Қорқыт ата өмірі мен аңыздары

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

I тарау. Қорқыт ата жайлы ақиқат пен аңыз
I.I. Қорқыт және қобыз
I. I I. Қорқыт ата жайлы ғылыми деректер
I.III. Қорқыт ата жайлы аңыздар

II тарау. Қорқыт ата туралы жазылған тарихи деректер мен аңыздар өзара салыстырылуы

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Зерттеу тақырыбының өзектілігі.Қазақ халқының мыңжылдықтар белестерінен өтіп келе жатқан жолы- ерлік пен елдік тұтастығының үлгісі. Қазақ халқының ата-бабалар қалыптастырған қаһармандық-жауынгерлік ерлік ұлағатын танытқан тұлғалар, тіршілік тыныштығы үшін күрескен қаһармандар мен айбынды ерлік жасаған батырлары аз емес. Осынау ел ардағына айналған азаматтар жайында халық ауызында аңыздар айтылды, хикая-дастандар туды, романдар, өлең-жырлар жазылды. Демек, қазақ даласындағы батырлар ерлігі фольклор мен әдебиет мұраларында мәңгілік шындық болып қала бееді. Бұл- қазақ және әлем халықтары тарихының өзара сабақтасқан тарихи деректер шындығымен дәнекерленген өмір шындығы. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «Тарих толқынында» (2003ж) атты кітабында ата-бабалардың мыңдаған жылдар бойы сақталып келе жатқан жолындағы оқиғалар өзгерістерін дала бүркітінің бақылауымен, бағалауымен бейнелеп көрсетеді.
«Бір кездері сән-салтанаты келіскен қалалардың қаңқасы ғана қалған арса-арса қабырғалары да екі мың жыл бойында байтақ Еуразияны табындырған салт атты сарбаздардың күндік жерге созылған қаһарлы легі де, мамыражай күй кешкен жайлаулар да, сахара сал-серілерінің қоңырау үнді әндері де, сонан соң Тәңірдің өзі жаратқандай далалықтардың еңбек пен зейнетке, жеңіс пен жеңіліске толы өмірлері де- бәрі-бәрі уақыт пен кеңістік тұңғиығынан тізіле көрінгендей.»[1,1б]
Бұл- қазақ өркениетінің сан мыңдаған ғасырлардан бастау алып, қазақ хандығы дәуірлерінен бері желісі үзілместен бізге келіп жеткен ерлік пен елдік тұтасқан өмір шындығының тарихи көрсеткіштері.
Бұл жобада түркі халықтарының бәріне ортақ ұлы ойшыл-кемеңгер, жырау, күйші, қобызшы Қорқыт ата өмірі мен ол жайлы аңыздар және де аңыздарда айтылған терең философиялық тұжырымдар, ойлар әртүрлі ғалымдар пікірі, Қорқыт атаның филолофияға негізделген нақыл сөздерін ұрпақтан-ұрпаққа мұра ретінде жеткізу, ұлттық сананы қалыптастырумен қатар, сол арқылы тарихи кезеңдер ақиқатын сезіну- тақырыптың өзектілігін көрсетеді.

1. Қорқыт ата (Энциклопедиялық жинақ).-А,1999ж
2. Қорқыт ата кітабы.-А,1986ж
3. "Қазақ энциклопедиясы", VI-том
4. Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005
5. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.
6. Турсынов Е.Д. Коркыт/Е. Д. Турсынов // Туркi фольклорынын бастауы. -А., А. т.Б.131-161.-С.А.,2001

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
Семей қаласы Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

Қорқыт ата өмірі мен аңыздары
тақырыбында жазылған
жоба жұмысы

Пән: Ежелгі дәуір әдебиеті

Орындағандар: З.Сайлаубекова, Д.Жұмағазыева,
Д.Турусбекова, С.Сарсембаева, Г.Телеухан

Семей қаласы
2015 жыл

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

I тарау. Қорқыт ата жайлы ақиқат пен аңыз
I.I. Қорқыт және қобыз
I. I I. Қорқыт ата жайлы ғылыми деректер
I.III. Қорқыт ата жайлы аңыздар

II тарау. Қорқыт ата туралы жазылған тарихи деректер мен аңыздар өзара салыстырылуы

