары немесе ұлтшыл
фамилистер сияқты жаман ат тағу кең ет ек алған соң бұл бағыттағы
күш-жігердің сағы сынды.
Алапат апат-жұт Қазақстанда демографиялық процестердің қалыпты
арнасын бұзумен қатар қазақ халқының қазіргі жыныстық жас
ерекшеліктері құрылымында өшпес із қалдырды. Өйткені 1930-34 жылдары
туылған ұрпақтардың қатары тым сирек екені бүгінде күллі
жұртшылыққа белгілі. Егжей-тегжейлі түрде тәптіштелген демографиялық
талдау барысында кейбір әдеттен тыс құбылыстардың сырт көзге
елеусіз ерекшеліктерін аңғаруға болады. 1969 жылғы санақтан бұл
ұрпақтың ішінде ерлердің саны басым екені анықталды. (1000 әйелге –
1092 еркек).
Жаппай қуғын-сүргін жүргізу үшін құқықтық негізде ойластырылды.
РСФСР қылмыстық кодексінің контрреволюциялық қылмыстың нақты 17
түрінің 12-сіне жазаның ең ауыр түрін – ату жазасын беру
қарастырылған. 1934 жылдан бастап қылмыстық заңдарға бірінен кейін
бірі өзгерістер енгізіле бастады. Нәтижесінде кеңес өкіметіне қарсы
террорлық ұйымдар мен террорлық актілер туралы істерді жүргізуге он
күннен аспайтын уақыт белгіленді.
1937 жылы НКВД (ІІХК) органдарына тұтқындалғандарға күш қолдану
шараларын жүзеге асырылуға рұқсат етілді; үкісге қарсылық жасауға
мүмкіндік берілмеді, сөйтіп өлім жазасын кескен үкімдер шұғыл жүзеге
асырылатын болды. КСРО НКВД (ІІХК)-сінің құрылымдық жүйесі, кадр
құрамы қайта қаралып, ерекше мәжіліс, үштік, кейіннен екілік
қызметтерін атқаратын соттан тыс органдар құрылды.
1937-38 жылдардағы сұрапыл дауылдың алғашқы хабаршысы – ВКП(б)ОК-
нің барлық партия ұйымдарына жолдаған жауды танып білуде
білімсіздік пен қырағылықтың жоқтығы жөніндегі кемшіліктерді анықтау
мен оны жою туралы талапты шегіне жеткізу туралы 1936 жылы 29
шілдеде жолдаған жабық хаты еді. Бұл құжатта бұрын Қазақстанда
жұмыс істеп кеткен Рейнгольд пен Мрачковский контрреволюциялық
жұмыстардың белсенді ұйымдастырушылары ретінде аталып өтіледі. Бұл өз
тарапынан алғанда ВКП Қазақ өлкелік комитетінің (1937 жылдың
маусымынанҚазақстан КП (б) – басшыларына басқа республикаларға
қарағанда халық жауларын әшкерелеу жөніндегі науқанға аз қатысып
отырсыңдар деген емеурінімен дем беру еді.
Аталған хатқа байланысты ВКП(б) Қазақ өлкелік комитетінің
бюросы екі рет жиналды: 5 тамызда және 1 қарашадағы мәжілістерде
хатты талқылау қорытындысы жөніндегі бұрыштамада көңіл көншітерлік
мынадай сандар пайда болды: 43- контрреволюционер зиновьевшілер
әшкереленіп, партиядан шығарылды.
1937 жылы тамызда-ақ КП(б) КОК-ның пленумы жоғарыда аталған
ақпан-наурыздағы пленумның шешімдерін орындау қорытындыларын талдап
жатқанда, Қазақстан НКВД-сы зиянкес, шпион, диверсанттарды
әшкерелеудегі қол жеткен табыстар туралы алақай-рапорттар беріп
жатты. Жоғарыда, партия билігінде отырған азаматтардың ұлтшыл-
фашист екендігі анықталса, кәсіпорын, өндіріс орындарының басшылары
зиянкестіктері үшін ұсталып, абақтыға жабыла бастады [12].
Нәубет шалған жылдардың оқиғаларын тарихшылар қателіктердің,
асыра сілтеудің салдары деп негіздейді. Ал, іс жүзінде олай емес.
Мұның өзі заңды құбылыс болатын. Өйткені, ол кезде өмір сүрген
жүйенің әдіс-тәсілдері бұл оқиғаларды өз табиғатынан туындатты. Яғни
қателіктер мен асыра сілтеулер қоғамдық құбылыстың Сталиндік
үлгісінің объективті болмысының көріністері. Сонда да кейбіреулер
басшылар неге оқиғалардың алдын алуға тырыспады деп сұрауы мүмкін .
