9 сыныпта бейорганикалық химияны оқытуда халықтық педагогика элементерін пайдалану әдістемесі
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ 3
1 ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫ
ҚОЛДАНУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ. ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Орта мектепте химияны оқутуда халықтық педагогиканы пайдаланудың қазіргі жайы 10
1.2 Химия сабақтарында пәнаралық байланыс негiзiнде халықтық педагогиканы пайдалану 17
2. ОРТА МЕКТЕПТЕ ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ХАЛЫҚТЫҚ
ПЕДАГОГИКАНЫ ПАЙДАЛАНУ ӘДIСТЕМЕСІ
2.1. 9 сыныптарда химия сабақтарында халықтық педагогиканы пайдаланудың жолдары мен әдiстерi 25
2.2. Дәрiгерлiк химия бөлiмiнде халықтық педагогиканы пайдалану 28
2.3. Химияны тұрмыста пайдалану бөлiмiндегi халықтық
педагогиканың орны 35
2.4. Химия пәні сабақтарында ауыз әдебиеті үлгілерін пайдалану 38
2.5. Халықтық педагогика негiзделген сабақ, кеш үлгiлерi 45
2.6. Поэзияны пайдалану әдiстемесi 55
2.7.Оқушы шығармашылығының қалыптасуы 64
3. ПЕДОГОГИКАЛЫҚ ЭКСПЕРИМЕНТТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ 69
ҚОРЫТЫНДЫ 75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 77
ҚОСЫМША А 81
ҚОСЫМША Ә 82
ҚОСЫМША Б 83
ҚОСЫМША В 84
ҚОСЫМША Г 85
КIРIСПЕ 3
1 ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫ
ҚОЛДАНУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ. ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1 Орта мектепте химияны оқутуда халықтық педагогиканы пайдаланудың қазіргі жайы 10
1.2 Химия сабақтарында пәнаралық байланыс негiзiнде халықтық педагогиканы пайдалану 17
2. ОРТА МЕКТЕПТЕ ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ХАЛЫҚТЫҚ
ПЕДАГОГИКАНЫ ПАЙДАЛАНУ ӘДIСТЕМЕСІ
2.1. 9 сыныптарда химия сабақтарында халықтық педагогиканы пайдаланудың жолдары мен әдiстерi 25
2.2. Дәрiгерлiк химия бөлiмiнде халықтық педагогиканы пайдалану 28
2.3. Химияны тұрмыста пайдалану бөлiмiндегi халықтық
педагогиканың орны 35
2.4. Химия пәні сабақтарында ауыз әдебиеті үлгілерін пайдалану 38
2.5. Халықтық педагогика негiзделген сабақ, кеш үлгiлерi 45
2.6. Поэзияны пайдалану әдiстемесi 55
2.7.Оқушы шығармашылығының қалыптасуы 64
3. ПЕДОГОГИКАЛЫҚ ЭКСПЕРИМЕНТТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ 69
ҚОРЫТЫНДЫ 75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 77
ҚОСЫМША А 81
ҚОСЫМША Ә 82
ҚОСЫМША Б 83
ҚОСЫМША В 84
ҚОСЫМША Г 85
КIРIСПЕ
Зерттеудiң көкейтестiлiгi: қоғамның қазiргi даму кезеңiнде болып жатқан әлеуметтiк, экономикалық, саяси және жаңа технологиялық өзгерiстерден, ұрпақ тәрбиесiндегi бетбұрыстардан бiлiм мен тәрбие беру жүйелерiнiң iсiн жаңа сатыға көтеру қажеттiлiгi туындап отырғаны мәлiм [1].
Осыған орай бүгiнгi таңда қоғамньң ұлттық мәдени тұрғыдан кемелденуi, жас ұрпақты өз халқының рухани қазынасымен, ұлттық тәрбиенiң озық өнегелi дәстүрлерiмен тереңiрек таныстырып, соның негiзiнде жеке тұлғаны қалыптастыруға жеке тұлғаның шығармашылық рухани мүмкiндiктерін дамытуға байланысты тәрбие мен бiлiм беруде мұғалiмнiң кәсiптiк даярлығын қамтамасыз етудi мiндеттейдi [2]. Өйткенi егенмен елiмiздiң болашағы оның материалдық және рухани дамуы, жас ұрпақтың бiлiмi мен тәрбиесiнiң деңгейiне байланысты. Сондықтан да қоғамның бiлiм беру жүйесiн жаңарту мен жетiлдiру мәселесi мұғалiмнiң алдына зор мiндеттер жүктеп отыр.
Осыған орай химияны оқытудың жаңа әдiстемелiк жүйесi, мектептерде пәндi оқытып үйретудiң - тиiмдi жолдарының бiрi оқушылардың iс-әрекеттерiн белсендiру мен тиiмдiлiгiн арттыру, педагогикалық технологияларымен ұштастыра жүргiзу жұмысын практикаға енгiзу мәселесiне ерекше көңiл аудару қажеттiгiн көздейдi. Осы тұрғыда негiзгi ауыл мектебiнде оқытуды ұйымдастыру мәселесiне, оқу тәрбие жұмысының деңгейiн көтеруге және оның беделiн жоғарылатуға көңiл бөлу қарастырылған. Қазiргi кезде оқытудың тиiмдi әдiстерiн зерттеп, оны iс жүзiнде қолдануға ұсыну күрделi мәселелердiң бiрiне айналды. Оқушыларды қоршаған орта заттармен құбылыстармен таныстырып, олар жайында ғылыми ұғымдарын жүйелеп, көзқарастарын қалыптастыруда орта мектепте оқытылатын химия пәнiнiң мәнi өте зор. Сондықтан да химияны оқытудың әдiс тәсiлдерiн сан-салалы бағытта, жан-жақты қарастыру көзделедi.
Химияны оқыту мәселесi белгiлi педагогтармен методистердiң назарынан тыс қалмай үнемi зерттеу нысанасына айналып келдi:
Қ.А.Аймағамбетова, А.Г. Сармурзина, Н.Н. Нұрахметов, С.Ж. Жайлау, Т.Т.Омаров, Ж.Ә.Шоқыбаев, К.А. Сарманова, М.Р.Танашева т.б. көптеген зерттеулерде оқу үрдiсiне жаңа технологияны енгiзу жолдарын қарастыру тенденциясы оқушылардың белсендiлiгi мен танымдық іс- әрекеттерiн, шығармашылығын дамытуға негiз салатындығы көрсетiлген.
Ауыл мектептерінде сабақтарға қатысып жүргiзiлген талдау қорытындысы ондағы оқыту жұмыстарының казiргi талаптарға сәйкес еместiгiн, оқушылардың өздiгiнен бiлiм алуының нашарлығын, олардың танымдьқ қызығушылығының және бiлiм сапасының төмендiгiн көрсеттi. Бұл жағдайлардың себебiн әртүрлi түсiндiредi: кейбiреулерi кризистiк жағдайға байланысты кажеттi пәндердiң қысқаруы десе, ендi бiрi қаражаттық – инвистицияның жетiспеушiлiгi, немесе бiлiм беруге арналған бағдарлама құрылымының әлсiздiгi, ал үшiншiсi ауыл мұғалiмiнiң әлеуметтiк — тұрмыс жағдайының төмендiгiнен деп дәлелдейдi.
Бұл факторлардың барлығы мұғалiмнiң өмiр-тiршiлiгiне байланысты айтылып отыр. Бiздiң көзқарасымыз бойынша ауыл мектептерiнiң кризистiк жағдайының себебi — саяси немесе әлеуметтiк экономикалық жағдайдан ғана туындамайды, оның педагогикалық технологиялық негiзi де бар, сонымен қатар ауылды жерде ғылыми-ағарту орталықтарыньң, мұражайлардьң, кiтапхана, театрлардың жоқтығы да әсер етедi. Ұстаз оқушыларға бiлiм беру барысында оқу үрдiсiн ұйымдастыру кезiнде тұлғаның дұрыс қалыптасу мүмкiндiгiн зерттеп, жеке бас ерекшелiгiн бағалап, осыған сәйкес жұмыс iстегенде ғана орынды педагогикалық шешiм табады. Химия пәнiнiң көптеген мұғалiмдерi оқушыларды химия ғылымының заңдарымен, қоршаған ортада жүрiп жатқан химиялық, құбылыстармен таныстырып, оны көруге, сезiнуге, түсiнуге жағдай жасау арқылы дүниедегi химиялық, айналулармен оқушыларды қаруландырудың жолдарын таңдай бiлуi, заттар және олардың көптүрлiлiгi туралы ұғымды меңгерте отырып, сабақта көркем әдебиеттi, поэзияны, оқу ойындарын енгiзу арқылы оқушылардың жеке шығармашылығын қалыптастыруға болатындығын дәлелдедi.
Осы орайда химия пәнiнде көркем әдебиет пен поэзияны, оқу ойындарын пайдалану арқылы оқушының танымдық белсендiлiгi мен шығармашылығын дамыту жолдарын Г. Г. Филимонова [3], А.Р.Нұрахметова [4], Ж.Ж.Жумаханов [5], 3.Т.Мұшрапилованың [6] зерттеу жұмыстарында қарастырылған. Ж.Жумахановтың еңбектерiнде химияны оқытуда оқушының сабаққа деген қызығушылығын күшейтiп, әңгiмелер, өлеңдер оқыту олардың белсендiлiгiн арттыру үшiн, олардың мазмұнын мәтiнге сәйкес талдаудың тиiмдiлiгiн дәлелдейдi. Ал, З,Мұшрапилованың жұмысында химияны көркем әдебиетпен поэзиямен байланыстыра отырып оқытқанда оқушының шығармашылық қабiлетiн көтеруге болатындығын көрсетедi. Бiрақ бұл еңбектерде орыс жазушыларыньң шығармаларын кеңiнен пайдаланған.
Дегенмен, педагогикалық психологиялық және оқу әдiстемелiк әдебиеттердi, арнайы зерттеулердi талдау нәтижесi бүгiнгi күнге дейiн этнопедагогиканық жалпы теориялық негiздерiмен тәрбиелiк мәселелерiне баса назар аудару пәнді оның iшiнде химияны оқытуда халықтық педагогика элементтерiн пайдалану әдiстемесiнiң назардан тыс қалғанын көрсетедi.
Мектепте бiрқатар пәндердi оқытуға байланысты бұл мәселе жан-жақта талданған. Кейбiр пәндерде математика, әдебиет, биология, еңбек сабақтарында халықтық педагогика ұлттық әдет - ғұрып, салт-дәстүр тиiмдi пайдаланып отыр. Математиканы оқыту саласындағы зерттеулердiң бiрi ретiнде педагогика ғылымдарының докторы, профессор А.Е: Әбiлқасымованың [7] ғылыми жетекшiлiгiмен жүргiзiлiп жатқан “Бастауыш мектептегi математиканы оқыту процесiнде қазақ этнопедагогикасының материалдарын пайдалану” атты арнайы курстың оқу бағдарламасын атауға болады. Бағдарлама болашақ бастауыш сынып мұғалiмдерiне қазақ этнопедагогикасының математика сабағында қолдануды меңгерту және сол алған бiлiмдерiн мектеп қабырғасында қолдануға дайындау. Бұл математиканы оқыту процесiнiң нәтижелi болатындығының кепiлi. Ал, химия пәнi бойынша ұлттық төл оқулықтардьң болмауына байланысты бұл мәселе осы кезге дейiн қолға алынбады. Мектепте химия пәнiн осы кезге дейiн одақтық бағдарлама бойынша аударма оқулықтар арқылы оқытып келгендiктен, ұлттық педагогикамен байланыстыру назардан тыс қалды.
Республиканьң жер қойнауының табиғи кен байлықтарға өте бай Д.И.Менделеевтiң периодтық жүйесiндегi элемент бәрi дерлiк бiздiң туған өлкемiзден табылады. Қазақ топырағында игерiлген шикiзат түрлерi мен химиялық өнеркәсiптер көптеп саланады. Солай бола тұрса да, оқулықтарда Қазақстан химиясы тиiмдiлiгiне негiздеп оқушылардың танымдық дербестiгiн қалыптастыру жолдарын қарастырған.
Жоғарыда келтiрiлген деректер казiргi таңда химияны оқытудың тиiмдiлiгiн көтеруде бiраз зерттеу жұмыстарыньң жүргiзiлгендiгiн аңғартады
Дегенмен, педагогикалық психологиялық және оқу әдiстемелiк әдебиеттердi, арнайы зерттеулердi талдау нәтижесi бүгiнгi күнге дейiн этнопедагогиканың жалпы теориялық негiздерiмен тәрбиелiк мәселелерiне баса назар аудару пәндi оның iшiнде химияны оқытуда халықтық педагогика элементтерiн пайдалану әдiстемесiнiң назардан тыс қалғанын көрсетедi.
Әр жасөспiрiмнiң қалыптасып дамуында, өзi күнбе-күн өмiрден сезiнетiн, еститiн, көретiн заттарымен құбылыстары, оқиғалары үлкен орын алады. Соның ең негiзгiсi - қазақтың халықтық педагогикасы.
Қазақ халқының сан ғасырлар бойы жинақтаған мол тәжiрибесiн, танымдъқ мұрасын, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, аңыз ертегiлерi, жұмбақ, мақал-мәтел, өлең жырлары, ұлттық ойындары ерекше тәрбиелiк мәнi бар баға жетпес асыл қазына туралы материал берiлмеген және бағдарламада ол туралы айту да талап етiлмейдi. Сонымен қатар химия оқулыктарына енген мәтiндер өмiрмен байланыссыз берiлген.
Жоғарыда айтылған жағдайлар орта мектепте химиядан бiлiм беру стандарты қойып отырған талаптар мен қазiргi таңдағы химияны оқыту үрдiсiнің арасында қарама-қайшылық тудырады. Бiлiмдi өмiрмен, салт-дәстүрмен байланыстыру, өлкетану принципiн қамтамасыз ету өз деңгейiнде жүзеге аспай отыр. Осы жағдай бiздiң тақырыбымыздың “Орта мектепте химия пәнiн оқытуда халықтық педагогика элементтерiн пайдалану әдiстемесi” деп аталуына негiз болды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Химия сабақтарында халықтық педагогика элементтерін пайдаланып оқушылардың білімін тереңдетіп, пәнге қызығушылығын арттыру, шығармашылыққа баулудың жолдары мен әдістемелік тиімділігін педагогикалық эксперимент жұмысы арқылы дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты: халықтық педагогиканы бүгiнгi өмiр талабымен ұштастыра отырып орта мектептердегi химия пәнiн оқытуда қолданудың әдiстемесiн жасау, оның оқу үрдiсiнде тиiмдi қолданудьң мүмкiндiктерiн анықтау.
Зсрттеу пәні: химияны оқыту үрдiсiнде халықтық педагогика элементтерiн қолданып, оқушылардьң бiлiм сапасын дамытудың жолдары мен әдiстерi.
Зерттеу болжамы: орта мектептердегi химия сабағьнда оқушының бiлiм сапасын дамытуға болады егер:
- оқытудың белсендi әдiстерiн оқыту үрдiсiнде тиiмдi пайдаланса;
- оқушылардың өзiндiк жұмыстарын даралап ұйымдастырса;
- химиялық заттар мен құбылыстарды таныстыруда қазақтың ұлттық таным, тәлiм-тәрбие мұрасы мен ауыз әдебиетiн тиiмдi қолданса.
Зерттеу мiндеттерi:
- орта мектепте химияны оқыту үрдiсiнде халықтық педагогиканы, әдеби материалдарды және оқу ойындарын қолданып, бiлiм мен тәрбиелеудiң тиiмдiлiгiн арттыру;
- химия сабақтарында қолданылатын халықтық педагогика нұсқасының мазмұнын ұсыну.
Зерттеудiң әдiстерi:
Зерттеу проблемасына байланысты философиялық, педагогикалық, психологиялық және жас ерекшелiктерi физиологиясы мен әдiстемелiк әдебиеттердi теориялық тұрғыдан талдау жасау; озық педагогикалық iс-тәжiрибелер мен танысу, оларды жинақтап қорыту, педагогикалық сабақтарға қатысу арқылы бақылау; химия пәнiнiң оқулықтарын, әдiстемелiк құралдарын талдау; оқушылармеп әңгiмелесу, байқау, сауалнама, тест жүргiзу, педагогтiк тәжірибе, эксперимент жүргiзу; оқушылардың бiлiмдерi мен iскерлiктерiн, шығармашылық қабiлеттерiнiң деңгейiн тексеру, олардың қорытындыларын талдау;
1. Оқытудың белсендi әдiстерiн қолдана отырып химия сабақтарында халықтық педагогиканы пайдалану әдiстерi
З. Сыныптан тыс жүргiзiлетiн жұмыстар барысында халықтық
педагогиканы пайдалану әдiстерi.
4. Халықтық педагогиканы химия сабақтарында қолдану арқылы
оқушылардың бiлiм сапасын арттыру жолдары. Зерттеу базасы:
Тәжiрибелiк эксперименттiк жұмыс ШҚ облысының Күршім ауданындағы Жолнұсқау аулының орта мектебінде өтті. Зерттеу нәтижелерiнiң дәлелдiлiгi мен негiздiлiгi әдiстемелiк тұрғыдан теориялық материалдардың iс жүзiнде қолданылуымен, жасалған қорытындылардың казiргi бiлiм беру стандартына сәйкестiгiмен, олардың психологиялық философиялық, педагогикалық және методологиялық, тұрғыдан негiзделуiмен қойылған мiндеттерге сай зерттеу әдiстерiнiң тиiмдi пайдаланылуымен, теориялық дерек көздерiнiң нақты талдануымен, эксперимент нәтижесiнiң тұжырымдалуымен қамтамасыз етiлді.
Зерттеудiң көкейтестiлiгi: қоғамның қазiргi даму кезеңiнде болып жатқан әлеуметтiк, экономикалық, саяси және жаңа технологиялық өзгерiстерден, ұрпақ тәрбиесiндегi бетбұрыстардан бiлiм мен тәрбие беру жүйелерiнiң iсiн жаңа сатыға көтеру қажеттiлiгi туындап отырғаны мәлiм [1].
Осыған орай бүгiнгi таңда қоғамньң ұлттық мәдени тұрғыдан кемелденуi, жас ұрпақты өз халқының рухани қазынасымен, ұлттық тәрбиенiң озық өнегелi дәстүрлерiмен тереңiрек таныстырып, соның негiзiнде жеке тұлғаны қалыптастыруға жеке тұлғаның шығармашылық рухани мүмкiндiктерін дамытуға байланысты тәрбие мен бiлiм беруде мұғалiмнiң кәсiптiк даярлығын қамтамасыз етудi мiндеттейдi [2]. Өйткенi егенмен елiмiздiң болашағы оның материалдық және рухани дамуы, жас ұрпақтың бiлiмi мен тәрбиесiнiң деңгейiне байланысты. Сондықтан да қоғамның бiлiм беру жүйесiн жаңарту мен жетiлдiру мәселесi мұғалiмнiң алдына зор мiндеттер жүктеп отыр.
Осыған орай химияны оқытудың жаңа әдiстемелiк жүйесi, мектептерде пәндi оқытып үйретудiң - тиiмдi жолдарының бiрi оқушылардың iс-әрекеттерiн белсендiру мен тиiмдiлiгiн арттыру, педагогикалық технологияларымен ұштастыра жүргiзу жұмысын практикаға енгiзу мәселесiне ерекше көңiл аудару қажеттiгiн көздейдi. Осы тұрғыда негiзгi ауыл мектебiнде оқытуды ұйымдастыру мәселесiне, оқу тәрбие жұмысының деңгейiн көтеруге және оның беделiн жоғарылатуға көңiл бөлу қарастырылған. Қазiргi кезде оқытудың тиiмдi әдiстерiн зерттеп, оны iс жүзiнде қолдануға ұсыну күрделi мәселелердiң бiрiне айналды. Оқушыларды қоршаған орта заттармен құбылыстармен таныстырып, олар жайында ғылыми ұғымдарын жүйелеп, көзқарастарын қалыптастыруда орта мектепте оқытылатын химия пәнiнiң мәнi өте зор. Сондықтан да химияны оқытудың әдiс тәсiлдерiн сан-салалы бағытта, жан-жақты қарастыру көзделедi.
Химияны оқыту мәселесi белгiлi педагогтармен методистердiң назарынан тыс қалмай үнемi зерттеу нысанасына айналып келдi:
Қ.А.Аймағамбетова, А.Г. Сармурзина, Н.Н. Нұрахметов, С.Ж. Жайлау, Т.Т.Омаров, Ж.Ә.Шоқыбаев, К.А. Сарманова, М.Р.Танашева т.б. көптеген зерттеулерде оқу үрдiсiне жаңа технологияны енгiзу жолдарын қарастыру тенденциясы оқушылардың белсендiлiгi мен танымдық іс- әрекеттерiн, шығармашылығын дамытуға негiз салатындығы көрсетiлген.
Ауыл мектептерінде сабақтарға қатысып жүргiзiлген талдау қорытындысы ондағы оқыту жұмыстарының казiргi талаптарға сәйкес еместiгiн, оқушылардың өздiгiнен бiлiм алуының нашарлығын, олардың танымдьқ қызығушылығының және бiлiм сапасының төмендiгiн көрсеттi. Бұл жағдайлардың себебiн әртүрлi түсiндiредi: кейбiреулерi кризистiк жағдайға байланысты кажеттi пәндердiң қысқаруы десе, ендi бiрi қаражаттық – инвистицияның жетiспеушiлiгi, немесе бiлiм беруге арналған бағдарлама құрылымының әлсiздiгi, ал үшiншiсi ауыл мұғалiмiнiң әлеуметтiк — тұрмыс жағдайының төмендiгiнен деп дәлелдейдi.
Бұл факторлардың барлығы мұғалiмнiң өмiр-тiршiлiгiне байланысты айтылып отыр. Бiздiң көзқарасымыз бойынша ауыл мектептерiнiң кризистiк жағдайының себебi — саяси немесе әлеуметтiк экономикалық жағдайдан ғана туындамайды, оның педагогикалық технологиялық негiзi де бар, сонымен қатар ауылды жерде ғылыми-ағарту орталықтарыньң, мұражайлардьң, кiтапхана, театрлардың жоқтығы да әсер етедi. Ұстаз оқушыларға бiлiм беру барысында оқу үрдiсiн ұйымдастыру кезiнде тұлғаның дұрыс қалыптасу мүмкiндiгiн зерттеп, жеке бас ерекшелiгiн бағалап, осыған сәйкес жұмыс iстегенде ғана орынды педагогикалық шешiм табады. Химия пәнiнiң көптеген мұғалiмдерi оқушыларды химия ғылымының заңдарымен, қоршаған ортада жүрiп жатқан химиялық, құбылыстармен таныстырып, оны көруге, сезiнуге, түсiнуге жағдай жасау арқылы дүниедегi химиялық, айналулармен оқушыларды қаруландырудың жолдарын таңдай бiлуi, заттар және олардың көптүрлiлiгi туралы ұғымды меңгерте отырып, сабақта көркем әдебиеттi, поэзияны, оқу ойындарын енгiзу арқылы оқушылардың жеке шығармашылығын қалыптастыруға болатындығын дәлелдедi.