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Қысқарған сөздер

ҚР - Қазақстан Республикасы
Н.Ә.Назарбаев- Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
С.Қасқабасов- Серік Қасқабасов
М.Әуезов- Мұхтар Әуезов
Ә.Марғұлан- Әлкей Марғұлан
Х.Сүйіншәлиев - Ханғали Сүйіншіәлиев,
Ә.Қоңыратбаев - Әуелбек Қоңыратбаев
Б.Ысқақов - Бүркіт Ысқақов
Р.Бердібаев - Рахманқұл Бердібаев
Е.Тұрсынов - Ермек Тұрсынов
В.Жирмунский - Виктор Жирмунский
А.Сейдімбек - Ақселеу Сейдімбек
А.Н.Кононов - Андрей Николаевич Кононов
А.Н.Самойлович - Александр Николаевич Самойлович
В.В.Вельяминов-Зернов - Владимир Владимирович Вельяминов - Зернов
ЖОО- жоғары оқу орны
ҚҒА - Қазақстан ғылым академиясы

Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.Қазақ халқының мыңжылдықтар белестерінен өтіп келе жатқан жолы- ерлік пен елдік тұтастығының үлгісі. Қазақ халқының ата-бабалар қалыптастырған қаһармандық-жауынгерлік ерлік ұлағатын танытқан тұлғалар, тіршілік тыныштығы үшін күрескен қаһармандар мен айбынды ерлік жасаған батырлары аз емес. Осынау ел ардағына айналған азаматтар жайында халық ауызында аңыздар айтылды, хикая-дастандар туды, романдар, өлең-жырлар жазылды. Демек, қазақ даласындағы батырлар ерлігі фольклор мен әдебиет мұраларында мәңгілік шындық болып қала бееді. Бұл- қазақ және әлем халықтары тарихының өзара сабақтасқан тарихи деректер шындығымен дәнекерленген өмір шындығы. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Тарих толқынында (2003ж) атты кітабында ата-бабалардың мыңдаған жылдар бойы сақталып келе жатқан жолындағы оқиғалар өзгерістерін дала бүркітінің бақылауымен, бағалауымен бейнелеп көрсетеді.
Бір кездері сән-салтанаты келіскен қалалардың қаңқасы ғана қалған арса-арса қабырғалары да екі мың жыл бойында байтақ Еуразияны табындырған салт атты сарбаздардың күндік жерге созылған қаһарлы легі де, мамыражай күй кешкен жайлаулар да, сахара сал-серілерінің қоңырау үнді әндері де, сонан соң Тәңірдің өзі жаратқандай далалықтардың еңбек пен зейнетке, жеңіс пен жеңіліске толы өмірлері де- бәрі-бәрі уақыт пен кеңістік тұңғиығынан тізіле көрінгендей.[1,1б]
Бұл- қазақ өркениетінің сан мыңдаған ғасырлардан бастау алып, қазақ хандығы дәуірлерінен бері желісі үзілместен бізге келіп жеткен ерлік пен елдік тұтасқан өмір шындығының тарихи көрсеткіштері.
Бұл жобада түркі халықтарының бәріне ортақ ұлы ойшыл-кемеңгер, жырау, күйші, қобызшы Қорқыт ата өмірі мен ол жайлы аңыздар және де аңыздарда айтылған терең философиялық тұжырымдар, ойлар әртүрлі ғалымдар пікірі, Қорқыт атаның филолофияға негізделген нақыл сөздерін ұрпақтан-ұрпаққа мұра ретінде жеткізу, ұлттық сананы қалыптастырумен қатар, сол арқылы тарихи кезеңдер ақиқатын сезіну- тақырыптың өзектілігін көрсетеді.

Зерттеу нысаны.Жоба жұмысының нысанына 1999жылы жарық көрген Қорқыт ата деп аталатын энциклопедиялық жинақ алынды. Бұл жинаққа Қорқыт ата туралы аңыздар мен күйлер, зерттеулер, деректер, Қорқыт атаның әдебиет пен өнердегі бейнесі, Қорқыт ата кітабы, Қорқыт ата мұрагерлері оқиғалар шежіресі, библиография енген. Қазақстан ғалымдарынан Қорқыт жайлы зерттеу, насихаттау ісіне Ә.Марғұлан, Х.Сүйіншәлиев, Ә.Қоңыратбаев, Б.Ысқақов, еңбектері де қарастырылды.

Зерттеу пәні.Қорқыт ата өмірі мен аңыз-әфсаналар

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.Зерттеу жұмысының негізгі
мақсаты - Қорқыт ата жайлы аңыздардың ішіндегі тарихи шындық пен әдеби шындықты ажырата білу. Сонымен қатар, дала кемеңгерінен қалған естеліктерін, ғалымдардың ой-пікірі мен ел, ұрпақ жөнінде көсемсөз жазбаларын, оның қаламынан туған философиялық мазмұны терең нақыл сөздерін оқиғалар тізбегімен салыстыра отырып, Қорқыт ата туындыларындағы (афоризмдеріндегі) қазақ халқының тарихи болмысын суреттеудегі орнын анықтау.
Осы мақсатқа жету барысында төмендегідей міндеттерді жүзеге асыру көзделіп отыр:
- Қорқыт ата өмірінен тың деректер жинау;
- Қорқыт ата жайлы бірнеше аңыздарды іздей отырып, оның әрқайсысына мән беру;
- Ол аңыздарың ішінде қаншалықты шындық жасырылғанын анықтау;
- Аңыз бен шынайы өмірбаянын салыстыру,
-Ұқсастығы мен айырмашылықтарын табу;
-Аңыз кейіпкері шығармаларының ұлттық және жалпыадамзаттық әдеби үдерістегі маңызын анықтау;

Зерттеу тұжырымдары.

Зерттеу болжамы. Қорқыт ата жайлы мәліметтер, аңыздар халқымыздың құндылығына айналып отыр. Осы қолда бар деректерді келешек ұрпаққа еш өзгеріссіз және тың деректермен жеткізу керек. Қорқыт ата тағылымы ұрпаққа дұрыс бағытты нұсқаушы, көне дәстүрді жалғасытрушы күйші, жырау ретінде сақталады.
Зерттеудің теориялық маңызы мен практикалық мәні. Жұмыстың
қорытындылары мен тұжырымдарын, талдауға түскен материалдарды жоғары
оқу орындарында, мектеп қабырғасында да, қазақ әдебиеті, халық ауыз әдебиетінің әртүрлі салалары бойынша жүргізілетін арнаулы курстарда, сабақ кезінде қосымша материал немесе әдістемелік құрал ретінде пайдалануға болады.

Зерттеу әдістері. Шағын жоба жазу барысында және зерттеу ерекшеліктеріне орай пайдаланылған әдістер:
- тарихи-салыстырмалы жүйелі кешенді талдау;
- сипаттау, жинақтап тұжырым жасау әдістері;
-саралау әдісі;
-сауалнама жүргізу әдістері;
-математикалық сараптау әдісі;

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу нысаны бойынша мынадаймәселелер ғылыми шешімін тапты:
- ғалымдар тарапынан әртүрлі аңыздар ішінен тарихи шындыққа негізделгені бір жүйеге келтірілді;
- өмірбаян мен әртүрлі аңыздардың бір-бірімен айырмашылықтары алғаш рет анықталды;
- өміріне байланысты тың дерекетер іздестірілді;
- аңыздардың көркемдік ерекшелігі мен ұқсастығы анықталды;

Зерттеу кезеңдері.
Бірінші кезеңде: Қорқыт ата жайлы жалпы көптеген мәліметтер жиналды. Әртүрлі деректер, пікірлер қарастырылды. Ол жайлы аңыздар іздестірілді;
Екінші кезеңде:Жобаның негізгі бағыттары анықталды.Оқу-тәрбие үдерісінде пайдалану жолдары іздестірілді;
Үшінші кезеңде:Зерттеу жұмыстарын қорытындылап,алынған нәтижелер сыннан өткізілді. Сауалнама бойынша сараптама жүргізіліп,тұжырымдар жасалды. Қорқыт жайлы ескі кітаптардан, тарихи мұражайдан, архивтардан қосымша мәліметтер жиналды;

Зерттеудің дәлелділігі мен негізділігі: Қорқыт ата өмірбаяны мен ол туралы аңыздар бойынша100 студенттен сауалнама алынды.

Тәжірибеге ендіру: Қазақ әдебиеті пәнінің әртүрлі саласы бойынша студенттер мен оқушыларға қосымша мәліметтер жинағы ретінде пайдалануға болады, ұстаздарға әдістемелік құрал ретінде де ұсынуа болады;

Ұсыныстар:
Қорқыт жайлы плакат, стендтер жасау;
Өмірі жайлы суреттермен әсемдеп,буклет жасау;
Қорқыт нақыл сөздері атты акция өткізу;

Жоба жұмысының құрылымы: Жоба қысқарған сөздерден, анықтамалардан, кіріспеден ,жұмыстың тақырыптарына қатысты негізгі бөлімнен , қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

ІІ. Негізгі бөлім
Қорқыт және қобыз
Қорқыттың қобызды қалай жасағанын түсіндіретін бірнеше нұсқа белгілі. Оның бірінде ақ сақалы беліне түскен, ақ таяғы көк тіреген әулие қарт аян арқылы мәлім еткен.
- Уа, Қорқыт, тұр! - дейді әулие.
- Сен бір аспап жаса. Аспабың алты жасар атанның жілігіндей болсын, шанағы қара бақырдай болсын, көні аруананың бауыр терісінен болсын, тиегі ор текенің мүйізінен болсын, ішегі бесті айғырдың құйрығынан болсын. Аспабыңның аты қобыз болсын. Сол қобыз қиялыңа - қанат, жолыңа - шырақ, жаныңа араша болар!
Қорқыт осындай аян естіп оянғанда, көкірегі күйге толып, көмейінен саз саулағандай халде оянады. Әулиенің айтқан шарттарын түгел орындайды. Аспап дайын болғанда көкірегін кернеген саз қобызына көшіп, оның сарынына ұшқан құс, жүгірген аң, ескен жел - бәрі сүттей ұйып, тыңдайды [1. 256 - 257-б.11. Сейдімбек А. Қазақтың күй өнері. − Астана, 2002.]. Осы мәтінде аталған малдың бәрі дерлік тотем болған. Түйе Желмая арқылы белгілі болса, саха мифінде жылқы аспан жаратылысы деп қабылданған және Алып Манаш арқылы алтайлықтардың түсінігінде ол аспанға көтеріліп, біресе жұлдыз, біресе қылға айналуымен-ақ ерекше жаратылыс деп танылғанын білеміз. Ешкінің халық арасында жеңілтек атануы оның желден пайда болғаны деп айтылғанымен, бұл кейіннен қосылған сарын. Көкпар ойыны сақтар дәуірінде ешкі өнімділік символы болуымен байланысты шыққан [1, 75-б.]. Сондықтан музыкалық аспаптардың пайда болуы Құдай немесе тотемдік нанымдармен сабақтастық негізде жасалған деген танымның болғаны анықталады. Грек мифологиясында сыбызғы жасаушы Пан ешкі сирақты, ешкі мүйізді, ешкі сақалды көрінгенімен, ол құбыжық емес. Ол туралы Мифы народов мира энциклопедиясында: божество стад, лесов и полей деп, оның Дриопа нимфа мен Герместің (басқа нұсқада Пенелопа мен Гермес) баласы, Олимптегі құдайлардың қатарына кірген деп жазылған.
Бақсы сарындарында Қорқыт ата - пірім деген сөздердің айтылуы оны бақсы ретінде қабылдауға негіз бермейді. Бұл кейінгі буын бақсылардың халық жадындағы құрметті өкілдердің бірі ретінде кіріктіруі салдарынан болуы мүмкін. Негізі, бақсы дегеннің бәрі емшілікпен айналыспағанын сахалардағы шамандардың ақ және қара деген бөлінісінің өзінен де аңғаруға болады. Ақ шаман емшілікпен айналыспайды, сондықтан жындармен ешқандай байланысы жоқ және сол үшін экстазға түспейді. Яғни ақ деген сөздің өзі осылайша тазалықты білдіреді және сахалардың Жаңа жылдық Ысыах мерекесінде Құдайға жалбарыну жасайтын, батаны көп білетін ақ шаман таңдалады. Қара шаманның мұндай ғұрыпты өткізуіне жол берілмейді, бұл оның абаасылардың (адамға зиянды күштер) басшысы Ұлы тойонға бағынышты қызмет атқаруымен байланысты. Бұл ойды М.Әуезовтің бақсы мен абыз типтерінің арасы кейінгі заманның түрлі ықпалымен қабаттасып кеткенін білдірген пікірімен дәлелдеуге болады. Ол: Мысалы, ескі замандарда абыз дегендер болған. Абыз деген сөз арабша хапыз деп шығады. Ізгі, әулие деген сөз. Бақсы өзі әулие орнында күтулі болады. Мінеки, бұл ескілік пен жаңаның жасаған бітімі [16, 19-б.16. Әуезов М. Әдебиет тарихы: ЖОО студенттеріне арналған. - Алматы, Ана тілі, 1991.], − деген. Бақсылық туралы жазғанында Е.Тұрсынов осы пікірді дамытқан. Атап айтқанда, ол сахалардың Ысыах мейрамын өткізу бастапқыда арнайы байланысшыларға жүктелгені, кейін бұл қызметті шамандар өз функцияларына қосып алған [15, 36-б.] деген. Жалпы, Құдай мен адамдар қауымының арасындағы ғұрыптарды өткізуде бастапқыда сол ортадағы білім-тәжірибесі көп бір адам өткізген де, кейін байланысшы тип ретінде шыққан. Осыдан соң ол қызметті шаман өзінің қызмет ауқымына алған. Сондықтан тарих сахнасына шаман типі байланысшыларға қарағанда бұрын шықса да, олардың әрқайсысының өзіне тән қызметі о баста нақтыланған.
Абыздар туралы Ә.Марғұланның Қазақта киіз кітап дейтін ұғым бар, бұл ұғым толығымен абыз аттарымен байланысты жүреді. Халық аңызы бойынша, тас, ағаш, сүйек, теріден басқа бұрынғы заманда жазуды жұқа киіздерге жазып отырған [2, 214-б.2. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр-аңыздар: Ғылыми-зерттеу мақалалар. Құраст. Р.Бердібаев. - Алматы: Жазушы, 1985.], - деген мәліметінен абыздардың емшілікке қатысы жоқ, олар өз ортасының білімді адамы болғанын анықтаймыз. Жирен атқа мініп, қобызбен күй тартып, сарын айтып жүретін қарияларды Жиренше не Сары абыз деп атаған, - деген сөзінен Қорқытқа да қатысты сәуегейлік пен қобыздың маңызды екенін ескертеді.
Қорқыт туралы аңыз.
Әбілғазының "Түрік шежіресі" мен Рашидәд-Диннің "Жамиғ ат-тауарих" Қорқыт туралы айтылады. Әбілғазы "Қорқыт бес ханға уәзір болды", Рашид әд-дин оның "ұзақ өмір сүргенін" баяндайды.
Қорқыт - қобыз арқылы музыка өнерінің негізін салған ұлы сазгер әрі жыршы дедік. Сонымен бірге, ел басқарған данышпан, қасиетті әулие. Аңыздарға сүйенсек, ол өзгеше бір музыкалық аспап жасау үшін ойланып-толғанып жүреді. Бір күні қалғып кеткен оған періштелер аян береді. "Ағаш аспапқа түйенің көнін қаптап, жылқының қылынан шек жаса", - дейді. Соны орындап, әлгі аспапты қолға алып тарта бастағанда керемет бір әуен шығады. Содан бері "Қорқыттың қобызы" деген сөз қалған. Ол қобыздың музыкалық дыбысталуынан үшкіру, ауа, сиқыр өткізген.
Уәлихановтік-Потаниндік түсіндірме "қорқыт" сөзі - адамзат тұрмысының жағдайын көрсететін "қорқыту" сөзінен шыққан деп Қорқыт жайындағы аңыз әңгімелер Ә. Науаи арқылы белгілі болып, түркі халықтары, әсіресе қазақтар арасында кең тарады.
Қорқыттың пайымдауынша, адамдар адамилық қасиеттерін сақтап қалу керек. Адам үшін ең қауіптісі - адамилықты жоғалту. "Қонақ келмес үйдің қирағаны жақсы, жылқы жемес шөптің шықпағаны жақсы, адам ішпес ащы судың ағысты жылғаларды қумағаны жақсы, атаның атын былғайтын ақылсыз ұлдың тумағаны жақсы". "Адам қанша қажетсінгенімен, ол өз үлесінен артық жей алмайды". Сол аңыздарда Қорқыт жер-жаһанды кезіп, "басқа елден әркімге өз елінде жақсы" деген ой түйіндегенін байқауға болады. Оның айнымас досы, сиқыршы Желмаясы болды.
Аңыз бойынша, анасы Қорқытты құрсағында үш жыл бойы көтеріп жүріпті. Жылына бір рет толғақ қысып отырады екен. Қорқыт дүниеге келер алдында әлемді үш күн, үш түн бойы көзге түртсе көргісіз қараңғылық басады. Сұрапыл қара дауыл соғып, ел-жұртты қорқыныш сезімі билеген. Осыған орай баланың атын "Қорқыт" деп қойған дейді. "Қорқыт" сөзінің этимол-сын Ә.Қоңыратбаев "құтты адам, құт әкелетін адам" деп көрсетсе, С.Қасқабасов "өмір сарқылды, адам өлді" деген мағынаны білдіреді деп санайды. Е.Тұрсынов түркі халықтарының фольклорына сүйене отырып, "дада, деде" деген сөздерді "насихат айтушы жырау" деп түсіндіреді. В.Жирмунский Қорқыт Атаны магиялық аспап ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.