Өйткені күні бүгінге дейін Сталин мен оның маңайындағылар, сары
даланы сапырған алапат апаттың ауқымы жөнінде білген жоқ деп
пайымдаушылар әлі де баршылық! [13].
Отызыншы жылдардың басындағы қайғылы кезеңге тарихи шалуды
қорытындылай отырып, мына жайды атап көрсеткіміз келеді: өткендегі
қателердің құны қандайлық ащы да ауқымды болсын, оларды объективті
түрде зерттеу керек.
Отызыншы жылдардың ойраны хақында ондаған, тіпті жүздеген
материал оқыдым. Бір ғажабы – қанша оқысам да, қанша қадалып
ізденсем да – қуғын көрген, қамауға алынған бір де бір дәлдүріш,
ақымақты кездестіре алмадым. Керісінше, асыл азамат, аяулы аруларды
аяусыз аластау кезінде әлгіндей дәлдүріштердің бәрі Сталиннің
жандайшап жендеттеріне айналған. Өкінішке орай, олардың көбі тиісті
жазаларын алмады. Талантты тұлғаларды таптап, жаныштауды кімдерге
тапсыруды Сталин өте жақсы білген. Ондай безбүйрек, ондай тасбауыр
тасырларға қарсы тұру қай заманда оңай болған?! Басқаларды былай
қойғанда әділетке, ақиқатқа жаны ашыған, қолдарында әжептеуір
биліктері бар НКВД-ның жиырма мың адамы зорлық зомбылықтың құрбаны
болып кеткен. Сонда басқа бишаралар не істеп жарытпақ!
1. 2. Сталиндік зұлматтың оңтүстік өңірге тигізген әсері
30 жылдардың басында-ақ күллі кеңес империясын үрей билеп,
әлемдегі ең үлкен державаның бас көтерер азаматтары сталиндік
репрессияның құрбаны болды. Мұндай террор қазақ жерінде 1926 жылдан
басталып, Ж.Аймауытов сияқты боздақтар 1929 жылдың өзінде-ақ ату
жазасына кесілді. Ақ пен қызылдың қырғынынан енді ғана ес жинап,
оң мен солын танып, өркениетті елдер кешіне ілесіп келе жатқанұлы
қазақ халқының сүт бетіне шығар қаймағы 1937 жылғы қуғын-сүргін
кезінде қалқып алынды [14].
Жаппай қуғын-сүргін әрекеттерін жүзеге асыру барысында
социалистік қоғамды ыңғайлату шаралары бойынша класстық күресті
күшейту туралы Сталиннің тұжырымдамасы негізге алынды. Бұл
тұжырымдама негізінде нақты жауларды іздеп табу қолға алынды,
жауларды халық пен парияға жат элементтердің арасынан іздеу
керек болды. Бұл элементтер ең алдымен партияның өз ішінен, зиялы
қауым қатарынан және ел азаматтарының басқаша ойлайтындарының
арасынан іздестірілді.
Қоғамдық санаға әсер ету механизмі әзірленді. 30 жылдардың
басында Маркс, Энгельс, Ленин идеяларын догматизациялау процесі
аяқталып, Сталиннің жеке басына табыну басталды [15].
Ұлы Қазақ социалистік революциясының туында Бейбітшілік,
Бостандық, Теңдік, Жер, Әділдік сияқты гуманистік ұрандар
жазылып қана қойған жоқ, іс жүзіне асырыла бастады. Алайда,
В.И.Ленин социализм принциптерін қалыптастырып, ой-арманын бір ізге
салып үлгермей кетті. Оның мұрагері болып партия басшылығында
қалған И.В.Сталин теорияда саяздық көрсетті, іс жүзінде революциялық
шыдамсыздыққа салынды, таққа, баққа талас барысында білім емес
білек жұмсады. Әділ ел ағасы, халық ағасы болу қолынан келмей қара
күшке айналды. Ұлы идея үшін сан ғасыр күрескен халық белшесінен
қанға малынды, Ленин ілімі бұрмаланып, социализм құру ісі тығырыққа
тірелді.
Сталинизмнің қасіреті - бір халықтың басына түскен іс емес, ол
бүкіл дүниежүзілік коммунистік қозғалыстың, барша кеңес халқының
басына түскен ауыр қасірет.
Сталиннің тұжырымы Қазақстан партия ұйымы үшін, қазақ сахарасы
үшін қасірет әкелгендігін мойындауымыз керек. 1925 жылы 12
қыркүйекте Қызылордаға келіп, Қазақ өлкелік партия комитетінің
бірінші хатшылығына отырған Ф.И.Голощекин өзінің теориялық
тұжырымын басшылыққа алды.