Осы орайда химия пәнiнде көркем әдебиет пен поэзияны, оқу ойындарын пайдалану арқылы оқушының танымдық белсендiлiгi мен шығармашылығын дамыту жолдарын Г. Г. Филимонова [3], А.Р.Нұрахметова [4], Ж.Ж.Жумаханов [5], 3.Т.Мұшрапилованың [6] зерттеу жұмыстарында қарастырылған. Ж.Жумахановтың еңбектерiнде химияны оқытуда оқушының сабаққа деген қызығушылығын күшейтiп, әңгiмелер, өлеңдер оқыту олардың белсендiлiгiн арттыру үшiн, олардың мазмұнын мәтiнге сәйкес талдаудың тиiмдiлiгiн дәлелдейдi. Ал, З,Мұшрапилованың жұмысында химияны көркем әдебиетпен поэзиямен байланыстыра отырып оқытқанда оқушының шығармашылық қабiлетiн көтеруге болатындығын көрсетедi. Бiрақ бұл еңбектерде орыс жазушыларыньң шығармаларын кеңiнен пайдаланған.
Дегенмен, педагогикалық психологиялық және оқу әдiстемелiк әдебиеттердi, арнайы зерттеулердi талдау нәтижесi бүгiнгi күнге дейiн этнопедагогиканық жалпы теориялық негiздерiмен тәрбиелiк мәселелерiне баса назар аудару пәнді оның iшiнде химияны оқытуда халықтық педагогика элементтерiн пайдалану әдiстемесiнiң назардан тыс қалғанын көрсетедi.
Мектепте бiрқатар пәндердi оқытуға байланысты бұл мәселе жан-жақта талданған. Кейбiр пәндерде математика, әдебиет, биология, еңбек сабақтарында халықтық педагогика ұлттық әдет - ғұрып, салт-дәстүр тиiмдi пайдаланып отыр. Математиканы оқыту саласындағы зерттеулердiң бiрi ретiнде педагогика ғылымдарының докторы, профессор А.Е: Әбiлқасымованың [7] ғылыми жетекшiлiгiмен жүргiзiлiп жатқан “Бастауыш мектептегi математиканы оқыту процесiнде қазақ этнопедагогикасының материалдарын пайдалану” атты арнайы курстың оқу бағдарламасын атауға болады. Бағдарлама болашақ бастауыш сынып мұғалiмдерiне қазақ этнопедагогикасының математика сабағында қолдануды меңгерту және сол алған бiлiмдерiн мектеп қабырғасында қолдануға дайындау. Бұл математиканы оқыту процесiнiң нәтижелi болатындығының кепiлi. Ал, химия пәнi бойынша ұлттық төл оқулықтардьң болмауына байланысты бұл мәселе осы кезге дейiн қолға алынбады. Мектепте химия пәнiн осы кезге дейiн одақтық бағдарлама бойынша аударма оқулықтар арқылы оқытып келгендiктен, ұлттық педагогикамен байланыстыру назардан тыс қалды.
Республиканьң жер қойнауының табиғи кен байлықтарға өте бай Д.И.Менделеевтiң периодтық жүйесiндегi элемент бәрi дерлiк бiздiң туған өлкемiзден табылады. Қазақ топырағында игерiлген шикiзат түрлерi мен химиялық өнеркәсiптер көптеп саланады. Солай бола тұрса да, оқулықтарда Қазақстан химиясы тиiмдiлiгiне негiздеп оқушылардың танымдық дербестiгiн қалыптастыру жолдарын қарастырған.
Жоғарыда келтiрiлген деректер казiргi таңда химияны оқытудың тиiмдiлiгiн көтеруде бiраз зерттеу жұмыстарыньң жүргiзiлгендiгiн аңғартады
Дегенмен, педагогикалық психологиялық және оқу әдiстемелiк әдебиеттердi, арнайы зерттеулердi талдау нәтижесi бүгiнгi күнге дейiн этнопедагогиканың жалпы теориялық негiздерiмен тәрбиелiк мәселелерiне баса назар аудару пәндi оның iшiнде химияны оқытуда халықтық педагогика элементтерiн пайдалану әдiстемесiнiң назардан тыс қалғанын көрсетедi.
Әр жасөспiрiмнiң қалыптасып дамуында, өзi күнбе-күн өмiрден сезiнетiн, еститiн, көретiн заттарымен құбылыстары, оқиғалары үлкен орын алады. Соның ең негiзгiсi - қазақтың халықтық педагогикасы.
Қазақ халқының сан ғасырлар бойы жинақтаған мол тәжiрибесiн, танымдъқ мұрасын, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, аңыз ертегiлерi, жұмбақ, мақал-мәтел, өлең жырлары, ұлттық ойындары ерекше тәрбиелiк мәнi бар баға жетпес асыл қазына туралы материал берiлмеген және бағдарламада ол туралы айту да талап етiлмейдi. Сонымен қатар химия оқулыктарына енген мәтiндер өмiрмен байланыссыз берiлген.
Жоғарыда айтылған жағдайлар орта мектепте химиядан бiлiм беру стандарты қойып отырған талаптар мен қазiргi таңдағы химияны оқыту үрдiсiнің арасында қарама-қайшылық тудырады. Бiлiмдi өмiрмен, салт-дәстүрмен байланыстыру, өлкетану принципiн қамтамасыз ету өз деңгейiнде жүзеге аспай отыр. Осы жағдай бiздiң тақырыбымыздың “Орта мектепте химия пәнiн оқытуда халықтық педагогика элементтерiн пайдалану әдiстемесi” деп аталуына негiз болды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Химия сабақтарында халықтық педагогика элементтерін пайдаланып оқушылардың білімін тереңдетіп, пәнге қызығушылығын арттыру, шығармашылыққа баулудың жолдары мен әдістемелік тиімділігін педагогикалық эксперимент жұмысы арқылы дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты: халықтық педагогиканы бүгiнгi өмiр талабымен ұштастыра отырып орта мектептердегi химия пәнiн оқытуда қолданудың әдiстемесiн жасау, оның оқу үрдiсiнде тиiмдi қолданудьң мүмкiндiктерiн анықтау.
Зсрттеу пәні: химияны оқыту үрдiсiнде халықтық педагогика элементтерiн қолданып, оқушылардьң бiлiм сапасын дамытудың жолдары мен әдiстерi.
Зерттеу болжамы: орта мектептердегi химия сабағьнда оқушының бiлiм сапасын дамытуға болады егер:
- оқытудың белсендi әдiстерiн оқыту үрдiсiнде тиiмдi пайдаланса;
- оқушылардың өзiндiк жұмыстарын даралап ұйымдастырса;
- химиялық заттар мен құбылыстарды таныстыруда қазақтың ұлттық таным, тәлiм-тәрбие мұрасы мен ауыз әдебиетiн тиiмдi қолданса.
Зерттеу мiндеттерi:
- орта мектепте химияны оқыту үрдiсiнде халықтық педагогиканы, әдеби материалдарды және оқу ойындарын қолданып, бiлiм мен тәрбиелеудiң тиiмдiлiгiн арттыру;
- химия сабақтарында қолданылатын халықтық педагогика нұсқасының мазмұнын ұсыну.
Зерттеудiң әдiстерi:
Зерттеу проблемасына байланысты философиялық, педагогикалық, психологиялық және жас ерекшелiктерi физиологиясы мен әдiстемелiк әдебиеттердi теориялық тұрғыдан талдау жасау; озық педагогикалық iс-тәжiрибелер мен танысу, оларды жинақтап қорыту, педагогикалық сабақтарға қатысу арқылы бақылау; химия пәнiнiң оқулықтарын, әдiстемелiк құралдарын талдау; оқушылармеп әңгiмелесу, байқау, сауалнама, тест жүргiзу, педагогтiк тәжірибе, эксперимент жүргiзу; оқушылардың бiлiмдерi мен iскерлiктерiн, шығармашылық қабiлеттерiнiң деңгейiн тексеру, олардың қорытындыларын талдау;
1. Оқытудың белсендi әдiстерiн қолдана отырып химия сабақтарында халықтық педагогиканы пайдалану әдiстерi
З. Сыныптан тыс жүргiзiлетiн жұмыстар барысында халықтық
педагогиканы пайдалану әдiстерi.
4. Халықтық педагогиканы химия сабақтарында қолдану арқылы
оқушылардың бiлiм сапасын арттыру жолдары. Зерттеу базасы:
Тәжiрибелiк эксперименттiк жұмыс ШҚ облысының Күршім ауданындағы Жолнұсқау аулының орта мектебінде өтті. Зерттеу нәтижелерiнiң дәлелдiлiгi мен негiздiлiгi әдiстемелiк тұрғыдан теориялық материалдардың iс жүзiнде қолданылуымен, жасалған қорытындылардың казiргi бiлiм беру стандартына сәйкестiгiмен, олардың психологиялық философиялық, педагогикалық және методологиялық, тұрғыдан негiзделуiмен қойылған мiндеттерге сай зерттеу әдiстерiнiң тиiмдi пайдаланылуымен, теориялық дерек көздерiнiң нақты талдануымен, эксперимент нәтижесiнiң тұжырымдалуымен қамтамасыз етiлді.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қазақстан Республикасының “Бiлiм туралы заңы”.-Алматы. Литера.-2000.-8-бап.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030.// Барлық қазақстандықтардың өсiп-өркендеуi және әл-ауқатының артуы — атты Қазақстан халқына жолдауы. Алматы, 1997.- 128 6.
3. Филимонова Г.Г. Методика формирования познавательной самостоятельности школьников средством игрового обучения. / Г. Г. Филимонова. - Автореф.диссерт. на соиск. уч. степени канд. пед. наук).-Алматы.-2002г.-21
4. Нурахметова А.Д. Влияние игровых методов обучения на формирование научных знаний студентов по химии. / А. Д. Нурахметова. -(Автореф.диссерт. на соиск. уч. степени канд. пед. наук). Алматы.-2001г.-26 с.
5. Жумаханов Ж. Химияда поэзия мен музыканы пайдалану. / Ж. Жумаханов. — 1981. - N 6.
6. Мушрапилова З.Т. Использование активных методов обучения на уроках химии как средство формирования творческой личности учащихся. / З. Т. Мушрапилова. - (Автореф.диссерт. на соиск. уч. степени канд. пед. наук).-Алматы.--2000г.-18.
7. Әбілқасымова А.Е. Бастауыш мектептегi математиканы оқыту процесiнде қазақ этнопедагогикасы материалдарын пайдалану / А. Е. Әбілқасымова, А. Е. Сарбасова. -Алматы, 199б.-21 б.
8. Беркiмбаева Ш. Ұлттық тәрбие - ұмыт қалмасын. / Ш.Беркімбаева //Халық кеңесi.- 1993.-10 сәуiр.
9. Ушинский К.Д., Избранные педагогические сочинения./ К. Д. Ушинский // Педагогика.- 1974.-216-219 с.
10. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар. / Ы. Алтынсарин.-Алматы: ҚазССР ГАБ. - 1955.-414 б.
11. Ананьев Б.Г. Психология чувственного познания. / Б. Г. Ананьев. - М., АГIН РСФСР.-1960.-44 с.
12. Бондаревский В.Б. Воспитание интереса к знаниям и потребности к самообразованию / В. В. Бондаревский. - М.: Просвсщение.- 1985.- 115с.
13. Божович Л. И. Психологические особенности развития личности подростка / Л. И. Божович. - М.:Знание, 1979.-36 с.
14. Гордин Л.Ю. Развитие в процессе воспитания. / Л. Ю.Гордин. //Сов. педагогика.- 1989.- .-1 с.
15. Рубинштейн С.А. Основы общей психологии. / С.А.Рубинштейн // М.: Педагогика, 1989.-206 с.
16. Әбiлқасымова А.Е. Студенттердiң танымдық iзденiмпаздығын қалыптастыру / А.Е.Әбілқасымова. - Алматы. - Бiлiм .-1994.- 139-144 б.
17. Ұзақбаева С.А. Қазақ халық шығармашылығының балалар мен жастарға эстетикалық тәрбие берудегi мүмкiндiктерi. / С.А.Ұзақбаева.-Алматы: РНК.-1994.-69
18. Ахметов Н.С. О построении школьного курса химии и фундаментальных понятиях науки / Н.С.Ахметов //Химия в школе .-1995 М5.-11-15 с.
19. Щукина Г.И. Активизация познавательной деятельности учащихся в учебном процессе / Г.И.Щукина. –М. Просвещение, 1979.-166 с.
20. Тряпицына А.Л. Педагогические основы творческой учебно-познавательной деятельности школьников / А.Л.Тряпицина.// Автореф. докт. пед. наук. - Л.,91 с
21. Шамова Т.И. Активизация учения школьников / Т.И.Шамова.- М.:Просвещсние.-1982.-219 с.
22. Жұмабаев М. Педагогика. / М.Жұмабаев. - Ана тiлi, 1992.-126-165 б.
23. Байтұрсынов А. Ақ жол / А.Байтұрсынов.-Алматы: Жалын.-1991.-337-339 бет
24. Құдайбергенов Ш. Шығармалары /Ш.Құдайбердиев.- Алматы: Жазушы. - 1988.-560 б.
25. Әшiмханов Д. Бес арыс / Д.Әшімханов. - Алматы: Жалын — 1992.-209-214 б
26. Жарықбаев К.Б Қазақстанда педагогикалық ой-пiкiрдiң даму тарихы. / К.Б.Жарықбаев, Қ.Бөлеев. - Алматы. -1992. -59-64 6.
27. Қалиев С. Халық педагогикасының ауыз әдебиетiндегi көрiнiсi./ С.Қалиев.- Алматы : Мектеп.- 1986.
28. Ұзақбаева С.А. Қазақтың халықтық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие. Пед. ғыл.докт...дисс.-Алматы 1993ж.
29. Көбесов А. Абайтану дәрiстерi.-Алматы. РБК, 2000.-84 б.
30. Тәжiбаев Т.Т. Педагогическая мысль в Казахстане во второй половине ХIХ века. / Т.Т.Тәжібаев.- Алма-Ата, 1965.
31. Сыздықов Ә.И. Алтынсариннiң педагогикалық идеялары мен ағартушылық қызметi. / Ә.И.Сыздықов.- Алматы. : Мектеп.-1969.-139 б.
32. Оршыбеков Ы. Қазақ халқының педагогикалық мәдениетi. / Ы.Оршыбеков.-Алматы: Мектеп.- 1973.-36 б.
33. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының тарихы. / С.Қалиев.-Алматы.-1973.-89-94 б.
34. Бабанский Ю.К. Методы обучения в современной образовтельной школе. / Ю.К.Бабанский.- М., -1985.-194 с.
35. Чернобельская Г.М. Основы методики обучения химии./ Г.М.Чернобельская.-М.: Просвещение, 1987.-89 с.
36. Коменский Я.А. Педагогическое наследие./Я.А.Коменский.-М: Педагогика, 1987.-398
37. Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие. /С.Ұзақбаева.-Алматы:Білiм. - 1996.-208 б.
38. Байтұрсынов А. Тiл тағлымы./ А.Байтұрсынов Алматы:Ана тiлi.- 1992.-39б.
39. Нурмухамбетова Р. Қазақ халық медицинасының даму тарихы./ Р.Нұрмухамбетова.- Алматы, 1996.-101-108 б.
40. Алдашев А.А. Қазақ халық медицинасының кұпиясы./ А.А.Алдашов, А.Ж.Елімханов.- Алматы, 1992.-24 б.
41. Баймуратова К. Қара сабынды қалай жасайды? / К. Баймұратова// Казакстан мектебi.-1987.- I 6.
42. Қазақ халқының қолөнерi./ құрас С.Қасиманов Алматы: Казакстан.-1995.-89-90 6.
43. Использование художественной литературы на уроках и во внеклассной работе по химии//Химия: Приложение к сентября”.-1997.-Ы16.-7-IОс.
44. Курдюмова Т Использование этнокультурного компонента на уроках химии.//Химия в школе.- М4.-1994.- 46с.
45. Жумаханов Ж. Химия және поэзия. / Ж.Жұмаханов. // Қазақстан мектебi. -1981.-
46. Тас Г. Өлең сабақ. Г.Тас // Қазақстан мектебi.-Алматы. 1987.- 1.-46 6.
47. Халық дастаны. Алматы. :Жалын,1993.-27 6ет.
48. Кұнанбаев А. Өлеңдер мен поэмалар./ А.Құнанбаев.- Алматы:Жазу 6.
49. Мақатаев М. Өлеңдер, поэмалар / М.Мақатаев.- Алматы.:Жазушы.- 1982.
50. ЪIсқақов Б. Жылдар жырлайды. Алматы. :Жазушы.- 1979.-866.
51. Өлеңдер, айтыстар, дастандар / құрас С.Садырбаев. 1989.-Алматы:Мектеп.-1989.-143 бет.
52. Өлеңдер мен поэмалар./ І.Жансүгіров.- Алматы:Казмембас.- 1958.-64
53. Өлеңдер мен поэмалар./И. Байзақов.- Алматы: Жазушы. 1971.-3316
1. Қазақстан Республикасының “Бiлiм туралы заңы”.-Алматы. Литера.-2000.-8-бап.
2. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030.// Барлық қазақстандықтардың өсiп-өркендеуi және әл-ауқатының артуы — атты Қазақстан халқына жолдауы. Алматы, 1997.- 128 6.
3. Филимонова Г.Г. Методика формирования познавательной самостоятельности школьников средством игрового обучения. / Г. Г. Филимонова. - Автореф.диссерт. на соиск. уч. степени канд. пед. наук).-Алматы.-2002г.-21
4. Нурахметова А.Д. Влияние игровых методов обучения на формирование научных знаний студентов по химии. / А. Д. Нурахметова. -(Автореф.диссерт. на соиск. уч. степени канд. пед. наук). Алматы.-2001г.-26 с.
5. Жумаханов Ж. Химияда поэзия мен музыканы пайдалану. / Ж. Жумаханов. — 1981. - N 6.
6. Мушрапилова З.Т. Использование активных методов обучения на уроках химии как средство формирования творческой личности учащихся. / З. Т. Мушрапилова. - (Автореф.диссерт. на соиск. уч. степени канд. пед. наук).-Алматы.--2000г.-18.
7. Әбілқасымова А.Е. Бастауыш мектептегi математиканы оқыту процесiнде қазақ этнопедагогикасы материалдарын пайдалану / А. Е. Әбілқасымова, А. Е. Сарбасова. -Алматы, 199б.-21 б.
8. Беркiмбаева Ш. Ұлттық тәрбие - ұмыт қалмасын. / Ш.Беркімбаева //Халық кеңесi.- 1993.-10 сәуiр.
9. Ушинский К.Д., Избранные педагогические сочинения./ К. Д. Ушинский // Педагогика.- 1974.-216-219 с.
10. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалар. / Ы. Алтынсарин.-Алматы: ҚазССР ГАБ. - 1955.-414 б.
11. Ананьев Б.Г. Психология чувственного познания. / Б. Г. Ананьев. - М., АГIН РСФСР.-1960.-44 с.
12. Бондаревский В.Б. Воспитание интереса к знаниям и потребности к самообразованию / В. В. Бондаревский. - М.: Просвсщение.- 1985.- 115с.
13. Божович Л. И. Психологические особенности развития личности подростка / Л. И. Божович. - М.:Знание, 1979.-36 с.
14. Гордин Л.Ю. Развитие в процессе воспитания. / Л. Ю.Гордин. //Сов. педагогика.- 1989.- .-1 с.
15. Рубинштейн С.А. Основы общей психологии. / С.А.Рубинштейн // М.: Педагогика, 1989.-206 с.
16. Әбiлқасымова А.Е. Студенттердiң танымдық iзденiмпаздығын қалыптастыру / А.Е.Әбілқасымова. - Алматы. - Бiлiм .-1994.- 139-144 б.
17. Ұзақбаева С.А. Қазақ халық шығармашылығының балалар мен жастарға эстетикалық тәрбие берудегi мүмкiндiктерi. / С.А.Ұзақбаева.-Алматы: РНК.-1994.-69
18. Ахметов Н.С. О построении школьного курса химии и фундаментальных понятиях науки / Н.С.Ахметов //Химия в школе .-1995 М5.-11-15 с.
19. Щукина Г.И. Активизация познавательной деятельности учащихся в учебном процессе / Г.И.Щукина. –М. Просвещение, 1979.-166 с.
20. Тряпицына А.Л. Педагогические основы творческой учебно-познавательной деятельности школьников / А.Л.Тряпицина.// Автореф. докт. пед. наук. - Л.,91 с
21. Шамова Т.И. Активизация учения школьников / Т.И.Шамова.- М.:Просвещсние.-1982.-219 с.
22. Жұмабаев М. Педагогика. / М.Жұмабаев. - Ана тiлi, 1992.-126-165 б.
23. Байтұрсынов А. Ақ жол / А.Байтұрсынов.-Алматы: Жалын.-1991.-337-339 бет
24. Құдайбергенов Ш. Шығармалары /Ш.Құдайбердиев.- Алматы: Жазушы. - 1988.-560 б.
25. Әшiмханов Д. Бес арыс / Д.Әшімханов. - Алматы: Жалын — 1992.-209-214 б
26. Жарықбаев К.Б Қазақстанда педагогикалық ой-пiкiрдiң даму тарихы. / К.Б.Жарықбаев, Қ.Бөлеев. - Алматы. -1992. -59-64 6.
27. Қалиев С. Халық педагогикасының ауыз әдебиетiндегi көрiнiсi./ С.Қалиев.- Алматы : Мектеп.- 1986.
28. Ұзақбаева С.А. Қазақтың халықтық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие. Пед. ғыл.докт...дисс.-Алматы 1993ж.
29. Көбесов А. Абайтану дәрiстерi.-Алматы. РБК, 2000.-84 б.
