Әдебиеттану мәселелері

Жоспар
Кіріспе

1. Әдебиеттанудағы дәстүрлі және жаңа ізденістер мәселелері.
2. Тарихи.әдеби контенттегі әдебиеттану мектептері (XIX.XXғғ.).
3. Әдебиеттану ғылымының әдістемелік принциптері.

ҚР ҰҒА академигі, энциклопедист-ғалым, көрнекті алаштанушы Рымғали Нұрғали еңбектері қазақ әдебиеттануының тұтастай бір кезеңін қамтиды. Ғалым мұрасы сан салалы. Ең әуелі ол – қазақ драматургиясының тарихын зерттеуші. Бұдан соң ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің дамуын зерделеуші. Ғалым еңбегінің тағы бір арналы бір саласы Алаш қайраткерлерінің әдеби мұрасын тануға арналған. Сондай-ақ Р.Нұрғали әдебиеттің теориялық мәселелерін жаңаша көзқарас тұрғысынан қарастыра отырып, маңызды тұжырымдар жасаған ғалым.
Теориялық әдебиеттану мәселелері ғалымның әр жылдары жарық көрген зерттеу еңбектерінің маңызды бөлігін құрайды. Бұл тұжырымдар соңғы жылдары жинақталып, қайта қаралып, өңделіп, бұрынырақ «Телағыс» монографиясына, сосын «Арқау» жинағының екінші томына, кейін «Сөз өнерінің эстетикасы» атты кітапқа топтастырылды.
Әдебиеттің теориялық мәселелеріне сөз арнағанда ғалым ең әуелі ұлттық ерекшелік мәселесіне назар аударады. «Көркемдік ойлаудың ұлттық ерекшеліктері негізінде қалыптасқан әр халықтың әдеби дәстүрі - ...үнемі өзгеріп, түлеп, байып отыратын рухани игілік. Әдеби дәстүр мен әдеби даму - әдеби қозғалыстың ажырамас тығыз диалектикалық байланыстағы құрамдас қайнарлары», - деп, теориялық талдауларға негіз болатын ұғымдарға тоқталады [1, 3].
Ғалым әлемдік әдебиеттануда қалыптасқан теориялық тұжырымдар табиғатына ұлттық әдеби ерекшелік тұрғысынан келеді. Әдеби дәстүр мен әдеби даму, әдеби тұлға, әдеби байланыс және әдеби процесс турасында ойларын жүйелеп алып, жекелей жасалған талдауларды бір арнаға тоғыстырып, тұтас ой қорытады. Қазіргі күнге ең керегі – өмірлік шындық пен көркемдік шындық, жазушы дүниетанымы мен шығармашылық, нақты дерек пен қиял қарым-қатынасын таныта отырып, бұлардың әсер-ықпалын көрсету, заңдылықтарын зерделеу екенін ерекше атап көрсетеді.
Р.Нұрғали Аристотельдің әйгілі «Поэтикасына» да тоқталып, бұл еңбектегі теориялық тұжырымдардың табиғатын талдайды. Бұл көне дәуір жәдігерін «эстетиканың алғашқы сатысы» десе, қайта өрлеу дәуіріндегі француз Никола Буалоның «Поэтикалық өнер», неміс топырағында туған Лессингтің «Лаокоон немесе кескін өнері мен поэзияның шекарасы туралы» еңбектеріне де тоқталып өтеді. Өзінің теоирялық тұжырымдарын жасамас бұрын аталған еңбектердегі пайымдарды саралап, салыстырады. Академик ғалымның ерекше назар аударып, теоирялық пайым-пікірлерін барынша бағалағаны – орыс сыншысы В.Г. Белинский мен Чернышевский еңбектері. Чернышевскийдің «Өнердің болмысқа эстетикалық қатынасы» атты магистрлік диссертациясындағы тұщымды тұжырымдарды санамлап көрсетеді.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

1. Әдебиеттанудағы дәстүрлі және жаңа ізденістер мәселелері.
2. Тарихи-әдеби контенттегі әдебиеттану мектептері (XIX-XXғғ.).
3. Әдебиеттану ғылымының әдістемелік принциптері.

1. Әдебиеттанудағы дәстүрлі және жаңа ізденістер мәселелері.