Сталин өзінің ұлт мәселесіне арнаған еңбектерінде 65 млн.
орыс емес халықтардың 25 млн-ға жуығы түрік халықтары екендігін,
олардың тарихи дамуында, әдет-ғұрпында, мәдениетінде өзіндік
өзгешеліктері бар екендігін талай рет орынды көрсеткен-ді. РК(б)П-ның
Х съезінде Азық-түлік комиссариатын Қазақстанда шошқа етін даярлауға
салық салғанын, ал мұсылмандар болса, шошқа өсірмейтінін әділ
сынаған-ды. Сталин сөз жүзінде әділ айтты. Ал іс жүзінде алайықшы.
Кеңес үкіметі көшпелі халықты отырықшылыққа көшіру саясатын жүргізді
[16].
Халықтар мен замандардың ұлы көсемінің кез-келген ой-пікірі
партия мен халық үшін заң болып, іс-әрекетте басшылыққа алынды.
Партияның шешімдеріне көсемнің сөзі арқау болды. Партияның органы
болып саналатын газеттер бұл шешімдерді еш өзгеріссіз басып
шығарып, оларды түсіндіріп, құлаққа құюға тырысатын. Сталиннің
нұсқаулары өз атынан берілуге мүмкін болмаған жағдайда, газеттерде
халық үні ретінде мақала болып басылып шығатын. Газеттерде
сыналғаннан кейін, ұйымдық мәселелер көтеріліп, қуғындау басталатын.
Мерзімдік баспасөздің куәландыруына қарағанда, комсомол жастардың
69 проценті жеке адамға табыну мен Сталиннің өзі саналы түрде
жүзеге асырған қиямет-қайым хақында алаңсыз қопара жазуды қаласа,
18 проценті мұндай әшкере мақалалар социалистік қоғам идеалына
кәдімгідей сенімсіздік тудырады деп есептейді екен. Ал аға буынның
басым көпшілігі кейбір жерлерде тіпті түгелге жуық, халықтар
көсеміне шаң жуытқысы келмейді. Негізінен, 30 жылдардан басталып,
50 жылдардың бас кезіне шейін үздік создық жалғасып келген қанды
қасапқа Сталиннің өзі емес, оның айналасы кінәлі дегісі келетіндер
әлі күнге аз емес.
Отызыншы жылдары оқыс бас көтерген нағілет нәубетке тек қана
Ягода, Ежов, Берия, Абакумов, Мехмес, Вышинский, Ульрих, Каганович,
Шкиратов... сияқтылар ғана кінәлі, олардың не істеп, не қойғанынан
Сталин мүлдем хабарсыз болды деу тіптен ақылға сыймайды [17].
Фактілерге сүйенсек, репрессияға ұшыраған адамдардың 398
тізіміне ең қатал жаза қолдануға рұқсат етіп, Сталиннің жеке өзі
қол қойған. (Х.Маданов. Ст-ң қылм. қандай? [18].
Бұл деген Сталиннің нәубеттен бейхабар қалуы мүмкін емес. Ал
бұл тізімдердің әрқайсысында жүздеген фамилия болған.
Иә, тарихи тарихымыздың қара беттері саналып отырған 37-38
жылдардағы репрессияға кім кінәлі? Көбіміз бұған Сталин және оның
айтқанын орындап, абырой таппақ болған жандайшаптары кінәлі деп
жатырмыз. Сөз жоқ, олар кінәлі. Өйткені өз билігін баянды етіп,
тұғырдан түспеу үшін тайталасады-ау, иық тірестіреді-ау дегендерді
жолдан алу саясатын жүргізген, осы ниетпен қуғын-сүргінді хал-ахуал
туғызып, қайраткерлердің бәрін дерлік жау көрген солар. Жаудан
сақ болайық, жауды ымырсыз әшкерелейік деп ұран тастаған, нұсқау
берген солар [19].
Дружба народов журналының қызметкері Эдуард Белотовтың жинаған
материалына қарағанда, 30 жылдары ұзын-ырғасы мыңнан артық ақын-
жазушы жаппай апат болып, соншалықты әдебиетші айдаудың азабын
шеккенге ұқсайды. Қаза тапқан сол бір мың жазушының жеті жүзге
жуығы одақтық және автономиялық республикалардан болса керек.
Жиырмасыншы-отызыншы жылдардағы әдеби процеске белсене араласқан
украин жазушыларының бес жүздейі репрессияға ұшыраған.