30. Тәжiбаев Т.Т. Педагогическая мысль в Казахстане во второй половине ХIХ века. / Т.Т.Тәжібаев.- Алма-Ата, 1965.
31. Сыздықов Ә.И. Алтынсариннiң педагогикалық идеялары мен ағартушылық қызметi. / Ә.И.Сыздықов.- Алматы. : Мектеп.-1969.-139 б.
32. Оршыбеков Ы. Қазақ халқының педагогикалық мәдениетi. / Ы.Оршыбеков.-Алматы: Мектеп.- 1973.-36 б.
33. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының тарихы. / С.Қалиев.-Алматы.-1973.-89-94 б.
34. Бабанский Ю.К. Методы обучения в современной образовтельной школе. / Ю.К.Бабанский.- М., -1985.-194 с.
35. Чернобельская Г.М. Основы методики обучения химии./ Г.М.Чернобельская.-М.: Просвещение, 1987.-89 с.
36. Коменский Я.А. Педагогическое наследие./Я.А.Коменский.-М: Педагогика, 1987.-398
37. Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие. /С.Ұзақбаева.-Алматы:Білiм. - 1996.-208 б.
38. Байтұрсынов А. Тiл тағлымы./ А.Байтұрсынов Алматы:Ана тiлi.- 1992.-39б.
39. Нурмухамбетова Р. Қазақ халық медицинасының даму тарихы./ Р.Нұрмухамбетова.- Алматы, 1996.-101-108 б.
40. Алдашев А.А. Қазақ халық медицинасының кұпиясы./ А.А.Алдашов, А.Ж.Елімханов.- Алматы, 1992.-24 б.
41. Баймуратова К. Қара сабынды қалай жасайды? / К. Баймұратова// Казакстан мектебi.-1987.- I 6.
42. Қазақ халқының қолөнерi./ құрас С.Қасиманов Алматы: Казакстан.-1995.-89-90 6.
43. Использование художественной литературы на уроках и во внеклассной работе по химии//Химия: Приложение к сентября”.-1997.-Ы16.-7-IОс.
44. Курдюмова Т Использование этнокультурного компонента на уроках химии.//Химия в школе.- М4.-1994.- 46с.
45. Жумаханов Ж. Химия және поэзия. / Ж.Жұмаханов. // Қазақстан мектебi. -1981.-
46. Тас Г. Өлең сабақ. Г.Тас // Қазақстан мектебi.-Алматы. 1987.- 1.-46 6.
47. Халық дастаны. Алматы. :Жалын,1993.-27 6ет.
48. Кұнанбаев А. Өлеңдер мен поэмалар./ А.Құнанбаев.- Алматы:Жазу 6.
49. Мақатаев М. Өлеңдер, поэмалар / М.Мақатаев.- Алматы.:Жазушы.- 1982.
50. ЪIсқақов Б. Жылдар жырлайды. Алматы. :Жазушы.- 1979.-866.
51. Өлеңдер, айтыстар, дастандар / құрас С.Садырбаев. 1989.-Алматы:Мектеп.-1989.-143 бет.
52. Өлеңдер мен поэмалар./ І.Жансүгіров.- Алматы:Казмембас.- 1958.-64
53. Өлеңдер мен поэмалар./И. Байзақов.- Алматы: Жазушы. 1971.-3316
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Химия – биология мамандығы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: 9 СЫНЫПТА БЕЙОРГАНИКАЛЫҚ ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА
ЭЛЕМЕНТЕРІН ПАЙДАЛАНУ ӘДІСТЕМЕСІ
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ
3
1 ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫ
ҚОЛДАНУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ- ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
АЛҒЫШАРТТАРЫ
1. Орта мектепте химияны оқутуда халықтық педагогиканы пайдаланудың
қазіргі жайы
10
2. Химия сабақтарында пәнаралық байланыс негiзiнде халықтық
педагогиканы пайдалану
17
2. ОРТА МЕКТЕПТЕ ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ХАЛЫҚТЫҚ
ПЕДАГОГИКАНЫ ПАЙДАЛАНУ ӘДIСТЕМЕСІ
2.1. 9 сыныптарда химия сабақтарында халықтық педагогиканы пайдаланудың
жолдары мен әдiстерi
25
2.2. Дәрiгерлiк химия бөлiмiнде халықтық педагогиканы пайдалану 28
2.3. Химияны тұрмыста пайдалану бөлiмiндегi халықтық
педагогиканың орны
35
2.4. Химия пәні сабақтарында ауыз әдебиеті үлгілерін пайдалану
38
2.5. Халықтық педагогика негiзделген сабақ, кеш үлгiлерi
45
2.6. Поэзияны пайдалану әдiстемесi
55
2.7.Оқушы шығармашылығының қалыптасуы
64
3. ПЕДОГОГИКАЛЫҚ ЭКСПЕРИМЕНТТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ 69
ҚОРЫТЫНДЫ
75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
77
ҚОСЫМША А
81
ҚОСЫМША Ә
82
ҚОСЫМША Б
83
ҚОСЫМША В
84
ҚОСЫМША Г
85
КIРIСПЕ
Зерттеудiң көкейтестiлiгi: қоғамның қазiргi даму кезеңiнде болып жатқан
әлеуметтiк, экономикалық, саяси және жаңа технологиялық өзгерiстерден,
ұрпақ тәрбиесiндегi бетбұрыстардан бiлiм мен тәрбие беру жүйелерiнiң iсiн
жаңа сатыға көтеру қажеттiлiгi туындап отырғаны мәлiм [1].
Осыған орай бүгiнгi таңда қоғамньң ұлттық мәдени тұрғыдан кемелденуi, жас
ұрпақты өз халқының рухани қазынасымен, ұлттық тәрбиенiң озық өнегелi
дәстүрлерiмен тереңiрек таныстырып, соның негiзiнде жеке тұлғаны
қалыптастыруға жеке тұлғаның шығармашылық рухани мүмкiндiктерін дамытуға
байланысты тәрбие мен бiлiм беруде мұғалiмнiң кәсiптiк даярлығын
қамтамасыз етудi мiндеттейдi [2]. Өйткенi егенмен елiмiздiң болашағы оның
материалдық және рухани дамуы, жас ұрпақтың бiлiмi мен тәрбиесiнiң
деңгейiне байланысты. Сондықтан да қоғамның бiлiм беру жүйесiн жаңарту мен
жетiлдiру мәселесi мұғалiмнiң алдына зор мiндеттер жүктеп отыр.
Осыған орай химияны оқытудың жаңа әдiстемелiк жүйесi, мектептерде пәндi
оқытып үйретудiң - тиiмдi жолдарының бiрi оқушылардың iс-әрекеттерiн
белсендiру мен тиiмдiлiгiн арттыру, педагогикалық технологияларымен
ұштастыра жүргiзу жұмысын практикаға енгiзу мәселесiне ерекше көңiл аудару
қажеттiгiн көздейдi. Осы тұрғыда негiзгi ауыл мектебiнде оқытуды
ұйымдастыру мәселесiне, оқу тәрбие жұмысының деңгейiн көтеруге және оның
беделiн жоғарылатуға көңiл бөлу қарастырылған. Қазiргi кезде оқытудың
тиiмдi әдiстерiн зерттеп, оны iс жүзiнде қолдануға ұсыну күрделi
мәселелердiң бiрiне айналды. Оқушыларды қоршаған орта заттармен
құбылыстармен таныстырып, олар жайында ғылыми ұғымдарын жүйелеп,
көзқарастарын қалыптастыруда орта мектепте оқытылатын химия пәнiнiң мәнi
өте зор. Сондықтан да химияны оқытудың әдiс тәсiлдерiн сан-салалы бағытта,
жан-жақты қарастыру көзделедi.
Химияны оқыту мәселесi белгiлi педагогтармен методистердiң назарынан тыс
қалмай үнемi зерттеу нысанасына айналып келдi:
Қ.А.Аймағамбетова, А.Г. Сармурзина, Н.Н. Нұрахметов, С.Ж. Жайлау,
Т.Т.Омаров, Ж.Ә.Шоқыбаев, К.А. Сарманова, М.Р.Танашева т.б. көптеген
зерттеулерде оқу үрдiсiне жаңа технологияны енгiзу жолдарын қарастыру
тенденциясы оқушылардың белсендiлiгi мен танымдық іс- әрекеттерiн,
шығармашылығын дамытуға негiз салатындығы көрсетiлген.
Ауыл мектептерінде сабақтарға қатысып жүргiзiлген талдау қорытындысы
ондағы оқыту жұмыстарының казiргi талаптарға сәйкес еместiгiн, оқушылардың
өздiгiнен бiлiм алуының нашарлығын, олардың танымдьқ қызығушылығының және
бiлiм сапасының төмендiгiн көрсеттi. Бұл жағдайлардың себебiн әртүрлi
түсiндiредi: кейбiреулерi кризистiк жағдайға байланысты кажеттi пәндердiң
қысқаруы десе, ендi бiрi қаражаттық – инвистицияның жетiспеушiлiгi, немесе
бiлiм беруге арналған бағдарлама құрылымының әлсiздiгi, ал үшiншiсi ауыл
мұғалiмiнiң әлеуметтiк — тұрмыс жағдайының төмендiгiнен деп дәлелдейдi.
Бұл факторлардың барлығы мұғалiмнiң өмiр-тiршiлiгiне байланысты айтылып
отыр. Бiздiң көзқарасымыз бойынша ауыл мектептерiнiң кризистiк жағдайының
себебi — саяси немесе әлеуметтiк экономикалық жағдайдан ғана туындамайды,
оның педагогикалық технологиялық негiзi де бар, сонымен қатар ауылды жерде
ғылыми-ағарту орталықтарыньң, мұражайлардьң, кiтапхана, театрлардың жоқтығы
да әсер етедi. Ұстаз оқушыларға бiлiм беру барысында оқу үрдiсiн
ұйымдастыру кезiнде тұлғаның дұрыс қалыптасу мүмкiндiгiн зерттеп, жеке бас
ерекшелiгiн бағалап, осыған сәйкес жұмыс iстегенде ғана орынды
педагогикалық шешiм табады. Химия пәнiнiң көптеген мұғалiмдерi оқушыларды
химия ғылымының заңдарымен, қоршаған ортада жүрiп жатқан химиялық,
құбылыстармен таныстырып, оны көруге, сезiнуге, түсiнуге жағдай жасау
арқылы дүниедегi химиялық, айналулармен оқушыларды қаруландырудың жолдарын
таңдай бiлуi, заттар және олардың көптүрлiлiгi туралы ұғымды меңгерте
отырып, сабақта көркем әдебиеттi, поэзияны, оқу ойындарын енгiзу арқылы
оқушылардың жеке шығармашылығын қалыптастыруға болатындығын дәлелдедi.
Осы орайда химия пәнiнде көркем әдебиет пен поэзияны, оқу ойындарын
пайдалану арқылы оқушының танымдық белсендiлiгi мен шығармашылығын дамыту
жолдарын Г. Г. Филимонова [3], А.Р.Нұрахметова [4], Ж.Ж.Жумаханов [5],
3.Т.Мұшрапилованың [6] зерттеу жұмыстарында қарастырылған. Ж.Жумахановтың
еңбектерiнде химияны оқытуда оқушының сабаққа деген қызығушылығын күшейтiп,
әңгiмелер, өлеңдер оқыту олардың белсендiлiгiн арттыру үшiн, олардың
мазмұнын мәтiнге сәйкес талдаудың тиiмдiлiгiн дәлелдейдi. Ал,
З,Мұшрапилованың жұмысында химияны көркем әдебиетпен поэзиямен байланыстыра
отырып оқытқанда оқушының шығармашылық қабiлетiн көтеруге болатындығын
көрсетедi. Бiрақ бұл еңбектерде орыс жазушыларыньң шығармаларын кеңiнен
пайдаланған.
Дегенмен, педагогикалық психологиялық және оқу әдiстемелiк
әдебиеттердi, арнайы зерттеулердi талдау нәтижесi бүгiнгi күнге дейiн
этнопедагогиканық жалпы теориялық негiздерiмен тәрбиелiк мәселелерiне баса
назар аудару пәнді оның iшiнде химияны оқытуда халықтық педагогика
элементтерiн пайдалану әдiстемесiнiң назардан тыс қалғанын көрсетедi.
Мектепте бiрқатар пәндердi оқытуға байланысты бұл мәселе жан-жақта
талданған. Кейбiр пәндерде математика, әдебиет, биология, еңбек
сабақтарында халықтық педагогика ұлттық әдет - ғұрып, салт-дәстүр тиiмдi
пайдаланып отыр. Математиканы оқыту саласындағы зерттеулердiң бiрi ретiнде
педагогика ғылымдарының докторы, профессор А.Е: Әбiлқасымованың [7] ғылыми
жетекшiлiгiмен жүргiзiлiп жатқан “Бастауыш мектептегi математиканы оқыту
процесiнде қазақ этнопедагогикасының материалдарын пайдалану” атты арнайы
курстың оқу бағдарламасын атауға болады. Бағдарлама болашақ бастауыш сынып
мұғалiмдерiне қазақ этнопедагогикасының математика сабағында қолдануды
меңгерту және сол алған бiлiмдерiн мектеп қабырғасында қолдануға дайындау.
Бұл математиканы оқыту процесiнiң нәтижелi болатындығының кепiлi. Ал, химия
пәнi бойынша ұлттық төл оқулықтардьң болмауына байланысты бұл мәселе осы
кезге дейiн қолға алынбады. Мектепте химия пәнiн осы кезге дейiн одақтық
бағдарлама бойынша аударма оқулықтар арқылы оқытып келгендiктен, ұлттық
педагогикамен байланыстыру назардан тыс қалды.
Республиканьң жер қойнауының табиғи кен байлықтарға өте бай
Д.И.Менделеевтiң периодтық жүйесiндегi элемент бәрi дерлiк бiздiң туған
өлкемiзден табылады. Қазақ топырағында игерiлген шикiзат түрлерi мен
химиялық өнеркәсiптер көптеп саланады. Солай бола тұрса да, оқулықтарда
Қазақстан химиясы тиiмдiлiгiне негiздеп оқушылардың танымдық дербестiгiн
қалыптастыру жолдарын қарастырған.
Жоғарыда келтiрiлген деректер казiргi таңда химияны оқытудың тиiмдiлiгiн
көтеруде бiраз зерттеу жұмыстарыньң жүргiзiлгендiгiн аңғартады
Дегенмен, педагогикалық психологиялық және оқу әдiстемелiк
әдебиеттердi, арнайы зерттеулердi талдау нәтижесi бүгiнгi күнге дейiн
этнопедагогиканың жалпы теориялық негiздерiмен тәрбиелiк мәселелерiне баса
назар аудару пәндi оның iшiнде химияны оқытуда халықтық педагогика
элементтерiн пайдалану әдiстемесiнiң назардан тыс қалғанын көрсетедi.
Әр жасөспiрiмнiң қалыптасып дамуында, өзi күнбе-күн өмiрден сезiнетiн,
еститiн, көретiн заттарымен құбылыстары, оқиғалары үлкен орын алады. Соның
ең негiзгiсi - қазақтың халықтық педагогикасы.
Қазақ халқының сан ғасырлар бойы жинақтаған мол тәжiрибесiн, танымдъқ
мұрасын, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, аңыз ертегiлерi, жұмбақ, мақал-мәтел,
өлең жырлары, ұлттық ойындары ерекше тәрбиелiк мәнi бар баға жетпес асыл
қазына туралы материал берiлмеген және бағдарламада ол туралы айту да талап
етiлмейдi. Сонымен қатар химия оқулыктарына енген мәтiндер өмiрмен
байланыссыз берiлген.
Жоғарыда айтылған жағдайлар орта мектепте химиядан бiлiм беру стандарты
қойып отырған талаптар мен қазiргi таңдағы химияны оқыту үрдiсiнің арасында
қарама-қайшылық тудырады. Бiлiмдi өмiрмен, салт-дәстүрмен байланыстыру,
өлкетану принципiн қамтамасыз ету өз деңгейiнде жүзеге аспай отыр. Осы
жағдай бiздiң тақырыбымыздың “Орта мектепте химия пәнiн оқытуда халықтық
педагогика элементтерiн пайдалану әдiстемесi” деп аталуына негiз болды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Химия сабақтарында халықтық педагогика
элементтерін пайдаланып оқушылардың білімін тереңдетіп, пәнге қызығушылығын
арттыру, шығармашылыққа баулудың жолдары мен әдістемелік тиімділігін
педагогикалық эксперимент жұмысы арқылы дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты: халықтық педагогиканы бүгiнгi өмiр талабымен
ұштастыра отырып орта мектептердегi химия пәнiн оқытуда қолданудың
әдiстемесiн жасау, оның оқу үрдiсiнде тиiмдi қолданудьң мүмкiндiктерiн
анықтау.
Зсрттеу пәні: химияны оқыту үрдiсiнде халықтық педагогика элементтерiн
қолданып, оқушылардьң бiлiм сапасын дамытудың жолдары мен әдiстерi.
Зерттеу болжамы: орта мектептердегi химия сабағьнда оқушының бiлiм
сапасын дамытуға болады егер:
- оқытудың белсендi әдiстерiн оқыту үрдiсiнде тиiмдi пайдаланса;
- оқушылардың өзiндiк жұмыстарын даралап ұйымдастырса;
- химиялық заттар мен құбылыстарды таныстыруда қазақтың ұлттық таным,
тәлiм-тәрбие мұрасы мен ауыз әдебиетiн тиiмдi қолданса.
Зерттеу мiндеттерi:
- орта мектепте химияны оқыту үрдiсiнде халықтық педагогиканы, әдеби
материалдарды және оқу ойындарын қолданып, бiлiм мен тәрбиелеудiң
тиiмдiлiгiн арттыру;
- химия сабақтарында қолданылатын халықтық педагогика нұсқасының мазмұнын
ұсыну.
Зерттеудiң әдiстерi:
Зерттеу проблемасына байланысты философиялық, педагогикалық,
психологиялық және жас ерекшелiктерi физиологиясы мен әдiстемелiк
әдебиеттердi теориялық тұрғыдан талдау жасау; озық педагогикалық iс-
тәжiрибелер мен танысу, оларды жинақтап қорыту, педагогикалық сабақтарға
қатысу арқылы бақылау; химия пәнiнiң оқулықтарын, әдiстемелiк құралдарын
талдау; оқушылармеп әңгiмелесу, байқау, сауалнама, тест жүргiзу, педагогтiк
тәжірибе, эксперимент жүргiзу; оқушылардың бiлiмдерi мен iскерлiктерiн,
шығармашылық қабiлеттерiнiң деңгейiн тексеру, олардың қорытындыларын
талдау;
1. Оқытудың белсендi әдiстерiн қолдана отырып химия сабақтарында халықтық
педагогиканы пайдалану әдiстерi
З. Сыныптан тыс жүргiзiлетiн жұмыстар барысында халықтық
педагогиканы пайдалану әдiстерi.
4. Халықтық педагогиканы химия сабақтарында қолдану арқылы
оқушылардың бiлiм сапасын арттыру жолдары. Зерттеу базасы:
Тәжiрибелiк эксперименттiк жұмыс ШҚ облысының Күршім ауданындағы
Жолнұсқау аулының орта мектебінде өтті. Зерттеу нәтижелерiнiң дәлелдiлiгi
мен негiздiлiгi әдiстемелiк тұрғыдан теориялық материалдардың iс жүзiнде
қолданылуымен, жасалған қорытындылардың казiргi бiлiм беру стандартына
сәйкестiгiмен, олардың психологиялық философиялық, педагогикалық және
методологиялық, тұрғыдан негiзделуiмен қойылған мiндеттерге сай зерттеу
әдiстерiнiң тиiмдi пайдаланылуымен, теориялық дерек көздерiнiң нақты
талдануымен, эксперимент нәтижесiнiң тұжырымдалуымен қамтамасыз етiлді.
1 ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫ
ҚОЛДАНУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ- ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
АЛҒЫШАРТТАРЫ
1. Орта мектепте химияны оқытуда халықтық педагогиканы пайдаланудың
қазіргі жайы
Қазiргi кездегi ғылым мен техниканың дамъш, өркендеуiне байланысты
дарынды, талаптты жастар тәрбиелеп шығару ұстаздар қауымына үлкен сын болып
отыр.
Бiлiм беру iсiн батыл да табанды қайта құрудың талап етiлуi елiміздiң
барлық салаларында болып жатқан өзгерiстермен тығыз байланысты. Өркениеттi
қоғам мен құқылы мемлекеттiң қалыптасуы, өскелң ұрпактың рухани байлығы мен
мәдениеттiлiгiн, еркiн ойлау қабiлетi мен шығармашылығын, бiлiмдiгiн талап
етедi.
Парасатты да бiлiмдi, бiлiктi, мәдениеттi ұрпақ тәрбиелеу, олардың
дүниетанымын жалпы адамзаттық деңгейге көтерудi, бойында ұлттық салт-
дәстүрді, адамзаттық, намысты қалыптастыруды керек етедi [8]. Сондықтан да
бiлiм беру мәселесiндегi барлық күш-жiгердi мектептерге, әсiресе ауылдық
мектептердегi оқу-тәрбие саласына жұмылдырудың қажеттiгi туындайды.
Бiлiм беру жүйесiн қайта құру жағдайында басты мiндеттердiң бiрi -
болашақ тұлға қалыптастыру, олардың ой өнерге, бiлiмге қызығушылығын дамыту
болып отыр.
Балалардың бiлiмге қызығушылыгын тудырудың тиiмдi жолдарын К.Д,Ушинский
[9], ЪI.Алтынсарин [10] және көптеген психологтар (Б.Г. Ананьев [11], В.Б.
Бондаревский [12], ЛИ. Божович [13], Л.Ю. Гордин [14], С.Л. Рубинштейн
[15]) өз еңбектерiнде жан-жақты көрсеткен.
Бiрқатар педагогикалық - психологиялық зерттеулерде мектеп оқушыларының
қызығушылығын дамытудың жолдарын талдай келiп, оқу үрдiсiнде түрлi оқу
құралдарын пайдалану арқылы, оқушылардың сыныптан тыс кездегi танымдық
әрекеттерiн жетiлдiрудi зерттеу жұмыстарының өзегi ретiнде алған.
(Әбiлқасымова А.Е. [16], Ұзақбаева С.А. [17], Ахметов Н.С. [18], Щукина
Г.И. [19], Тряпицына А.Л. [20], Шамова Т.И.[21].)
Оқушылардың ойын дамыту туралы атақты ойшылардың шығармаларындағы
педагогикалық пiкiрлер мен қағидалары бiздiң зерттеулерiмiздiң өзегi болып,
септiгiн тигiздi. Халықтық педагогика мәселесiне байланысты ой қозғағанда
Қорқыттың ұлттық педагогикага байланысты қағидаларын, Абайдың дана
сөздерiн, Ы.Алтынсарин мен А. Байтұрсыновтың педагогикалық идеяларына
сүйенбей өте алмаймыз.
М Жұмабаевтың бүкiл педагогикалық психологиялық еңбектерiн дамыта отырып
оқыту оқушылардың қиялын, ойлау қабiлетiн жетiлдiру мақсаттарын жүзеге
асыруда казiргi таңда да құны жоғарьг. Атақты педагогтың оқушылардың ой-
қиялын дамыту жолдарын талдаған қағидалары осы заман талабымен астасып
жатыр.
Мағжан Жұмабаевтың “Педагогика” [22] оқулығында оқытудың бiлiмдiк және
тәрбиелiк мақсатын ұлттық тәрбиеге негiзденгенде ғана оның сапалы бiлiм
берiп, жастардьң санасын көтеруге жәрдемi тиетiндiгiн айтады. М.Жұмабаев
өзiнiң осы еңбегiнiң кiрiспе бөлiмiндегi түсiнiк хатында
Шамам келгенше қазақ қанына қабыстыруға тырыстым — деп, халықтық әдет
ғұрыпын негiзге ала отырып жазғандығын көрсетедi. Бұл пiкiрiнiң тағы бiр
дәлелi Жанның түкпiрiнде жатқан ойларды, жүректiң жетпiс қабат астында
жатқан ыстық сырларды ашып шешiп беретiн адам сезімінен қымбат дүниеде не
нәрсе бар” деп, есiту сезiмiнiң адамның көру сезiмiне көмектесетiнiн, көз
заттың сыртын ғана көрсе, құлақпен есiту заттың бүкiл қасиетiн ашуға
жәрдемдесетiнiн айтады. Бала қоршаған дүниенi сезiм мүшелерi арқылы
сезiнсе, оны тұжырымдау, жүйелеу ой арқылы жүзеге асады дейдi. Бұл пiкiр
химия заттары мен құбылыстарын оқытуда бiзге ой салады. Халықтық
педагогиканың тиiмдi тұстарын пайдалану оқушының ойын қозғауға, ой
қорытуына, тұжырым жасауына көмектесетiндiгiн айқындай түсуге тырысамыз.
Дүниенi танытудағы сыртқы әсердiң маңызын талдап, әсер жеке болсын, әсер
жаңа болсын, ескi бiлiммен жаңа бiлiмнiң қатысы болсын, жағырапияны оқыту
туған ауылдан басталсын — дейдi. М. Жұмабаевтың бұл пiкiрiнiң осы кезге
дейiн құны жойылған жоқ
Ахмет Байтұрсынов [23] зерттеулерiнде де адам баласына жас шағынан-ақ
өзiн қоршаған ортаның неден тұратынын бiлу шарт екенiн айтады. 1926 жылы
жарық көрген “Әдебиет танытқыш” атты еңбегiнде бiздiң сезiп көрiп
жүргендерiмiздiң бәрi табиғат заттары, табиғат денелерi және адам iсiнен
шыққан жасанды нәрселер, жасанды нәрселердi iстеуге жұмсалатын адамның
өнерi, бiлiмi, күшi, олай болса, сол заттарды iстейтiн де, пайдаланатын да
болашақ жастар екенiн ұмытпау керек” - дейдi. Бұл пiкiрдiң химия ғылымына
да қатысы бар деп қарауымыз керек.
А.Байтұрсынов бала қиялын дамытуда жұмбақ жаңылтпаштардың маңызы зор
екенiн атап көрсеттi. Ол жаңыпаштың бала тiлiн дамытудағы ролiн өте жоғары
бағалады.Жаңылтпашты жаңылмай айту үшiн алдымен сөздiң мағынасын түсiну,
сонан әрi дұрыс айту үшiн бала үлкен күш жұмсайды, ойланады, ой қорытады.
Осы арқылы оның санасында ұғым қалыптасады. Мiне бұл пiкiр химия сабағында
да жұмбақ жаңылтпаштарды кеңiнен қолдануға болатындығын көрсетедi.
Кемеңгер, ойшыл акын Шәкәрiм Құдайбергеновтың [24] табиғатты суреттейтiн
шығармаларыньң оқушыларға табиғат заттары мен құбылыстарынан бiлiм беруде
теңдесі жоқ дайын материал. Осы тұста академик Сухомлинскийдiң:
...балалардың сезiмiне, түйсiгiне, қиялына ықпал жасап шексiз әлемге деген
терезенi бiртiндеп қана ашыңдар , -деген қағидасы ойға оралады. Шәкәрiмнiң
әрбiр өлеңi дүниеге қызығуы, елiктеуi мол, қиялы ұшқыр, бала жанына тербеу
салып, әдемiлiкке, сұлулыққа елiктетiп, сол сұлулықты өзiн қоршаған ортадан
iздеуге итермелейдi. Нақты табиғи өзгерiстi көркем тiлмен жеткiзе отырып,
табиғатта болатын құбылысты, оның шаруашылыққа тигiзетiн әсерiн паш ететiн
өлеңдерi оқушылардың дүниетанымын кеңейтедi, оларда табиғат тұралы ғылыми
түсiнiктердiң пайда болуына, дұрыс көзқарастарының қалыптасуына негiз
салады.
Шәкәрiм шығармаларында халықтың бай дәстүрi жете сипатталады. Сонымен
қатар, ол балаларға жұмбақ. шештiру арқылы олардың тапқырлық, сезiмталдық
қасиеттерiн дамытуға әсер етуге мүмкiндiк туатынын сөз етедi.
Бесарыс еңбектерiне [25] шолу жасағанда кемеңгер ойшылдарымыздың қай-
қайсысы да, балаға тәрбие беруде, олардың бiлiмiн кеңейтiп көзқарасын
қалыптастыруда ұлттық тәлiм әдет ғұрыптың алатын орынын баса көрсеткеп.
Бұл ғалымдар қазақ халқының болашағы - жастарды дамыту үшiн ненi оқыту,
қалай оқыту керектiгiн айта келiп, берiлетiн бiлiмнiц ұлттық педагогикага
негiздеу арқылы олардыц бойында халықтың рухани байлығын сiңiруге
болатындығын дәлелдейдi.
Революциядан кейiнгi кезеңдегі мектепттердегi дүниетану материалдарының
оқытылу жайын сөз еткенде, оның тарихына тоқталғанда ең көрнектi орын
алатын пiкiрлермен дайын қағидаларды жоғарыда аталған азаматтарымыздың
еңбектерiнен кездестiрдiк. Бұл ғылыми, педагогикалық психологиялық, әдеби
және тарихи шығармаларды халықымыздың асыл мұрасы ретiнде зерттеулерiмiзге
негiз етiп, оларды теориялық әдiстемелiк құралдар тұрғысында пайдалануға
тырыстық. Бесарыс шығармаларының психологиялық педагогикалық тұстарын пәндi
оқыту барысында кеңiнен қолдануға болатындығына көз жеткiздiк.
Қазақ педагогикасының аса көрнектi өкiлдерi (Т.Т. Тәжiбаев, Ә.С. Сыдықов,
Ә.І. Сембаев, Қ.Б Бержанов т.б.) Қазақстан мектептерi мен халық ағарту
iсiне баса назар аударып, ондағы халықтық педагогикасының алатын орынын да
аша көрсеткен. Республикада қазiргi таңдағы халықтық педагогиканың негiзiн
қалаушылар қатарында Жарықбаев [26], С.Қалиев [27], СА. Ұзақбаева [17],
Қ.Бөлеев [29], Т.Т. Тәжiбаев [30], Ә.И. Сыздықов [31], Ы. Оршыбековтердi
[32] атай аламыз. Бұл ғалымдар халықтық педагогиканың теориялық негiзiн
ғана саралап қоймай, оның оқу тәрбие жүйесiндегi алатын орынын айқындады.
Мәселен, С. Қалиевтiң “Қазақ этнопедагогикасының тарихы” [33] еңбегiнде
қазақ этнопедагогикасының туу кезеңi осы тұстағы ағартушы-демократ, ойшыл,
зиялылардың педагогикалық көзқарастары, халқымыздың ғасырлар бойы өз
ұрпағын ар-ожданы таза, адамгершiлiгi жетiлген адамзат тәрбиелеуде халықтың
педагогиканың әдiс тәсiлдерiн пайдалана бiлген мектебi болған, ғұлама
ғалымдардың еңбектерiне, мақал-мәтелдерiне, ертегi аңыздарына, ақын-
жырауларына, ерлiк дастандарына сүйене отырып автор толымды тұжырымдар
жасайды.
Оқушы химияны дұрыс түсiнуi үшiн ол пәндi өз бетiнше танып бiлуге,
үйренуге жетелеп, қызығушылығын арттыру мiндетi туындайды. Оқушылардың
танымдық белсендiлiгiн арттырып, шығармашылықпен ойлау қабiлеттерiн
қалыптастыруда халықтық шығармашылығын және халықтық педагогиканы
қолданудың алатын орны ерекше.
Оқыту жүйесi қазiргi таңда түбегейлi өзгерiп, оқушы бiлiмiн бағалауда да
жаңаша талаптар қойылып отыр.
а) Оқушы тақырып мазмұнын қайталап айтып берумен шектелмей, оны халық
шығармашылығымен байланыстыра бiлуi керек
б) Тақырыпты меңгеруде оқушының халықтық педагогика көздерiн пайдаланып,
өз ойын жеткiзе бiлу дағдысы, түсiлдiре бiлу iскерлiгi, жаттанды ұғымдарды
пайдаланып қоймай, адамзат игiлiгiмен ұштастыра бiлуi қажет.
Мұндай нәтижеге жету тек үздiксiз қолданылған тиiмдi әдiстер нәтижесiнде
жүзеге аспақ. Халық шығармашылығы мен халықтық педагогиканы химиядан сабақ
беру барысында қолдану деңгейiн байқау кезiнде бұл мәселенiң әлi жүйелi
түрде қолға алынбағаны көрiнiп отыр. Көптеген мектептерде бұл мәселеге
мүлде көңiл бөлiнбейтiнi белгiлi болды. Еңбектердiң бәрi де халықтық
педагогиканы пайдаланудың жолын көрсеткенмен, осы кезге дейін химия
сабағында бұл мәселенiң шешiмi табылмай келдi.
Оқушылардың химияны терең түсiнуi үшiн олардың қызығушылығын арттыру
мақсаты көзделiп отыр. Олай болса, қызығушылық деген ұғымның теориялық
негiзiн қарастырайық. Ғылыми-теориялық еңбектерде “қызығушылыққа” танымдық
Ұлы педагог, дидакт Я.А.Коменский [64] шығармаларында оқушының
қызығушылығы басым болса, оқу еңбегi көңiл қуанышына айналады деп
көрсетедi. Сол сияқты, шетел педагопары А.Дистервег, И. Г. Песталоцци, Ж.Ж.
Руссо, И.Ф.Гербарт та оқушының танымдық белсендiлiгiн арттырудағы
қызығушылыктың негiзгi ролiнiң жоғарылығын дәлелдейдi.
Қазақстан ғалымдары А. Е. Ә6iлқасымованың С.А Қойлыбаевтың
еңбектерiн де оқушылардың танымдық белсендiлiгiне байланысты сабақтың
құндылығы көтерiлетiндiгi талданады. Оқушылардың химиялық ‚ұғымдарды
меңгеру үрдiсi халықтық педагогиканы пайдалану олардың қызығушылығын
арттырып, бiлiмнiң тиянақтылығын қамтамасыз етпек.
С. Ұзақбаева өзiнiң “Тамыры терең тәрбие” [65] еңбегiнде халықтық
педагогика мен халық шығармашылығын оқу тәрбие мәселесiнде кеңiнен
қолдануға болатынын көрсетедi. Сонымен қатар оны қолдану үшiн халықтық
педагогиканың сан қырын бiр- бiрiнен ажырата бiлу керектiгiн айтады. “Бала
өзiнiң ұлттық негiзiн бiлуге тиiс, мұның өзi оған ұрпақтар сабақтастығының
байланыстыруына қоғамда өз орынын табуына көмектеседi”.
Химия пәнiнiң бағдарламалары республикамызда жарыққа шыққан жаңа
оқулықтар мазмұны химияны оқыту жүйесiн қайта қарап, оқушылардың химиялық
ұғымдарды тиянақты меңгеруiн қамтамасыз ететiн тиiмдi әдiстемелердi жасауды
талап етедi. Осы кезге дейiн пән мұғалiмдерi iс-тәжiрибесiнде оқушылардың
химияны сапалы меңгеруiне ықпал жасайтын халықтық педагогика мен халық
шығармашылығын пайдалануды кең көлемде iске асыра алмай отыр. Осының
нәтижесiнде абстрактiлi химиялық ұғымдардың мағынасын және олардың
арасындағы байланыстарын ашуда кемшiлiктер байқалады.
Химиялық өнеркәсiптер болмауына байланысты ауылдық жер мектептерiнде
оқушыларды химия пәнiне қызықтыру мақсатымеп экскурсия ұйымдастыруға
мүмкiндiк жоқ. Химия пәнiн оқыту барысында тәжiрибелер көрсетiп қызықтыруға
да керектi химиялық реактивтер мен құрал-жабдықтар жетiспейдi. Осының
салдарынан, оқушылардың химиялық ұғымдарды бiртұтас жүйе ретiнде қабылдауы
төмен. Мұндай оқулықтардың орынын халықтық педагогика материалдарын қолдану
арқылы толтыруға болады.
Бұл мақсатты жүзеге асырудың бiр саласы — химия сабақтарында халық
шығармашылығы мен халықтық педагогика элементтерiн пайдаланудың жолдары мен
әдiстерiн қарастыру деп ойлаймыз.
Бүгiнгi таңда қоғамның ұлттық мәдени тұрғыдан кемелденуi жас ұрпақты өз
халқының рухани қазынасымен, ұлттық тәрбиенiң озық өнегелi дәстүрлерiмен
тереңiрек таныстырып, соның негiзiнде жеке тұлғаны қалыптастыру, оның
шығармашылық рухани мүмкiндiктерiн дамыту мiндетiн қойып отыр. Тәуелсiз
мемлекетiмiзге iшкi дүниесi солқылдақ рухани мәдениетi таяз адам емес,
халық тәжiрибесiнен сусындаған, ұлттық дүниетанымы, мiнез -құлқы
қалыптасып, жан-жақты жетiлген, парасатгы адамдардың қажет екендiгi бүгiнгi
күнi толық мойындауда.
Осы орайда республикамызда халықтық дәстүрдi жинақтап зерттеу, саралап
игеру, оларды жастар тәрбиссiне кеңiнен ендiру, жаңғырту мәселелерi қолға
алынуда. Уақыт талабымен өмiрге қайта оралған халықтық педагогиканың озық
дәстүрлерi бұл күнде отбасы, мектеп тәжiрибсiнен лайықты орын алуда. Мұндай
игi бастама қазiрдiң өзiнде бiлiм мазмұны мен тәрбие әдiстерiне, оқу
жоспарларына, ғылыми зерттеулерге жаңа леп өзгерiстер әкелуде.
Халық ауыз әдебиетiнiң педагогикалық мүмкiндiктерi жайында әр уақытта әр
халықтың зиялы қауым өкiлдерi ой қозғаған. Осы келелi зерттеулер мен озық
ойлар қағидаларын және оқытудың тиiмдi әдiстерiн қолдана отырып, алға
қойған болжауымызды iске асыру жолын iздестiремiз.
2. Химия сабақтарында пәнаралық байланыс негiзiнде халықтық
педагогиканы пайдалану
Республикамызда химияны оқыту методикасы бойынша жүргiзiлген зерттеу
жұмыстарының негiзгi бағыттары — орта мектеп химиясының өзге пәндермен және
өндiрiспен байланыстырып ғылыми жағынан негiздеу.
Бiз қазақтың алдындағы қатарлы қоғамдық-педагогикалық қызметкерлерiнiң
еңбектерiн талдай келiп, қазiргi таңдағы ауыл мектептерiнде “... тек оқытып
қана қоймай, тәрбиелеу”, “... өз елiнде тұрғандықтан, әрбiр оқушының
бойында ұлтжандылықты тәрбиелеу” жүзеге асырылу керектiлiгiн байқадық.
Жыл сайынғы жоғарғы оқу орнына қабылдау емтиханы кезiнде талапкерлердiң
әлемнiң бiртұтастығын ғылыми тұрғыдан дәлелдей алмайтындығы, әр ғылым
саласынан шашыраңқы бiлiм көрсететiндiгi анықталды. Бұл кемшiлiктердi
болдырмау жүйелi түрде пәнаралық байланысты жүзеге асыруды, ал ол үшiн
кiрiктiрiлген сабақтар жүйесiн енгiзу және осындай сабақтар барысында
халықтық педагогиканы пайдалануды қажет етедi.
1988 жылы желтоқсан айында өткен халыққа бiлiм беру салаларының
қызметкерлерiнiң съезiнде мектепте кiрiктiрiлген сабақтар енгiзiлу мәселесi
қаралды. Сондықтан, мектепте адам, қоғам және табиғат арасындағы қарым-
қатынасына негiзделген әдебиет, қоғамтану және жаратылыстану пәндерiнен
кiрiктiрiлген сабақтарды жиi қолдану мәселесiн шешу жүктелдi.
Пәнаралық кiрiктiрiлген сабақтар негiзiнен‚үш бөлiмнен тұрады:
а) бағдарламасына сәйкес тақырыптың мазмұнын ашу,
е) басқа пәндер бойынша алған бiлiмдерiн пайдалана отырып, тақырыптың
мазмұнын тереңдету,
б) сабақта халықтық педагогиканы пайдалану..
Мұндай сабақтар бойынша оқушылар, дүниенiң тұтастығын және осы дүниеде
ерекше орын алатын адамның шығармашылық әрекетiн ұғыну арқылы олар болашақ
қоғамда өз орынын табуға тәрбиелейдi.
Сонымен қатар, олар оз халқының мұрасын, ұлттық ерекшелiгiн, дәстүрiн,
әдеби тiлiн, мәдени тағлымдарын бойына сiңiру едi.
Жаратылыстану пәндерiн кiрiктiру барысында тек жоғары сыныптардағы ғылым
салалары ғана кiрiгiп қоймай, оқушылардың бастауыш сыныпта алған ұғымдар
нәтижесi де кiрiктiрiледi.
Бастауыш сынып пәнi бойынша алған бiлiмдерiн орта мектептегi химияны
оқыту кезiнде қолдану да жүзеге асырылады. Осы тұста бастауыштың 2-сыныптан
бастап судың қасиетi, оның ерiткiштiгi, ауаның құрамы, қасиетi, түрлi
пайдалы қазбалардың қасиеттерi тұралы бiлiм алған оқушыларға орта
мектептегi осыларға сәйкес тақырыптарды оқытқанда халықтық педагогиканы
пайдалана отырып, мазмұн жағынан кiрiктiруге мүмкiндiк туады.
Кiрiктiрiлген сабақтар тек пәндiк бiлiмнiң құрылымын,
бағдарламасын, жоспарын өзгертiп қана қоймай, оқыту түрлерiн де қарастырады
бiлiм беру түрлерi, оқыту мекемелерiнiң салалары, комплекстi сабақта,
кiрiктiрiлген күй және.
Жаратылыстану тарихында ол ғылымның өзара бiр-бiрiне әсерi —
заңды құбылыс. Химия ұзақ жылдар бойы өзара физика, биология, минерология,
кристаллография бiлiмдерiмен қаруланып келедi.
Мектеп бағдарламасында жаратылыстану пәндерi сатылап енгiзiледi. Әр
пән өзiне тиiстi теория мен түсiнiктерiн енгізе отырып, оқушылар алдында
әлемнiң материалдық бiртұтас бейнесiн қалыптастырады. Бұл тұралы көптеген
ғалымдар мен әдiскерлер өз еңбектерiнде талдаған.
Ғалымдардың еңбектерiнде жаратылыстану — математика циклдерi
бойынша оқушыларға тiрi және өлi табиғат жөнiнде, материалдың дүниенiң
бiрлiгi жайында, табиғи байлықтар мен олардың адам өмiрiндегi пайдасы,
қажеттiлiгi және шаруашылықтың өркендеуiне тигiзетiн әсерi жөнінде бiлiм
беріледі. Жаратылыстану пәндерiнiң математикамен тығыз байланыста болатынын
бiлемiз. Математика негiзiнде оқушылардың есептеу-өлшеу дағдылары
қалыптасады.
Дүниетану, химия, физикалық география, биология, еңбекке баулу
пәндерiнiң байланысы арқылы оқушыларда ғылым салаларынан бiртұтас ұғым
қалыптасады.
Химиядан көптеген тақырыптарда халықтық педагогикаға негiздеп
әдебиет, тарих, физика сабақтарымен кiрiктiрiп өту мүмкiндiктерi бар.
8-сыныпта тақырыбында қазақ халқының емдiк мақсатта пайдаланған ашудас,
ас тұзы, тотияйын тұралы мәлiмет берiлсе 9-сыныпта “Металдардың жалпы
қасиеттерi” және “І-IІІ топтардың металдары”, “Металлургия” тарауларын
өткен кезде сабақ мазмұнына сай аңыз-әңгiме, мақал-мәтел, даналық сөздердi
пайдаландық.
VIII – және Х-сыныптарда “Қышқылдар”, “Карбон қышқылдары” тақырыбын
өткенде қымыз, айран ашыту, терi илеу, сабын алу туралы қазақ халқының
өзiндiк технологиясымен таныстырамыз. Х-сыныпта “Талшықтар” тақырыбын
өткенде киiз, сырмақ, киiм тiгуден теңдесі жоқ бай тәжiрибесiн тәрбиелiк
мұрасын насихаттаймыз. “Қоспаларды бөлу”, “Силикат өнеркәсiбi”, “Отын және
жану”, “Негiздер” т.б. тақырыптарын өткен кезде халықты педагогика
элементтерiн пайдалануға болады.
ХI-сыныпта “Темiрдiң табиғатта кездесуi, алу және қасиеттерiн” Абай
шығармаларымен, яғни әдебиетпен, тарихпен оқушылардың ғылыми ой-тұжырым
қорытуына жәрдемдеседi.
Сабақ оқытудың мазмұны, кұрылымы, әдiсiнiң бiртұтас кешендi түрде
iске асуын қамтамасыз ететiн, негiзгi оқу формасы. Яғни, бiлiм беру сабақ
туралы анықтаманы ең алғаш берген чех ғалымы Я.А.Коменский 62 болатын. Ал
қазiргi таңда сабақ бiлiм берудiң негiзгi формасы күйiнде қалғанмен, оның
түрлерi де, құрылымы да, қолданатын оқу құралдарының мазмұны да сан алуан.
Сондықтан да сабақ өте күрделi, кешендi үрдiге айналды.
Тақырыпқа байланысты әр сабақтың өз мақсаты, мiндетi айқындалатыны
белгiлi. Дегенмен, кiрiктiрiлген химия сабақтарының халықтық педагогиканы
қолдануға байланысты алдына қоятын мақсаты мен мiндеттерi және талаптарының
өзiндiк ерекшелiгi бар.
Әрбiр сабақтың оқу процесiнiң құрылымдық элементтерiнен тұратыны
белгiлi. Сондықтан сабақтың бiлiмдiлiк, тәрбиелiк, дамытушылық мақсаты
мiндеттi түрде оның құрылымында басты орын алады.
Сабақтың бiлiмдiлiк, тәрбиелiк және дамытушылық мақсатын қамтамасыз
етуде халықтық педагогиканы пайдалану жүзеге асады.
Мектептегi бiлiм беруге арналған методикалық әдебиеттердi талдау
арқылы байқайтынымыз ғылыми ұғым үшiн ең алдымен тақырыпқа сай сабақтар
жүйесi жоспарланып, оның мақсаты айқындалып мақсатты жүзеге асыру үшiн
орындалатын жұмыс түрлерi және қолданылатын әдiстер белгiленуi керек.
Химия бағдарламасына сүйене отырып, ең алдымен, оқыту үрдiсiнде
мазмұнын ашуға қажет тақырыптарды, оның бiлiмдiлiк мақсаты мен маңызын,
түсiндiретiн ұғымдарды, теория, заң, фактiлердi, солармен байланысты
мазмұнын оларды оқытудағы жүйелiлiктi анықтап, оқыту әдiсi сараланады.
Сонымен қатар, сабақты кiрiктiрудiң жолдары мен халықтық педагогиканы
қолдану арқылы берiлетiн бiлiмнiң, тәрбиенiң мақсаты айқындалады.
Сабақтың дамытушылық мақсаты, ұғым беру барысында қолданылған
материалдардың мазмұнымен оқушылардың қызығушығының өзiн-өзi басқаруының,
белсендi мүмкiндiгiне қарай жүзеге асады. Тақырыпқа байланысты сабақ
жүйесiн құрастыруда әрбiр сабақтың тақырыбы оның мақсаты және өзге
сабақтармен байланысы, сондай-ақ оқытудың кешендi амал-әдiстерi ескерiледi.
Cурет 1. Халықтық педагогиканы қолданып химия пәнін оқытуда кіріктірілген
сабақтардың сызбанұсқасы
Г.М.Черноболъскаяның ұсынысын ескерсек, сабақты жоспарлаудың мына түрiн
де қолдануға болады [60].
Kесте 1. Шамамен тақырыпты жоспарлау
1 2 3 4 5 6 7
СабақтаТақырыпЛабораториялық Сабақтың Пән аралықТСО жәнеХалықтық
р тәжірибелер, негізгі және пән оқу педогоги
демонстрация, білім ішіндегі көрнекі ка
практикалық жәнеберетін байланыстақұралдар
есептеу есептер міндеттері р ы
Бұл кестеде сабақтың негiзгi бөлiмi мен кiрiктiру бөлiмi
көрсетiлген. Сабақта оқушының бiлiмi, iскерлiгi және дағдылары
қалыптасатынын ұмытпауға тиiспiз. М. И. Махмутов, Р. Г. Иванова, Л. И.
Еруыова еңбектерiнде сабақта технологиялық процестi бейнелейтiн еңбек
операцияларының жиынтығын ретiмен қарастыруды мiндеттеп, осыған орай
сабаққа мынадай талаптар қояды:
1. Сабақ мақсатының айқындығы. Мұғалiм сабақты жоспарлау барысында
оқушының бұрын алған бiлiмiне сүйенiп, қандай қосымша ұғым беру керектiгiн,
оның өзiндiк еңбегiнiң түрiн және танымдык, iскерлiк, дағдыны меңгерту,
ойлау, ой қорыту үрдiсiн дамыту үшiн не iстелетiнiн, ұғымды есте сақтау
дағдысын тиянақтауға байланысты ненi нақтылау қажеттiгiн анықтап алуға
мiндеттi.
2. Жүйелiлiк пен бiрiздiлiктi және сабақтастық сақтай отырып, пәнаралық
байланыс арқылы тақырып мазмұнын кiрiктiру.
3. Сабақта оқушылардың меңгеретiн ұғымының тиянақтылығын, өздiгiнен
атқаратын жұмыстар арқылы аралық және соңғы талдаулар мен қорытындыларды
орындату.
4. Оқыту үрдiсiнiң жетiстiгi әрбiр сабақ тақырыбының айқындығына, оның
жүйесiндегi орындалатып жұмыс түрлерiнiң дұрыс анықталуына, сабақ
мақсатының тұжырымды iрiктелуiне байланысты.
Сабактың жалпы педагогикалық, дидактикалық және методикалық мақсаттары
бар. Жалпы педагогикалық мақсат — әр уақытта қоғам талабына байланысты
ұсынылады.
Дидактикалық мақсат — оқыту үрдiсiнде сабақтың негiзгi бөлiмдерiн оның
мiндеттерiн шешуге тиiстi мүмкiндiктерiн анықтайды.
Методикалық мақсат — аталған сабақта химия пәнінiң фактiлерi мен
заңдылықтарының және теориясының тиiмдiлiгiн арттыруды оқытудың берiлетiн
ұғымдардыңн қалыптасу мүмкіндігін нақтылайды.
Сабақ жалпы педагогикалық, дидактикалық, методикалық мақсаттары бiр-
бiрiмен тығыз байланысты.
Жоғарыда келтiрiлген пiкiрлерге және қазiргi таңдағы химиядан бiлiм беру
стандартының 104 талаптарына сүйенiп, химия пәнi сабақтарында пән аралық,
тақырып аралық кiрiктiрудi қолдануға мол мүмкiндiктiң бар екендiгiн
анықтадық.
Сондай-ақ, осы мүмкiндiктер негiзiнде химия сабақтарында халықтық
педагогиканы пайдаланудың жобасы жасалды.
2. ОРТА МЕКТЕПТЕ ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ХАЛЫҚТЫҚ
ПЕДАГОГИКАНЫ ПАЙДАЛАНУ ӘДIСТЕМЕСІ
2.1. 9 сыныптарда химия сабақтарында халықтық
педагогиканы пайдаланудың жолдары мен әдiстерi
Қоғамдағы процестер оқытудың жалпы педагогикалық мақсатының бағытын
өзгерттi. Бiрiншi орынға тек белгiлi мөлшерде бiлiм алған оқушыны емес,
өзiн-өзi жетiлдiрген, белсендi шығармашылық тұлғаны қалыптастыру мiндетi
шықты.
Қойылған мiндеттi орындау үшiн сабақтар типi iрiктелiп, лекция, семинар,
iскерлiк ойын, жарыс, айтыс сабақтары қолданылып, олардың барысында
халықтық педагогика элементтерi пайдаланылды.
Сабақтың мұндай түрлерi анағұрлым пайдалы, оқыту мiндетiн ашуға мүмкiндiк
берiп, оқушылардың белсендiлiгiн арттырып қызығушылығын тудырды. Халықтық
педагогика элементтерiн химия сабағында пайдалану жолдарына орай салаларға
жiктедiк.
Халықтық педагогиканы пайдалануда дәстүрлi емес сабақтарды ұйымдастыру
арқылы оқушылардың жекебас сапасын жетiлдiре түсу мүмкiндiгi туды.
Халықтық педагогиканың әрбiр саласы химияның әр бөлiмiн оқыту барысында
мәтiн мазмұнына сәйкес қолданды. Мәселен, техникалық химия курсын оқытқанда
көбiне алғашқы химиялық құбылыстарды игеру жайында халық шығармашылығы
туралы материалдар пайдаланылды. Ал, жеңiл өнеркәсiп химиясы мен тұрмыстық
химия бөлiмiн оқыту барысында халық кәсiбi, оның ерекшелiгi және қазiргi
таң талаптарына сәйкес келетiн тұстары туралы мағлұматтар берiлдi. Осылайша
әр тарау мазмұны, мақсаты талаптарына қарай халықтық педагогика
элементтерiнiң сан-саласы қолданылды..
9-сыньпта “Темiрдi табиғатта кездесуi жене касиеттерi” тақырыбын өткенде
темiр элементiнiң қазақ халқы өмiрiне ертеден етене енгенiн айта отырып,
оның халқымыздың жыр дастандарынан да байқауға болатьнын бiлдiремiз.
Көшпелi халықтың тiршiлiк болмысына өмiрiне көз салсақ оларға темiр әрi
киiм (сауыт, кiреуке, көбе, белдемше), әрi қорғаныс құралы — дулыға,
қалқан, әрi қару-жарақ - найза, қылыш, садақ, айбалта, семсер, мылтық, әрi
кәсiптiк зат - үзеңгi, таралғы жүген, әрi мықтылықты бейнелеген [41]. Ерте
кезден белгiлi жетi металдың бiрi — темiрдi ата-бабамыз аспан iлiмiмен
байланыстырған. Жұлдыздың — Темiрқазық аталуы осыдан болар. Соғыс құралдары
тағы басқа аспаптарды темiрден жасады. Халық тiптi темiрсiз өмiр
болмайтынын да бiлген. Соған байланысты “Тұзсыз ас, темiрсiз халық
болмайдьг” мақалынан бiлуге болады. Тiптi қанға қызыл түс беретiн
гемоглобинде темiр мол болмаса адам тiршiлiгi болмас едi.
Темiр металы өте ерте кезден-ақ халықтың тұрмысына кең енгенiн “Темiр
сырын отта танытады”, “Тегi жаман темiрдi қанша қайрасаңда өтпейдi”, От—
көмiр жейдi, тат — темiр жейдi” мақалдарынан байқауға болады. Бұл мақалдар
халықтың темiрдi көмiрмен қорыту керек екенiн, темiрден жасалынған бұйымдар
қоршаған ортада ылғалды жерге түссе гидратталган темiр оксидтерi пайда
болатынын ғылыми негiзде бiлмесе де “тот басу”, “топану” құбылысының бар
екенiн оның зиянын бiлген. Темiрдiң жылуды, электр тогын жақсы өткiзу
қасиетiн де түсiнген. “Темiрдiң бiр басы ыстык, бiр басы суық”, созуға,
июге келетiнiне Ағаш кессең ұзын кес - қысқартуға оңай, темiр кессең қысқа
кес - ұзартуға оңай — деген мақалдары темiрдiң физикалық қасиетiнен
хабардар болғанын көрсетедi. Темiр тарихы - қоғам тарихы мен егiз десек
артық болмас. Сондықтан, тарихшылар Темiр — революционер элемент дейдi.
Тарихта мыс, қола дәуiрiн ығыстырып келген дәуiр темiр ғасыры . Осылардың
бірi темiрдiң қасиетiн талдау барысында қолданылады
9-сыныпта “Металлургия тұралы ұғым” тақырыбында темiр металлургиясы
яғни кеннен темiрдi айырып алуды ерте кезден меңгергенi айтылады.
Қазақ халқы ертеде темiрдi жел көбiрек соғатын жардың қабағына, аңның
iнiндей қуыс қазып, оның iшiн отынмен, көмiрмен, темiр кенмен араластырып
толтырып, қарсы алдынан үрлеген жел отты күшейтiп, қызу кендi балқытып,
темiрдi айырып, алған.
Темiр сыртына бұжыр-бұжыр жабысқан қожды (шлак) балғамен ұрып ұшыратын да
темiрдi соққылап керегiн жасаған. Желдiң көмегiмен от күшеймесе, темiр
алынбаған. Сондықтан адам көп ойланып, iзденiп ақыры пештi жер бетiне
шығарып, көрiк арқылы жасанды үрлеудi ойлап тапқан. Бұл алғашқы домна
пешiнiң бастамасы едi. Көрiктi ешкі терiсiнен жасаған.
Темiр мен оның қорытпалары болат пен шойынды қорытып алып оның
қасиеттерiн бiлген, сондықтан “Шойындай ауыр, болаттай берiк” деген сөз
тiркестерi осы қосылыстардың қасиетгерiне байланысты айтылған. Темiр көбiне
шойын, болат құймалар ретiнде қолданалады.
Темiр табиғатта бос, таза күйiнде болмайды. Ол кен түрiнде
магниттi, коңыр темiр тас түрiнде болады, одан темiрдi алу үшiн темiр
қорытпалары шойын мен болатты алады. Шойын мен болат темiрдiң көмiртекпен
құймасы.
Көне дәуiрдiц көзi болып саналатын археологиялық қазбалардың iшiнде
болаттың адам таң қаларлық түрлерi кездесiп отыр. Мәселен, Мысырдағы Хуфу
атты пирамиданы салғанда пайдаланған болат қашаудың жасы бiздiң
дәуiрiмiзден 3000 жылдар үлкон. Ал, Дели Қаласындағы жасы 1500 жылдан асқан
болат бағананы мысалға алуға болады. Жазы ыстық қысы ылғалды үндi елiнiң
табиғатына мұншама заман бойы тот басып, күл талқан болмай тұрған ғажайып
болатты жасаған шеберлердiң құдiретiне таң қаласың. Ауыз әдебиетiнде
айтылатын батырлардың қаруы — алмас қылыш та, болаттьң бiр түрi. Казiргi
заманның басты “металы” болаттар десек артық айтпаймыз, өйткенi “темiрдi”
көп қолданған машина жасау өнеркәсiбiне жұмсалған металдардың 90%-дан
астамы болат екенi анық Сондықтан металдарға арнаған халық мақалы “Болат
бiз қап түбiнде жатпас” осыдан тұындаған.
9-сыныпта “Металдар” тақырыбын өткенде Түркiстандағы тайқазанның
құрамына кiретiн (Аu,Ag,РЬ,SnZn AI Cu), айта кету керек Iшiнде З мың литр
сұйықтық сиятын, салмағы 2 тонна, биiктiгi тұғырымен бiрге 2,62 метр,
диаметрi 2,45 метр алып қазан жетi түрлi металдан жасалған. Құрамында
алтын, күмiс, қызыл мыс, мырыш, темiр, қорғасын, қалайы бар. Оны сол
себептi “қола қазан” ден те атаған. Ежелгi дәстүр бойынша “қазан жетi
ырыстьң бiрi” деп атаған. “Тайқазан” деп аталу себебi iшiнде тай етiн тұтас
асуға болады деген мағынаны бiлдiрген. Құрамы жетi дәннен немесе жетi
дәмнен тұратын.
“Наурыз көже” осындай қазанда әзiрленiп жұртшылыққа таратылған. Оның мәнi
- елдiң бiрлiк, ниет, тiлек, мерей, мереке үмiтiн бiлдiрген.
Халықтық педагогиканың қолданбалы өнерi бүкiл техникалық химия
бөлiктерiнде кеңiнен қолданылып отырды. Мәселен, қазақтың металдан жасалған
ыдыстары: Әбесте – дәрет алатын, бет қол жуатын құмған, бақыр, бақыраш
(сабы бар, шұңғылдау келген металл ыдыс), леген (қол жуатьш жеңiл
шылапшын), тегеш - әртүрлi тамақ құятын, металдан жасалған ернеуi тiк ыдыс,
шәугiм (бүйiрлi, шүмектi, шай қайнататьш ыдыс), шөгiн (бүйiрлi, аузы
дөңгелек ас пiсiретiн шағындау шойын ыдыс).
Ертеде қазақтар металдан қасық, қазан, табақ, шелек және әсемдiк бұйымдар
(белдiк, бiлезiк, сақина, жүзiк т.б. жасаған.
2.2. Дәрiгерлiк химия бөлiмінде халықтық педагогиканы пайдалану
Дәрiгерлiк бөлiмiнде ертеден халық арасында қолданып келген дәрiлiк
өсiмдiктер, жануарлар, минералдар жайындагы материалдар қолданды.
ХIУ ғасырдан кейiн алхимияның беделi түсе бастады. Оған қарсы
шығушылардың және химияның алдына нақты мақсат қоюшылардың саны артты.
Осындай медицина, химия және жаратылыстанудың жалпы мәселелерi саласында
өткенге батыл қарсы шығушылардың бiрi- Парацельс Оның шынайы аты – жөнi
Филипп Ауреол Теофраст Бомбаст фон Гогенхайм (1493-1541) Швейцарияда туып,
Базель университетiнiң медицина факультетiн бiтiредi. Барған елiнде
дәрiгерлердiң, бақсы-балгерлердiң iсiмен, емдiк қасиеттерi бар заттармен
танысып мол бiлiм жинайды. Медицинамен шұғылданып, аса бiлгiр дәрiгер деген
атағы шықты Парацельс дәрiгерлiк химияның (иатрохимияның) негiзiн қалады.
Ол химияның мақсаты алтын алу емес, дәрi-дәрмек жасау ден жариялады.
Парацельстың теориялық пайымдауынша денелердiң, сонымен бiрге адам
ағзасының құрамына күкiрт, сынап және тұз элементтерi белгiлi бiр қатынаста
кiредi. Осы қатынас бұзылса адам ауруға шалдығады. Ағзада күкiрттiң
молаюынан оба ауры, сынаптың артуынан сал ауруы пайда болады. Сырқаттгы
емдеу дегенiмiз- ағзаның бұзылған химиялық құрамын қалпына келтiру деген
ғылыми болжамын ұсынды.
Қазақ дәрiгерлiк iлiмi тарихының өзiне тән ерекшелiктерi бар.
Ұлтымыздың өз алдына емшiлiк ғылым жүйесi аурудың себеп - сипаттары
жөнiндегi тәлiмi, дәрiгерлiк өнерi мен әдiс амалдары мол.
Қазақ халқынан шыққан ұлы бабамыз Өтейбойдақ Тiлеуқабыұлы бұдан V ғасыр
бұрын “Шипагерлiк баян” [16] ғылыминамалық ұлы еңбегiн жазды. Бұл қазақ
халқы орыс бодындығына қосылғанға дейiн сауатсыз болды дегендi жоққа
шығарған туындылардың бiрi.
Ө.Тiлеуқабыулының “Шипагерлiк баян” еңбегi жан-жақты энциклопедиялы
туынды. Бұл еңбек қазақ халқы тарихы, ертедегi қазақ халқының сөз өнерi,
сөз құрауы, дүниетанымы, астрономиясы, философиясы, этногафиясы, өсiмдiк,
жануарлар дүниелерi ең негiзгiсi емшiлiк шипагерлiк ұғымы туралы ұланғайыр
мағлұмат бередi.
Қазақ емшiлерi табиғат дүниесiнiң қалыптасуы, жан-жануар
өсiмдiктердiң тiршiлiк етуiне сай, ауру-сырқаудың пайда болуы осы
экологиялық ортада болатын өзгерiстермен тығыз байланысты деп қараған.
Мәселен ұлтымыздың емшiлiк, дәрiгерлiк емi: ауа, күн сәулесi, су, топырақ
буларды тiрi табиғат арқауы деп есептеп, науқас адамдардың iшкi-сыртқы
ауруларын анықтаған соң, дәрi -дәрмекпен емдеу, қанды тексеру, ыстық-суық
өткiзiп емдеу, арасанға түсу, булау қақталу, қыздырыну сияқты ем түрлерiн
қолданған.
Ұлтымыздың дәстүрлi медицинасында дәрiгерлер аурудың симптомдарын (ауру
белгiлерiн) тамыр ұстау, ауырған адамның өңiнен анықтау т.б. жолдармен
айқындап бiлген Қазақ емшiлiгi мен дәрiгерлiгi орта ғасырларда дәурендеп
гүлденгенiн, ал тарихи себептердiң салдарынан кейiнгi ғасырларда
құлдырағандығын нақтылық деректерден аңғаруға болады. Бiрақ қазақ емшiлiгi
мен дәрiгерлiгi атадан балаға жалғасып келе жатқандығы бәрiне аян. Мысалы:
ХХ-ғасырдың бас кезiнде жасаған атақты Шәкiр емшi, Емiлбай оташы, Бәби
оташы, Тұлым қожа, Құны қожалар мұның айқын дәлелi. Амал қанша, дәрiгерлiк
ілiмдi практика арқылы ұрпақтан ұрпаққа жалғастырып келе жатқан қолдары
дуалы да, қасиеттi емшiлерiмiздiң алтъш қазынасын алып қала алмағанымыз
өкiнiштi-ақ. Дегенмен, содғы жылдары, жарты ғасыр iшiнде елде халық
емшiлiгiн өркендету жөнiнде түрлi шаралар iске қосылды. Сол нақты
шешiмдерге сай, казiр Алтай аймағында халықтың емдiк дәстүрлерiн және
дәрiлiк өсiмдiктердi жинау, реттеу, зерттеу кеңесi құрылып, жұмыс iстей
бастады. Олар Алтай өңiрiндегi дәрiлiк шөптердi, пайдалы қазбалардың емдiк
элементтерiн жйнап-терiп зерттеп отырады. Оның емдiк қасиетiн айқьшдайды.
Сонымен қатар Алтай аймағында жинау, реттеу, зерттеу емханасы салынды [18].
Қазақ емшiлерi ауруға қарсы күресте алуан түрлi дәрiлердi пайдаланған, осы
шипалы дәрі- дәрмектiң көзi табиғат, ондағы жануарлар мен өсiмдiктер.
Нақтылы айтқанда бұлар үш түрге бөлiнедi:
1. Өсiмдiктер;
2. Жануарлар;
3. Минералдар.
Осылар бойынша бiз қазақи емдерге қолданған минералдар туралы
мағлұматтарды сабақта пайдаланамыз. Қазақ халқында емдiк маңызы бар: мыс,
сынап, күкiрт, сыр, ашудас т.б. сияқггы минералдар емдiкке қолданған.
Қазiргi заман дәрiгерлерi де көптеген органикалық алкалоидтар меи
бейорганикалық тұздарды пайдаланады. Мысалы: сiрке суы, спирт, бал, алмас,
тазаланған сор, ас тұзы.
9-шы сыныпта Сiлтiлiк металлдар тақырыбын өткенде ас тұзының емдiк
қасиетiн былай сипаттаймыз:
Ас тұзы—NаСI (натрий хлоридi)
Ақ түстi кристалл зат, суда жақсы еридi.
Басты ем болатын аурулары:
1. Басқа, денеге шыққан темiреткiге аздаған мөлшерде тазаланған ас тұзын
сiрке суына ерiтiп темiреткiге жақса, жақсы нәтиже бередi.
2. Тiс ауруына: ас тұзы 1-2 г аз мөлшерде меруерт ұнтағын араластырып,
сiрке суына ерiтiп, ауызды шайқаса тiс қатаяды, ауырғаны басылады.
3. Улы жәндiктер шаққанда оның уын қайтару үшiн аздаған мөлшердегi тұзды
алып оған зығыр майын және бал қосып дәрi жасайды. Жасалған дәрiнi шаян
немесе жылан т.б. жәндiктер шаққанда, шаққан жерге жақса, удың уытын
қайтарады, ауырғанын басады. Мұны Сорбақта дейдi [19].
Ас тұзы қанның, өттiң басқа сұйықтардың құрамына кiредi.
Қарын сөлiнде болатын тұз қышқылы да ас тұзының қатысумен түзiледi. Тұз
қышқылы жетiмсiз болса, ас қорыту үрдiсi тоқталып, тамақпен бiрге iлесе
келген микробтар өлмеген болар едi. Тiптi қан көп кеткенде де ас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Химия – биология мамандығы
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: 9 СЫНЫПТА БЕЙОРГАНИКАЛЫҚ ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА
ЭЛЕМЕНТЕРІН ПАЙДАЛАНУ ӘДІСТЕМЕСІ
МАЗМҰНЫ
КIРIСПЕ
3
1 ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫ
ҚОЛДАНУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ- ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
АЛҒЫШАРТТАРЫ
1. Орта мектепте химияны оқутуда халықтық педагогиканы пайдаланудың
қазіргі жайы
10
2. Химия сабақтарында пәнаралық байланыс негiзiнде халықтық
педагогиканы пайдалану
17
2. ОРТА МЕКТЕПТЕ ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ХАЛЫҚТЫҚ
ПЕДАГОГИКАНЫ ПАЙДАЛАНУ ӘДIСТЕМЕСІ
2.1. 9 сыныптарда химия сабақтарында халықтық педагогиканы пайдаланудың
жолдары мен әдiстерi
25
2.2. Дәрiгерлiк химия бөлiмiнде халықтық педагогиканы пайдалану 28
2.3. Химияны тұрмыста пайдалану бөлiмiндегi халықтық
педагогиканың орны
35
2.4. Химия пәні сабақтарында ауыз әдебиеті үлгілерін пайдалану
38
2.5. Халықтық педагогика негiзделген сабақ, кеш үлгiлерi
45
2.6. Поэзияны пайдалану әдiстемесi
55
2.7.Оқушы шығармашылығының қалыптасуы
64
3. ПЕДОГОГИКАЛЫҚ ЭКСПЕРИМЕНТТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ 69
ҚОРЫТЫНДЫ
75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
77
ҚОСЫМША А
81
ҚОСЫМША Ә
82
ҚОСЫМША Б
83
ҚОСЫМША В
84
ҚОСЫМША Г
85
КIРIСПЕ
Зерттеудiң көкейтестiлiгi: қоғамның қазiргi даму кезеңiнде болып жатқан
әлеуметтiк, экономикалық, саяси және жаңа технологиялық өзгерiстерден,
ұрпақ тәрбиесiндегi бетбұрыстардан бiлiм мен тәрбие беру жүйелерiнiң iсiн
жаңа сатыға көтеру қажеттiлiгi туындап отырғаны мәлiм [1].
Осыған орай бүгiнгi таңда қоғамньң ұлттық мәдени тұрғыдан кемелденуi, жас
ұрпақты өз халқының рухани қазынасымен, ұлттық тәрбиенiң озық өнегелi
дәстүрлерiмен тереңiрек таныстырып, соның негiзiнде жеке тұлғаны
қалыптастыруға жеке тұлғаның шығармашылық рухани мүмкiндiктерін дамытуға
байланысты тәрбие мен бiлiм беруде мұғалiмнiң кәсiптiк даярлығын
қамтамасыз етудi мiндеттейдi [2]. Өйткенi егенмен елiмiздiң болашағы оның
материалдық және рухани дамуы, жас ұрпақтың бiлiмi мен тәрбиесiнiң
деңгейiне байланысты. Сондықтан да қоғамның бiлiм беру жүйесiн жаңарту мен
жетiлдiру мәселесi мұғалiмнiң алдына зор мiндеттер жүктеп отыр.
Осыған орай химияны оқытудың жаңа әдiстемелiк жүйесi, мектептерде пәндi
оқытып үйретудiң - тиiмдi жолдарының бiрi оқушылардың iс-әрекеттерiн
белсендiру мен тиiмдiлiгiн арттыру, педагогикалық технологияларымен
ұштастыра жүргiзу жұмысын практикаға енгiзу мәселесiне ерекше көңiл аудару
қажеттiгiн көздейдi. Осы тұрғыда негiзгi ауыл мектебiнде оқытуды
ұйымдастыру мәселесiне, оқу тәрбие жұмысының деңгейiн көтеруге және оның
беделiн жоғарылатуға көңiл бөлу қарастырылған. Қазiргi кезде оқытудың
тиiмдi әдiстерiн зерттеп, оны iс жүзiнде қолдануға ұсыну күрделi
мәселелердiң бiрiне айналды. Оқушыларды қоршаған орта заттармен
құбылыстармен таныстырып, олар жайында ғылыми ұғымдарын жүйелеп,
көзқарастарын қалыптастыруда орта мектепте оқытылатын химия пәнiнiң мәнi
өте зор. Сондықтан да химияны оқытудың әдiс тәсiлдерiн сан-салалы бағытта,
жан-жақты қарастыру көзделедi.
Химияны оқыту мәселесi белгiлi педагогтармен методистердiң назарынан тыс
қалмай үнемi зерттеу нысанасына айналып келдi:
Қ.А.Аймағамбетова, А.Г. Сармурзина, Н.Н. Нұрахметов, С.Ж. Жайлау,
Т.Т.Омаров, Ж.Ә.Шоқыбаев, К.А. Сарманова, М.Р.Танашева т.б. көптеген
зерттеулерде оқу үрдiсiне жаңа технологияны енгiзу жолдарын қарастыру
тенденциясы оқушылардың белсендiлiгi мен танымдық іс- әрекеттерiн,
шығармашылығын дамытуға негiз салатындығы көрсетiлген.
Ауыл мектептерінде сабақтарға қатысып жүргiзiлген талдау қорытындысы
ондағы оқыту жұмыстарының казiргi талаптарға сәйкес еместiгiн, оқушылардың
өздiгiнен бiлiм алуының нашарлығын, олардың танымдьқ қызығушылығының және
бiлiм сапасының төмендiгiн көрсеттi. Бұл жағдайлардың себебiн әртүрлi
түсiндiредi: кейбiреулерi кризистiк жағдайға байланысты кажеттi пәндердiң
қысқаруы десе, ендi бiрi қаражаттық – инвистицияның жетiспеушiлiгi, немесе
бiлiм беруге арналған бағдарлама құрылымының әлсiздiгi, ал үшiншiсi ауыл
мұғалiмiнiң әлеуметтiк — тұрмыс жағдайының төмендiгiнен деп дәлелдейдi.
Бұл факторлардың барлығы мұғалiмнiң өмiр-тiршiлiгiне байланысты айтылып
отыр. Бiздiң көзқарасымыз бойынша ауыл мектептерiнiң кризистiк жағдайының
себебi — саяси немесе әлеуметтiк экономикалық жағдайдан ғана туындамайды,
оның педагогикалық технологиялық негiзi де бар, сонымен қатар ауылды жерде
ғылыми-ағарту орталықтарыньң, мұражайлардьң, кiтапхана, театрлардың жоқтығы
да әсер етедi. Ұстаз оқушыларға бiлiм беру барысында оқу үрдiсiн
ұйымдастыру кезiнде тұлғаның дұрыс қалыптасу мүмкiндiгiн зерттеп, жеке бас
ерекшелiгiн бағалап, осыған сәйкес жұмыс iстегенде ғана орынды
педагогикалық шешiм табады. Химия пәнiнiң көптеген мұғалiмдерi оқушыларды
химия ғылымының заңдарымен, қоршаған ортада жүрiп жатқан химиялық,
құбылыстармен таныстырып, оны көруге, сезiнуге, түсiнуге жағдай жасау
арқылы дүниедегi химиялық, айналулармен оқушыларды қаруландырудың жолдарын
таңдай бiлуi, заттар және олардың көптүрлiлiгi туралы ұғымды меңгерте
отырып, сабақта көркем әдебиеттi, поэзияны, оқу ойындарын енгiзу арқылы
оқушылардың жеке шығармашылығын қалыптастыруға болатындығын дәлелдедi.
Осы орайда химия пәнiнде көркем әдебиет пен поэзияны, оқу ойындарын
пайдалану арқылы оқушының танымдық белсендiлiгi мен шығармашылығын дамыту
жолдарын Г. Г. Филимонова [3], А.Р.Нұрахметова [4], Ж.Ж.Жумаханов [5],
3.Т.Мұшрапилованың [6] зерттеу жұмыстарында қарастырылған. Ж.Жумахановтың
еңбектерiнде химияны оқытуда оқушының сабаққа деген қызығушылығын күшейтiп,
әңгiмелер, өлеңдер оқыту олардың белсендiлiгiн арттыру үшiн, олардың
мазмұнын мәтiнге сәйкес талдаудың тиiмдiлiгiн дәлелдейдi. Ал,
З,Мұшрапилованың жұмысында химияны көркем әдебиетпен поэзиямен байланыстыра
отырып оқытқанда оқушының шығармашылық қабiлетiн көтеруге болатындығын
көрсетедi. Бiрақ бұл еңбектерде орыс жазушыларыньң шығармаларын кеңiнен
пайдаланған.
Дегенмен, педагогикалық психологиялық және оқу әдiстемелiк
әдебиеттердi, арнайы зерттеулердi талдау нәтижесi бүгiнгi күнге дейiн
этнопедагогиканық жалпы теориялық негiздерiмен тәрбиелiк мәселелерiне баса
назар аудару пәнді оның iшiнде химияны оқытуда халықтық педагогика
элементтерiн пайдалану әдiстемесiнiң назардан тыс қалғанын көрсетедi.
Мектепте бiрқатар пәндердi оқытуға байланысты бұл мәселе жан-жақта
талданған. Кейбiр пәндерде математика, әдебиет, биология, еңбек
сабақтарында халықтық педагогика ұлттық әдет - ғұрып, салт-дәстүр тиiмдi
пайдаланып отыр. Математиканы оқыту саласындағы зерттеулердiң бiрi ретiнде
педагогика ғылымдарының докторы, профессор А.Е: Әбiлқасымованың [7] ғылыми
жетекшiлiгiмен жүргiзiлiп жатқан “Бастауыш мектептегi математиканы оқыту
процесiнде қазақ этнопедагогикасының материалдарын пайдалану” атты арнайы
курстың оқу бағдарламасын атауға болады. Бағдарлама болашақ бастауыш сынып
мұғалiмдерiне қазақ этнопедагогикасының математика сабағында қолдануды
меңгерту және сол алған бiлiмдерiн мектеп қабырғасында қолдануға дайындау.
Бұл математиканы оқыту процесiнiң нәтижелi болатындығының кепiлi. Ал, химия
пәнi бойынша ұлттық төл оқулықтардьң болмауына байланысты бұл мәселе осы
кезге дейiн қолға алынбады. Мектепте химия пәнiн осы кезге дейiн одақтық
бағдарлама бойынша аударма оқулықтар арқылы оқытып келгендiктен, ұлттық
педагогикамен байланыстыру назардан тыс қалды.
Республиканьң жер қойнауының табиғи кен байлықтарға өте бай
Д.И.Менделеевтiң периодтық жүйесiндегi элемент бәрi дерлiк бiздiң туған
өлкемiзден табылады. Қазақ топырағында игерiлген шикiзат түрлерi мен
химиялық өнеркәсiптер көптеп саланады. Солай бола тұрса да, оқулықтарда
Қазақстан химиясы тиiмдiлiгiне негiздеп оқушылардың танымдық дербестiгiн
қалыптастыру жолдарын қарастырған.
Жоғарыда келтiрiлген деректер казiргi таңда химияны оқытудың тиiмдiлiгiн
көтеруде бiраз зерттеу жұмыстарыньң жүргiзiлгендiгiн аңғартады
Дегенмен, педагогикалық психологиялық және оқу әдiстемелiк
әдебиеттердi, арнайы зерттеулердi талдау нәтижесi бүгiнгi күнге дейiн
этнопедагогиканың жалпы теориялық негiздерiмен тәрбиелiк мәселелерiне баса
назар аудару пәндi оның iшiнде химияны оқытуда халықтық педагогика
элементтерiн пайдалану әдiстемесiнiң назардан тыс қалғанын көрсетедi.
Әр жасөспiрiмнiң қалыптасып дамуында, өзi күнбе-күн өмiрден сезiнетiн,
еститiн, көретiн заттарымен құбылыстары, оқиғалары үлкен орын алады. Соның
ең негiзгiсi - қазақтың халықтық педагогикасы.
Қазақ халқының сан ғасырлар бойы жинақтаған мол тәжiрибесiн, танымдъқ
мұрасын, салт-дәстүр, әдет-ғұрып, аңыз ертегiлерi, жұмбақ, мақал-мәтел,
өлең жырлары, ұлттық ойындары ерекше тәрбиелiк мәнi бар баға жетпес асыл
қазына туралы материал берiлмеген және бағдарламада ол туралы айту да талап
етiлмейдi. Сонымен қатар химия оқулыктарына енген мәтiндер өмiрмен
байланыссыз берiлген.
Жоғарыда айтылған жағдайлар орта мектепте химиядан бiлiм беру стандарты
қойып отырған талаптар мен қазiргi таңдағы химияны оқыту үрдiсiнің арасында
қарама-қайшылық тудырады. Бiлiмдi өмiрмен, салт-дәстүрмен байланыстыру,
өлкетану принципiн қамтамасыз ету өз деңгейiнде жүзеге аспай отыр. Осы
жағдай бiздiң тақырыбымыздың “Орта мектепте химия пәнiн оқытуда халықтық
педагогика элементтерiн пайдалану әдiстемесi” деп аталуына негiз болды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Химия сабақтарында халықтық педагогика
элементтерін пайдаланып оқушылардың білімін тереңдетіп, пәнге қызығушылығын
арттыру, шығармашылыққа баулудың жолдары мен әдістемелік тиімділігін
педагогикалық эксперимент жұмысы арқылы дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының мақсаты: халықтық педагогиканы бүгiнгi өмiр талабымен
ұштастыра отырып орта мектептердегi химия пәнiн оқытуда қолданудың
әдiстемесiн жасау, оның оқу үрдiсiнде тиiмдi қолданудьң мүмкiндiктерiн
анықтау.
Зсрттеу пәні: химияны оқыту үрдiсiнде халықтық педагогика элементтерiн
қолданып, оқушылардьң бiлiм сапасын дамытудың жолдары мен әдiстерi.
Зерттеу болжамы: орта мектептердегi химия сабағьнда оқушының бiлiм
сапасын дамытуға болады егер:
- оқытудың белсендi әдiстерiн оқыту үрдiсiнде тиiмдi пайдаланса;
- оқушылардың өзiндiк жұмыстарын даралап ұйымдастырса;
- химиялық заттар мен құбылыстарды таныстыруда қазақтың ұлттық таным,
тәлiм-тәрбие мұрасы мен ауыз әдебиетiн тиiмдi қолданса.
Зерттеу мiндеттерi:
- орта мектепте химияны оқыту үрдiсiнде халықтық педагогиканы, әдеби
материалдарды және оқу ойындарын қолданып, бiлiм мен тәрбиелеудiң
тиiмдiлiгiн арттыру;
- химия сабақтарында қолданылатын халықтық педагогика нұсқасының мазмұнын
ұсыну.
Зерттеудiң әдiстерi:
Зерттеу проблемасына байланысты философиялық, педагогикалық,
психологиялық және жас ерекшелiктерi физиологиясы мен әдiстемелiк
әдебиеттердi теориялық тұрғыдан талдау жасау; озық педагогикалық iс-
тәжiрибелер мен танысу, оларды жинақтап қорыту, педагогикалық сабақтарға
қатысу арқылы бақылау; химия пәнiнiң оқулықтарын, әдiстемелiк құралдарын
талдау; оқушылармеп әңгiмелесу, байқау, сауалнама, тест жүргiзу, педагогтiк
тәжірибе, эксперимент жүргiзу; оқушылардың бiлiмдерi мен iскерлiктерiн,
шығармашылық қабiлеттерiнiң деңгейiн тексеру, олардың қорытындыларын
талдау;
1. Оқытудың белсендi әдiстерiн қолдана отырып химия сабақтарында халықтық
педагогиканы пайдалану әдiстерi
З. Сыныптан тыс жүргiзiлетiн жұмыстар барысында халықтық
педагогиканы пайдалану әдiстерi.
4. Халықтық педагогиканы химия сабақтарында қолдану арқылы
оқушылардың бiлiм сапасын арттыру жолдары. Зерттеу базасы:
Тәжiрибелiк эксперименттiк жұмыс ШҚ облысының Күршім ауданындағы
Жолнұсқау аулының орта мектебінде өтті. Зерттеу нәтижелерiнiң дәлелдiлiгi
мен негiздiлiгi әдiстемелiк тұрғыдан теориялық материалдардың iс жүзiнде
қолданылуымен, жасалған қорытындылардың казiргi бiлiм беру стандартына
сәйкестiгiмен, олардың психологиялық философиялық, педагогикалық және
методологиялық, тұрғыдан негiзделуiмен қойылған мiндеттерге сай зерттеу
әдiстерiнiң тиiмдi пайдаланылуымен, теориялық дерек көздерiнiң нақты
талдануымен, эксперимент нәтижесiнiң тұжырымдалуымен қамтамасыз етiлді.
1 ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКАНЫ
ҚОЛДАНУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ- ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ
АЛҒЫШАРТТАРЫ
1. Орта мектепте химияны оқытуда халықтық педагогиканы пайдаланудың
қазіргі жайы
Қазiргi кездегi ғылым мен техниканың дамъш, өркендеуiне байланысты
дарынды, талаптты жастар тәрбиелеп шығару ұстаздар қауымына үлкен сын болып
отыр.
Бiлiм беру iсiн батыл да табанды қайта құрудың талап етiлуi елiміздiң
барлық салаларында болып жатқан өзгерiстермен тығыз байланысты. Өркениеттi
қоғам мен құқылы мемлекеттiң қалыптасуы, өскелң ұрпактың рухани байлығы мен
мәдениеттiлiгiн, еркiн ойлау қабiлетi мен шығармашылығын, бiлiмдiгiн талап
етедi.
Парасатты да бiлiмдi, бiлiктi, мәдениеттi ұрпақ тәрбиелеу, олардың
дүниетанымын жалпы адамзаттық деңгейге көтерудi, бойында ұлттық салт-
дәстүрді, адамзаттық, намысты қалыптастыруды керек етедi [8]. Сондықтан да
бiлiм беру мәселесiндегi барлық күш-жiгердi мектептерге, әсiресе ауылдық
мектептердегi оқу-тәрбие саласына жұмылдырудың қажеттiгi туындайды.
Бiлiм беру жүйесiн қайта құру жағдайында басты мiндеттердiң бiрi -
болашақ тұлға қалыптастыру, олардың ой өнерге, бiлiмге қызығушылығын дамыту
болып отыр.
Балалардың бiлiмге қызығушылыгын тудырудың тиiмдi жолдарын К.Д,Ушинский
[9], ЪI.Алтынсарин [10] және көптеген психологтар (Б.Г. Ананьев [11], В.Б.
Бондаревский [12], ЛИ. Божович [13], Л.Ю. Гордин [14], С.Л. Рубинштейн
[15]) өз еңбектерiнде жан-жақты көрсеткен.
Бiрқатар педагогикалық - психологиялық зерттеулерде мектеп оқушыларының
қызығушылығын дамытудың жолдарын талдай келiп, оқу үрдiсiнде түрлi оқу
құралдарын пайдалану арқылы, оқушылардың сыныптан тыс кездегi танымдық
әрекеттерiн жетiлдiрудi зерттеу жұмыстарының өзегi ретiнде алған.
(Әбiлқасымова А.Е. [16], Ұзақбаева С.А. [17], Ахметов Н.С. [18], Щукина
Г.И. [19], Тряпицына А.Л. [20], Шамова Т.И.[21].)
Оқушылардың ойын дамыту туралы атақты ойшылардың шығармаларындағы
педагогикалық пiкiрлер мен қағидалары бiздiң зерттеулерiмiздiң өзегi болып,
септiгiн тигiздi. Халықтық педагогика мәселесiне байланысты ой қозғағанда
Қорқыттың ұлттық педагогикага байланысты қағидаларын, Абайдың дана
сөздерiн, Ы.Алтынсарин мен А. Байтұрсыновтың педагогикалық идеяларына
сүйенбей өте алмаймыз.
М Жұмабаевтың бүкiл педагогикалық психологиялық еңбектерiн дамыта отырып
оқыту оқушылардың қиялын, ойлау қабiлетiн жетiлдiру мақсаттарын жүзеге
асыруда казiргi таңда да құны жоғарьг. Атақты педагогтың оқушылардың ой-
қиялын дамыту жолдарын талдаған қағидалары осы заман талабымен астасып
жатыр.
Мағжан Жұмабаевтың “Педагогика” [22] оқулығында оқытудың бiлiмдiк және
тәрбиелiк мақсатын ұлттық тәрбиеге негiзденгенде ғана оның сапалы бiлiм
берiп, жастардьң санасын көтеруге жәрдемi тиетiндiгiн айтады. М.Жұмабаев
өзiнiң осы еңбегiнiң кiрiспе бөлiмiндегi түсiнiк хатында
Шамам келгенше қазақ қанына қабыстыруға тырыстым — деп, халықтық әдет
ғұрыпын негiзге ала отырып жазғандығын көрсетедi. Бұл пiкiрiнiң тағы бiр
дәлелi Жанның түкпiрiнде жатқан ойларды, жүректiң жетпiс қабат астында
жатқан ыстық сырларды ашып шешiп беретiн адам сезімінен қымбат дүниеде не
нәрсе бар” деп, есiту сезiмiнiң адамның көру сезiмiне көмектесетiнiн, көз
заттың сыртын ғана көрсе, құлақпен есiту заттың бүкiл қасиетiн ашуға
жәрдемдесетiнiн айтады. Бала қоршаған дүниенi сезiм мүшелерi арқылы
сезiнсе, оны тұжырымдау, жүйелеу ой арқылы жүзеге асады дейдi. Бұл пiкiр
химия заттары мен құбылыстарын оқытуда бiзге ой салады. Халықтық
педагогиканың тиiмдi тұстарын пайдалану оқушының ойын қозғауға, ой
қорытуына, тұжырым жасауына көмектесетiндiгiн айқындай түсуге тырысамыз.
Дүниенi танытудағы сыртқы әсердiң маңызын талдап, әсер жеке болсын, әсер
жаңа болсын, ескi бiлiммен жаңа бiлiмнiң қатысы болсын, жағырапияны оқыту
туған ауылдан басталсын — дейдi. М. Жұмабаевтың бұл пiкiрiнiң осы кезге
дейiн құны жойылған жоқ
Ахмет Байтұрсынов [23] зерттеулерiнде де адам баласына жас шағынан-ақ
өзiн қоршаған ортаның неден тұратынын бiлу шарт екенiн айтады. 1926 жылы
жарық көрген “Әдебиет танытқыш” атты еңбегiнде бiздiң сезiп көрiп
жүргендерiмiздiң бәрi табиғат заттары, табиғат денелерi және адам iсiнен
шыққан жасанды нәрселер, жасанды нәрселердi iстеуге жұмсалатын адамның
өнерi, бiлiмi, күшi, олай болса, сол заттарды iстейтiн де, пайдаланатын да
болашақ жастар екенiн ұмытпау керек” - дейдi. Бұл пiкiрдiң химия ғылымына
да қатысы бар деп қарауымыз керек.
А.Байтұрсынов бала қиялын дамытуда жұмбақ жаңылтпаштардың маңызы зор
екенiн атап көрсеттi. Ол жаңыпаштың бала тiлiн дамытудағы ролiн өте жоғары
бағалады.Жаңылтпашты жаңылмай айту үшiн алдымен сөздiң мағынасын түсiну,
сонан әрi дұрыс айту үшiн бала үлкен күш жұмсайды, ойланады, ой қорытады.
Осы арқылы оның санасында ұғым қалыптасады. Мiне бұл пiкiр химия сабағында
да жұмбақ жаңылтпаштарды кеңiнен қолдануға болатындығын көрсетедi.
Кемеңгер, ойшыл акын Шәкәрiм Құдайбергеновтың [24] табиғатты суреттейтiн
шығармаларыньң оқушыларға табиғат заттары мен құбылыстарынан бiлiм беруде
теңдесі жоқ дайын материал. Осы тұста академик Сухомлинскийдiң:
...балалардың сезiмiне, түйсiгiне, қиялына ықпал жасап шексiз әлемге деген
терезенi бiртiндеп қана ашыңдар , -деген қағидасы ойға оралады. Шәкәрiмнiң
әрбiр өлеңi дүниеге қызығуы, елiктеуi мол, қиялы ұшқыр, бала жанына тербеу
салып, әдемiлiкке, сұлулыққа елiктетiп, сол сұлулықты өзiн қоршаған ортадан
iздеуге итермелейдi. Нақты табиғи өзгерiстi көркем тiлмен жеткiзе отырып,
табиғатта болатын құбылысты, оның шаруашылыққа тигiзетiн әсерiн паш ететiн
өлеңдерi оқушылардың дүниетанымын кеңейтедi, оларда табиғат тұралы ғылыми
түсiнiктердiң пайда болуына, дұрыс көзқарастарының қалыптасуына негiз
салады.
Шәкәрiм шығармаларында халықтың бай дәстүрi жете сипатталады. Сонымен
қатар, ол балаларға жұмбақ. шештiру арқылы олардың тапқырлық, сезiмталдық
қасиеттерiн дамытуға әсер етуге мүмкiндiк туатынын сөз етедi.
Бесарыс еңбектерiне [25] шолу жасағанда кемеңгер ойшылдарымыздың қай-
қайсысы да, балаға тәрбие беруде, олардың бiлiмiн кеңейтiп көзқарасын
қалыптастыруда ұлттық тәлiм әдет ғұрыптың алатын орынын баса көрсеткеп.
Бұл ғалымдар қазақ халқының болашағы - жастарды дамыту үшiн ненi оқыту,
қалай оқыту керектiгiн айта келiп, берiлетiн бiлiмнiц ұлттық педагогикага
негiздеу арқылы олардыц бойында халықтың рухани байлығын сiңiруге
болатындығын дәлелдейдi.
Революциядан кейiнгi кезеңдегі мектепттердегi дүниетану материалдарының
оқытылу жайын сөз еткенде, оның тарихына тоқталғанда ең көрнектi орын
алатын пiкiрлермен дайын қағидаларды жоғарыда аталған азаматтарымыздың
еңбектерiнен кездестiрдiк. Бұл ғылыми, педагогикалық психологиялық, әдеби
және тарихи шығармаларды халықымыздың асыл мұрасы ретiнде зерттеулерiмiзге
негiз етiп, оларды теориялық әдiстемелiк құралдар тұрғысында пайдалануға
тырыстық. Бесарыс шығармаларының психологиялық педагогикалық тұстарын пәндi
оқыту барысында кеңiнен қолдануға болатындығына көз жеткiздiк.
Қазақ педагогикасының аса көрнектi өкiлдерi (Т.Т. Тәжiбаев, Ә.С. Сыдықов,
Ә.І. Сембаев, Қ.Б Бержанов т.б.) Қазақстан мектептерi мен халық ағарту
iсiне баса назар аударып, ондағы халықтық педагогикасының алатын орынын да
аша көрсеткен. Республикада қазiргi таңдағы халықтық педагогиканың негiзiн
қалаушылар қатарында Жарықбаев [26], С.Қалиев [27], СА. Ұзақбаева [17],
Қ.Бөлеев [29], Т.Т. Тәжiбаев [30], Ә.И. Сыздықов [31], Ы. Оршыбековтердi
[32] атай аламыз. Бұл ғалымдар халықтық педагогиканың теориялық негiзiн
ғана саралап қоймай, оның оқу тәрбие жүйесiндегi алатын орынын айқындады.
Мәселен, С. Қалиевтiң “Қазақ этнопедагогикасының тарихы” [33] еңбегiнде
қазақ этнопедагогикасының туу кезеңi осы тұстағы ағартушы-демократ, ойшыл,
зиялылардың педагогикалық көзқарастары, халқымыздың ғасырлар бойы өз
ұрпағын ар-ожданы таза, адамгершiлiгi жетiлген адамзат тәрбиелеуде халықтың
педагогиканың әдiс тәсiлдерiн пайдалана бiлген мектебi болған, ғұлама
ғалымдардың еңбектерiне, мақал-мәтелдерiне, ертегi аңыздарына, ақын-
жырауларына, ерлiк дастандарына сүйене отырып автор толымды тұжырымдар
жасайды.
Оқушы химияны дұрыс түсiнуi үшiн ол пәндi өз бетiнше танып бiлуге,
үйренуге жетелеп, қызығушылығын арттыру мiндетi туындайды. Оқушылардың
танымдық белсендiлiгiн арттырып, шығармашылықпен ойлау қабiлеттерiн
қалыптастыруда халықтық шығармашылығын және халықтық педагогиканы
қолданудың алатын орны ерекше.
Оқыту жүйесi қазiргi таңда түбегейлi өзгерiп, оқушы бiлiмiн бағалауда да
жаңаша талаптар қойылып отыр.
а) Оқушы тақырып мазмұнын қайталап айтып берумен шектелмей, оны халық
шығармашылығымен байланыстыра бiлуi керек
б) Тақырыпты меңгеруде оқушының халықтық педагогика көздерiн пайдаланып,
өз ойын жеткiзе бiлу дағдысы, түсiлдiре бiлу iскерлiгi, жаттанды ұғымдарды
пайдаланып қоймай, адамзат игiлiгiмен ұштастыра бiлуi қажет.
Мұндай нәтижеге жету тек үздiксiз қолданылған тиiмдi әдiстер нәтижесiнде
жүзеге аспақ. Халық шығармашылығы мен халықтық педагогиканы химиядан сабақ
беру барысында қолдану деңгейiн байқау кезiнде бұл мәселенiң әлi жүйелi
түрде қолға алынбағаны көрiнiп отыр. Көптеген мектептерде бұл мәселеге
мүлде көңiл бөлiнбейтiнi белгiлi болды. Еңбектердiң бәрi де халықтық
педагогиканы пайдаланудың жолын көрсеткенмен, осы кезге дейін химия
сабағында бұл мәселенiң шешiмi табылмай келдi.
Оқушылардың химияны терең түсiнуi үшiн олардың қызығушылығын арттыру
мақсаты көзделiп отыр. Олай болса, қызығушылық деген ұғымның теориялық
негiзiн қарастырайық. Ғылыми-теориялық еңбектерде “қызығушылыққа” танымдық
Ұлы педагог, дидакт Я.А.Коменский [64] шығармаларында оқушының
қызығушылығы басым болса, оқу еңбегi көңiл қуанышына айналады деп
көрсетедi. Сол сияқты, шетел педагопары А.Дистервег, И. Г. Песталоцци, Ж.Ж.
Руссо, И.Ф.Гербарт та оқушының танымдық белсендiлiгiн арттырудағы
қызығушылыктың негiзгi ролiнiң жоғарылығын дәлелдейдi.
Қазақстан ғалымдары А. Е. Ә6iлқасымованың С.А Қойлыбаевтың
еңбектерiн де оқушылардың танымдық белсендiлiгiне байланысты сабақтың
құндылығы көтерiлетiндiгi талданады. Оқушылардың химиялық ‚ұғымдарды
меңгеру үрдiсi халықтық педагогиканы пайдалану олардың қызығушылығын
арттырып, бiлiмнiң тиянақтылығын қамтамасыз етпек.
С. Ұзақбаева өзiнiң “Тамыры терең тәрбие” [65] еңбегiнде халықтық
педагогика мен халық шығармашылығын оқу тәрбие мәселесiнде кеңiнен
қолдануға болатынын көрсетедi. Сонымен қатар оны қолдану үшiн халықтық
педагогиканың сан қырын бiр- бiрiнен ажырата бiлу керектiгiн айтады. “Бала
өзiнiң ұлттық негiзiн бiлуге тиiс, мұның өзi оған ұрпақтар сабақтастығының
байланыстыруына қоғамда өз орынын табуына көмектеседi”.
Химия пәнiнiң бағдарламалары республикамызда жарыққа шыққан жаңа
оқулықтар мазмұны химияны оқыту жүйесiн қайта қарап, оқушылардың химиялық
ұғымдарды тиянақты меңгеруiн қамтамасыз ететiн тиiмдi әдiстемелердi жасауды
талап етедi. Осы кезге дейiн пән мұғалiмдерi iс-тәжiрибесiнде оқушылардың
химияны сапалы меңгеруiне ықпал жасайтын халықтық педагогика мен халық
шығармашылығын пайдалануды кең көлемде iске асыра алмай отыр. Осының
нәтижесiнде абстрактiлi химиялық ұғымдардың мағынасын және олардың
арасындағы байланыстарын ашуда кемшiлiктер байқалады.
Химиялық өнеркәсiптер болмауына байланысты ауылдық жер мектептерiнде
оқушыларды химия пәнiне қызықтыру мақсатымеп экскурсия ұйымдастыруға
мүмкiндiк жоқ. Химия пәнiн оқыту барысында тәжiрибелер көрсетiп қызықтыруға
да керектi химиялық реактивтер мен құрал-жабдықтар жетiспейдi. Осының
салдарынан, оқушылардың химиялық ұғымдарды бiртұтас жүйе ретiнде қабылдауы
төмен. Мұндай оқулықтардың орынын халықтық педагогика материалдарын қолдану
арқылы толтыруға болады.
Бұл мақсатты жүзеге асырудың бiр саласы — химия сабақтарында халық
шығармашылығы мен халықтық педагогика элементтерiн пайдаланудың жолдары мен
әдiстерiн қарастыру деп ойлаймыз.
Бүгiнгi таңда қоғамның ұлттық мәдени тұрғыдан кемелденуi жас ұрпақты өз
халқының рухани қазынасымен, ұлттық тәрбиенiң озық өнегелi дәстүрлерiмен
тереңiрек таныстырып, соның негiзiнде жеке тұлғаны қалыптастыру, оның
шығармашылық рухани мүмкiндiктерiн дамыту мiндетiн қойып отыр. Тәуелсiз
мемлекетiмiзге iшкi дүниесi солқылдақ рухани мәдениетi таяз адам емес,
халық тәжiрибесiнен сусындаған, ұлттық дүниетанымы, мiнез -құлқы
қалыптасып, жан-жақты жетiлген, парасатгы адамдардың қажет екендiгi бүгiнгi
күнi толық мойындауда.
Осы орайда республикамызда халықтық дәстүрдi жинақтап зерттеу, саралап
игеру, оларды жастар тәрбиссiне кеңiнен ендiру, жаңғырту мәселелерi қолға
алынуда. Уақыт талабымен өмiрге қайта оралған халықтық педагогиканың озық
дәстүрлерi бұл күнде отбасы, мектеп тәжiрибсiнен лайықты орын алуда. Мұндай
игi бастама қазiрдiң өзiнде бiлiм мазмұны мен тәрбие әдiстерiне, оқу
жоспарларына, ғылыми зерттеулерге жаңа леп өзгерiстер әкелуде.
Халық ауыз әдебиетiнiң педагогикалық мүмкiндiктерi жайында әр уақытта әр
халықтың зиялы қауым өкiлдерi ой қозғаған. Осы келелi зерттеулер мен озық
ойлар қағидаларын және оқытудың тиiмдi әдiстерiн қолдана отырып, алға
қойған болжауымызды iске асыру жолын iздестiремiз.
2. Химия сабақтарында пәнаралық байланыс негiзiнде халықтық
педагогиканы пайдалану
Республикамызда химияны оқыту методикасы бойынша жүргiзiлген зерттеу
жұмыстарының негiзгi бағыттары — орта мектеп химиясының өзге пәндермен және
өндiрiспен байланыстырып ғылыми жағынан негiздеу.
Бiз қазақтың алдындағы қатарлы қоғамдық-педагогикалық қызметкерлерiнiң
еңбектерiн талдай келiп, қазiргi таңдағы ауыл мектептерiнде “... тек оқытып
қана қоймай, тәрбиелеу”, “... өз елiнде тұрғандықтан, әрбiр оқушының
бойында ұлтжандылықты тәрбиелеу” жүзеге асырылу керектiлiгiн байқадық.
Жыл сайынғы жоғарғы оқу орнына қабылдау емтиханы кезiнде талапкерлердiң
әлемнiң бiртұтастығын ғылыми тұрғыдан дәлелдей алмайтындығы, әр ғылым
саласынан шашыраңқы бiлiм көрсететiндiгi анықталды. Бұл кемшiлiктердi
болдырмау жүйелi түрде пәнаралық байланысты жүзеге асыруды, ал ол үшiн
кiрiктiрiлген сабақтар жүйесiн енгiзу және осындай сабақтар барысында
халықтық педагогиканы пайдалануды қажет етедi.
1988 жылы желтоқсан айында өткен халыққа бiлiм беру салаларының
қызметкерлерiнiң съезiнде мектепте кiрiктiрiлген сабақтар енгiзiлу мәселесi
қаралды. Сондықтан, мектепте адам, қоғам және табиғат арасындағы қарым-
қатынасына негiзделген әдебиет, қоғамтану және жаратылыстану пәндерiнен
кiрiктiрiлген сабақтарды жиi қолдану мәселесiн шешу жүктелдi.
Пәнаралық кiрiктiрiлген сабақтар негiзiнен‚үш бөлiмнен тұрады:
а) бағдарламасына сәйкес тақырыптың мазмұнын ашу,
е) басқа пәндер бойынша алған бiлiмдерiн пайдалана отырып, тақырыптың
мазмұнын тереңдету,
б) сабақта халықтық педагогиканы пайдалану..
Мұндай сабақтар бойынша оқушылар, дүниенiң тұтастығын және осы дүниеде
ерекше орын алатын адамның шығармашылық әрекетiн ұғыну арқылы олар болашақ
қоғамда өз орынын табуға тәрбиелейдi.
Сонымен қатар, олар оз халқының мұрасын, ұлттық ерекшелiгiн, дәстүрiн,
әдеби тiлiн, мәдени тағлымдарын бойына сiңiру едi.
Жаратылыстану пәндерiн кiрiктiру барысында тек жоғары сыныптардағы ғылым
салалары ғана кiрiгiп қоймай, оқушылардың бастауыш сыныпта алған ұғымдар
нәтижесi де кiрiктiрiледi.
Бастауыш сынып пәнi бойынша алған бiлiмдерiн орта мектептегi химияны
оқыту кезiнде қолдану да жүзеге асырылады. Осы тұста бастауыштың 2-сыныптан
бастап судың қасиетi, оның ерiткiштiгi, ауаның құрамы, қасиетi, түрлi
пайдалы қазбалардың қасиеттерi тұралы бiлiм алған оқушыларға орта
мектептегi осыларға сәйкес тақырыптарды оқытқанда халықтық педагогиканы
пайдалана отырып, мазмұн жағынан кiрiктiруге мүмкiндiк туады.
Кiрiктiрiлген сабақтар тек пәндiк бiлiмнiң құрылымын,
бағдарламасын, жоспарын өзгертiп қана қоймай, оқыту түрлерiн де қарастырады
бiлiм беру түрлерi, оқыту мекемелерiнiң салалары, комплекстi сабақта,
кiрiктiрiлген күй және.
Жаратылыстану тарихында ол ғылымның өзара бiр-бiрiне әсерi —
заңды құбылыс. Химия ұзақ жылдар бойы өзара физика, биология, минерология,
кристаллография бiлiмдерiмен қаруланып келедi.
Мектеп бағдарламасында жаратылыстану пәндерi сатылап енгiзiледi. Әр
пән өзiне тиiстi теория мен түсiнiктерiн енгізе отырып, оқушылар алдында
әлемнiң материалдық бiртұтас бейнесiн қалыптастырады. Бұл тұралы көптеген
ғалымдар мен әдiскерлер өз еңбектерiнде талдаған.
Ғалымдардың еңбектерiнде жаратылыстану — математика циклдерi
бойынша оқушыларға тiрi және өлi табиғат жөнiнде, материалдың дүниенiң
бiрлiгi жайында, табиғи байлықтар мен олардың адам өмiрiндегi пайдасы,
қажеттiлiгi және шаруашылықтың өркендеуiне тигiзетiн әсерi жөнінде бiлiм
беріледі. Жаратылыстану пәндерiнiң математикамен тығыз байланыста болатынын
бiлемiз. Математика негiзiнде оқушылардың есептеу-өлшеу дағдылары
қалыптасады.
Дүниетану, химия, физикалық география, биология, еңбекке баулу
пәндерiнiң байланысы арқылы оқушыларда ғылым салаларынан бiртұтас ұғым
қалыптасады.
Химиядан көптеген тақырыптарда халықтық педагогикаға негiздеп
әдебиет, тарих, физика сабақтарымен кiрiктiрiп өту мүмкiндiктерi бар.
8-сыныпта тақырыбында қазақ халқының емдiк мақсатта пайдаланған ашудас,
ас тұзы, тотияйын тұралы мәлiмет берiлсе 9-сыныпта “Металдардың жалпы
қасиеттерi” және “І-IІІ топтардың металдары”, “Металлургия” тарауларын
өткен кезде сабақ мазмұнына сай аңыз-әңгiме, мақал-мәтел, даналық сөздердi
пайдаландық.
VIII – және Х-сыныптарда “Қышқылдар”, “Карбон қышқылдары” тақырыбын
өткенде қымыз, айран ашыту, терi илеу, сабын алу туралы қазақ халқының
өзiндiк технологиясымен таныстырамыз. Х-сыныпта “Талшықтар” тақырыбын
өткенде киiз, сырмақ, киiм тiгуден теңдесі жоқ бай тәжiрибесiн тәрбиелiк
мұрасын насихаттаймыз. “Қоспаларды бөлу”, “Силикат өнеркәсiбi”, “Отын және
жану”, “Негiздер” т.б. тақырыптарын өткен кезде халықты педагогика
элементтерiн пайдалануға болады.
ХI-сыныпта “Темiрдiң табиғатта кездесуi, алу және қасиеттерiн” Абай
шығармаларымен, яғни әдебиетпен, тарихпен оқушылардың ғылыми ой-тұжырым
қорытуына жәрдемдеседi.
Сабақ оқытудың мазмұны, кұрылымы, әдiсiнiң бiртұтас кешендi түрде
iске асуын қамтамасыз ететiн, негiзгi оқу формасы. Яғни, бiлiм беру сабақ
туралы анықтаманы ең алғаш берген чех ғалымы Я.А.Коменский 62 болатын. Ал
қазiргi таңда сабақ бiлiм берудiң негiзгi формасы күйiнде қалғанмен, оның
түрлерi де, құрылымы да, қолданатын оқу құралдарының мазмұны да сан алуан.
Сондықтан да сабақ өте күрделi, кешендi үрдiге айналды.
Тақырыпқа байланысты әр сабақтың өз мақсаты, мiндетi айқындалатыны
белгiлi. Дегенмен, кiрiктiрiлген химия сабақтарының халықтық педагогиканы
қолдануға байланысты алдына қоятын мақсаты мен мiндеттерi және талаптарының
өзiндiк ерекшелiгi бар.
Әрбiр сабақтың оқу процесiнiң құрылымдық элементтерiнен тұратыны
белгiлi. Сондықтан сабақтың бiлiмдiлiк, тәрбиелiк, дамытушылық мақсаты
мiндеттi түрде оның құрылымында басты орын алады.
Сабақтың бiлiмдiлiк, тәрбиелiк және дамытушылық мақсатын қамтамасыз
етуде халықтық педагогиканы пайдалану жүзеге асады.
Мектептегi бiлiм беруге арналған методикалық әдебиеттердi талдау
арқылы байқайтынымыз ғылыми ұғым үшiн ең алдымен тақырыпқа сай сабақтар
жүйесi жоспарланып, оның мақсаты айқындалып мақсатты жүзеге асыру үшiн
орындалатын жұмыс түрлерi және қолданылатын әдiстер белгiленуi керек.
Химия бағдарламасына сүйене отырып, ең алдымен, оқыту үрдiсiнде
мазмұнын ашуға қажет тақырыптарды, оның бiлiмдiлiк мақсаты мен маңызын,
түсiндiретiн ұғымдарды, теория, заң, фактiлердi, солармен байланысты
мазмұнын оларды оқытудағы жүйелiлiктi анықтап, оқыту әдiсi сараланады.
Сонымен қатар, сабақты кiрiктiрудiң жолдары мен халықтық педагогиканы
қолдану арқылы берiлетiн бiлiмнiң, тәрбиенiң мақсаты айқындалады.
Сабақтың дамытушылық мақсаты, ұғым беру барысында қолданылған
материалдардың мазмұнымен оқушылардың қызығушығының өзiн-өзi басқаруының,
белсендi мүмкiндiгiне қарай жүзеге асады. Тақырыпқа байланысты сабақ
жүйесiн құрастыруда әрбiр сабақтың тақырыбы оның мақсаты және өзге
сабақтармен байланысы, сондай-ақ оқытудың кешендi амал-әдiстерi ескерiледi.
Cурет 1. Халықтық педагогиканы қолданып химия пәнін оқытуда кіріктірілген
сабақтардың сызбанұсқасы
Г.М.Черноболъскаяның ұсынысын ескерсек, сабақты жоспарлаудың мына түрiн
де қолдануға болады [60].
Kесте 1. Шамамен тақырыпты жоспарлау
1 2 3 4 5 6 7
СабақтаТақырыпЛабораториялық Сабақтың Пән аралықТСО жәнеХалықтық
р тәжірибелер, негізгі және пән оқу педогоги
демонстрация, білім ішіндегі көрнекі ка
практикалық жәнеберетін байланыстақұралдар
есептеу есептер міндеттері р ы
Бұл кестеде сабақтың негiзгi бөлiмi мен кiрiктiру бөлiмi
көрсетiлген. Сабақта оқушының бiлiмi, iскерлiгi және дағдылары
қалыптасатынын ұмытпауға тиiспiз. М. И. Махмутов, Р. Г. Иванова, Л. И.
Еруыова еңбектерiнде сабақта технологиялық процестi бейнелейтiн еңбек
операцияларының жиынтығын ретiмен қарастыруды мiндеттеп, осыған орай
сабаққа мынадай талаптар қояды:
1. Сабақ мақсатының айқындығы. Мұғалiм сабақты жоспарлау барысында
оқушының бұрын алған бiлiмiне сүйенiп, қандай қосымша ұғым беру керектiгiн,
оның өзiндiк еңбегiнiң түрiн және танымдык, iскерлiк, дағдыны меңгерту,
ойлау, ой қорыту үрдiсiн дамыту үшiн не iстелетiнiн, ұғымды есте сақтау
дағдысын тиянақтауға байланысты ненi нақтылау қажеттiгiн анықтап алуға
мiндеттi.
2. Жүйелiлiк пен бiрiздiлiктi және сабақтастық сақтай отырып, пәнаралық
байланыс арқылы тақырып мазмұнын кiрiктiру.
3. Сабақта оқушылардың меңгеретiн ұғымының тиянақтылығын, өздiгiнен
атқаратын жұмыстар арқылы аралық және соңғы талдаулар мен қорытындыларды
орындату.
4. Оқыту үрдiсiнiң жетiстiгi әрбiр сабақ тақырыбының айқындығына, оның
жүйесiндегi орындалатып жұмыс түрлерiнiң дұрыс анықталуына, сабақ
мақсатының тұжырымды iрiктелуiне байланысты.
Сабактың жалпы педагогикалық, дидактикалық және методикалық мақсаттары
бар. Жалпы педагогикалық мақсат — әр уақытта қоғам талабына байланысты
ұсынылады.
Дидактикалық мақсат — оқыту үрдiсiнде сабақтың негiзгi бөлiмдерiн оның
мiндеттерiн шешуге тиiстi мүмкiндiктерiн анықтайды.
Методикалық мақсат — аталған сабақта химия пәнінiң фактiлерi мен
заңдылықтарының және теориясының тиiмдiлiгiн арттыруды оқытудың берiлетiн
ұғымдардыңн қалыптасу мүмкіндігін нақтылайды.
Сабақ жалпы педагогикалық, дидактикалық, методикалық мақсаттары бiр-
бiрiмен тығыз байланысты.
Жоғарыда келтiрiлген пiкiрлерге және қазiргi таңдағы химиядан бiлiм беру
стандартының 104 талаптарына сүйенiп, химия пәнi сабақтарында пән аралық,
тақырып аралық кiрiктiрудi қолдануға мол мүмкiндiктiң бар екендiгiн
анықтадық.
Сондай-ақ, осы мүмкiндiктер негiзiнде химия сабақтарында халықтық
педагогиканы пайдаланудың жобасы жасалды.
2. ОРТА МЕКТЕПТЕ ХИМИЯНЫ ОҚЫТУДА ХАЛЫҚТЫҚ
ПЕДАГОГИКАНЫ ПАЙДАЛАНУ ӘДIСТЕМЕСІ
2.1. 9 сыныптарда химия сабақтарында халықтық
педагогиканы пайдаланудың жолдары мен әдiстерi
Қоғамдағы процестер оқытудың жалпы педагогикалық мақсатының бағытын
өзгерттi. Бiрiншi орынға тек белгiлi мөлшерде бiлiм алған оқушыны емес,
өзiн-өзi жетiлдiрген, белсендi шығармашылық тұлғаны қалыптастыру мiндетi
шықты.
Қойылған мiндеттi орындау үшiн сабақтар типi iрiктелiп, лекция, семинар,
iскерлiк ойын, жарыс, айтыс сабақтары қолданылып, олардың барысында
халықтық педагогика элементтерi пайдаланылды.
Сабақтың мұндай түрлерi анағұрлым пайдалы, оқыту мiндетiн ашуға мүмкiндiк
берiп, оқушылардың белсендiлiгiн арттырып қызығушылығын тудырды. Халықтық
педагогика элементтерiн химия сабағында пайдалану жолдарына орай салаларға
жiктедiк.
Халықтық педагогиканы пайдалануда дәстүрлi емес сабақтарды ұйымдастыру
арқылы оқушылардың жекебас сапасын жетiлдiре түсу мүмкiндiгi туды.
Халықтық педагогиканың әрбiр саласы химияның әр бөлiмiн оқыту барысында
мәтiн мазмұнына сәйкес қолданды. Мәселен, техникалық химия курсын оқытқанда
көбiне алғашқы химиялық құбылыстарды игеру жайында халық шығармашылығы
туралы материалдар пайдаланылды. Ал, жеңiл өнеркәсiп химиясы мен тұрмыстық
химия бөлiмiн оқыту барысында халық кәсiбi, оның ерекшелiгi және қазiргi
таң талаптарына сәйкес келетiн тұстары туралы мағлұматтар берiлдi. Осылайша
әр тарау мазмұны, мақсаты талаптарына қарай халықтық педагогика
элементтерiнiң сан-саласы қолданылды..
9-сыньпта “Темiрдi табиғатта кездесуi жене касиеттерi” тақырыбын өткенде
темiр элементiнiң қазақ халқы өмiрiне ертеден етене енгенiн айта отырып,
оның халқымыздың жыр дастандарынан да байқауға болатьнын бiлдiремiз.
Көшпелi халықтың тiршiлiк болмысына өмiрiне көз салсақ оларға темiр әрi
киiм (сауыт, кiреуке, көбе, белдемше), әрi қорғаныс құралы — дулыға,
қалқан, әрi қару-жарақ - найза, қылыш, садақ, айбалта, семсер, мылтық, әрi
кәсiптiк зат - үзеңгi, таралғы жүген, әрi мықтылықты бейнелеген [41]. Ерте
кезден белгiлi жетi металдың бiрi — темiрдi ата-бабамыз аспан iлiмiмен
байланыстырған. Жұлдыздың — Темiрқазық аталуы осыдан болар. Соғыс құралдары
тағы басқа аспаптарды темiрден жасады. Халық тiптi темiрсiз өмiр
болмайтынын да бiлген. Соған байланысты “Тұзсыз ас, темiрсiз халық
болмайдьг” мақалынан бiлуге болады. Тiптi қанға қызыл түс беретiн
гемоглобинде темiр мол болмаса адам тiршiлiгi болмас едi.
Темiр металы өте ерте кезден-ақ халықтың тұрмысына кең енгенiн “Темiр
сырын отта танытады”, “Тегi жаман темiрдi қанша қайрасаңда өтпейдi”, От—
көмiр жейдi, тат — темiр жейдi” мақалдарынан байқауға болады. Бұл мақалдар
халықтың темiрдi көмiрмен қорыту керек екенiн, темiрден жасалынған бұйымдар
қоршаған ортада ылғалды жерге түссе гидратталган темiр оксидтерi пайда
болатынын ғылыми негiзде бiлмесе де “тот басу”, “топану” құбылысының бар
екенiн оның зиянын бiлген. Темiрдiң жылуды, электр тогын жақсы өткiзу
қасиетiн де түсiнген. “Темiрдiң бiр басы ыстык, бiр басы суық”, созуға,
июге келетiнiне Ағаш кессең ұзын кес - қысқартуға оңай, темiр кессең қысқа
кес - ұзартуға оңай — деген мақалдары темiрдiң физикалық қасиетiнен
хабардар болғанын көрсетедi. Темiр тарихы - қоғам тарихы мен егiз десек
артық болмас. Сондықтан, тарихшылар Темiр — революционер элемент дейдi.
Тарихта мыс, қола дәуiрiн ығыстырып келген дәуiр темiр ғасыры . Осылардың
бірi темiрдiң қасиетiн талдау барысында қолданылады
9-сыныпта “Металлургия тұралы ұғым” тақырыбында темiр металлургиясы
яғни кеннен темiрдi айырып алуды ерте кезден меңгергенi айтылады.
Қазақ халқы ертеде темiрдi жел көбiрек соғатын жардың қабағына, аңның
iнiндей қуыс қазып, оның iшiн отынмен, көмiрмен, темiр кенмен араластырып
толтырып, қарсы алдынан үрлеген жел отты күшейтiп, қызу кендi балқытып,
темiрдi айырып, алған.
Темiр сыртына бұжыр-бұжыр жабысқан қожды (шлак) балғамен ұрып ұшыратын да
темiрдi соққылап керегiн жасаған. Желдiң көмегiмен от күшеймесе, темiр
алынбаған. Сондықтан адам көп ойланып, iзденiп ақыры пештi жер бетiне
шығарып, көрiк арқылы жасанды үрлеудi ойлап тапқан. Бұл алғашқы домна
пешiнiң бастамасы едi. Көрiктi ешкі терiсiнен жасаған.
Темiр мен оның қорытпалары болат пен шойынды қорытып алып оның
қасиеттерiн бiлген, сондықтан “Шойындай ауыр, болаттай берiк” деген сөз
тiркестерi осы қосылыстардың қасиетгерiне байланысты айтылған. Темiр көбiне
шойын, болат құймалар ретiнде қолданалады.
Темiр табиғатта бос, таза күйiнде болмайды. Ол кен түрiнде
магниттi, коңыр темiр тас түрiнде болады, одан темiрдi алу үшiн темiр
қорытпалары шойын мен болатты алады. Шойын мен болат темiрдiң көмiртекпен
құймасы.
Көне дәуiрдiц көзi болып саналатын археологиялық қазбалардың iшiнде
болаттың адам таң қаларлық түрлерi кездесiп отыр. Мәселен, Мысырдағы Хуфу
атты пирамиданы салғанда пайдаланған болат қашаудың жасы бiздiң
дәуiрiмiзден 3000 жылдар үлкон. Ал, Дели Қаласындағы жасы 1500 жылдан асқан
болат бағананы мысалға алуға болады. Жазы ыстық қысы ылғалды үндi елiнiң
табиғатына мұншама заман бойы тот басып, күл талқан болмай тұрған ғажайып
болатты жасаған шеберлердiң құдiретiне таң қаласың. Ауыз әдебиетiнде
айтылатын батырлардың қаруы — алмас қылыш та, болаттьң бiр түрi. Казiргi
заманның басты “металы” болаттар десек артық айтпаймыз, өйткенi “темiрдi”
көп қолданған машина жасау өнеркәсiбiне жұмсалған металдардың 90%-дан
астамы болат екенi анық Сондықтан металдарға арнаған халық мақалы “Болат
бiз қап түбiнде жатпас” осыдан тұындаған.
9-сыныпта “Металдар” тақырыбын өткенде Түркiстандағы тайқазанның
құрамына кiретiн (Аu,Ag,РЬ,SnZn AI Cu), айта кету керек Iшiнде З мың литр
сұйықтық сиятын, салмағы 2 тонна, биiктiгi тұғырымен бiрге 2,62 метр,
диаметрi 2,45 метр алып қазан жетi түрлi металдан жасалған. Құрамында
алтын, күмiс, қызыл мыс, мырыш, темiр, қорғасын, қалайы бар. Оны сол
себептi “қола қазан” ден те атаған. Ежелгi дәстүр бойынша “қазан жетi
ырыстьң бiрi” деп атаған. “Тайқазан” деп аталу себебi iшiнде тай етiн тұтас
асуға болады деген мағынаны бiлдiрген. Құрамы жетi дәннен немесе жетi
дәмнен тұратын.
“Наурыз көже” осындай қазанда әзiрленiп жұртшылыққа таратылған. Оның мәнi
- елдiң бiрлiк, ниет, тiлек, мерей, мереке үмiтiн бiлдiрген.
Халықтық педагогиканың қолданбалы өнерi бүкiл техникалық химия
бөлiктерiнде кеңiнен қолданылып отырды. Мәселен, қазақтың металдан жасалған
ыдыстары: Әбесте – дәрет алатын, бет қол жуатын құмған, бақыр, бақыраш
(сабы бар, шұңғылдау келген металл ыдыс), леген (қол жуатьш жеңiл
шылапшын), тегеш - әртүрлi тамақ құятын, металдан жасалған ернеуi тiк ыдыс,
шәугiм (бүйiрлi, шүмектi, шай қайнататьш ыдыс), шөгiн (бүйiрлi, аузы
дөңгелек ас пiсiретiн шағындау шойын ыдыс).
Ертеде қазақтар металдан қасық, қазан, табақ, шелек және әсемдiк бұйымдар
(белдiк, бiлезiк, сақина, жүзiк т.б. жасаған.
2.2. Дәрiгерлiк химия бөлiмінде халықтық педагогиканы пайдалану
Дәрiгерлiк бөлiмiнде ертеден халық арасында қолданып келген дәрiлiк
өсiмдiктер, жануарлар, минералдар жайындагы материалдар қолданды.
ХIУ ғасырдан кейiн алхимияның беделi түсе бастады. Оған қарсы
шығушылардың және химияның алдына нақты мақсат қоюшылардың саны артты.
Осындай медицина, химия және жаратылыстанудың жалпы мәселелерi саласында
өткенге батыл қарсы шығушылардың бiрi- Парацельс Оның шынайы аты – жөнi
Филипп Ауреол Теофраст Бомбаст фон Гогенхайм (1493-1541) Швейцарияда туып,
Базель университетiнiң медицина факультетiн бiтiредi. Барған елiнде
дәрiгерлердiң, бақсы-балгерлердiң iсiмен, емдiк қасиеттерi бар заттармен
танысып мол бiлiм жинайды. Медицинамен шұғылданып, аса бiлгiр дәрiгер деген
атағы шықты Парацельс дәрiгерлiк химияның (иатрохимияның) негiзiн қалады.
Ол химияның мақсаты алтын алу емес, дәрi-дәрмек жасау ден жариялады.
Парацельстың теориялық пайымдауынша денелердiң, сонымен бiрге адам
ағзасының құрамына күкiрт, сынап және тұз элементтерi белгiлi бiр қатынаста
кiредi. Осы қатынас бұзылса адам ауруға шалдығады. Ағзада күкiрттiң
молаюынан оба ауры, сынаптың артуынан сал ауруы пайда болады. Сырқаттгы
емдеу дегенiмiз- ағзаның бұзылған химиялық құрамын қалпына келтiру деген
ғылыми болжамын ұсынды.
Қазақ дәрiгерлiк iлiмi тарихының өзiне тән ерекшелiктерi бар.
Ұлтымыздың өз алдына емшiлiк ғылым жүйесi аурудың себеп - сипаттары
жөнiндегi тәлiмi, дәрiгерлiк өнерi мен әдiс амалдары мол.
Қазақ халқынан шыққан ұлы бабамыз Өтейбойдақ Тiлеуқабыұлы бұдан V ғасыр
бұрын “Шипагерлiк баян” [16] ғылыминамалық ұлы еңбегiн жазды. Бұл қазақ
халқы орыс бодындығына қосылғанға дейiн сауатсыз болды дегендi жоққа
шығарған туындылардың бiрi.
Ө.Тiлеуқабыулының “Шипагерлiк баян” еңбегi жан-жақты энциклопедиялы
туынды. Бұл еңбек қазақ халқы тарихы, ертедегi қазақ халқының сөз өнерi,
сөз құрауы, дүниетанымы, астрономиясы, философиясы, этногафиясы, өсiмдiк,
жануарлар дүниелерi ең негiзгiсi емшiлiк шипагерлiк ұғымы туралы ұланғайыр
мағлұмат бередi.
Қазақ емшiлерi табиғат дүниесiнiң қалыптасуы, жан-жануар
өсiмдiктердiң тiршiлiк етуiне сай, ауру-сырқаудың пайда болуы осы
экологиялық ортада болатын өзгерiстермен тығыз байланысты деп қараған.
Мәселен ұлтымыздың емшiлiк, дәрiгерлiк емi: ауа, күн сәулесi, су, топырақ
буларды тiрi табиғат арқауы деп есептеп, науқас адамдардың iшкi-сыртқы
ауруларын анықтаған соң, дәрi -дәрмекпен емдеу, қанды тексеру, ыстық-суық
өткiзiп емдеу, арасанға түсу, булау қақталу, қыздырыну сияқты ем түрлерiн
қолданған.
Ұлтымыздың дәстүрлi медицинасында дәрiгерлер аурудың симптомдарын (ауру
белгiлерiн) тамыр ұстау, ауырған адамның өңiнен анықтау т.б. жолдармен
айқындап бiлген Қазақ емшiлiгi мен дәрiгерлiгi орта ғасырларда дәурендеп
гүлденгенiн, ал тарихи себептердiң салдарынан кейiнгi ғасырларда
құлдырағандығын нақтылық деректерден аңғаруға болады. Бiрақ қазақ емшiлiгi
мен дәрiгерлiгi атадан балаға жалғасып келе жатқандығы бәрiне аян. Мысалы:
ХХ-ғасырдың бас кезiнде жасаған атақты Шәкiр емшi, Емiлбай оташы, Бәби
оташы, Тұлым қожа, Құны қожалар мұның айқын дәлелi. Амал қанша, дәрiгерлiк
ілiмдi практика арқылы ұрпақтан ұрпаққа жалғастырып келе жатқан қолдары
дуалы да, қасиеттi емшiлерiмiздiң алтъш қазынасын алып қала алмағанымыз
өкiнiштi-ақ. Дегенмен, содғы жылдары, жарты ғасыр iшiнде елде халық
емшiлiгiн өркендету жөнiнде түрлi шаралар iске қосылды. Сол нақты
шешiмдерге сай, казiр Алтай аймағында халықтың емдiк дәстүрлерiн және
дәрiлiк өсiмдiктердi жинау, реттеу, зерттеу кеңесi құрылып, жұмыс iстей
бастады. Олар Алтай өңiрiндегi дәрiлiк шөптердi, пайдалы қазбалардың емдiк
элементтерiн жйнап-терiп зерттеп отырады. Оның емдiк қасиетiн айқьшдайды.
Сонымен қатар Алтай аймағында жинау, реттеу, зерттеу емханасы салынды [18].
Қазақ емшiлерi ауруға қарсы күресте алуан түрлi дәрiлердi пайдаланған, осы
шипалы дәрі- дәрмектiң көзi табиғат, ондағы жануарлар мен өсiмдiктер.
Нақтылы айтқанда бұлар үш түрге бөлiнедi:
1. Өсiмдiктер;
2. Жануарлар;
3. Минералдар.
Осылар бойынша бiз қазақи емдерге қолданған минералдар туралы
мағлұматтарды сабақта пайдаланамыз. Қазақ халқында емдiк маңызы бар: мыс,
сынап, күкiрт, сыр, ашудас т.б. сияқггы минералдар емдiкке қолданған.
Қазiргi заман дәрiгерлерi де көптеген органикалық алкалоидтар меи
бейорганикалық тұздарды пайдаланады. Мысалы: сiрке суы, спирт, бал, алмас,
тазаланған сор, ас тұзы.
9-шы сыныпта Сiлтiлiк металлдар тақырыбын өткенде ас тұзының емдiк
қасиетiн былай сипаттаймыз:
Ас тұзы—NаСI (натрий хлоридi)
Ақ түстi кристалл зат, суда жақсы еридi.
Басты ем болатын аурулары:
1. Басқа, денеге шыққан темiреткiге аздаған мөлшерде тазаланған ас тұзын
сiрке суына ерiтiп темiреткiге жақса, жақсы нәтиже бередi.
2. Тiс ауруына: ас тұзы 1-2 г аз мөлшерде меруерт ұнтағын араластырып,
сiрке суына ерiтiп, ауызды шайқаса тiс қатаяды, ауырғаны басылады.
3. Улы жәндiктер шаққанда оның уын қайтару үшiн аздаған мөлшердегi тұзды
алып оған зығыр майын және бал қосып дәрi жасайды. Жасалған дәрiнi шаян
немесе жылан т.б. жәндiктер шаққанда, шаққан жерге жақса, удың уытын
қайтарады, ауырғанын басады. Мұны Сорбақта дейдi [19].
Ас тұзы қанның, өттiң басқа сұйықтардың құрамына кiредi.
Қарын сөлiнде болатын тұз қышқылы да ас тұзының қатысумен түзiледi. Тұз
қышқылы жетiмсiз болса, ас қорыту үрдiсi тоқталып, тамақпен бiрге iлесе
келген микробтар өлмеген болар едi. Тiптi қан көп кеткенде де ас ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz