Жыраулар толғауларындағы архаизм, тарихи көнерген мағынасы түсініксіз сөздерге текстологиялық талдау жасау

Тарихи кезеңдерде қолданылып, бүгінгі күні сөздік қорды байытатын сөздердің бірі - жыраулар поэзиясында кездесетін көнерген сөздер. Еркіндік пен теңдік, шындық пен әділеттілік аңсап, қиянат пен жауыздыққа қарсы күресіп өткен жыраулар поэзиясы миллиондаған жүрекке ерлік рухын дарытып, үміт отын жағып, күш-қуат беріп келе жатыр. Осы жыраулар поэзиясында қолданған көнерген сөздер тарихына, олардың қызметі мен жасалу жолдарына тоқталу - біздің басты мақсатымыз. Доспамбет жырауда:
Май қаңбақта ағалардың аты жусап жатыр деп,
Ақ шаңдақты құрып қойған шатыр деп,
Жазыда көп жорытқан екенбіз, - деген жолдар бар. Мұндағы аға сөзі
«басшы, қолбасшы» деген ұғымда қолданылған, бүгінгі күні бұл мағынасы көмескіленіп, жаңа ұғымда «бірге туған бауыр» мағынасында қолданылып жүрген сөз. Бұл туралы белгілі ғалым Р.Сыздықова: «Түркияда бұрын аға титулы әскери адамдарға, коменданттарға, янычарлардың бастықтарына берілетін атақ болған. Орта ғасырлардағы хан сарайларында есік аға (шешек аға) деген жоғары дәреже де болған: ишик аға - Одна из высших должностей в средние века при ханском дворе» деген пікір бар. Осыған қарағанда, ертеректегі қазақ қауымында да аға сөзі басшыға, оның ішінде әскери басшыға айтылатын дәреже мағынасын бергенге ұқсайды. Шалкиіздегі:
Батыр жігіт жау бастар,
Аға жігіт қол бастар, - деген жолдарда аға деп жасы үлкен адам туралы айтылып отырған жоқ, қолбасшыны, көтеріліске шыққан жиынды, қарулы топты бастайтын адам туралы айтылып отыр. Аға сөзінің бір кездегі «бас, басшы» деген ауыспалы мағынасы ертеректе қалыптасқан ел ағасы, от ағасы, ауыл ағасы деген тіркестердіңбар екендігімен де дәлелдене түседі. Ел ағасы - белгілі бір адамдар тобының (айталық, бір ауылдың, халықтың) басшы адамы, отағасы - бір шаңырақтың (жанұяның) басшы адамы, иесі, әкесі. Кейін бұл тіркес бірігіп, отағасы деген сөз жасалғанда да, бұл сөздің мағынасы жалпыланып, «жасы үлкен ер адам, сыйлы адам» дегенді білдіруге жұмсалып кеткендігі байқалады. Ауыл ағасы, жігіт ағасы деген тіркестерде де дәл осындай заңдылық сақталған.

1. М.Мағауин «Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет».
Оқулық, Алматы, «Ана тілі», 1992 жыл, – 368 бет
2. М.Мағауин «Ғасырлар бедері». – Алматы: Жазушы, 1991 жыл. 432 - бет;
3. Бес ғасыр жырлайды. 2 томдық: оқу құралы - Алматы, Жазушы, 1989 жыл. 4. Жеті ғасыр жырлайды. – Алматы: “Жазушы” 2004 жыл
5. Әдебиеттану терминдер сөздігі. Алматы: “Ана тілі”, 1998 ж.