Атылғаны бар, азаптан өлгені бар – сол мыңдаған жазушының
қудалануына, қамалуына себеп болған, қажетті документтерге қол
қойған әзәзіл әдебиетшілер де жоқ емес. Сондай қиямет-қайым
аласапыран заманды басынан кешкен қасіретті қаламгердің бірі
Александр Александрович Фадеев. 1956 жылы 13 май күні өзін-өзі
атып өлтірді. Партияның жиырмасыншы съезінен кейін мезгілсіз қаза
тапты демесек, ол да сол отызыншы жылдардың құрбаны еді!
Кейбір әріптестерінің жер аударылуына амалсыз келісім берген
кіріптар басшы, бірақ арлы азамат өз ожданы алдында өзіне өзі
үкім шығарды.
Ешқандай мемлекеттік мәселе шешпейтін, әкімшіліктен әбден аулақ
ақын-жазушылардың хал-жағдайлары осындай болғанда, ел басқарып жүрген
партия –совет қайраткерлерінің күндері қандай болды?!
1924-25 жылдары Саяси Бюроның құрамына кірген жеті
революционерден 30 жылдардың басында Сталиннің өзінен басқа бір
адам қалмаған. Бұл сол кездері Сталин және оның жандайшап
мүридтері саяси және мемлекеттік төңкеріс жас ап, Лениндік бағыттағы
жаза революционер-коммунистерден мүлдем бөлініп үлгерді деген сөз.
Ол тұстары басқа басқа, тіпті Владимир Ильичтің жазып кеткен
партиялық өсиетін өз үйінде сақтағаны үшін талай адам атылған
немесе түрмеде шіріген.
Ол ол ма?
1937-38 ақтаңдақ жылдары Қызыл Әскердің 35 мыңға жуық
командирі және Бас Штаб офицерлерінің тең жартысы Сталиннің
бұйрығы бойынша түгелдей оққа ұшқан. Жаудың оғы емес, өз
оғымыздан.
Алайда Сталин бұған да қанағат етпей, бүгінін ғана емес,
ертеңінде қауіпсіздендіру керек деп есептеген [20].
Жаппай қуғын-сүргін жүргізу үшін құқықтық негізде ойластырылды.
Яғни жұртты жаппай жазалауға, қуғын-сүргінге ұшыратуға өзіміздің
кейбір адамдар, баспасөз органдарымыз және туысқан халықтардың
жекелеген өкілдері себепші болды. Осындай арсыздыққа бұлар қалай
барды, көпке қалай топырақ шашты, аққа қалай күйе жақты деген
сұрауларға, бұл саяси сауаттың аздығынан, мәдени деңгейдің
төмендігінен болды дейді.
1937 жылғы репрессияның белең алуына, жұртты жайпап өтуіне
сталинизмнің жүзеге асуына осылайша ат салыстық,
интеллигенциямыздың бетке шығар қаймағын қалқып алып, қырып салуға
өзіміздің ішкі бақастық көмектесті [21].
Оған себеп, өзіме тимесең, мен тимен деп басты бағып, бұғып
жата бердік. Қойын тамақтап, бөктеріп бара жатқан бөріден қорқып,
айқайлауға шамасы келмей отырып қалған қойшының кебін кидік. Әрине,
қорықтық, қорықпасқа лаж жоқ еді, қауіпті еді.
Тіршілік қаншалықты қиын, қаншалықты қиямет болған күннің
өзінде өмірден қол үзу одан да гөрі қиындау! Бірақ соған қарамай
1937-38 жылдары өзін өзі атып өлтіру – қиянатқа қарсы күрестің
белгілі бір формасына айналған. Өйткені нағыз тозақ о дүниеде емес,
осы дүниеде – Ежов пен Берияның түрмесінде екеніне талайлардың
көздері жеткен.
Ягода, Ежов, Берия, Абакумов жендеттері ер-азамат түгіл әйелдер
мен бала-шағаның өзін аямаған.
Әкесі үшін баласы жауап бермейді деген жай сөз ғана Сталин
оны елдің көңілін аулау үшін арамдықпен, жәдігөйлікпен айтқан.
Шындыққа жүгінер болсақ, ері үшін жауап берген әйелдер, әкесі үшін
жауап берген балалар толып жатыр [22].
Тұрар Рысқұловтың жасы 16-дан жаңа асқан жалғыз ұлы Ескендір
Рысқұлов Мурманск лагеріне жөнелтіліп, қабырғасы қатпаған жігіттің
сол жерде опат болуы, екі қызы Сәуле мен Розаның еліміздегі
әртүрлі балалар үйлерінде өткізген жанкешті қиын өмірінен біз не
білеміз?
