Орталық Азия және Қазақстанның қауіпсіздік мәселелері

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.7

I тарау. Стратегиялық қайшылықтар мен аймақтық дағдарыстар.
1.1. Ауған мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.27
1.2. Парсы шығанағындағы дағдарыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28.46

II тарау. Халықаралық терроризм және экстремизм. Әлемдік есірткі саудасы.
2.1. Халықаралық терроризм және экстремизм, онымен күрес жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47.72
2.2. Әлемдік есірткі саудасы және нашақорлық ... ... ... ... ... ... ... 73.79

III тарау. Халықаралық және аймақтық.ұжымдық қауіпсіздік пен қорғаныс стратегиялары.
3.1. Халықаралық қатынастар және БҰҰ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80.85
3.2. Аймақтағы ұжымдық қауіпсіздік шаралары ... ... ... ... ... ... ..86.95
3.3. Қазақстан Республикасының қауіпсіздік стратегиялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .96.104

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...105.106

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 107.108

Қосымшалар

Кіріспе

Тақырып көкейкестілігі. Дүниеде қатып-семіп қалған ештеңе жоқ. Уақыт та бір орнында тұрмайды. Халықаралық қатынастарда болып жататын өзгерістер де – осыған дәлел. Карл Ясперстің: «қауіпсіздігін жоғалтқан адам замана бейнесін білдіреді»1 дегеніндей, бүгінде адамзат қауымы осындай күй кешіп отырған сыңайлы. Бірақ ғаламдық, өмірлік және ұлттық қауіпсіздікке төнген қауіп-қатер азаюдың орнына жаңа сапа мен өзгеше ауқымға ұласып барады2. Қауіпсізідік мәселесі бүгінде әртүрлі түсіндіріледі. Біз соның батыстық немесе тек шығыстық нұсқасын ғана емес, мүмкіндігінше жан-жақты қарастырып, қалыс пікірлеуге тырыстық. Өйткені, кез-келген мәселені бір жақты тереңдей зерттеген сайын ол оның бір қыры, сыңар жағы екенін естен шығарып алу әбден мүмкін.
Қарама-қарсы екі жүйенің бірі – социалистік лагер, КСРО мемлекетінің ыдырауымен келмеске кеткенімен әлемде ірілі-ұсақты жанжалдар мен «ыстық нүктелер» көбейіп барады. Жұмыстың көкейкестілігі оның әлемдік қауіпсіздікті түгел қамтуы немесе қамтымауында емес, бәлкім Орталық Азияға жақын, қатері мейлінше қауіпті аймақтық қақтығыстар мен шекара білмейтін халықаралық терроризм және экстремизм, сондай-ай аймақ тұрақсыздығына мүдделі әлемдік есірткі саудасы мен нашақорлық мәселесінде болып отыр.
Қазақта «ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» деген нақыл бар. Сондықтан қауіп-қатердің пайда болу себептеріне көбірек мән беріп, оның өзімен емес себептерімен күрескенде ғана қауіптің алды алынады деген принципті ұстандық.
Тарих қайталанады, сондықтан біз бүгінгі қателіктерді келешекте болдырмауға, өткеннің қателіктерінен бүгін сабақ алуға тиіспіз. Азия мен Еуропаның бірқатар елдерінде, сондай-ақ араб елдерінің өткені мен бүгінгі тарихында осыған мысал боларлық оқиғалар жеткілікті. Осындай көкейкесті мәселелер дипломдық тақырыбымыздың теориялық, ғылымдық және практикалық маңыздылығын арттыра түсері анық.
Мәселенің өңделуі. Мемлекет үшін қауіпсіздіктен қымбат ештеңе жоқ. Елдегі мәдени, экономикалық және саяси-әлеуметтік реформалардың жүзеге асуы мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне байланысты. Аймақтық, әлемдік қауіпсіздік туралы ойлар 1975 жылғы Хельсинки шартындағы Еуропа қауіпсіздігі мәселесінен соң кең түрде қозғала бастады. Бірақ бүгінгі күнде қауіпсіздіктің мәні мен мағынасы өзгерген. Сондықтан дерек көздері де жаңа өзгерістерге лайықты еңбектерден алынды.



1Дүние саясатының айнасы (Еуразиялық Медиа-форум). //Егемен Қазақстан. 29 сәуір 2003.
2 Н. Назарбаев. Сындарлы он жыл. - А., 2003. 22б.
Аймақтық қақтығыстар мен стратегиялық қайшылықтар мәселелері Президентіміз Н. Назарбаевтың «Сындарлы он жыл»1, «Тарих толқынында»2, «Бейбітшілік кіндігі»3 атты еңбектерінде жан-жақты талдаулар жасалып, алдын алу мен шығу себептері дәйекті деректермен дәлелденген. Алып мемлекеттердің бүгіні мен ертеңіне Еуразия котинентінің алдағы уақыттағы тарихи болмысына дәлелді болжамдарды американдық саясаткер З. Бжезинскийдің еңбектерінен4 алдық. Ауғанстан мәселесіне байланысты деректер Ө. Қасеновтың «Безопасность Центральной Азии: Национальное, региональное и глобальное проблемы»5, Ю. Волковтың редакторлығымен шыққан «Правда об Афганистане»6 еңбегінен және «История Афганистана»7 оқулықтарынан алынып, сараланды. Ол еңбектерде ауған мәселесіне, талибан қозғалысы мен ауған соғысы жайлы, соғыстан кейінгі саяси өзгерістер және бүгінгі жағдайы баяндалады. Ал халықаралық терроризм мен экстремизм және «исламдық фактор» мәселелеріне дерек көзі ретінде А. Г. Косиченко, М. С. Әшімбаев т.б. авторлардың «Современный терроризм: взгляд из Центральной Азии»8, А. Гушердің «Террор на пороге вашего дома»9, А. Сагадеевтің «Философское наследие мусульманского мира и современное идеологическая борьба»10, С. Шерматованың «Ислам на постсоветском политических элит»11 еңбектерінен алынды. БҰҰ, халықаралық және аймақтық қорғаныс жүйелері жайлы деректерді Қ.Тоқаевтың «Қазақстан Республиасының дипломатиясы»12, «Қазақ Ұлттық Энциклопедиясы»13, «Международный ежегодник: политика и экономика»14 деген еңбектерден және ҰҚК, ШЫҰ, АӨІСШК сияқты қауіпсіздік жүйелерінің келісім-шарттарынан алдық. Сондай-ақ ұлттық, аймақтық және ғаламдық қауіпсіздік мәселелеріне қатысты мерзімді баспасөз деректерінен мысалы:


1 Н. Назарбаев. Сындарлы он жыл. – А., 2003.
2Н. Назарбаев. Тарих толқынында. – А., 1999.
3Н. Назарбаев. Бейбітшілік кіндігі. – А., 2002.
4З. Бжезинский. Большая шахматная доска. – М., 2000.
5У. Касенов. Безопасность Центральной Азии. – А., 1998.
6Ю. Волков. Правда об Афганистане. – М.,1980.
7История Афганистана. – М.,1982.
8А. Г. Косиченко, М. С. Ашимбаев. Современный терроризм: взгляд из Центральной Азии. – А., 2002
9А. Гушер. Террор на пороге вашего дома. – М.,1998.
10А.Сагадеев. Филосовское наследие мусульманского мира и современная идеологическая борьба. – М.,1987.
11С. Шерматова. Ислам на постсоветском политических элит. – М.,2001.
12Қ. Тоқаев. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. – А., 2002.
13Қазақ Ұлттық Энциклопедиясы. – А., 1998.
14Международный ежегодник: политика и экономика. – М, 1989.
«Континент», «Саясат», «Полис», «Социал-гуманитарные знания», «А и Ф Казакстан», «Независимая газета», «Красная звезда», «Московские новости», «Казахстанская правда», «Егемен Қазақстан», «За рубежом», «Время по Гринвичу», «Независимое военное обозрение» сияқты газет, журналдардан алынды.
Диплом жұмысының мақсаты. Кеңес Одағы ыдырап, Еуразия котинентінің үлкен бір бөлігіндегі мелекеттер бірлестігі тарағанда онымен бірге осы елдердің қорғаныс жүйесі де құлап еді. Енді осы «қорғансыз қалған» елдерге сыртқы және ішкі қатерлер қандай дәрежеде және қай жақтан әсер етеді. Сондай-ақ, қауіпсіздіктің қай жүйесіне қосылғаны тиімді. Аймақ елдері үшін халықаралық қауымдастыққа қосылу ең алдымен өзара жан-жақты интеграциялық байланыста болып отырғаны және Еуразиялық бірлік аясында даму ғана бейбіт болашақ кепілі екенін дәлелдеу - диплом жұмысының негізгі мақсаты болмақ.
Зерттеу міндеті. Орталық Азияға жақын аймақтық қақтығыстар мен стратегиялық қайшылықтар, сондай-ақ халықаралық терроризм мен экстремизмнің себеп-салдарын зерттеу, әртүрлі қауіпсіздік жүйелеріне талдау жасау арқылы Қазақстанның ондағы алар орны мен елімізге қаупі басым қатерлер, оларға қарсы күрес шараларын, алдағы уақыттағы атқарылар іс-шараларды ашып көрсету.
Зерттеу нысанасы. БҰҰ-ның 2002 жыл қыркүйекте Иоханнесбургте өткен мыңжылдық саммитінде Бас хатшы Кофи Аннан бүгінгі ғаламдық үш мәселені көтерді, олар – қауіпсіздік мәселесі, кедейшілік және қоршаған ортаны қорғау. Демек, қауіпсіздік мәселесі ғаламдық дәрежеге жеткен. Елбасымыздың «Сындарлы он жыл» еңбегінде көрсетілгендей қазіргі дүниенің дидарын өзгертіп отырған екі құбылыс бар, олар жаһандану мен халықаралық терроризм1. Зерттеу нысанамыз да осылар.
Зерттеу пәні. Зерттеу пәні ретінде аймақтық және ғаламдық қауіп-қатердің Орталық Азияға тигізер әсері мен себеп-салдары, сондай-ақ аймақ елдерінің өңірік дәрежеде, сосын Еуразия кеңістігіндегі қорғаныс мәселелері алынды. Зерттеудің мақсат-міндеттеріне сәйкес ғылыми-танымдық әдістер қолданылды: тарихи, салыстырмалы түсіндіру т.б. Мұның өзі авторға бір жақты позиция мен догмалардан арылып, зерттеліп отырған мәселені сыни, объективті тұрғыдан қарастыруға мүмкіндік берді.
Зерттеу деректері. Саясаткерлердің, мемлекет қайраткерлерінің түрлі дәрежедегі сарапшылардың, сондай-ақ ғалымдар мен тарихшылардың қорғаныс және ғаламдық мәселелер жөніндегі еңбектері мен зерттеулері,сондай-ақ монографиялары, ғылыми мақалалары алынды. Және де қоғамдық-саяси, ғылыми көпшілік және арнайы басылымдар мен оқулықтар, интернет материалдары пайдаланылды.


1Н. Назарбаев. Сындарлы он жыл. – А., 2003. 10 б.
Тәрбиелік құндылығы. Диплом жұмысының негізгі практикалық маңызы сол, оның ой-тұжырымдары мен сарапталған мәліметтері жаңаша көзқарастық түсініктердің қалыптасуына үлкен көмек береді. Жеке ойлау мен өз бетінше жұмыс істеуге үйретеді. Өйткені адам дүниеде не болып жатқанын білуге ғана емес, неге бұлай болып жатқанын да білуге хақылы. Жұмыстағы ой-түйіндер мен сараптаулар «Қазіргі заман тарихы», «Дүниежүзілік өркениеттер тарихы», «Еуразия тарихы», «ТМД елдерінің тарихы» және «Саясаттану» пәндерін оқыту мен студенттердің білімдерін одан әрі дамытуға көмектеседі деп сеніммен айта аламыз.
Жұмыстың байқап көрілуі. Диплом жұмысының негізгі нәтижелері тарих факультетінің студенттік-ғылыми практикалық конференциясында (25ақпан – 2наурыз 2002ж. ОҚМУ Шымкент) және Ғ. Мүсіреповтің 100 жылдығы мен Оңтүстік Қазақстан облысының 70 жылдығына арналған жаратылыстану, техникалық, әлеуметтік-гуманитарлық және экономикалық ғылымдар бойынша V студенттердің ғылыми конференциясында (13-18 мамыр. 2002ж. ОҚМУ. Шымкент), сондай-ақ 2003ж 26-28 наурыз аралығында өткен VI студенттік ғылыми конференциясында баяндалып, жүлделі орындарға ие болған.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан және қорытынды, қолданылған құжаттар мен әдебиеттер тізімінен, сондай-ақ қосымшалардан тұрады. Кіріспеде зерттеу тақырыбының көкейкестілігі, мақсат-міндеттері және методологиялық негізі дәйектеледі. Мәселенің зерттелу деңгейі айқындалып, дерек көздері сараланды. Еңбектің ғылыми жаңалылығы мен практикалық маңызы тақырыпқа жаңаша жандасу мен мәселенің түпкі себептеріне қалыс пікір білдіру болып табылады.
Жұмыстың «Стратегиялық қайшылықтар мен аймақтық дағдарыстар» деп аталатын 1-тарауында XIX ғасырдағы Ресей мен Ұлыбритания державаларының арасындағы Орталық Азия өңірі үшін таласының себеп-салдары, соған байланысты Ауғанстанның билік басындағы ауыс-түйістер, 1979-1989 жылдардағы ауған соғысы, ауған соғысынан кейінгі жағдайлар мен талибан қозғалысы және 11 қыркүйектегі оқиғағаға байланысты антитеррорлық коалиция әрекеттері баяндалады. Уақытша үкіметтің орнауы мен оның бүгінгі жағдайы, Қазақстанға ауған мәселесінің әсері және осы мәселедегі Қазақстандық позиция көрсетіледі. Елбасымыздың мәлімдегеніндей: «Ауғанстан Қазақстан үшін де стратегиялық-транзиттік маңызды аймақ»1. Ирак мәселесінің себеп-салдары мен соғыс барысы және оның ықтимал нәтижелері мен бүгінгі жағдайы сондай-ақ ертеңгі болашағы жайлы ой өрбітіледі. Әлемдік держава болған АҚШ-тың сыртқы саясаты жан-жақты баяндалады. Жұмыстың 2- тарауы «Халықаралық терроризм және экстремизм. Әлемдік есірткі саудасы» деп аталады. Онда халықаралық терроризм мен экстремизмнің мәні мен болмысы, пайда болу алғышарттары мен түрлері баяндалады.


1www.khabar.kz.
Терроризмнің шығу себептері қарама-қарсы екі жүйенің арасындағы текетірестік пен аймақтық дағдарыстардан және әлемдік даму теңсіздігі, сондай-ақ халықаралық есірткі саудасы тұрғысынан қарастырылады. Терроризммен күрестегі аймақтық қорғаныс жүйелерінің алар орны және ондағы Қазақстандық іс-шаралардың рөлі көрсетіледі. 3-тарау «Халықаралық және аймақтық ұжымдық қауіпсіздік пен қорғаныс стратегиялары» деп аталады. Оның «Халықаралық қатынастар және БҰҰ» деген тарауында оның бөлімшелері мен мәмілегерлік саясаты баяндалады. Үшінші тараудың «Аймақтағы ұжымдық қауіпсіздік шаралары» деп аталатын тармағында Ұжымдық Қауіпсіздік Кеңесі (ҰҚК), Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы (ШЫҰ) және Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім білдіру шаралары жөніндегі Кеңес (АӨІСШК), олардың принциптері мен атқарылып жатқан жұмыстарына талдау жасалынады, ал үшінші тармағы «Қазақстан Республикасының қауіпсіздік стратегиялары» деп аталып, онда қауіпсіздікке байланысты елімізде қабылданған іс-шаралар мен қорғаныс стратегиялары, сондай-ақ әскери доктриналар мен құқықтық-нормативтік құжаттары жан-жақты талданып, Қазақстандық бейбіт саясаттың бүгіні мен ертеңіне көз жүгіртіледі.

Пайдаланылған әдеби деректер тізімі.

1. Баталов Э. Идеологическое стратегия США на мировой арене. - М.,1985.
2. Бжезинский З. Великая шахматная доска. - М.,2000.
3. Волков Ю. Правда об Афганистанае. - М.,1980.
4. Гурко–Кряжин В. Афганистан. – М.,1923.
5. Гушер А. Террор на пороге вашеге дома. – М.,1998.
6. Еникеев Д. Как предупредить алкоголизм и наркоманию у подростксв. – М.,1999.
7. История Афганистана. – М.,1982.
8. Касенов У. Безопасность Центральной Азии: глобальные, региональные и национальные проблемы. – А.,1998.
9. Қазақ Ұлттық Энциклопедиясы. – А.,1998.
10. Международный ежегодник: политика и экономика:– М.,1986-1987-1988-1989.
11. Н.Назарбаев. Тарих толқынында. – А.,1999.
12. Н.Назарбаев. Бейбітшілік кіндігі. – А., 2002.
13. Н.Назарбаев. Сындарлы он жыл. – А.,2003.
14. Рейснер И. Англо-русский Конвенция 1907 г. т. ІІІ. – М.,1925.
15. Сагадеев А. Философское наследие мусульманского мира и современная идеологическая борьба. – М.,1987.
16. Тоқаев Қ. Қазақстан Республикасының дипломатиясы. – А.,2002.
17. Шерматова С. Ислам на постсоветском пространстве: взгляд изнутри.–М.,2001

Пайдаланылған баспасөз деректерінің тізімі:

1. «Ақиқат» журналы
2. «Восток» журналы
3. «Евразииское сообщество» журналы
4. «»Континент» журналы
5. «Полис» журналы
6. «Саясат» журналы
7. «Социал-гуманитарное знание» журналы
8. АиФ Казахстан
9. Время
10. Время по Гринвичу
11. Жас Алаш
12. Егемен Қазақстан
13. За рубежом
14. Казахстанская правда
15. Красная звезда
16. Қазақстан ZAMAN
17. Московские новости
18. Независимая газета