ҚР ҰҒА академигі, энциклопедист-ғалым, көрнекті алаштанушы Рымғали Нұрғали еңбектері қазақ әдебиеттануының тұтастай бір кезеңін қамтиды. Ғалым мұрасы сан салалы. Ең әуелі ол - қазақ драматургиясының тарихын зерттеуші. Бұдан соң ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің дамуын зерделеуші. Ғалым еңбегінің тағы бір арналы бір саласы Алаш қайраткерлерінің әдеби мұрасын тануға арналған. Сондай-ақ Р.Нұрғали әдебиеттің теориялық мәселелерін жаңаша көзқарас тұрғысынан қарастыра отырып, маңызды тұжырымдар жасаған ғалым.
Теориялық әдебиеттану мәселелері ғалымның әр жылдары жарық көрген зерттеу еңбектерінің маңызды бөлігін құрайды. Бұл тұжырымдар соңғы жылдары жинақталып, қайта қаралып, өңделіп, бұрынырақ Телағыс монографиясына, сосын Арқау жинағының екінші томына, кейін Сөз өнерінің эстетикасы атты кітапқа топтастырылды.
Әдебиеттің теориялық мәселелеріне сөз арнағанда ғалым ең әуелі ұлттық ерекшелік мәселесіне назар аударады. Көркемдік ойлаудың ұлттық ерекшеліктері негізінде қалыптасқан әр халықтың әдеби дәстүрі - ...үнемі өзгеріп, түлеп, байып отыратын рухани игілік. Әдеби дәстүр мен әдеби даму - әдеби қозғалыстың ажырамас тығыз диалектикалық байланыстағы құрамдас қайнарлары, - деп, теориялық талдауларға негіз болатын ұғымдарға тоқталады [1, 3].
Ғалым әлемдік әдебиеттануда қалыптасқан теориялық тұжырымдар табиғатына ұлттық әдеби ерекшелік тұрғысынан келеді. Әдеби дәстүр мен әдеби даму, әдеби тұлға, әдеби байланыс және әдеби процесс турасында ойларын жүйелеп алып, жекелей жасалған талдауларды бір арнаға тоғыстырып, тұтас ой қорытады. Қазіргі күнге ең керегі - өмірлік шындық пен көркемдік шындық, жазушы дүниетанымы мен шығармашылық, нақты дерек пен қиял қарым-қатынасын таныта отырып, бұлардың әсер-ықпалын көрсету, заңдылықтарын зерделеу екенін ерекше атап көрсетеді.
Р.Нұрғали Аристотельдің әйгілі Поэтикасына да тоқталып, бұл еңбектегі теориялық тұжырымдардың табиғатын талдайды. Бұл көне дәуір жәдігерін эстетиканың алғашқы сатысы десе, қайта өрлеу дәуіріндегі француз Никола Буалоның Поэтикалық өнер, неміс топырағында туған Лессингтің Лаокоон немесе кескін өнері мен поэзияның шекарасы туралы еңбектеріне де тоқталып өтеді. Өзінің теоирялық тұжырымдарын жасамас бұрын аталған еңбектердегі пайымдарды саралап, салыстырады. Академик ғалымның ерекше назар аударып, теоирялық пайым-пікірлерін барынша бағалағаны - орыс сыншысы В.Г. Белинский мен Чернышевский еңбектері. Чернышевскийдің Өнердің болмысқа эстетикалық қатынасы атты магистрлік диссертациясындағы тұщымды тұжырымдарды санамлап көрсетеді.
Р.Нұрғалидың теориялық мәселелерді қарастыруын төмендегідей жүйемен сипаттауға болады:
а) өнер табиғаты, оның даму кезеңдері туралы құнды ойлар айтады;
ә) өнердің даралық сипаты, құдыреті - образда дей отырып, осы образ табиғатын танытады;
б) әдеби-теориялық тұжырымдардың бастау көздеріне үңіле отырып, олардың мән-мағынасына тоқталады;
в) әдебиеттану ғылымындағы мектептер мен олардың негізгі ұстанымдары, бағыт-бағдарларын таразыға салады;
г) әдеби байланыста маңызды орынға ие көркем аударма теориясын саралайды;
ғ) көркем туындыны дүниеге әкелуші шығармашылық тұлға хақында тұжырымдар жасайды.
Ғалымның өнер табиғатына тоқталғанда басты айтатыны - өнердің эстетикалық нысаны. Арғы ғасырлардағы өнер турасындағы маңызды мәселелерді тілге тиек еткенде ең әуелі Гегель тұжырымына назар аударады. Ұлы ойшыл сипаттаған өнер кезеңдеріне тоқталып, олардың мән-мағынасын, сипатын түсіндіреді. Мәселен, өнердің символикалық кезеңіне шығыс халықтарының өнері мысал болса, классикалық кезеңге мамұн мен форма бірлігі тән болды. Бұған ежелгі Грек өнері мысал десе, романтикалық кезеңде әдебиет ерекше дамыған деп көрсетеді. Әр халық тарихындағы өнердің даму жолына көз жүгірте отырып, өнердегі әдіс-тәсілдерге тоқталады.
Өнер туралы ойлар арнасы ғалым тұжырымында тікелей образға келіп ұласады. Өнердің даралық сипаты, құдыреті - образда дей келіп, бұл сөздің әр түрлі қырын да атап өтеді. Яғни, образдың үш түрлі мағынасы бар екен. Олар: философиялық ұғымда, психологиялық ұғымда және өнердегі ұғымда. Терминдер арасындағы шекараны айырып алмай, олардың мәнін анықтамай көркем образдың, әдебиеттің табиғатын түсіне алмайтындығымызды ескерте отырып, образдың осы үш ұғымына талдау жасайды [1, 32]. Өнердегі образға келгенде, көркем шығармашылық табиғатына тән тәсілдерді жүйелей отырып, ұлттық сөз өнері туындыларынан мысалдар келтіріп, ойын нақтылай түседі. Махамбет өлеңінен алынған үзіндіге талдау жасай келе, ұлттық ойлау жүйесіндегі басты ерекшеліктерді саралай көрсетеді. Алдымен, тұтастай суретке назар аударып, сосын осы тұтас бейнені жекелей, бөлшектей талдап, тілге тиек етілген табиғат нысандарының, жан-жануарлардың бейнелеріне, символдық мәніне үңіледі. Осы талдаулар негізінде ой қорытып, бейнелілік дегеніміз - болмыстың фотокөшірмесі емес, суреткер қиялымен екшелген заттар мен құбылыстардың бір-біріне сәулесін түсіруі, сол негізде бейне түзуі дейді.
Поэзия өз бойына ішкі рухани әлемнің барлық ерекшеліктерін жинақтаған, пластикалық өнер түрлері мен музыкаға да тікелей байланысы бар сөз өнерінің түрі. Бір қырынан алып қарағанда, поэтикалық өнерде музыкадағы сияқты сәулет, мүсін, кескін өнерінде мүлдем көрінбейтін ішкі әлем мазмұны көрінеді. Екінші жағынан, рухани дүние ауқымында поэзияның өзі көңіл-күй алмасуларын, сезім әуендері мен үрейді, қандай бір оқиғаның шиеленісуі мен шешімін бейнелейтін, басқа өнер түрлеріне тән емес кең түрдегі объективті әлемді туындатады дейді Гегель өзінің Эстетика туралы дәрістерінде [2, 112]. Осы ойды қазық ете отырып, Р.Нұрғалиұлы Абайдың Адамның кейбір кездері өлеңінің табиғатына бойлайды. Суреткер қуаты, сыйынар пірі боған қиял мен шабыт дей отырып, жауһар туынды санатындағы бұл өлеңндегі шығармашылық болмыстың асқан шеберлікпен танытылғанын айтады.
Адамның кейбір кездері
Көңілде алаң басылса,
Тәңірінің берген өнері
Көк бұлттан ашылса:
Сылдырап өңкей келісім
Тас бұлақтың суындай,
Кірлеген жүрек өзі үшін
Тұра алмас әсте жуынбай, -
деген жолдардағы ақыннның ішкі әлеміндегі құбылыс мәнін талдап түсіндіреді. Л.Толстой, М.Әуезов, И.Тургенев, М.Горький сияқты әлемдік және ұлттық мәдениеттің көрнекті шығармашыл тұлғаларының кейіпкерлерін мысалға ала отырып, образға арқау болатын прототип туралы сөз қозғайды. Көркемдік шындық табиғаты туралы ойларыныің бір бөлінгін осы образ-прототип мәселесіне қатысты өрбітеді.
Филология зерттеушісі А.Потебня Сөздің екі қабаты бар, оның бірі сыртқы қабат - проза, екіншісі ішкі қабат - поэзия, сөз - көркем шығарманың күллі қасиетін өз бойына жинақтайды [3, 167] деп, көркем шығармашылықтағы сөздің маңызды орнын саралап көрсетсе, бұл теориялық тұжырымды талқылай отырып, академик ғалым ұлтық танымның образды ойлаудағы орнын әдеби-тілдік қырларынан көрсетуге ұмтылады. Мысалы қазақта үркер деген сөздің бар екенін, осы сөз аспандағы жұлдыздың қозғалысына лайықталып қойылғанын, бұл тұстағы халықтың аспан әлеміне жиі назар аударатынын, аңғарымпаздығын айтып өтеді. Қарап отырсақ, бұл теориялық пайымның мазмұны терең, мәні салмақты. Яғни, Үркер жұлдыздың атын ғана емес, затын да анықтайды. Өте салмақты тұжырым. Эпик ақын Ілияс Жансүгіров өлеңінен мысалдар келтіргенде де ғалым Р.Нұрғали ондағы суреттеулерден халықтың тұрмыс-тіршілі, салт-санасы айқын көрінетінін баса айтады. Сөйтіп, образға тән ең басты қасиет - ұлттық бояу екенін дәлелді тұжырымдар арқылы танытады.
Образ табиғаты туралы тұжырымдар ғалымды өмірлік шындық пен көркемдік шындық туралы талдауларға жетелейді. Көркемдік шындық - жазушы қиялы арқылы екшелген, сұрыпталған суреткерлік ұстаным тұрғысынан бейнеленген шындық. Бұл өмірлік шындықтың көшірмесі емес... Бұл орайдағы ең шешуші фактордың бірі - суреткер қиялы...
Суреткер қиялы - ешбір ғалымның қолында жоқ құрал [1, 35] деген ғалым тұжырымы өзінен бұрынғы пікірлермен сабақтасып, жаңа ізденіске жол бастайды.
Р.Нұрғали талдаулары мен тұжырымдарындағы өнердегі образ мәселесі бұрынғы антик дәуірі ойшылдарынан басталған пікірлердің ұлттық әдебиетіміздің ерекшеліктерімен толықтырыла, тереңдетіле қарастырылған тармағы, образ бен образдылық туралы сан салалы зерттеулер мен тың ізденістерге бағыт сілтеуші болуымен де құнды.

2. Тарихи-әдеби контенттегі әдебиеттану мектептері (XIX-XXғғ.).

ХІХ ғасырда қазақ халқының жаңа әдебиеті қалыптаса бастады, әдебиет жанрлық, көркемдік шеберлік тұрғыдан іштей түлеп, тақырып аясын барынша кеңейтті, қоғамның тарихи құбылыстарына қарай күрделі көркемдік сипат алды. Әдеби процестің осындай заңдылықтары қазақ қауымының қоғамдық-әлеуметтік жағдайларымен бірегей сабақтастықта қарастырылды.
Қазақ әдебиеті тарихының ең бір құнарлы, дәстүрі берік, мазмұны бай кезеңі ХІХ ғасыр. Бұл ғасыр үлкен-үлкен құбылысты оқиғаларға да, күрделі де шиеленісті әлеуметтік тартыстарға да толы болғандығы дүние тарихының парақтарынан да белгілі. Ондай тарихи кезең құбылыстары қазақ даласына соқпай өткен жоқ. Қазақ елі бұл кезеңде де ауыр күндерді басынан кешті. Он сегізінші ғасырдың аласапыран дәуірінің зардаптары жалғаса түсті. "Ақтабан шұбырынды" атанған зарлы заманнан өткен қазақ жұрты, қазақ хандығы тағы да бір қилы заман, қиын кезеңге аяқ басты. Сол дәуірдің оқиғалары мен тарихи шындығы, негізінен, қазақ әдебиеті шығармаларында көрініс тапты. ХІХ ғасырдағы қазақтың ұлттық әдебиетін дәуір шындығынан бөліп қарау мүмкін емес. Бұл кезеңде әдебиет пен халық тарихы біте қайнасып, кірігіп кеткендей еді. Соған орай әдебиет те жаңа сапалық деңгейге көтерілді. Қазіргі әдебиеттануда "жаңа дәуір әдебиеті" деп атала бастаған бұл кезеңдегі әдебиет шынында да тарихи алғышарттары мен себеп-салдарларына орай дәстүрлі арнадан шығып жаңа сипаттарға ие бола бастады. Жыраулық әдебиеттің мектептері, әдеби дәстүр уақыт талаптарына сәйкес соны көркемдік соқпақтарға ойысты. Қоғамдық-әлеуметтік мәселелер, саяси тақырыптар, күнделікті қауым тірлігіндегі жақсылы-жаманды көріністер тікелей әдеби шығармалардың өзекжарды саздарына, көкейкесті сөзіне ұласып отырды.
Тарихи шындық пен көркемдік шындық арасындағы сабақтастық бұрынғыдан да айқын көрінді. ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің заңдылықтарын сол кезеңдердегі қазақ халқының тарихымен сабақтастықта қарау қажеттігі осындай әу бастан жаратылысы бір көркемдік құбылыстардың ішкі бірлігінен туындайды.
Осы кезеңдегі елдік құрылымдық күйреу қазақ халқының қоғамдық-әлеуметтік өмірін біржола басқа арнаға бұрған еді. ХІХ ғасырдағы Евразия кеңістігіндегі тарихи реформалар қазақ әдебиетінің де болмысына бетбұрысты өзгерістер әкелген.
Қазақ даласында ХІХ ғасырда патшалы ресей отарлаушылары жүргізген саяси-әлеуметтік өктемдік пен басқару жүйесіндегі реформалардың себеп-салдарлары сол кезеңдегі қазақ әдебиеті шығармаларынан да жан-жақты көрініс тапты. Көкірегі ояу ақын-жырау, сөз ұстаған би, шешендер ұлттың мұңын, ұлттың келешегін болжаған күңіреністі көзқарастарын толғады. Хандық басқару жүйесі ыдырағаннан кейін, үздік-создық ұлт-азаттық қозғалысына ұласқан наразылық жалпыхалықтық қуатты күшке айналып кетуге түрлі ішкі-сыртқы жағдаяттар кедергі болса да, халықтың мұң-мүддесі тарихи жыр, дастан, толғауларда буырқанып көрінді. Бұрқ етіп басталып, езіп-жаншылып, қайта бас көтеріп өршіп отырған ұлт-азаттық қозғалыс тарихының ұзақ мерзімді кезеңдерінде ақындардың сөзі, ұлттық әдебиет мұраты ғана өз жолынан да, жүрісінен де жаңылған жоқ. Осы аласапыран кезеңдердегі қазақ әдебиетінің шығармаларын тереңдеп талдап тану, ұлттық әдебиеттің жаңа дәуірінің қалыптасуы мен даму заңдылықтарын тарихи сабақтастықта зерттеу ел тарихының қастерлі беттерін ашады. ХІХ ғасыр әдебиеті өткен ғасырлардағы ұлттық сөз өнерінің өрнегін, дәстүрін сақтаумен бірге көркемдік құралдарын байытты, жаңа сипаттар дарытты. Әдеби шығармалар жанрлық жағынан да, көркемдік бітімі турасында да, идеялық мазмұны жөнінен де көп ілгеріледі. Зерттеу барысында осы дәуірдегі көптеген әдеби мұралар жаңа қырынан қарастырылды, бұрын белгісіз болып келген, әлде арнайы талдауға түрлі себептермен мүмкіндік болмаған шығармалар мен ақын-жазушылар мұралары ғылыми айналымға қосылды. Дулат, Шортанбай мұраларына қазақ халқы тәуелсіздік алғаннан кейін ғана тереңдеп үңіліп, ашық жазуға мүмкіндік туды.
Осыған орай қазақ әдебиеті тарихының ең бір тынысты, мазмұнға бай кезеңі - ХІХ ғасыр шығармаларын шартты түрде екі кезеңге бөліп қарауға тура келеді. Демек, ХІХ ғасырды еңсеріп ХХ ғасырдың советтік дәуіріне аяқ басқан алғашқы ширегін қамтитын ұлттық әдебиеттің жаңа дәуір әдебиеті кезеңі үш дәуірге сұрыпталып қарастырылмақшы. Бірінші кезең - ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы әдебиет, екінші кезең - ғасырдың екінші жартысындағы әдебиет те, үшінші кезеңі ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі әдебиет деп желіленді. Ұлттық әдебиеттің бұл үш белесі негізінен қазақ ақын-жазушыларының, зиялы қауым өкілдерінің елдік құрылымды, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.