...Сәкен Сейфулиннің жалғыз ұлы Аян (небәрі екі жаста) поездағы
ыстық-суыққа төзбей, тұлпардың соңғы тұяғы жол үстінде үзіліп ол
кетті...
Алжир тұтқыны Мәриям Есенгелдинаның екі жастағы жалғыз ұлын
НКВД қызметкерлері қолынан тартып алып, Саратовтағы балалар үйіне
жіберіп, нәресте сонда шетінепті... Қатігездіктің нағыз шығанға
шығуы осы болса керек.
Ілияс Жансүгіровтың ұлы Болаттың өмірінің сақталуы кісі
таңданарлық. Қолынан тірідей алатын болған соң Фатима апай НКВД
қызметкерлеріне одан да, өз баламды өз қолыммен өлтірейін деп
балға алып, сес көрсеткен! Анасының нағыз ерлігінің арқасында Болат
Жансүгіров НКВД балаларының қатарына алынбады, бірақ ХХ съезге
дейін халық жауының баласы болып келді...
Зобалаңға ұшырағандардың әйелдері халық жауының әйелдері деген
жаламен ұсталып, Ақмоладағы әйелдер лагеріне ұзақ мерзімге
айдалғанда, балаларының көрген құқайы да жетерлік екен. Сталиндік
тәрбие беретін балалар үйіне жіберіліп, жетімдіктің тауқыметін
аяусыз тартыпты олар [23].
Жалпы Сталиннің аярлығында шек жоқ. А.И.Микоянның айтуына
қарағанда, ол бірде курортта демалып жатып: Мен енді қартайып
келем. Партиялық линияны – Бас секретарлыққа Алексей Александрович
Кузнецовты, Советтік линиядан – Министрлер советінің Председателіне
Николай Алексеевич Вознесенскийді дайындауым керек деген екен. Көп
кешікпей, 1950 жылы олардың да түбіне жетіп тынды.
Аз айттың не, көп айттың не, қабырғаң қайыспай, жүрегің
сыздамай еске алу мүмкін емес ол жылдарды!
Жамандауға келгенде шетімізден жорғамыз, жақсылығын жазғың-ақ
келеді... Осынау бір көлеңкесі мол күрделі тұлғаның жамандығымен
салыстырғанда жақсылығы процент ұстамайтын сияқты.
Бір азамат, екі азамат, тіпті жүз адам, жүздеген адам қосақ
арасында бос кетіп, себепсізден себепсіз күйіп жатсын. Оған да
көндік делік! Шегіне жете шиеленіскен таптық тартыс кезінде екі жүз
миллиондай қалың халқы бар кең байтақ елде қоғамдық тәртіпті
сақтау мекемелерінің кімді ұстап, кімді қамап жатқанын Сталин
білмей-ақ қойсын! Алайда тарихи бір тұстарымыздағы ақтабан шұбырынды,
алқакөл сұлама, яки зар-заман дәуірін еске салатын бүтін ел,
бүкіл халық қасіретін қайда қоямыз? Кіндік кесіп, кір жуған
атамекендерін амалсыз артқа тастап, жер түбіне жер ауған сенгуш,
шешен, түрік пен күрд, қырым татарлары мен Еділ қалмақтары, қала
берді, өзіміздегі немістердің ағыл-тегіл көз жасын қайда қоямыз?
Оны да Сталин білген жоқ па?
Аяқ астынан, күтпеген жерден Сталин дүние салмағанда, адам
ору науқаны жаңа қарқынмен жүзеге аса беретін еді. Дәлірек айтсақ,
Мұхтар Әуезов пен Қаныш Сәтбаев Москваны паналап, Ермұхан
Бекмахановпен Қажым Жұмалиев тәрізді талантты ғалымдарымыз тұтқынға
алынып, қазақ газеттерінде қабаған мақалалар жиі-жиі жарияланып,
қара ниет сыншылар көр қазуға кіріскен-ді.
Отызыншы жылдардың алғашқы ойраны басталғанына 70 жылдан астам
уақыт өтті. Алуан азамат, Қыруар қызымыздан айрылдық. Солардың
есебінен талант теңізі төмен түсіп, ақыл айдыны әжептеуір тартылды.
Жесірлер сыңсып, жетімдер зар қақты. Отырып қайтқан ардагер
ағалардың абақтыда жазған азды-көпті өксікті өлеңдері болмаса, сол
кезеңде өз бастарынан кешіргенін көпшілік боздақтар ләм-мим деместен
дүниеден өтіп кетті [24].
Сталинизмнің қасіреті – бір халықтың басына түскен іс емес, ол
бүкіл дүниежүзілік коммунистік қозғалыстың, барша кеңес халқының
басына түскен ауыр қасірет [25].
