Әдеби үрдіс, көркемдік тәжірибелер

1. Әдеби үрдіс, көркемдік тәжірибелер
2. Әдебиеттің тегі мен түрі
3. Әдеби стиль мәселесі

Әдебиетті салыстырмалы-тарихи зерттеудегі өте қиын және ауыр шешілетін мәселе терминология болып табылады. Дәстүрлі бөлініп көрсетілетін халықаралық әдеби ортақтықтар (барокко, классицизм, Ағартушылық және т.б.) бірде ағым, енді бірде әдеби бағыттар, не болмаса, көркемдік жүйелер деп аталынады. Оның үстіне, «әдеби ағым» және «әдеби бағыт» терминдері кейбірде өте тар, нақты мәнмен толықтырылады. Осылайша, Г.Н. Поспеловтің еңбектерінде әдеби ағым дегеніміз – бұл белгілі бір қоғамдық көзқарастардағы (дүниетанымдық, идеологиялық) жазушылар мен ақындар шығармашылығының бөлшектенуі, ал, бағыт болса – эстетикалық көзқарастарының және белгілі бір көркемдік іс-әрекет бағадарламасы (трактат, манифест, үндеулерде таныла айшықталған) ортақтастығы негізінде өмірге келген қаламгерлердің топтасуы. Ағым мен бағыт осы мәнінде – халықаралық қауымдастықтың емес, жекеленген ұлттық әдебиеттің фактісі.
Халықаралық мәдени ортақтастық (И.Ф. Волков бұны көркемдік жүйе деп атайды) айқын хронологиялық аяға ие емес: кейбірде бір ғана дәуірдің бойында түрлінше әдеби және жалпы көркемдік нередко в одну и ту же эпоху сосуществуют различные литературные и общехудожественные «бағыттар» өмір сүріп, оларды жүйелі де, қисынды бірізділікпен қарастыруға айтарлықтар қиындықтар келтіреді. Б.Г. Реизов: » Романтизм дәуірінің әлдебір ірі қаламгері классик (классицистер.- В.Х.) немесе сыншыл реалист болуы мүмкін, ал, реализм дәуірінің қаламгері өз кезегінде романтик немесе натуралист борла алуы ықтимал» деп жазды. Аталған ел мен дәуірдің әдеби процесіәдеби ағымдар мен бағыттардың өмір сүруіне келіп тіреледі. М.М. Бахтин ғалымдарды белгілі бір дәурдің әдебиеті туралы «мәліметте» «әдеби бағытпен үстіртін күресуден» байыптылықпен сақтандырды. Әдебиетке тар ауқымдағы бағыттаушылық қадамда, деп атап көрсетеді ғалым, ең маңыздысы оның «жазушы шығармашылығын айқындап, әрі ашылмаған күйінде қалаб беретін» аспектілер. (Еске сала кететініміз, Бахтин әдеби процестің «бас қаһардары» деп жанрлады санады.)
XX жүз жылдықтың әдеби өмірі осы ой түйіндеуді бекемдей түсті: көптеген ірі қаламгерлер (М.А. Булгаков, А.П. Платонов) өз шығармашлыық міндеттерін өздерінің замандарындағы әдеби топтастықтардан тыс жерде жүзеге асырды. Д.С. Лихачевтің гипотезасы өзіне көңіл аударуға тұрады. Ол бойынша, біздің ғасырымыздағы әдебиеттегі бағыттардың ауысымының жеделдетілуі дегеніміз – бұл «олардың өз түбіне жететіндігін танытатын айшықты белгі». Халықаралық әдеби ағымдардың (көркемдік жүйенің) алмасуы, көріп отырғанымыздай, әдеби процестің (не батысеуропалық, не бүкіл әлемдік) өмір сүруін түгеспейді. Қатаңдата айтсақ, Қайта Өрлеу, барокко, Ағарту және т.б. дәуірлер болған жоқ, өнер мен әдебиеттің тарихында айқын танылған және осы бастау көздерге сай шешуші мәнге ие кезеңдер орын алды. Әдебиетті тіпті аталған уақыттағы бірінші дәрежедегі маңыздылыққа ие белгілі бір хронологиялық жолақпен, әлдебір дүниетанымдық-көркем тенденциялармен тепе-теңдестіру еш ақылға сыймайды. «Әдеби ағым», немесе «бағыт», не болмаса, «көркемдік жүйе» терминдері сондықтан, аса сақтықпен қәдеге жаратуды керексінеді. Ағымдар мен бағыттардың ауысуы туралы ой түю дегеніміз – бұл әдеби заңдылықтардың «құлып ашары» емес, тек қана кестелеуіне (басқа елдер мен аймақтардың көркем сөз өнерін ауызға алмағанда батысеуропа әдебиетіне қатысты қолданылатын) өте тақап келушілік болып табылады.