Сталин жеке басқа табынушылық идеологиясы мен тәжірибесін іске
асырды. Сталинизмнің трагедиясына тек қазақ халқы емес, барша
кеңес халқы ұшырады [26].
... Сталиндік дәуірдің ызғары көсем өлгеннен кейін де біразға
дейін тарқамады, оның халыққа тигізген зардабын жұрт көпке дейін
ауыз ашып айта алмады. Біздегідей жұрттың біразын аштан қырып,
одан кейін нақақтан-нақақ топ-тобымен атып, қалғандарын концлагерде
шіріту адамның ақылына сыймайтын қылмыс. Қазіргі жариялылық кезінде
тарихшылар, жазушылар, басқа да мәдениет қайраткерлері осы
құбылысты аудара қарап, ақтара тексеріп, анығына жетуі керек. Сол
бейкүнә құрбандардың аттары жарияланар, оларға ескерткіштер де
қойылар. Қалай болған күнде де сол бір өткен жылдар тарихымызға
өшпейтін қара дақ түсіргені анық. Ондай іс ендігі жерде адамзат
баласының басына түспей-ақ қойсын.
ІІ–тарау. ХХ ғасырдың 30 жылдарындағы оңтүстік өлке зиялыларының тарихы
2.1. Зұлмат жылдарындағы зиялылардың саяси қызметі
Тарихи тәжірибенің көрсеткеніндей, күрт әлеуметтік өзгерістер
кезеңдерінде зиялылар әрқашанда едәуір белсенділігімен, дербес
бастамашылығымен ерекшеленіп отырды. Әлеуметтік, интеллектуалдық және
адамгершілік сезімдегі зиялылар қоғамдағы жеке адамның жағдайы
туралы, оның санаға қатынасы туралы мәселені көтереді [27].
Қазақ халқының ұлттық ояну кезеңі туып, жаппай саяси
мәселелерге бой ұруы ХХ ғасырдың басында күшейді. Бұл кезеңдегі
қазақ халқының идеологиялық өкілдері рөлін атқарған қазақ ұлттық
демократиялық интеллегенциясы өзінің алдына туған халқына дағдылы
санадан бостандықтың, тәуелсіздіктің ең жоғарғы мұраттарына бастайтын
нақты жолды міндет етіп қойды. Ол қазақ халқының объективті
мүдделері мен жағдайын жүзеге түсірілген теориялық білім ретіндегі
идеологиялық деңгейде ұғынып, білдіруге, оның саяси күрес
бағдарламасын тұжырымдауға ұмтылды. Демократиялық-ұлттық интеллегенция
қоғамның таптарға бөлінуін мойындамай, бүкіл халық атынан әрекет
етті. ХХ ғасырдың басындағы қазақ интеллигенциясының мұндай көзқарасын
Кеңестік идеологтар оларды саяси айыптаудың басты дәлелі ретінде
қарастырып, олардың қоғамдық қызметін объективті бағалауға кедергі
жасады [28].
Қазақ зиялыларының ең басты сіңірген еңбегі мынада: олар
бүкілресейлік даму кезеңінің басталуын дер кезінде аңғарды, қазақ
қоғамын ілгері бастырудың амалдарын іздестірумен айналысып, бұл үшін
бірінші орыс революциясы берген әлеуметтік және саяси
бостандықтарды пайдаланды, халықты патриархаттық-рулық шенеуліктен
арылтуға, патшалық езгіден азат етуге, оған білім мен прогрестің,
мемлекеттік тәуелсіздік алудың жолдарын көрсетуге ұмтылды. Мұның
қиын күрес, күрделі тартыстар мен ізденістер болғаны сөзсіз.
Сондықтан бұл жолда жетістіктермен қатар, әрине, қателіктер де,
жансақтықтар да болып отырды. Алайда кейіннен сталиндік
идеологияның түсіндіргеніндей, оларды өз халқына деген қаскүнемдік
көзқарас емес, қайта, өз халқының өмірін жеңілдету жолындағы
күрестің табиғи қиындықтары туғызды [29].
ХХ ғасырдың басындағы алдыңғы қатарлы қазақ зиялылары өздерінің
саяси қызметінде ұлттық, сондай-ақ жалпы адамзаттық құндылықтарды
қорғауды басты мақсат деп білді.Олар өз халқына тәуелсіздік және
отаршылдық құлдықтан азаттық алу жолындағы күресінде көмектесуге
ұмтылды, әрбір адамның және әрбір халықтың жеке өз бостандығына
құқығы мен бүкіл адамзат мәдениетінің жетістіктері мен табыстарына
еркін қол жеткізуі сияқты жалпыадамзаттық қазыналар үшін күресті.
Қазақ зиялыларының ең басты ізгі мақсаты – халқына қызмет ету
мақсатын Алаш жетекшілерінің бірі Міржақып Дулатов Бутырск
түрмесінен жазған хатында былай деп айқын байқалады: ... Мен
өзімнің құлдыққа түсіріліп, езгіге салынған бейшара халқымның осы
құлдық жағдайдан шығуына көмектесуді өз борышым деп санадым...
Саяси саладағы оқиғаларды дер кезінде болжай алмадым деп
санаймын, ал қазір Кеңес өкіметіне қарсы күрес деп отырғанның
бәрі менің қазақ ұлтын дербес, тәуелсіз, бақытты жағдайда көргім
келген тілегім ғана [30].
Қазақ зиялыларының көшбасшылары халықтың саяси жағынан көзін
ашу үшін оның бойында білімге деген құлшынысты ояту, сауатсыздықты
жою қажет екенін түсінді. Қазақ зиялыларының бүкіл қызметі осы
мақсатқа арналды деуге болады.
Ұлттық Қазақ, Қазақстан газеттерінің, Айқап, Сарыарқа, Абай
журналдары мен басқаларының беттерінде олар тек білім ғана өркениетті
дүниеге жол ашады, қазақтардың ұлт ретінде сақталуына көмектеседі деп,
қазақ халқын білім алуға шақырды.
ХХ ғасырдың алғашқы жартысында қазақ зиялыларының қызметінде құқық
проблемалары елеулі орын алды, өйткені қолданыстағы заңдар көшпелі
халықтың құқығына нұқсан келтірді, мұның наразылық туғызғаны табиғи нәрсе.
Өз халқының ежелгі өз жеріндегі қасіретті жағдайы туралы халық хабардар
болған. Олар жоғарыдағаларға қазақ халқының әлеуметтік қажеттері туралы
хабар жеткізуге, оның құқықтық мүдделерін қорғауға тырысты. Олардың
көпшілігі арнаулы заң даярлығынан өскендер еді, бұл олардың халық
бұқарасының құқықтық білімін кеңейтуіне, олардың құқықтық білімін байытуы
мен тереңдетуіне мүмкіндік берді. Қазақ зиялыларының қызметінде жер
мәселесі де өзекті орын алды. Олар өздерінің ғылыми және көсемсөздік
мақалаларында, өкімет орындарына жазған әртүрлі үндеулерінде Кеңес
үкіметінің қазақ халқының өмір жағдайларына сай келмейтін заң нормаларын
әділ сынға алды. Қазақ қоғамының рухани саласында етек алған заңсыздыққа
өз наразылығын білдіріп отырды.
Кеңестік шенеуніктер қазақ халқы зиялы өкілдерінің дүние жүзілік
өркениет пен мәдениет жетістіктерін игеруіне мүдделі болмады. Бірақ
халықтың ғылым мен мәдениетке тартылуына кедергі жасауға бағытталған
шаралар күнкүндегідей нәтиже бермеді [31].
Қазақ зиялылары ғылыми мақалалар, сөйлеген сөздері арқылы өркениетті
елдердегі ғылым жетістіктерін насихаттауға, оның қажеттігін, қоғамды
түбірінен өзгерте алатын құдіретті күшін дәлілдеуге ұмтылды. Олардың күш-
жігері ізсіз қалмағанын атап өткен жөн.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялылары дәрігерлер, сасатшылар,
судьялар, ақын-жазушылар болатын бұл кезең қазақтың жан-жақты білімді
азаматтары - Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов және басқаларының
қалыптасуымен ерекшеленеді. М. Тыншбаев, Ә. Ермеков, Х. Досмұхамедов
және басқа Алаш азаматтары ғылыми зерттеулермен айналысты. Қазақстан
ғылымының қаулап дамуы кеңес үкіметі жылдарында болғанын теріске шығаруға
болмайды, бірақ оның іргетасын нақ ХХ ғасырдың басында қазақ зиялыларының
талантты жол өкілдері қалаған еді. [32].
ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының азаматтық интелектуалдық
деңгейі аса жоғары болғаны баршаға аян. Кеңестік шығыстағы түркі
халықтарының қатарындағы ең озық ойлы, қазақ зиялыларына, халқымыздың ақыл-
ойының қаймағына келген сүрген зауалы аса ауыр да қайғылы болды. Құрбан
болған осы аяулы азаматтарымыз жайлы бүркемеленген шындықты ашып,
халыққа жеткізу жолында Әділет қоғамы біршама игілікті істер атқарды.
Соның бірі КСРО Жоғарғы соты Әскери коллегиясының Алматы қаласында 1938
жылы ақпан-наурыз айларында болып өткен көшпелі сессиясының үкімі бойынша
айтылған азаматтардың тізімі жазылған құжат.
Саяси қуғынға ұшыраған қазақ зиялылары туралы запыран ақиқаты әлі
күнге дейін түгел ашылып болған жоқ. Әсіресе 1936-37 жылдары кең өріс
алған науқан Қазақстанды толық жайпады.
1937 жылы мамырда Қарағанды ісі қозғалып, М.Ғатаулинмен
тұтқындалды. Маусымның басында Москвада Н.Нұрмақов, Т.Рысқұлов
ұсталды. Маусымның соңында А.Асылбеков партиядан шығарылды. Шілде
айында Ұ.Құлымбетов, Қ.Күлетов тұтқындалды. 29 шілдеде Ғ.Тоғжанов,
Л.Лекеров, А.Розыбақиев партиядан шығарылды. 3 тамыз күні Т.Жүргенов
абақтыға қамалды. 10 тамыз күні І.Құрамысов түрмеге жабылды, 11
тамызда І.Жансүгіров қамауға алынды. 24 қыркүйек С.Меңдешев пен
С.Сейфуллин абақтыға қамалды.
Репрессия науқанының осыншама қарқын алуы жоғары жақтың бұйрық-
талабына байланысты еді. Мәселен, сол жылғы маусым айындағы
Мәскеудегі партия пленумында сөйлеген сөзінде Н.Ежов жасырын
керітөңкерісшіл ұйымдар қаптап кетті, ел ішінде азамат соғысы
басталуға шақ қалды, бірақ біз анықтаймыз, қырып жоямыз, оған
қабілетіміз жетеді деп соқты [33]. Ал, шілде айында жер-жерлерге
Сталин, Ежов, Вышинский қол қойған құжат келіп жетті. Онда
бұрынғы бай-кулактармен, советке қарсы элементтермен және
қылмыскерлермен аяусыз күрес жүргізу міндеттелді.
Осы міндетке байланысты кеңестер елінде 76 мыңдай адам атылып,
200 мыңдай кісі лагерьге жіберу керек болған. Архивтегі сол жылғы
бір құжат бойынша бізге әуелде 1925 адамды атып, екі мың адам
лагерьге жіберілсін деген жоспар жоғарыдан түссе, кейін Қазақстан
көтеріңкі міндеттеме қабылдап, оны тиісінше 3000 және 3000 болып
өзгерткен [34].
37-нің қуғын-сүргінінде жазықсыздан жазықсыз пәле жабылып,
біздің небір сорпаға шығар азаматтарымыз халық жауы есебінде
атылып қана қоймай, олардың туған-туыстары, тамыр-таныстары, аралас-
құралас болған адамдары да репрессияға ұшырап жатты.
Тарихи шындық сондай, 30 жылдары қазақ мектептері мен
педагогикалық оқу орындарында пайдаланылған оқулықтар мен оқу
құралдарының авторлары негізінен партияда жоқ, кезінде алаш
қозғалысына белсенді ат салысқан ұлттық интеллигенция өкілдері
болатын. Олардың қатарында А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Х.Досмухамедов,
Ж.Аймауытов, Қ.Кемеңгеров, С.Асфендияров және басқа көптеген ғалым,
жазушылар бар еді. Алаштық аталған интеллигенттердің үлкен тобы
оқу-ағарту комиссариаты жүйесінде, ғылым, өнер, баспа орындарында,
ұлттық баспасөзде жұмыс жасап жүрді [35].
Голощекиннің қитұрқы саясатының көрінісіндей С.Сәдуақасовты
Қазақстаннан аластау бас көтерер қазақ зиялыларына қарсы үлкен
шабуылдың алдындағы даярлық еді. 1927 жылы сәуірде Ж.Мыңбаев Қазақ
Орталық Атқару Комитетінің төрағасы қызметінен босатылып, өзінің
туған жеріне, Адай уездік атқару комитеті төрағасы қызметіне
жіберілді. Осы жылдың күзіне қарай троцкистік-зиновьевтік блокқа
қарсы күрес басталғанда, бұл науқан Қазақстанды да қамтып,
Қазақстандық троцкистермен байланыста болғаны үшін С.Сәдуақасов,
Ж.Сұлтанбеков, Ы.Мұстамбаев партиялық жауапқа тартылуға тиіс болды.
С.Сәдуақасов бұл кезде Москвада оқуда жүргендіктен, оның ісіне
қатысты құжаттар Москваға Орталық Бақылау Комиссиясына жөнелтілді.
Ұзаққа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz