Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатудың алдын алу шаралары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I ТАРАУ. Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатуға криминологиялық сипаттама.
1.1 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатудың динамикасы, жалпы жағдайы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатудың
себептері мен қылмыстарға жол беретін жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасаушы, сақтаушы, не сатушы қылмыскердің тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
II ТАРАУ. Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатудың алдын алу шаралары
2.1 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату жөніндегі қылмыстардың алдын алудың түсінігі және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі, оның құрылымдары, Қазақстан Республикасы қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және бақылау Агенттігі . қылмыстардың алдын алу субъектісі ретінде ... ... ... .. 35
2.3 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасағаны, сақтағаны,
не сатқаны үшін қылмыстық жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I ТАРАУ. Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатуға криминологиялық сипаттама.
1.1 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатудың динамикасы, жалпы жағдайы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатудың
себептері мен қылмыстарға жол беретін жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.3 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасаушы, сақтаушы, не сатушы қылмыскердің тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
II ТАРАУ. Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатудың алдын алу шаралары
2.1 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату жөніндегі қылмыстардың алдын алудың түсінігі және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі, оның құрылымдары, Қазақстан Республикасы қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және бақылау Агенттігі . қылмыстардың алдын алу субъектісі ретінде ... ... ... .. 35
2.3 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасағаны, сақтағаны,
не сатқаны үшін қылмыстық жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
КІРІСПЕ
Құқықтық мемлекетті құру және қоғамдық өмірде демократиялық бастамаларды жаңғырту жалпы адамзат құндылықтарын, соның ішінде адамның бостандығы, өмірі, денсаулығы, ар-намысы, ожданы, құқықтары мен мүдделерін мойындауды қажет етеді. Конституцияда Қазақстан Республикасы өзін демократиялы, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыратыны ерекше аталып көрсетіледі [2,36.]. Осыған орай, елдегі саяси жүйедегі реформалар өмірді барлық қырынан демократиялай отырып, жеке адам мүддесін ұжым, бүкіл қоғам мүддесімен ұштастыруға, сондай-ақ адамды қоғамдық дамудың орталығына қоя отырып, оның дұрыс өмір сүру және еңбек ете алу жағдайын қамтамасыз етуге, әлеуметтік әділеттілікті, саяси бостандықты орнатуға, адамның жан-жақты дамуына және рухани баюына мүмкіндіктер жасауға бағытталады. Алайда жаңа қоғам құру оңай шаруа емес. Бұл процесс кейбір келеңсіз құбылыстармен үштасып жатады. Соның бір көрсеткіші - елдегі соңғы жылдардағы әлеуметтік-саяси және экономикалық жағдайлардан құқықбұзушылықтардың көбеюі. Қылмыстардың тұрақты өсуі тенденциясының қалыптасуы қоғамдағы табиғи-саяси жағдайларға келеңсіз әсер етеді, адамдар арасындағы келіспеушілікті үлғайтып, халықтың болашағына деген сенімсіздігін арттырады.
Елімізде 1993 жылы ақша реформасын жүргізу барысында ұлт мақтанышы, тәуелсіз мемлекет рәмізі, мемлекет тәуелсіздігінің басты бір белгісі болатын өзінің алғаш ұлттық валютасы-теңгені шығарды. Қазақстан халқының басым көпшілігі нарық жағдайына жаңа үйреніп, оның заңдылықтарын енді игеріп жатуы жаңа қылмыстар түрлерінің пайда болуына әкеп соқты. Оның нақты бір көрінісі - жалған ақша мен бағалы қағаздарды қолдан жасау, сақтау, не оларды сату.
Аталған қылмыстың қауіптілігін барлық уақытта да көпшілік мойындап келген. "Хандықтардың, корольдіктердің, республиканың қүлауына негізінен төрт түрлі жағдай әсер етеді: ол шапқыншылық, өлімнің болуы, егін-ауыл шаруашылығындағы жұтшылық және монеталардың құнсыздануы. Алғашқы үш жағдай басқа түскенде тәуекелге бел бууға болады, олар - жорамал. Ал, монетаның құнсыздануын кейбіреулер республиканың құлауының негізі ретінде мойындамайды, себебі ол мемлекетті бірден, зор екпінмен емес, жайлап, жасырын түрде мемлекетті құртады және жояды" [3,99-10066.].
Жалған ақшаны жасау, сақтау, не айналымға жіберуден елдің экономикалық ақша айналымы заңы бұзылады, инфляцияға сара жол ашылады. Инфляция - ақша жүйесіндегі дағдарыстың көрсеткіші. Инфляция мынадай нысанда көрінуі мүмкін:
- тауар мен қызметке төленетін құнның өсуі, ал құнның біркелкі көтерілмеуі ақшаның құнсыздануына соқтырып, оны сатып алу қабілеті төмендейді;
- шетел валютасымен салыстырғанда ұлттық ақша бірлігінің курсын төмендетеді;
- ұлттық ақша бірлігіндегі алтынның құны көтеріледі.
Жалған ақша мен бағалы қағаздарды сату мақсатында жасау, сақтау, не сату тек экономикалық қызмет саласына ғана зиян келтіріп қоймай, жәбірленушінің меншік құқығына да белгілі дәрежеде әсер етеді. Жалған ақша мемлекеттің беделіне нұқсан келтіреді. Халықтың өз ұлттық ақша бірліктеріне деген құрметін, ал бағалы қағаз рыногында жалған бағалы қағаз эмитент беделін өз бәсекелестері арасында түсіріп, сенімсіздік тудырады. Осыны ескеріп, ҚР қылмыстық заңында ұлттық ақша бірліктері, бағалы қағаздармен қатар шетел валютасы мен бағалы қағаздарды жасағаны, сақтағаны, не айналымға жібергені үшін қылмыстық жауапкершілік көзделген.
Іс-тәжірибеде жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу көп жағдайда ұйымдасқан нысанда кездеседі. Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, айналымға жіберу түріндегі жекеленген қылмыстық әрекеттерді жалғыз қылмыскерге жүзеге асыру қиындау. Ол үшін жалған құжатты жасайтын мамандарды, оны таратуды жүзеге асыратын тұлғаларды тартады. Ал, ұйымдасқан қылмыстармен күрес бүгінде мемлекеттегі өзекті мәселе екендігі баршаға аян.
Аталған қылмыспен күресудің қиындығы сол, ол тікелей ғылыми-техникалық жетістіктермен, қоғам әл-ауқатының жақсаруымен тығыз байланысты. Тәжірибеде жалған ақша мен бағалы қағазды жасауда жай стандартты баспа құралдарының жедел түрін қолдану анағұрлым тиімді: ол жоғары дәрежеде құжат көшірмесін даярлайды, сенімді және оңай қол жеткізуге болады, әрі жинақы.
Қай кезеңде болмасын жалған ақшалар мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберумен күрес, оның алдын алу шараларын ұйымдастыру өзекті мәселе болған. Бұл қылмыстардың түрлі мемлекеттерде өзіндік ғасырлық тарихы бар екені жұмбақ емес. Жалған ақшалар мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберуден қорғанудың түбегейлі әдістерін, жолдарын ешбір елде, ешбір заманда, ешкім де ойлап тапқан емес. Қылмыстылық - қоғам сияқты мәңгілік. Алайда, қылмыстардың алдын алудың тиімді жолын іздеу - адамзат парызы. Жалған ақшалар мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатуды арнайылап ауқымды зерттеген отандық еңбектер жоқ. тек Ағыбаева Л.А.-ның диссертациялық жұмысында бұл тақырыптың кейбір жақтары көрсетілген[6].
Дипломдық жұмысының басты мақсаты жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберумен күресу шараларын жүйелеу және жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату туралы қылмыстық норманы толық ашып қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың актуалдығы - аталған тақырыпта жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасағаны, сақтағаны, не айналымға жібергені үшін қылмыстық жауаптылықты белгілеу және оны дұрыс дәрежелеу мәселелеріне қатысты қылмыстық құқықтық және криминологиялық сипаттама берілген, оның Қазақстан Республикасында алғаш рет арнайы, кешенді түрде ғылыми тұрғыдан зерттелуі диссертацияның ғылыми жаңалығы болып табылады. Ғылыми зерттеу жұмысы Қазақстан Республикасындағы жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдайларға сәйкестендіріп жүргізіледі. Қылмыстылықпен күресте әлемдік ғылыми тәжірибедегі жетістіктер қамтылады.
Құқықтық мемлекетті құру және қоғамдық өмірде демократиялық бастамаларды жаңғырту жалпы адамзат құндылықтарын, соның ішінде адамның бостандығы, өмірі, денсаулығы, ар-намысы, ожданы, құқықтары мен мүдделерін мойындауды қажет етеді. Конституцияда Қазақстан Республикасы өзін демократиялы, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыратыны ерекше аталып көрсетіледі [2,36.]. Осыған орай, елдегі саяси жүйедегі реформалар өмірді барлық қырынан демократиялай отырып, жеке адам мүддесін ұжым, бүкіл қоғам мүддесімен ұштастыруға, сондай-ақ адамды қоғамдық дамудың орталығына қоя отырып, оның дұрыс өмір сүру және еңбек ете алу жағдайын қамтамасыз етуге, әлеуметтік әділеттілікті, саяси бостандықты орнатуға, адамның жан-жақты дамуына және рухани баюына мүмкіндіктер жасауға бағытталады. Алайда жаңа қоғам құру оңай шаруа емес. Бұл процесс кейбір келеңсіз құбылыстармен үштасып жатады. Соның бір көрсеткіші - елдегі соңғы жылдардағы әлеуметтік-саяси және экономикалық жағдайлардан құқықбұзушылықтардың көбеюі. Қылмыстардың тұрақты өсуі тенденциясының қалыптасуы қоғамдағы табиғи-саяси жағдайларға келеңсіз әсер етеді, адамдар арасындағы келіспеушілікті үлғайтып, халықтың болашағына деген сенімсіздігін арттырады.
Елімізде 1993 жылы ақша реформасын жүргізу барысында ұлт мақтанышы, тәуелсіз мемлекет рәмізі, мемлекет тәуелсіздігінің басты бір белгісі болатын өзінің алғаш ұлттық валютасы-теңгені шығарды. Қазақстан халқының басым көпшілігі нарық жағдайына жаңа үйреніп, оның заңдылықтарын енді игеріп жатуы жаңа қылмыстар түрлерінің пайда болуына әкеп соқты. Оның нақты бір көрінісі - жалған ақша мен бағалы қағаздарды қолдан жасау, сақтау, не оларды сату.
Аталған қылмыстың қауіптілігін барлық уақытта да көпшілік мойындап келген. "Хандықтардың, корольдіктердің, республиканың қүлауына негізінен төрт түрлі жағдай әсер етеді: ол шапқыншылық, өлімнің болуы, егін-ауыл шаруашылығындағы жұтшылық және монеталардың құнсыздануы. Алғашқы үш жағдай басқа түскенде тәуекелге бел бууға болады, олар - жорамал. Ал, монетаның құнсыздануын кейбіреулер республиканың құлауының негізі ретінде мойындамайды, себебі ол мемлекетті бірден, зор екпінмен емес, жайлап, жасырын түрде мемлекетті құртады және жояды" [3,99-10066.].
Жалған ақшаны жасау, сақтау, не айналымға жіберуден елдің экономикалық ақша айналымы заңы бұзылады, инфляцияға сара жол ашылады. Инфляция - ақша жүйесіндегі дағдарыстың көрсеткіші. Инфляция мынадай нысанда көрінуі мүмкін:
- тауар мен қызметке төленетін құнның өсуі, ал құнның біркелкі көтерілмеуі ақшаның құнсыздануына соқтырып, оны сатып алу қабілеті төмендейді;
- шетел валютасымен салыстырғанда ұлттық ақша бірлігінің курсын төмендетеді;
- ұлттық ақша бірлігіндегі алтынның құны көтеріледі.
Жалған ақша мен бағалы қағаздарды сату мақсатында жасау, сақтау, не сату тек экономикалық қызмет саласына ғана зиян келтіріп қоймай, жәбірленушінің меншік құқығына да белгілі дәрежеде әсер етеді. Жалған ақша мемлекеттің беделіне нұқсан келтіреді. Халықтың өз ұлттық ақша бірліктеріне деген құрметін, ал бағалы қағаз рыногында жалған бағалы қағаз эмитент беделін өз бәсекелестері арасында түсіріп, сенімсіздік тудырады. Осыны ескеріп, ҚР қылмыстық заңында ұлттық ақша бірліктері, бағалы қағаздармен қатар шетел валютасы мен бағалы қағаздарды жасағаны, сақтағаны, не айналымға жібергені үшін қылмыстық жауапкершілік көзделген.
Іс-тәжірибеде жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу көп жағдайда ұйымдасқан нысанда кездеседі. Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, айналымға жіберу түріндегі жекеленген қылмыстық әрекеттерді жалғыз қылмыскерге жүзеге асыру қиындау. Ол үшін жалған құжатты жасайтын мамандарды, оны таратуды жүзеге асыратын тұлғаларды тартады. Ал, ұйымдасқан қылмыстармен күрес бүгінде мемлекеттегі өзекті мәселе екендігі баршаға аян.
Аталған қылмыспен күресудің қиындығы сол, ол тікелей ғылыми-техникалық жетістіктермен, қоғам әл-ауқатының жақсаруымен тығыз байланысты. Тәжірибеде жалған ақша мен бағалы қағазды жасауда жай стандартты баспа құралдарының жедел түрін қолдану анағұрлым тиімді: ол жоғары дәрежеде құжат көшірмесін даярлайды, сенімді және оңай қол жеткізуге болады, әрі жинақы.
Қай кезеңде болмасын жалған ақшалар мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберумен күрес, оның алдын алу шараларын ұйымдастыру өзекті мәселе болған. Бұл қылмыстардың түрлі мемлекеттерде өзіндік ғасырлық тарихы бар екені жұмбақ емес. Жалған ақшалар мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберуден қорғанудың түбегейлі әдістерін, жолдарын ешбір елде, ешбір заманда, ешкім де ойлап тапқан емес. Қылмыстылық - қоғам сияқты мәңгілік. Алайда, қылмыстардың алдын алудың тиімді жолын іздеу - адамзат парызы. Жалған ақшалар мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатуды арнайылап ауқымды зерттеген отандық еңбектер жоқ. тек Ағыбаева Л.А.-ның диссертациялық жұмысында бұл тақырыптың кейбір жақтары көрсетілген[6].
Дипломдық жұмысының басты мақсаты жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберумен күресу шараларын жүйелеу және жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату туралы қылмыстық норманы толық ашып қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың актуалдығы - аталған тақырыпта жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасағаны, сақтағаны, не айналымға жібергені үшін қылмыстық жауаптылықты белгілеу және оны дұрыс дәрежелеу мәселелеріне қатысты қылмыстық құқықтық және криминологиялық сипаттама берілген, оның Қазақстан Республикасында алғаш рет арнайы, кешенді түрде ғылыми тұрғыдан зерттелуі диссертацияның ғылыми жаңалығы болып табылады. Ғылыми зерттеу жұмысы Қазақстан Республикасындағы жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдайларға сәйкестендіріп жүргізіледі. Қылмыстылықпен күресте әлемдік ғылыми тәжірибедегі жетістіктер қамтылады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1 Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. "Еліміздің жаңа ғасырдағы тұрақтылығы мен қауіпсіздігі" //Ана тілі.-1999.-15 желтоқсан.-№40.
2 ҚР Конституциясы,1995ж. 30 тамыз. - Алматы:Юрист,2002.-36б.
3 Фальшивые деньги (фальшивомонетничество) /Под ред. проф. В.Д. Ларичева. -М.: Экзамен, 2ОО2.-384с.
4 Юм Д. Опыты.- СПб.: Издательство Солдатенкова, 1986. -270с.
5 Солопанов И.В. Ответственность за фальшивомонетничество: Учебное пособие. -М.: Высшая школа МООП РСФСР, 1962.- 92с.
6 Ағыбаева Л.А. Уголовная ответственность за подлог документов: Автореф... канд. юрид. наук: 12.00.08. -Алматы, 2000.- ЗОс.
7 Мақыш С.Б. Ақша айналымы және несие: Оқу құралы. -Алматы,2002.-1686.
8 Бороздин П.Ю. Ценные бумаги и фондовый рынок: Уч.пособ. - М.: Институт экономики и права,1994.- 170с.
9 Лубягина Д.В. Гражданско-правовое регулирование вексельного обращения в РК. -Алматы; 2000.- 286с.
10 Крылов М. Ценные бумаги - вещь документ, или совокупность прав? //Рынок ценных бумаг. -М.,1997. -№5.-С29.
11 Комментарий к гражданскому кодексу РК (общ. и особ. ч.).- Алматы: Жеті Жарғы, 2000.- 608с.
12 Клюева В.Д. Экономика и бизнес- М.,1993.- 254с.
13 Мельников В.Д., Ильясов К.В. Финансы. -Берен, 1993.- 329с.
14 Булатова А.С. Экономика: Уч. пособ. - М.: Юрист, 1995.- 321с.
15 Национальная комиссия РК по ценным бумагам, Нац. банк РК, Мин.. финансов РК. "Правила присвоения национальным идентификационных номеров государсвенным ценным бумагам в РК": Постановление №828 от 15.05.2001г. //Сборник нормативно-правовых и нормативных актов по рынку ценных бумаг Казахстана. -Алматы: Издат. дом. Данекер, 2002.- Т5. - С.148-158.
16 Республика Казахстан Закон №464-1 от 2.08.1999г. "О государственном и гарантированном государством заимствовании и долге" //Сборник нормативно-правовых и нормативных актов по рынку ценных бумаг РК. - Алматы: Рынок ценных бумаг, 2001.- ТЗ. - С. 19-224.
17 Қазақстан Республикасының "ҚР Акционерлік қоғам туралы" заңы /Деньги и платежи: Сборник нормативных актов РК.-Алматы: ЮРИСТ,2000.-С. 16-40.
18 Нац. Комиссия РК по ценным бумагам. "О представлении информации при выпуске отдельных видов производных ценных бумаг": Пост. №56 от 12 января 2001г. ////Юрист-справочная правовая система. Юрист 3.0 Документ Закон РК.
19 Нац. Комиссия РК по ценным бумагам. Правила осуществления деятельности саморегулируемых организаций профессиональных участников рынка ценных бумаг РК: Пост. №131от 22 августа 1997г.. //Сборник нормативно-правовых и нормативных актов по рынку ценных бумаг РК. -Алматы: Рынок ценных бумаг, 2001.- Т4. - С137-141.
20. Правительства РК. Положение "О центральном депозиторий РК": Пост. №944 от 29июля 1996г. //Сборник нормативно-правовых и нормативных актов по рынку ценных бумаг Казахстана. -Алматы: Издат. дом Данекер, 2002.-Т5.-С.71-78.
21 Правительства РК. Положение "О кастодиальных деятелыюстях на рынке ценных бумаг РК": Пост. от 29 июля 1996г. //Сборник нормативно-правовых и нормативных актов по рынку ценных бумаг Казахстана.- Алматы: Издат. дом Данекер, 2002.- Т5.-С84-87.
22 Нац. Комиссия по ценным бумагам. Положение "О порядке регистрации выпуска и погащения облигации": Пост. №196 от 20 декабря 1996г. //Сборник нормативно-правовых и нормативных актов по рынку ценных бумаг Казахстана.- Алматы: Издат. дом. Данекер, 2002.- Т5.-С.357-369.
23 Нац. банк РК. Правила пременения чеков на территории РК. Правила проведения операции с документными аккредитивам банками РК //Деньги и платежи: Сборник нормативных актов РК.-Алматы: ЮРИСТ,2000.-С. 86-96.
24 Бу Свенсон. Экономическая преступность /Перевод со швед. Решетова Ю.А.; под ред. Могушева. - М., 1987.- 156с.
25 Тленчиева Г.Д. Проблемы борьбы с экономической преступностью в Казахстане. -Алматы: Жеті жарғы, 1996.- 187с.
26 Дементьева Я.Я. Проблемы борьбы с экономической преступностью в зарубежных странах: Дис... канд. юрид. наук:12.00.08.-М.,1996.- 222с.
27 Каиржанова С. Е. Проблемы предупреждения незаконного получения и нецелевого использования кредита: Автореф... дис. канд. юрид. наук. 12.00.08. - Алматы: Высш. школа МВД РКД998.- 28с.
28 Сербина И.А. Криминологический анализ и предупреждение преступлений, совершаемых в сфере банковской деятельности: Дис... канд. юрид. наук: 12.00.08. - М.: Юрид. инст.,1997. - 237с.
29 Статистический отчет о зарегистрированных преступлениях и результатах деятельности органов уголовного преследования //Бюллетень ЦПС и Ген. Прокуратуры РК. Отчет за 1997-2003гг.
30 Аванесов Г.А. Теория и методология криминального прогнозирования. -М.,1972.-334с;
31 Стручков Н.А. Изучения обстоятельств, обуславливающих преступность в СССР //Советское государство и право. -1971. -№12. С.98-106.
32 В.Н. Кудряцев , В.Е. Эминов. Криминология. -М.,1995.- 205с.
33 Криминология: Учебное пособие. Под ред. д.ю.н., проф. А.И. Долговой.- М.: Норма,1997.- 784с.
34 Кузнецова Н.Ф., Кудрявцев В.Н.. Проблемы криминологической детерминации. -М.: Изд. Моск. Гос. университет, 1984.-204с.
35 Е.И.Каиржанов (общ. ч.). Криминология: Учеб. пос. Алматы,1995.-202с.
36 Ведерников Н.Т. Изучения личности при расследовании: Автореф... дис. канд. юрид. наук: 12.00.08.- М., 1965.- 28с.
37 Волженкин Б.В. Общественная опастность личности и роль изучения уголовной ответственности и наказания: Автореф... дис. канд. юрид. наук: 12.00.08.-Л., 1964.-26с.
38 Андрей Колобаев. Расстреляли за рубль / "Экспресс газета".-2002.-№ 48(307). -С.8-9
39 Польской Г. Рыцари фалыпивых банкнот.- М.:Юрид. лит.,1982.- 176с.
40 Ковалев М.И. Советская криминология-правоведение или социология // Правоведение. -1970. .-№9. - С.12.
41 Лекарь А.Г. Профилактика преступления.- М.: Юрид. лит.,1972.-102с.
42 Аванесов В.А. Криминология и социологическая профилактика. -М.,1980.-444с.
43 Составлено В.В. Ховрашовой. Как же не стать жертвой преступления мошенничества и обмана. СПб.: Изд. Генарт, 1995.- 288с.
44 РФ Үкіметі. "РФ полиграфиялық қызметтерді реттеу" туралы қаулы: №960. 1993. 22.09. /Сборник актов Президента и Правительства РФ. 1993ж. .-№4-С3754.
45 Валиев С.Х., Эльтазарова Б.Т. Защита ценных бумаг. -М.: Черо, 1997.-147с.
47 ҚР Ұлттық банкінің басқармасы. "ҚР Ұлттық банк бөлімшелерінің эмиссиялық операцияларды жасау және нақты ақшалар мен құндылықтарды сақтау тәртібі" жөніндегі ереже: Қаулы №281. 1997ж. 25.07. //Юрист-справочная правовая система. Юрист 3.0 Документ Закон РК.
48 ҚР Ұлттық банкінің басқармасы. "Кассалық операцияларды жасау және нақты ақшалар мен құндылықтарды сақтауды екінші дәрежедегі банктер және банктік операциялардың жекеленген түрлерін арнайы ұйымдардың жүзеге асыру тәртібі" жөніндегі ереже: Қаулы № 58. 3.03.200ІЖ. //Юрист-справочная правовая система. Юрист 3.0 Документ Закон РК.
49 Закон РК. О государственном регулирований и надзоре финансового рынка и финансовых организаций: Пост. №474-11 от 4 июля 2003г. //Юрист-справочная правовая система. Юрист 3.0 Документ Закон РК.
50 Қазақстан Республикасы. З.к.б. жарлық. "Ішкі істер органы туралы" //Юрист-справочная правовая система. Юрист 3.0 Документ Закон РК.
51 Казаков-Турбовский Е.И. Криминалистические методы расследования и предупреждения преступлении, посягающих на советскую кредитную и денежную систему: Автореф... дис. канд. юрид. наук: 12.00.09. - Харьков, 1967.-25с.
52 Косторова С.А. Криминалистические исследования документов выполненных средствами оперативных полиграфии: Дис... канд. юрид. наук:. 12.00.09. - М:Академия управления МВД. - 1997.- 194с.
53 Тоқсанбаев А.Б. Особенности правового статуса Интерпола как межправительственной организаций //Материалы Международной научной-практической конференции, посвященной 5-летию стратегии "Казахстан -2030". Проблемы совершенствования системы воздействия на преступность в современных условиях. 16-17 мая 2002. -Караганда: Болашақ - Баспа, 2002.-236с.
54 МВД РК. Инструкция о порядке исполнение и направление правоохранительными органами РК запросов и поручений по линий Интерпола //Сост. Карикболов Б.С. Интерпол: Нормативные акты..- Алматы: ТОО Аян, 1998.- 56с.
55 Никифоров В.С. 06 объекте преступления по советскому уголовному праву. //Сов. гос. и право.- 1956.- №6. -С.60-70.
56 Трайнин А. И. Общее учение о составе преступления. -М.: Госюриздат, 1957.- ЗбЗс.
57 Кригер Г.А. Квалификация хищений социалистического имущества. -М.,1971.-285с.
58 Каиржанов Е.И. Проблемы борьбы с уклонением от уплаты налогов.-Алматы,2001.- 165с.
59 Таганцев Н.С. Лекции по русскому уголовному праву. Часть общая. М.:Спб, 1888.-Вып.2.-1085с.
60 Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификаций преступлении. -М.:Юрид. лит., 1972.- 352с.
61 Куринов Б.А. Научные основы квалификаций преступлений. -М.,84.-342с.
62 Пионтковский А.А.. Меньшагин В.Р.. Курс советского уголовного права (Особ. ч.). -М.,1955.- Т.1. - 800с.
63 Н.Д. Дурманов. Сов. угол.право (особ. ч.). -М.: Госюриздат, 1958.-73с.
64 Б.С. Утевского. Сов. угол. право (особ. ч.): Учебное пособие.-М.Д951.-455с.
65 Под ред. член корр РАЕН Дробозиной Л.А. Финансы, денежное обращение и кредит: Учебник. - М., 1997.- 224с.
66 Финансы и кредит. -М.: Госфиниздат,1956.- 435с.
67 Каиржанов Е.И. Уголовное право РК (общая часть): Учеб.пособ.-Алматы, 2003.- 254с.
68 Пионтковский А.А., Меныиагин В.Р. Курс советского уголовного права (Особ. ч.). -М.,1955.- Т.1. -800с.
69 Коржанский Н.А. Объект и предмет уголовно-правовой охраны. -М.: Акад. МВД СССР, 1980.- 248с.
70 Нац. Банк РК Правила организаций статистической отчетности в банках РК: Постановление №342 от 15 ноября 1999г. //Юрист-справочная правовая система. Юрист 3.0 Документ Закон РК.
71 Межд. Конвенция по борьбе с подделкой денежных знаков. 1929г. 20 апреля. //Сборник действующих договоров, соглашений и конвенций заключенных СССР с иностранными государствами. -М.,1993. -Вып 7.-С.456.
72 Гаухман Л.Д., Максимов С.В. Преступления в сфере экономической деятельности. -М.,1998. -278с.
73 Бюллетень Верховного Суда РСФСР. -1962г.-№2.-С.1О.
1 Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. "Еліміздің жаңа ғасырдағы тұрақтылығы мен қауіпсіздігі" //Ана тілі.-1999.-15 желтоқсан.-№40.
2 ҚР Конституциясы,1995ж. 30 тамыз. - Алматы:Юрист,2002.-36б.
3 Фальшивые деньги (фальшивомонетничество) /Под ред. проф. В.Д. Ларичева. -М.: Экзамен, 2ОО2.-384с.
4 Юм Д. Опыты.- СПб.: Издательство Солдатенкова, 1986. -270с.
5 Солопанов И.В. Ответственность за фальшивомонетничество: Учебное пособие. -М.: Высшая школа МООП РСФСР, 1962.- 92с.
6 Ағыбаева Л.А. Уголовная ответственность за подлог документов: Автореф... канд. юрид. наук: 12.00.08. -Алматы, 2000.- ЗОс.
7 Мақыш С.Б. Ақша айналымы және несие: Оқу құралы. -Алматы,2002.-1686.
8 Бороздин П.Ю. Ценные бумаги и фондовый рынок: Уч.пособ. - М.: Институт экономики и права,1994.- 170с.
9 Лубягина Д.В. Гражданско-правовое регулирование вексельного обращения в РК. -Алматы; 2000.- 286с.
10 Крылов М. Ценные бумаги - вещь документ, или совокупность прав? //Рынок ценных бумаг. -М.,1997. -№5.-С29.
11 Комментарий к гражданскому кодексу РК (общ. и особ. ч.).- Алматы: Жеті Жарғы, 2000.- 608с.
12 Клюева В.Д. Экономика и бизнес- М.,1993.- 254с.
13 Мельников В.Д., Ильясов К.В. Финансы. -Берен, 1993.- 329с.
14 Булатова А.С. Экономика: Уч. пособ. - М.: Юрист, 1995.- 321с.
15 Национальная комиссия РК по ценным бумагам, Нац. банк РК, Мин.. финансов РК. "Правила присвоения национальным идентификационных номеров государсвенным ценным бумагам в РК": Постановление №828 от 15.05.2001г. //Сборник нормативно-правовых и нормативных актов по рынку ценных бумаг Казахстана. -Алматы: Издат. дом. Данекер, 2002.- Т5. - С.148-158.
16 Республика Казахстан Закон №464-1 от 2.08.1999г. "О государственном и гарантированном государством заимствовании и долге" //Сборник нормативно-правовых и нормативных актов по рынку ценных бумаг РК. - Алматы: Рынок ценных бумаг, 2001.- ТЗ. - С. 19-224.
17 Қазақстан Республикасының "ҚР Акционерлік қоғам туралы" заңы /Деньги и платежи: Сборник нормативных актов РК.-Алматы: ЮРИСТ,2000.-С. 16-40.
18 Нац. Комиссия РК по ценным бумагам. "О представлении информации при выпуске отдельных видов производных ценных бумаг": Пост. №56 от 12 января 2001г. ////Юрист-справочная правовая система. Юрист 3.0 Документ Закон РК.
19 Нац. Комиссия РК по ценным бумагам. Правила осуществления деятельности саморегулируемых организаций профессиональных участников рынка ценных бумаг РК: Пост. №131от 22 августа 1997г.. //Сборник нормативно-правовых и нормативных актов по рынку ценных бумаг РК. -Алматы: Рынок ценных бумаг, 2001.- Т4. - С137-141.
20. Правительства РК. Положение "О центральном депозиторий РК": Пост. №944 от 29июля 1996г. //Сборник нормативно-правовых и нормативных актов по рынку ценных бумаг Казахстана. -Алматы: Издат. дом Данекер, 2002.-Т5.-С.71-78.
21 Правительства РК. Положение "О кастодиальных деятелыюстях на рынке ценных бумаг РК": Пост. от 29 июля 1996г. //Сборник нормативно-правовых и нормативных актов по рынку ценных бумаг Казахстана.- Алматы: Издат. дом Данекер, 2002.- Т5.-С84-87.
22 Нац. Комиссия по ценным бумагам. Положение "О порядке регистрации выпуска и погащения облигации": Пост. №196 от 20 декабря 1996г. //Сборник нормативно-правовых и нормативных актов по рынку ценных бумаг Казахстана.- Алматы: Издат. дом. Данекер, 2002.- Т5.-С.357-369.
23 Нац. банк РК. Правила пременения чеков на территории РК. Правила проведения операции с документными аккредитивам банками РК //Деньги и платежи: Сборник нормативных актов РК.-Алматы: ЮРИСТ,2000.-С. 86-96.
24 Бу Свенсон. Экономическая преступность /Перевод со швед. Решетова Ю.А.; под ред. Могушева. - М., 1987.- 156с.
25 Тленчиева Г.Д. Проблемы борьбы с экономической преступностью в Казахстане. -Алматы: Жеті жарғы, 1996.- 187с.
26 Дементьева Я.Я. Проблемы борьбы с экономической преступностью в зарубежных странах: Дис... канд. юрид. наук:12.00.08.-М.,1996.- 222с.
27 Каиржанова С. Е. Проблемы предупреждения незаконного получения и нецелевого использования кредита: Автореф... дис. канд. юрид. наук. 12.00.08. - Алматы: Высш. школа МВД РКД998.- 28с.
28 Сербина И.А. Криминологический анализ и предупреждение преступлений, совершаемых в сфере банковской деятельности: Дис... канд. юрид. наук: 12.00.08. - М.: Юрид. инст.,1997. - 237с.
29 Статистический отчет о зарегистрированных преступлениях и результатах деятельности органов уголовного преследования //Бюллетень ЦПС и Ген. Прокуратуры РК. Отчет за 1997-2003гг.
30 Аванесов Г.А. Теория и методология криминального прогнозирования. -М.,1972.-334с;
31 Стручков Н.А. Изучения обстоятельств, обуславливающих преступность в СССР //Советское государство и право. -1971. -№12. С.98-106.
32 В.Н. Кудряцев , В.Е. Эминов. Криминология. -М.,1995.- 205с.
33 Криминология: Учебное пособие. Под ред. д.ю.н., проф. А.И. Долговой.- М.: Норма,1997.- 784с.
34 Кузнецова Н.Ф., Кудрявцев В.Н.. Проблемы криминологической детерминации. -М.: Изд. Моск. Гос. университет, 1984.-204с.
35 Е.И.Каиржанов (общ. ч.). Криминология: Учеб. пос. Алматы,1995.-202с.
36 Ведерников Н.Т. Изучения личности при расследовании: Автореф... дис. канд. юрид. наук: 12.00.08.- М., 1965.- 28с.
37 Волженкин Б.В. Общественная опастность личности и роль изучения уголовной ответственности и наказания: Автореф... дис. канд. юрид. наук: 12.00.08.-Л., 1964.-26с.
38 Андрей Колобаев. Расстреляли за рубль / "Экспресс газета".-2002.-№ 48(307). -С.8-9
39 Польской Г. Рыцари фалыпивых банкнот.- М.:Юрид. лит.,1982.- 176с.
40 Ковалев М.И. Советская криминология-правоведение или социология // Правоведение. -1970. .-№9. - С.12.
41 Лекарь А.Г. Профилактика преступления.- М.: Юрид. лит.,1972.-102с.
42 Аванесов В.А. Криминология и социологическая профилактика. -М.,1980.-444с.
43 Составлено В.В. Ховрашовой. Как же не стать жертвой преступления мошенничества и обмана. СПб.: Изд. Генарт, 1995.- 288с.
44 РФ Үкіметі. "РФ полиграфиялық қызметтерді реттеу" туралы қаулы: №960. 1993. 22.09. /Сборник актов Президента и Правительства РФ. 1993ж. .-№4-С3754.
45 Валиев С.Х., Эльтазарова Б.Т. Защита ценных бумаг. -М.: Черо, 1997.-147с.
47 ҚР Ұлттық банкінің басқармасы. "ҚР Ұлттық банк бөлімшелерінің эмиссиялық операцияларды жасау және нақты ақшалар мен құндылықтарды сақтау тәртібі" жөніндегі ереже: Қаулы №281. 1997ж. 25.07. //Юрист-справочная правовая система. Юрист 3.0 Документ Закон РК.
48 ҚР Ұлттық банкінің басқармасы. "Кассалық операцияларды жасау және нақты ақшалар мен құндылықтарды сақтауды екінші дәрежедегі банктер және банктік операциялардың жекеленген түрлерін арнайы ұйымдардың жүзеге асыру тәртібі" жөніндегі ереже: Қаулы № 58. 3.03.200ІЖ. //Юрист-справочная правовая система. Юрист 3.0 Документ Закон РК.
49 Закон РК. О государственном регулирований и надзоре финансового рынка и финансовых организаций: Пост. №474-11 от 4 июля 2003г. //Юрист-справочная правовая система. Юрист 3.0 Документ Закон РК.
50 Қазақстан Республикасы. З.к.б. жарлық. "Ішкі істер органы туралы" //Юрист-справочная правовая система. Юрист 3.0 Документ Закон РК.
51 Казаков-Турбовский Е.И. Криминалистические методы расследования и предупреждения преступлении, посягающих на советскую кредитную и денежную систему: Автореф... дис. канд. юрид. наук: 12.00.09. - Харьков, 1967.-25с.
52 Косторова С.А. Криминалистические исследования документов выполненных средствами оперативных полиграфии: Дис... канд. юрид. наук:. 12.00.09. - М:Академия управления МВД. - 1997.- 194с.
53 Тоқсанбаев А.Б. Особенности правового статуса Интерпола как межправительственной организаций //Материалы Международной научной-практической конференции, посвященной 5-летию стратегии "Казахстан -2030". Проблемы совершенствования системы воздействия на преступность в современных условиях. 16-17 мая 2002. -Караганда: Болашақ - Баспа, 2002.-236с.
54 МВД РК. Инструкция о порядке исполнение и направление правоохранительными органами РК запросов и поручений по линий Интерпола //Сост. Карикболов Б.С. Интерпол: Нормативные акты..- Алматы: ТОО Аян, 1998.- 56с.
55 Никифоров В.С. 06 объекте преступления по советскому уголовному праву. //Сов. гос. и право.- 1956.- №6. -С.60-70.
56 Трайнин А. И. Общее учение о составе преступления. -М.: Госюриздат, 1957.- ЗбЗс.
57 Кригер Г.А. Квалификация хищений социалистического имущества. -М.,1971.-285с.
58 Каиржанов Е.И. Проблемы борьбы с уклонением от уплаты налогов.-Алматы,2001.- 165с.
59 Таганцев Н.С. Лекции по русскому уголовному праву. Часть общая. М.:Спб, 1888.-Вып.2.-1085с.
60 Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификаций преступлении. -М.:Юрид. лит., 1972.- 352с.
61 Куринов Б.А. Научные основы квалификаций преступлений. -М.,84.-342с.
62 Пионтковский А.А.. Меньшагин В.Р.. Курс советского уголовного права (Особ. ч.). -М.,1955.- Т.1. - 800с.
63 Н.Д. Дурманов. Сов. угол.право (особ. ч.). -М.: Госюриздат, 1958.-73с.
64 Б.С. Утевского. Сов. угол. право (особ. ч.): Учебное пособие.-М.Д951.-455с.
65 Под ред. член корр РАЕН Дробозиной Л.А. Финансы, денежное обращение и кредит: Учебник. - М., 1997.- 224с.
66 Финансы и кредит. -М.: Госфиниздат,1956.- 435с.
67 Каиржанов Е.И. Уголовное право РК (общая часть): Учеб.пособ.-Алматы, 2003.- 254с.
68 Пионтковский А.А., Меныиагин В.Р. Курс советского уголовного права (Особ. ч.). -М.,1955.- Т.1. -800с.
69 Коржанский Н.А. Объект и предмет уголовно-правовой охраны. -М.: Акад. МВД СССР, 1980.- 248с.
70 Нац. Банк РК Правила организаций статистической отчетности в банках РК: Постановление №342 от 15 ноября 1999г. //Юрист-справочная правовая система. Юрист 3.0 Документ Закон РК.
71 Межд. Конвенция по борьбе с подделкой денежных знаков. 1929г. 20 апреля. //Сборник действующих договоров, соглашений и конвенций заключенных СССР с иностранными государствами. -М.,1993. -Вып 7.-С.456.
72 Гаухман Л.Д., Максимов С.В. Преступления в сфере экономической деятельности. -М.,1998. -278с.
73 Бюллетень Верховного Суда РСФСР. -1962г.-№2.-С.1О.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 83 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I ТАРАУ. Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатуға
криминологиялық сипаттама.
1.1 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатудың динамикасы,
жалпы жағдайы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатудың
себептері мен қылмыстарға жол беретін
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 12
1.3 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасаушы, сақтаушы, не сатушы
қылмыскердің
тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .18
II ТАРАУ. Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатудың алдын
алу шаралары
2.1 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату жөніндегі
қылмыстардың алдын алудың түсінігі және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі, оның құрылымдары, Қазақстан
Республикасы қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және бақылау
Агенттігі - қылмыстардың алдын алу субъектісі ретінде ... ... ... .. 35
2.3 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасағаны, сақтағаны,
не сатқаны үшін қылмыстық
жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..76
КІРІСПЕ
Құқықтық мемлекетті құру және қоғамдық өмірде демократиялық
бастамаларды жаңғырту жалпы адамзат құндылықтарын, соның ішінде адамның
бостандығы, өмірі, денсаулығы, ар-намысы, ожданы, құқықтары мен мүдделерін
мойындауды қажет етеді. Конституцияда Қазақстан Республикасы өзін
демократиялы, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтыратыны ерекше аталып көрсетіледі [2,36.]. Осыған орай, елдегі саяси
жүйедегі реформалар өмірді барлық қырынан демократиялай отырып, жеке адам
мүддесін ұжым, бүкіл қоғам мүддесімен ұштастыруға, сондай-ақ адамды
қоғамдық дамудың орталығына қоя отырып, оның дұрыс өмір сүру және еңбек ете
алу жағдайын қамтамасыз етуге, әлеуметтік әділеттілікті, саяси бостандықты
орнатуға, адамның жан-жақты дамуына және рухани баюына мүмкіндіктер жасауға
бағытталады. Алайда жаңа қоғам құру оңай шаруа емес. Бұл процесс кейбір
келеңсіз құбылыстармен үштасып жатады. Соның бір көрсеткіші - елдегі соңғы
жылдардағы әлеуметтік-саяси және экономикалық жағдайлардан
құқықбұзушылықтардың көбеюі. Қылмыстардың тұрақты өсуі тенденциясының
қалыптасуы қоғамдағы табиғи-саяси жағдайларға келеңсіз әсер етеді, адамдар
арасындағы келіспеушілікті үлғайтып, халықтың болашағына деген
сенімсіздігін арттырады.
Елімізде 1993 жылы ақша реформасын жүргізу барысында ұлт мақтанышы,
тәуелсіз мемлекет рәмізі, мемлекет тәуелсіздігінің басты бір белгісі
болатын өзінің алғаш ұлттық валютасы-теңгені шығарды. Қазақстан халқының
басым көпшілігі нарық жағдайына жаңа үйреніп, оның заңдылықтарын енді
игеріп жатуы жаңа қылмыстар түрлерінің пайда болуына әкеп соқты. Оның нақты
бір көрінісі - жалған ақша мен бағалы қағаздарды қолдан жасау, сақтау, не
оларды сату.
Аталған қылмыстың қауіптілігін барлық уақытта да көпшілік мойындап
келген. "Хандықтардың, корольдіктердің, республиканың қүлауына негізінен
төрт түрлі жағдай әсер етеді: ол шапқыншылық, өлімнің болуы, егін-ауыл
шаруашылығындағы жұтшылық және монеталардың құнсыздануы. Алғашқы үш жағдай
басқа түскенде тәуекелге бел бууға болады, олар - жорамал. Ал, монетаның
құнсыздануын кейбіреулер республиканың құлауының негізі ретінде
мойындамайды, себебі ол мемлекетті бірден, зор екпінмен емес, жайлап,
жасырын түрде мемлекетті құртады және жояды" [3,99-10066.].
Жалған ақшаны жасау, сақтау, не айналымға жіберуден елдің экономикалық
ақша айналымы заңы бұзылады, инфляцияға сара жол ашылады. Инфляция - ақша
жүйесіндегі дағдарыстың көрсеткіші. Инфляция мынадай нысанда көрінуі
мүмкін:
- тауар мен қызметке төленетін құнның өсуі, ал құнның біркелкі
көтерілмеуі ақшаның құнсыздануына соқтырып, оны сатып алу қабілеті
төмендейді;
- шетел валютасымен салыстырғанда ұлттық ақша бірлігінің курсын
төмендетеді;
- ұлттық ақша бірлігіндегі алтынның құны көтеріледі.
Жалған ақша мен бағалы қағаздарды сату мақсатында жасау, сақтау, не
сату тек экономикалық қызмет саласына ғана зиян келтіріп қоймай,
жәбірленушінің меншік құқығына да белгілі дәрежеде әсер етеді. Жалған ақша
мемлекеттің беделіне нұқсан келтіреді. Халықтың өз ұлттық ақша бірліктеріне
деген құрметін, ал бағалы қағаз рыногында жалған бағалы қағаз эмитент
беделін өз бәсекелестері арасында түсіріп, сенімсіздік тудырады. Осыны
ескеріп, ҚР қылмыстық заңында ұлттық ақша бірліктері, бағалы қағаздармен
қатар шетел валютасы мен бағалы қағаздарды жасағаны, сақтағаны, не
айналымға жібергені үшін қылмыстық жауапкершілік көзделген.
Іс-тәжірибеде жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау,
сақтау, не айналымға жіберу көп жағдайда ұйымдасқан нысанда кездеседі.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, айналымға
жіберу түріндегі жекеленген қылмыстық әрекеттерді жалғыз қылмыскерге жүзеге
асыру қиындау. Ол үшін жалған құжатты жасайтын мамандарды, оны таратуды
жүзеге асыратын тұлғаларды тартады. Ал, ұйымдасқан қылмыстармен күрес
бүгінде мемлекеттегі өзекті мәселе екендігі баршаға аян.
Аталған қылмыспен күресудің қиындығы сол, ол тікелей ғылыми-техникалық
жетістіктермен, қоғам әл-ауқатының жақсаруымен тығыз байланысты. Тәжірибеде
жалған ақша мен бағалы қағазды жасауда жай стандартты баспа құралдарының
жедел түрін қолдану анағұрлым тиімді: ол жоғары дәрежеде құжат көшірмесін
даярлайды, сенімді және оңай қол жеткізуге болады, әрі жинақы.
Қай кезеңде болмасын жалған ақшалар мен бағалы қағаздарды жасау,
сақтау, не айналымға жіберумен күрес, оның алдын алу шараларын ұйымдастыру
өзекті мәселе болған. Бұл қылмыстардың түрлі мемлекеттерде өзіндік ғасырлық
тарихы бар екені жұмбақ емес. Жалған ақшалар мен бағалы қағаздарды жасау,
сақтау, не айналымға жіберуден қорғанудың түбегейлі әдістерін, жолдарын
ешбір елде, ешбір заманда, ешкім де ойлап тапқан емес. Қылмыстылық - қоғам
сияқты мәңгілік. Алайда, қылмыстардың алдын алудың тиімді жолын іздеу -
адамзат парызы. Жалған ақшалар мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не
сатуды арнайылап ауқымды зерттеген отандық еңбектер жоқ. тек Ағыбаева Л.А.-
ның диссертациялық жұмысында бұл тақырыптың кейбір жақтары көрсетілген[6].
Дипломдық жұмысының басты мақсаты жалған ақша бірліктері мен бағалы
қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберумен күресу шараларын жүйелеу
және жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату туралы
қылмыстық норманы толық ашып қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың актуалдығы - аталған тақырыпта жалған ақша
бірліктері мен бағалы қағаздарды жасағаны, сақтағаны, не айналымға
жібергені үшін қылмыстық жауаптылықты белгілеу және оны дұрыс дәрежелеу
мәселелеріне қатысты қылмыстық құқықтық және криминологиялық сипаттама
берілген, оның Қазақстан Республикасында алғаш рет арнайы, кешенді түрде
ғылыми тұрғыдан зерттелуі диссертацияның ғылыми жаңалығы болып табылады.
Ғылыми зерттеу жұмысы Қазақстан Республикасындағы жаңа әлеуметтік-
экономикалық жағдайларға сәйкестендіріп жүргізіледі. Қылмыстылықпен күресте
әлемдік ғылыми тәжірибедегі жетістіктер қамтылады.
I ТАРАУ. ЖАЛҒАН АҚША МЕН БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫ ЖАСАУ, САҚТАУ, НЕ САТУҒА
КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМА
1.1 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатудың
динамикасы, жалпы жағдайы мен құрылымы
Қылмыстылық мәселесінің тарихы адамзат цивилизациясынан бастау алады.
Қылмыстылық ұғымы кең. Оны статистикалық және әлеуметтік тұрғыдан да
қарауға болады. Қылмыстылық - объективті, адамзат қоғамымен, оның
заңдарымен байланысты әлеуметтік, сондай-ақ тарихи өзгермелі құбылыс.
Қылмыстылықты әлеуметтік құбылыс ретінде қарасақ, ол әлеуметтік
қайшылықтардың нәтижесінде пайда болады. Неміс криминологы Арманд Мерген
(1961ж.): "Қылмыс - ертеден келе жатқан және қоғаммен бірге өмір сүретін
әлеуметтік құбылыс", дейді.
Қылмыстық заң актісімен реттелетін қылмыстар қылмыстылықты құрайтын
болғандықтан, ол - қылмыстық құқықтық құбылыс болып табылады. Қылмыстылық
қоғамға қауіпті және мемелекет заңдарына қайшы әрекеттер мен
әрекетсіздіктердің жиынтығы тұрғысынан қаралады. Қылмыстылық басқа
әлеуметтік құбылыстардан құқықтық сипатымен ерекшеленеді, оның бұл
қылмыстық құқықтық сипаты басқа құқықбұзушылықтардан да айырып тұрады.
Қылмыстылық дегеніміз белгілі уақыт аралығында мемлекеттегі қылмыстардың
жиынтығы түріндегі тарихи өзгермелі, объективті және әлеуметтік құбылыс
болып табылады.
Криминологияда экономикалық қылмыстар деген ұғым кездеседі.
Экономикалық қылмыс жаңа ұғым емес, бұрынан бар, халықаралық ұғым. Ұлт
қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін халықаралық деңгейде экономика саласында
мемлекеттің белсенді ынтымақтастығына, атап айтқанда экономикалық прогреске
жәрдемдесу керек. Сайып келгенде, бұл өндірісті, технологияларды дамытуды,
халықаралық сауда көлемін ұлғайтуды, халықаралық жобаларды әзірлеп, оларды
жүзеге асыруды, бірлескен экономикалық және қаржылық институттар құруды,
сондай-ақ экономика саласындағы құқықбұзушылықтардың, экономикалық
қылмыстардың алдын алуды қажет етеді.
Бу Свенсон экономикалық қылмысты экономикалық қылмыстар ұзаққа
созылатын, жүйелі, пайдакүнемдік ниетпен жасалынатын, шаруашылық қызмет
саласында жиі кездесетін, жазаланатын әрекет, деп есептейді [24,3-766.].
Алайда, қылмыстың созылмалығы қасиеті барлық экономикалық қылмыстарға тән
емес.
Ал, Тіленчиева Г.Д. экономикалық қылмыстарға төмендегі белгілерді
жатқызады [25,356.]:
- олардың экономикалық-шаруашылық механизмдермен байланысты;
- қылмыспен қолсұғылатын экономикалық қатынас жүйесіндегі тұлғалар ғана
қылмыстың субъектілері бола алады.
Аталған белгілер шынында да экономикалық қылмыстарды толық сипаттай
алады. Тек экономикалық қылмыстардың бәрі де жүйелі түрде жасалына
бермейді, сондай-ақ қылмыскердің тек сол экономикалық жүйедегі тұлғаның
бірі болуы шарт емес.
Экономикалық қылмыстар заңды шаруашылық жүргізу қызметін бұзады.
Қылмыскер өзіне материалдық игіліктерді алу үшін шарауашылық механизмдерді
саналы түрде пайдаланады. Мұнда шаруашылық механизмнің звенолары бір-
бірімен тығыз байланыста. Қылмыспен бір звеноның зақымдануы қалған
шаруашылық механизмдеріне эрозия алып келеді. Экономикалық қылмыстардың
кейбірі пайдакүнемдіктен басқа ниетпен де жасалынады.
Дженаро Д.Д. мен Бетерс Э.: "Экономикалық қылмыстар - байлық жинаудың
әділ процесі, ол заңмен қорғалынатын нарықтың ойын ережесін бұзады",-дейді
[25,116.]. Шаруашылық қылмыс экономикалық қылмыстардың бір түрі ретінде,
-дейді Вороженин В., - материалдық игіліктерді өндіру, айырбастау, тарату,
пайдалануға байланысты қоғамдық қатынастарға қол сұғады. Шаруашылық
қылмыстың топтық объектісі рыногтық экономиканың дамуына негізделген,
қоғамдағы шарашылық қызмет саласында қалыптасқан, мемлекетпен қорғалынатын
қоғамдық қатынастар жүйесі болып табылады.
Ал, Дементьева Е.Е. диссертациялық жұмысында экономикалық қылмыстарға
тән белгілерге төмендегілерді жатқызады [26,256.]:
- материалдық игіліктерді тарату үшін (пайдакүнемдік) жасалынуы;
- жәбірленушілердің ұжымдылығы және белгісіз болуы;
- ұзақ, жүйелі;
- мемлекеттің, кәсіпкердің және жеке азаматтардың мүдделеріне
шығындардың келуі.
Автор өз еңбегінде жәбірленуші мәселесін көтереді, шығын келген
тұлғаларды анықтауға тырысады. Материалдық игілікке шығын келсе, әдетте
қылмыстық әрекет тұлғаның меншік құқығына да нұқсан келтіреді, деп
есептейді. Экономикалық қылмыстарда қылмыстық әрекетпен экономикалық
қызметке қарсы бағытталған қолсұғушылық меншік құқығынан қауіптірек болады
да, қылмыстың объектісі ретінде танылады. Экономикалық қылмыстар
мамандандырылған қызмет барысында жасалынады, деген автордың пікірімен
келісуге болады, бірақ та барлық уақытта емес. Тұрмыстық мәмілелерді
жасауда мамандандырылған қызметтің болуы міндетті емес.
Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату көне заманда,
ақша пайда болғаннан-ақ қоғамда кездесіп отырған. Жалған ақша мен бағалы
қағаздарды жасағаны, сатқаны үшін жауапкершілік туралы заңнамалардың даму
тарихы ерекше жағдайлардан өтті. Ресейдің алғашқы қылмыстық кодексі (1922)
бұл қылмыстық әрекетті құжаттарды бұрмалаудың түрі ретінде қоғамдық
тәртіпке қарсы қауіпті қылмыс деп қарастырды. Жалған ақша мен бағалы
қағаздарды жасау, сатуға мемлекеттік қылмыстық сипат беріп, ОАК мемлекеттік
қылмыстар туралы (1927) жалпы одақтық ереже қабылданды. Қылмыстық нормада
пайдакүнемдікпен жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасағаны, сатқаны үшін
жауапкершілік көзделді. 1959ж. Қазақ Советтік Республикасы қылмыстық
кодексінде жалған ақша мен бағалы қағазды жасау, сақтау шаруашылық
қылмыстар қатарында қаралды. Бүгінде жалған ақша бірліктері мен бағалы
қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу - ақша-несие саласында
кездесетін қылмыс. Ақша-несие жүйесі мемлекеттің негізгі элементі
болғандықтан, бұл мемлекеттің экономикалық қызметтері ұғымын қамтиды.
Экономикада ақша-несие жүйесі ерекше орын алады, бұл ұғымдарды бөлек қарау
мүмкін емес. Елдің рыногтық өтпелі экономикалық жағдайында, кәсіпкерлік
бостандығы жарияланып, бәсекелестікке жол берілгенде, құн мен сыртқы
экономикалық қызмет либерализацияланғанда жалған ақша мен бағалы қағазды
жасау, сақтау, не сату жөніндегі қылмысты экономикалық қылмыс қатарына
жатқызбау әділ болмас еді.
Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату жөніндегі
қылмыстарды Қайыржанова С.Е. банктік қылмыс қатарында зерттейді [27,186.].
Банктік қылмыстар - экономикалық қылмыстардың жекеленген түрі. Жұмыста
банктік қылмыстарды екі топқа бөледі:
- банк жүйесінде жасалынатын қылмыстар;
- банк қызметі саласындағы қылмыстар.
И.А. Сербина: "Жалған ақшаны жасау, сақтау, не сату банктік
операцияларды, не басқа мәмілелерді жүзеге асыру процесінде кездеспейді.
Бұл құжаттар әріптестер арасында шарт жасамай сатылады", - деп есептейді
[28,30-3666.]. Банк жүйесіне эмиссиялайтын, эмиссияламайтын банктер жатады.
Ал, банктердің бірден-бір қызметтері валюта айырбастау, сондай-ақ бағалы
қағаздарды техникалық сақтау болғандықтан, жалған ақша мен бағалы қағазбен
байланысты қылмыстардың бұл салада кездеспеуі мүмкін емес. Мысалы, ақша
айырбастау шарты ауызша нысанда да жасалынады, демек тұлғалар арасында шарт
бар, реституция қолданылады.
Ақша-несие, бағалы қағаздар рыногы саласының қазіргі таңдағы
криминологиялық жағдайын зерттеу нәтижесінде төмендегідей ерекшеліктерді
байқаймыз:
- аталған қылмыс санында біршама ғана ауытқулардың болуы;
- қылмыстың қоғамға елеулі дәрежеде қауіптілігі;
- қылмыстың ғылыми технологиялық жетістіктермен тығыз байланыстылығы;
- ақша-несие саласындағы қызметтерге ерекше әсер етуі;
- жоғары дәрежеде латенттік сипат алуы.
Қылмыстылық келесі негізгі үш көрсеткіштермен өлшенеді: жалпы жағдайы,
құрылымы мен динамикасы. Сонымен қатар, қылмыстылық қылмыспен келген
шығынның мөлшерімен, оның сипатымен де өлшенеді.
Қылмыстылықтың жалпы жағдайы - бұл қылмыстардың және қылмыскерлердің
сандық көрсеткіші. Қылмыстылық деңгейі коэффицентпен анықталады. Жалған
ақша мен бағалы қағадарды жасау, сақтау, не айналымға жіберудің қылмыстылық
коэффиценті жалпы қылмыс саны мен халық санының арақатынасының нақты
массаға көбейтіндісіне тең. Әрбір 10000 адамға шаққанда 50 қылмыстан
келеді.
Қылмыстылық құрылымы - қылмыс түрінің белгілі аймақта, уақыт
аралығындағы жиынтығы. Оны мына белгілер сипаттайды: әлеуметтік-
демографиялық, қылмыстық құқықтық және криминологиялық.
1 және 2-кестелерге сәйкес, экономикалық қылмыстар саласындағы ҚР ҚК
бойынша өндірісте тіркелінген жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды
жасау, сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі қылмыстар санының көрсеткіші
төмендегідей [29].: 1998 жылы 3593 экономикалық қылмыстардың 871-і жалған
ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу
жөніндегі қылмыс, 1999ж. 3538 экономикалық қылмыстардың 866-і, 2000ж. 5292
экономикалық қылмыстардың 639-ы, 2001ж. 5622 экономикалық қылмыстардың 590-
ы, 2002ж. 6036 экономикалық қылмыстардың 797-ы, 2003ж. 4669 экономикалық
қылмыстардың 844-ы жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау,
сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі қылмыстар. 1998-1999жылдары
экономикалық қылмыстардың 14-і, ал 2001ж. экономикалық қылмыстардың 18-і
жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға
жіберу құрған.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не
айналымға жіберу жөніндегі қылмыстар 1998ж. мен 2003ж. аралығында азайып
барып алғашқы қалпына келген. Қалталы кәсіпкерлер арасында ақшамен
есептесуде детекторларды қолдану соңғы кездерде жайлап өріс алуда. Алайда,
мұндай жағдай қылмыстар санының азаюына толық кепіл емес-ті. Жалған ақша
бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату жөніндегі
қылмыстардың латентті қылмыстар қатарынан табылатындығы да мәлім.
Қылмыстылық динамикасы - белгілі уақыт аралығында қылмыстылық, оның
негізгі құрылымдық көрсеткіштерінің тұтасымен өсуі, не төмендеуі.
Қылмыстылық динамикасына мына факторлар әсер етеді: әлеуметтік және
құқықтық. Біріншісі - қылмыстың себептері мен оларға жол беретін жағдайлар,
халықтың демографиялық құрылымы, миграциясы. Екіншісі - қылмыстық және
басқа жазаланатын әрекеттер кездесетін салаларды тарылтатын, не кеңейтетін,
нақты қылмыстарды топтауға, оларды саралауға әсер ететін заңдардағы,
қылмыстық және әкімшілік жазалардағы өзгерістер мен толықтырулар.
Қылмыстылық динамикасы белгілі жағдайда қылмыстарды есепке алу, тіркеу
жағдайымен, құқық қорғау органдары қызметтерінің тиімділігімен,
қылмыстардың дер кезінде ашылуымен де байланысты.
Жалпы ҚР аумағы бойынша өндірістегі жалған ақша мен бағалы қағаздарды
жасау, сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі қылмыстық істердің арасынан
тергеу аяқталып, сотқа жіберілгендерінің орта есеппен алғандағы жайы
төмендегідей: 1998ж. - 6,1%, 1999ж. - 10,2%, 2000ж. - 13,8%, 2001 ж.
-14,4%, 2002ж.- 11%, 2003ж. - 17%.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не
айналымға жіберу жөніндегі қылмыстарға криминологиялық сипаттама беруде
жекеленген географиялық аймақтарда қылмыстардың ашылу жағдайларын
қарастырудың орны зор (Кесте 3). Сотқа жіберілген қылмыстық істердің
ашылуының деңгейі 1998ж. -2000 жылға дейін тіпті 10%-ға да әрең жеткен,
2000ж. -2003ж. жоғарылаған. Соңғы екі жылдағы жалған ақша мен бағалы
қағазды жасау, сақтау, не айналымға жіберу туралы қылмыстардың ашылуының
жақсы көрсеткіші ІІО мен ҚР Экономикалық және жемқорлық қылмыстарға қарсы
күрес жөнініндегі Агенттіктің (қаржы полициясы) бірлескен қызметтерінің
жемісі деуге болады. Ал, жекелеген жағдайда қылмыстардың ашылу деңгейінің
ең жоғары көрсеткіші 30%, ал Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Целинное
басқармаларында ғана қылмыстардың ашылу деңгейі 80%-ға жеткен.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не
айналымға жіберу түріндегі қылмыстарды ашу, тергеу барысында төмендегідей
кемшіліктер кездеседі:
- қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу нормативтік базасының жетілдірілмеуі,
баяу дамуы;
- қылмыстық әрекетерді ашуды ұйымдастыруда құқық қорғау қызметшілерінің
біліктіліктерінің жетіспеуі;
- тергеу, жедел-іздестіру әрекеттерін жүргізуге материалдық-техникалық
құралдардың жетіспеуі;
- құқық қорғау қызметкерлерінің экономикалық және физика-химия
салаларындағы ілімдерді біле бермеуі;
- ақша-несие саласында қылмыскерлердің криминалды кәсібилігінің, ой-
өрісінің дамуы және т.б.
Кесте 1 - Экономика саласында тіркелінген қылмыстар
Кесте 2 - Қылмыстық қудалау органдарының есебі бойынша жалған ақша мен
бағалы қағазды жасау, сақтау, не сату жөніндегі қылмыстардың 1997-2003-
жылдар аралығындағы күйлері туралы мәліметтер
1.2 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатудың себептері
мен қылмыстарға жол беретін жағдайлар
Кез келген құбылыстың пайда болуын сипаттайтын жалпы категория
"детерминация" деп аталады. "Детерминация" - бұл құбылыстар, процестер мен
жағдайлардың объективті тәуелдігі. Айналамызды қоршаған түрлі құбылыстар
бір-бірімен байланысты, олар барлық уақытта диалектика заңына сәйкес
қозғалыста болады. Детерминация төмендегідей өзіндік ерекшеліктерге ие:
жағйдай, қызметтердің байланысы, коффеляция, себептілік және басқалар.
Себепті байланыс - детерминация туралы ілімнің негізгі түрі, ядросы.
Себептілік - криминологияда ең күрделі, шиеленіске толы мәселелердің бірі.
"Себептілік" ұғымына дұрыс түсінік беру үшін оны кезегімен, түрлі
жағдайларға қатысты қарастырған дұрыс.
Себептілік - детерминацияның ішкі мазмұны, мәні. Себепті байланысқа
мыналар тән: жалпыламалық, уақыт пен аймақтағы үздіксіздік. Табиғаты
жағынан себептілік - генетикалық байланыс. Себептілік категориясында бір
құбылыс міндетті түрде екіншіге (нәтижеге) айналады. Себептілік бір-біріне
әсер ететін нақты оқиғаларды ғана сипаттайды, құбылысты өзгертуі де мүмкін.
Себептілік категориясы тек себеп, жол беретін жағдай, нәтиже, олардың
байланысы ғана емес, нәтиже мен себептердің арасындағы кері байланысты да
қамтиды. Кез келген себеп түрлі жол беретін жағдайлармен бірге болады.
Себеп - нәтиже туғызатын құбылыс, ол нәтижеге жету үшін белгілі оқиғаның
дамуын қамтамасыз етеді.
60 жылдары криминология тек қылмыстылықтың күйі, жолдары мен құралдары
жөніндегі ғылым ретінде қарастырылды [30,86.]. Қылмыстылықтың нақты
бейнесін, оның дамуын анықтау, қылмыспен күресте не істеу керек деген
сауалға жауап бермейді. Кез келген қылмыстылықтың пайда болуына қоғамдағы
қайшылықтар себеп болады. Қылмыстылықты танып, баға беру мен күресу
барысында қылмыстылықтың детерминациясы, себептері мен қылмысқа жол беретін
жағдайларды міндетті түрде анықтау қажет болғандықтан, кейінгі оқулықтарда
криминология қылмыстылықтың себептері мен қылмыстылықтың шарттарын
зерттейтін болған [31,986.].
Ғалымдар қылмыстылықтың әмбебап себептерін анықтауға тырысқан. Түрлі
жағдайларға қарамастан қылмыстылықтың пайда болуының нақты жолы, негізгі,
дәлме-дәл себептері жоқ. Барлық халыққа, уақытқа ортақ қылмыстылықтың да
бейнесі болған емес, бұл өзгермелі, тұрақсыз құбылыс. Кудрявцев В.Н.,
Эминов В.Е.: "Кез келген қоғамдағы қылмыстылықтың жалпы себебі - жалпы
әлеуметтік қайшылықтар" - дей келе, қылмыстылықтың себептерін қоғамның
түрлі салаларына қатысты қарастыруды ұсынған [32, 1806.].
Қылмыстылықтың себептері әлеуметтік әдебиеттерде екі бағытта
түсіндіріледі: әлеуметтік және биологиялық.
Қылмыстылықтың себептері ұғымына қатысты түрлі көзқарастар бар. Бір
ғалымдар қылмысқа әсер ететін құбылыстарды. себеп пен қылмысқа жол беретін
жағдайларға айыру "фактор теориясын" жоққа шығарады,- дей келе, бұл
құбылыстарды "фактор" деп атаған. Бір жағдайда фактор - бұл қандай да бір
процестің сипаты мен белгілерін анықтайтын, оның қозғаушы күші, себебі
болып табылады. Екіншіде фактор - ол құбылыстың өзгеріп, дамуы кезінде
басшылыққа алатын белгілердің жиынтығы, себептедің тобы. "Фактор" -"себеп",
"шарттары", "жол беретін жағдай", "мән-жайлар" ұғымдарын алмастырушы
категория [33,186.]. Курганов С.И. қылмыстардың себебі мен жол беретін
жағдайлар, қылмыстылықтың шарттарына ортақ "мән жайлар" деген атау беруді
ұсынған. Кузнецова Н.Ф. қылмыстылықтың себептері мен шарттарын
"криминогенді детерминант" ұғымына жатқызды [34,486.].
Ғылыми еңбектерде "қылмыстардың себептері" мен "қылмысқа жол беретін
жағдайлар, шарттар" ұғымдарының арақатынасы зерттеледі. Қайыржанов Е.І.,
себеп пен жол беретін жағдай ұғымдары арасында салыстармалы ерекшеліктер
бар екенін айта келе, себеп генетикалық сипатқа ие болғандықтан нәтиже
тудырады, итермелейді, ал жол беретін жағдай -нәтиженің болуына жағдай
жасайды, мүмкіндік береді, деп есептейді [35,266.].
Қылмыстылық себептері мәселесін дұрыс, нақты шешудің жолы оны ғылыми
топтау болып табылады. Криминологияда қылмыстылық себептері, кеңес дәуірі
тұсында логикалық жүйеге келтірілді. Қылмыстылықтың себептері қамтылу
деңгейіне, әлеуметтік құбылыстардың мазмұны мен сипатына, мақсатына,
әлеуметтік факторлардың қылмыстылыққа әсер ету механизміне, қоғамдағы
әлеуметтік формациялардың ерекшеліктеріне қарай бөлінеді. Профессор
Қайыржанов Е.І. қылмыстардың себептерін екі топқа бөледі: макродәрежедегі
мән-жайлар (әлеуметтік-экономикалық формацияның, идеологиялық, әлеуметтік
құндылықтардың және т.б. өзгеруімен), екіншісі -нақты қоғамға қауіпті
әрекеттердің жасалуына әсер ететін микродәрежедегі мән-жайлар [35,906.].
Құқық қорғау органдарына кадрлар даярлау мәселесі ертеден-ақ айтылып
келе жатқан күрделі сұрақ. Құқық қорғау органдарында қызметшілер жиі
ауысып, арнайы білімі бар мамандар іс жүргізуге қатыстырыла бермейді.
Қылмыспен күресте мамандандырылған полиция қызметкерлерінің тұрақты
ядросының болмауы бүгінгі таңда қылмыстың өсуіне басты жол ашып беріп отыр.
Мамандандырылған полиция қызметшілерінен айырылудың себебін еңбек
қатынасындағы олқылықтар мен әлеуметтік әділеттілік қағидасына сәйкес,
материалдық қамсыздандыру мәселесінің нашар болуымен де түсіндіруге болады.
Білікті мамандарды қызметке тарту, жас мамандарды тәрбиелеу, еңбекке баулу
сынды қасиеттер сөз жүзінде қалмай, іс жүзінде орындалса екен.
Қылмыстардың өсуіне құқық қорғау органы қызметшілерінің тиісті дәрежеде
құқықтық қорғалынбауы да себепші. Ұйымдасқан қылмыскерлер жауапкершіліктен
қашып, түрлі жолдармен құқық қорғау органы қызметшілеріне қарсы әрекеттер
ұйымдастырады, компроматтар жинауы да ғажап емес. Қылмыскер мүндай
әрекеттерді қызметшіні уәкілеттігінен босату үшін жасайды. Кінәсіз құқық
қорғау органы қызметшісіне қиянат жасаған мұндай тұлғалар тиісті дәрежеде
жазасын алғаны жөн.
Соңғы жылдардағы қылмыстық іс құжаттар мен статистикалық материалдарды
талдап, сұрақ-жауап алып, ғылыми еңбектермен таныса отырып, ұйымдастыру
шараларына байланысты жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау,
сақтау, не айналымға жіберуге мынадай кемшіліктерді жатқызамыз:
- өндірістің дамуына қарағанда тауар мен көрсетілетін қызмет құнының
өсуі, делдалдықтың және банктік капиталдың алға шығуымен экономикада
инфляциялық процестің дамуы;
- айналымда қолма-қол ақша мөлшерінің өсуі;
- номиналдық құны жоғары банкноттардың пайда болуы;
- қолма-қол емес есеп айырысудың жақсы дамымауы;
- елде шетел валютасының еркін айналымда болуы;
- ақша бірліктерінің жаңа үлгілерінің айналымға енуі;
- санаулы халықтың кірісі жоғары, ал елдің көпшілігінің кірістерінің
төмен болуына байланысты өмір жағдайын дифференцациялаудың күшеюі;
- кәсіпкерлік қызметпен айналысатын тұлғалардың көпшілігінің мүдделері
қоғам мүддесіне қайшы, пайдакүнем, сондай-ақ экономика саласында
құқықбұзушылыққа, қылмыс жасауға бейім болуы;
- ақша мен бағалы қағаздың қорғану белгілерімен халықтың хабардар
болмауы;
- сауда-саттық орындарының ұйымдастырылмаған нысанда кездесуі;
- тауарлар сату және қызмет көрсету рыногының жүйесізденуімен қолма-қол
ақша айналымының бақыланбауы;
- ҚР аумағында көшірме құралдарын сырттан енгізудің бақылаусыз болуы;
- қылмыспен күресу, оны ашу мақсатында жедел-іздестіру шараларын,
тергеу әрекеттерін ұйымдастыру, құқық қорғау органдарының кадрларын даярлау
және оларды қаржыландыру, қаражатты орынды, тиімді жұмсау жөніндегі
сұрақтардың шешілмеуі;
- көп халықтың экономика саласында білімдерінің болмауы, мәмілелер және
басқа да операцияларды жасаудың, соның ішінде бағалы қағазға да қатысты
ережелерді, процедурасын білмеуі салдарынан жәбірленушілердің көбеюі;
- қоғамдық тәртіп сақшыларының құқықбұзушылықтың алдын алуда
белсенділік танытпауы;
Техникалық шараларға байланысты жалған ақша бірліктері мен бағалы
қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберудің себептері мыналар:
-ақшалар мен бағалы қағаздарды тексеретін детекторларды қаражатпен
байланысты ұйымдардың иеленбеуі;
-шынайы ақша бірліктері мен бағалы қағаздардың көшірмесін көшірме-
көбейткіш техникалардың көмегімен алудың техникалық мүмкіндіктерінің болуы;
-ақшалар мен бағалы қағаздардың көшірмесін жасаудан қорғайтын көшірме
құралдарының қолданыста жүрмеуі, оған мүмкіндіктің болмауы;
-ақша бірліктері мен бағалы қағаздардың шынайы екендігін тестілейтін
техникалық құралдардың енжар;
- полиграфиялық техника мен технологияның дамуы;
- ақша бірліктері мен бағалы қағаздардың жеткілікті дәрежеде
қорғалынбауы;
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату
жөніндегі қылмыстардың пайда болуына келесі құқықтық факторлар әсер етеді:
- ақша бірліктері мен бағалы қағаздар жөніндегі нормативтік актілердің
жетілдірілмеуі;
- бағалы қағаздар жөнінде әлемде бірыңғай түсініктердің болмауынан ҚР-
ғы бағалы қағаздар мен шетел мемлекетінің бағалы қағаз түрлері арасында
ерекшеліктердің кездесуі;
- жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату
туралы қылмыстарды сот практикасында қарау мәселелері туралы қылмыстық
заңға түсініктеме беретін актілердің (Жоғары Сот қаулысы) қабылданбауы;
- қылмыстық құқықтық маңызы бар ұғымдарға толық түсініктердің
берілмеуі;
- қылмыстық әрекеттерді саралау мәселелерінің туындауы. Қылмыстардың
пайда болуы саяси себептермен де ұштасып жатты.
Мемлекеттердің бейбіт келісімге келе алмауы да қылмысқа терең жол
салды. Мысалы, фашистік төңкеріске даярлық кезінде қаражат тарту мақсатында
жалған француз банкноттарын шығару үшін 1920 жылы ұйымдасқан топ құрылған.
Оның құрамында Венгрия мемлекет басшысының хатшысы Харти-Барта, министрлер
де болған. Топтың құрамына мүшелікке алу үшін ант берілген. Қылмыстық
әрекет мемлекеттік масштабта (!) жүргендіктен ақша даярлайтын қағаз,
бояулармен қамсыздандырумен байланысты қиындықтар болған. 1922 жылы 3000-ға
жуық 1000 франктік билет даярланған. Кейін югославиялық динар,
чехословакиялық крон, румыниялық лейлер жасауға көшкен. Бұл қылмыс
халықаралық деңгейге көтерілгендіктен, қылмыс ашылып, 24 чиновник және
атақты өкілдер ұсталынған. Қылмысты ұйымдастырушы князь Виндингред түрмеге
қамалған [5,576.].
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату
жөніндегі қылмыстық әрекеттердің арнайы себептерін анықтау үшін ҚР
аумағында ақша-несие саласын мұқият, объективті талдау негізінде жалған
ақша бірліктері мен бағалы қағаздардың жасалғаны, сақталғаны, не айналымда
жүргендігі туралы мәліметтерді жоспарлы түрде жинап, жан-жақты зерттеп,
жүйелеу керек.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасауға мынадай
кемшіліктер себепші болады:
-өндірістік-технологиялық прогрестің нәтижесінде өндірісте қолданылатын
құралдардың, объектілердің көптілігінен жалған ақша бірліктері мен бағалы
қағаздарды жасап алу мүмкіндігінің болуы;
- жалған ақша мен бағалы қағазды жасау үшін қажетті құралдардың,
материалдардың көптеген шаруашылық субъектілердің иеленуі, бұл құралдардың
мақсатты қолданылуын ұжымдық тексерістің болмауы;
- өндірістік және өндірістік емес салаларда, сондай-ақ азаматтардың
иелігіне жоғаралы сапалы көшірме-көбейткіш құралдарын жаппай тарату және
олардың бақыланбауы;
- ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасаудың технологиясы туралы
мәліметтермен танысуға болатын кітапханаларда, мекемелерде оқырмандарды
есепке алуын ұйымдастырмау, бұл мәліметтердің қылмысты ашу кезінде
қолданылмауы;
- жалған ақша даярлаушылардың кәсібилігінің артуы, жалған құжатты
даярлау сапасының жоғарылауы;
- бұрын арнайы ресми құжаттар даярлайтын типографияларда қызмет еткен,
немесе қызмет етіп жүрген тұлғалардың арнайы есепке алудың жүзеге
асырылмауы;
- ақша бірліктері және бағалы қағаздар даярлайтын типографияларда
қызмет еткен, немесе қызмет ететін тұлғалардың, олардың туған-туыстарының
ақша мен бағалы қағазды жасаудың технологиясын қүпияда сақтауын қамтамасыз
ететін шаралардың жүзеге асырылмауы;
- уәкілетті және құқық қорғау органдарының жалған ақша мен бағалы
қағазды жасаудың алдын алу шараларын бірлесіп атқаруда белсенділік
танытпауы;
- жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау фактісін анықтауға
байланысты жедел-іздестіру шараларының белсенді жүргізілмеуі, оның дұрыс
бақыланбауы;
- жалған ақшаны жасау фактісін анықтау барысында жалған ақша бірліктері
мен бағалы қағаздарды жасаудың әдістері туралы сараптама органдарына
анықтамашы, тергеушілердің толымды сұрақтар қоймауы;
- сараптамашылардың жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды
жасаудың әдістерін зерттей отырып, бұл құжаттың шетелде даярланғаны, немесе
мұндай құжаттың бұрын соңды қаралғаны туралы анықтама, тергеу органдарына
хабарламауы;
- жалған ақша бірліктерін жасаушылар, немесе оның әдістері туралы
мәліметтерді Интерполдың ҮОБ-дан алу мүмкіндіктерін құқық қорғау
органдарының практикада қолдана бермеуі;
- қылмыстық атқару мекемелерінің кәсіби қылмыскерлердің жалған ақша мен
бағалы қағазды жасау тактикасын басқа сотталушыларға жариялау
мүмкіндіктерінің алдын алмауы және тағы да басқа мән-жайлар.
Ал, жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды сақтауға төмендегідей
кемшіліктер себепші:
- жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды сақтау орындарын қарау
тактикасын жедел-іздеу қызметшілерінің толық игермеуі;
- жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздардың сақталуын анықтауда
жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздар туралы ақпараттармен қамтамасыз
ету базасының қалыптаспауы;
- жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды сақтау фактілерін
анықтауда жедел-іздеу, тергеу, органы қызметшілерінің белсенді қызмет
етпеуі;
- азаматтардың меншігіне, ар-намысына байланысты конституциялық
құқықтарын сақтай отырып, қылмыскердің, яғни жалған ақшаны сақтаушының
қылмыстық әрекеттерін дәлелдейтін фактілерді табу мақсатында (Мысалы,
тінтуде, зат алуда, ақпараттар жинауда) жедел-іздестіру заңды шараларын
ұйымдастырудың қиын болуы және т.б.
Сонымен қатар, жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды айналымға
жіберуге жол беретін кемшіліктерге мыналар жатады:
- басқа елдерде айналымда жүретін өз төлем құрал-ақшасы мен бағалы
қағаздарының немесе шетел валютасының жалған түрінің сырт елдерде
даярлануы;
- шетелде даярланған ақша мен бағалы қағаздардың ҚР аумағына шетелден
келуі, қажетті кедендік бақылау қызметінің жүзеге асырылмауы;
- жалған ақша мен бағалы қағазды жасау орнынан қашық жерде жалған ақша
бірліктері мен бағалы қағаздарды айналымға жіберудің жолдарын
қылмыскерлердің алдын ала ұйымдастыруы;
- жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды айналымға жіберген деп
сезіктенген тұлғалардың көпшілігінің шын мәнінде өзі ұсынған ақша мен
бағалы қағаздың жалған екендігін білмегендер болып келуі;
- ұйымдастырылмаған сауда-саттық орындарының жалған ақша мен бағалы
қағазды айналымға жіберулеріне ыңғайлы болуы.
Әсіресе, жалған ақшалардың айналымда жүруінің себептерін анықтауда ақша
айырбастау орындарының орналасу жағдайына, олардың қызметін қадағалау
функцияларына аса назар аудару қажет. Ақша айырбастау пунктерінде де жалған
ақшалар қабылданып жатады. Оған мынадай қайшылықтар жатады:
- валюталық кассирлердің төмен деңгейдегі кәсіби дайындығының болуы;
- тиісті операцияларды бекітетін және құжаттарды қабылдайтын
тұлғалардың құжат шынайы екендігін дұрыстап тексермеуі, ұқыпсыздық танытуы;
- бақылау-ревизиялық қызметтінің жеткіліксіздігі;
- айырбастау орындарында, кассаларда құжаттың шынайылылығын тексеретін
жоғары сапалы детектордың болмауы және т.б.
Сонымен, жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не
айналымға жіберу жөніндегі қылмыстардың алдын алу шараларын ұйымдастыруда
ескеретін себепті мән-жайларды екі топқа бөлуге болады: жалған ақша
бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу
жөніндегі қылмыстардың жасалуына жол беретін жалпы мән-жайлар және арнайы.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не
айналымға жіберуге жалпы жол беретін мән-жайларға, себептерге ұйымдастыру,
техникалық және құқықтық қайшылықтарды жатқызамыз.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не
айналымға жіберуге жол беретін арнайы мән-жайлар дегеніміз жалған ақша
бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу
түріндегі жекеленген әрекеттердің себептері (кемшіліктер) болып табылады.
1.3 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасаушы, сақтаушы,
не сатушы қылмыскердің тұлғасы
Қылмыскер тұлғасы - бұл ең алдымен қылмыс субъектісінің тұлғасы.
Қылмыстық заң бойынша қылмыс субъектісі тұлғаны субъект қырынан көрсететін
қасиеттерге ие болуы тиіс (есі дұрыстық, қылмыстық жауапкершілік жасқа толу
және жеке тұлға болуы).
Қылмыскер тұлғасымен толық танысу үшін қылмыс субъектісінің қылмыстық
құқықтық белгілерімен шектелу жеткіліксіз. Қылмыскер тұлғасына оның
қылмыстық әрекеттерімен байланысты түрлі қасиеттер тән. Қылмыскердің
жағымды және жағымсыз қасиеттерін қарастыру керек. Жай және қылмыскер
тұлғаларының құрылымдары бір, бірақ қылмыскер криминогенді қасиеттерімен
ғана ерекшеленеді.
Қылмыскерді екі бағытта түсінуге болады: бірі - адамның белгілі бір
типін сипаттайтын ұғым, екіншісі - тұлғаны сипаттайтын қасиеттердің
жиынтығы категориясы ретінде.
Криминологияда қылмыскер тұлғасы келесі белгілермен сипатталады:
1) әлеуметтік-демографиялық;
2) табиғи-психологиялық (әлеуметтік және антиәлеуметтік бағыты,
құндылықтарды жобалаудың жүйесі, негізгі қажеттілік пен мүдде, оларға
қөзқарасы, құқтың сананың деңгейі, психологиялық және психофизикалық
ерекшеліктер);
3) әлеуметтік жүріс-тұрыс (әлеуметтік топпен арақатынасы -өндірістік
үжыммен, отбасы, оқу орны, қоршаған ортамен, қоғамға қарсы элементтермен
байланысы, қоғамдық белсенділігі, өзіне беретін баға);
Ведерников Н.Т. тұлғаға тән қасиеттерді екіге бөледі: а) тұлғаны
жекешелендіретін (өмірбаяны, материалдық, психологиялық жағдайы); ә)жалпы
қоғамдық сипаттама (саяси және тұрмыстық) [36,816.]. ВолженкинБ.В.,
қылмыскер тұлғасын жалпы, ерекше, және жеке қасиеттер сипаттайды, деп
есептейді [37,986.]. Кез келген адам әлеуметтік жаратылыс ретінде өзін
қоршаған ортамен тығыз байланыста болады. Мұндай байланыстар мен қасиеттер
қылмыскер тұлғасына тән типологиялық белгілерді анықтауға мүмкіндік береді.
Адамның жасы, жынысы, отбасы және тұрмыстық жағдайы, мамандығы сияқты
әлеуметтік-демографиялық қасиеттерінің көмегімен тұлғаның түрлі әлеуметтік
топ иесі ретінде қылмысты жасаудағы белсенділігін, жасы, жыныстық
ерекшеліктерін анықтауға болады. Қылмыскердің отбасы, тұрмыстық жағдайы
тұлғаның қалыптасуына себепші болған криминогенді мән-жайларды ашу үшін
қажет. Қылмыскер тұлғасын оның ой-өрісі, білімі, ақылы, көзқарасы, мүддесі
жөніндегі мәліметтер сипаттай түседі.
Қылмыскер тұлғасына қылмыстық құқықтық сипаттама қылмыстық құқықтық
категорияларға негізделеді. Қылмыстың түрі, ауырлығы, қылмысқа қатысушылық,
жалпы және арнайы рецидив, қылмыскердің түзелу деңгейі сияқты қасиеттер
қылмыскер тұлғасын өздігінше қалыптастырады.
Сонымен, қылмыскер тұлғасы дегеніміз қылмыс жасаған тұлғаның әлеуметтік
маңызды, психологиялық, құқықтың және жеке қасиеттерінің, сондай-ақ оны
өмірде басқа қырынан танитын көрсеткіштер жиынтығы болып табылады.
Қылмыскер тұлғасы - жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау,
сақтау, не сату жөніндегі қылмыстарға криминологиялық сипаттама беруде
басты элемент. Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасаушы, жалған
ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды сақтаушы, сондай-ақ сатушы (айналымға
жіберуші) тұлғалар өздерінің қылмыс әрекеттерімен, қабілеттерімен де
ерекшеленеді. Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жоғары дәрежеде
даярлау үшін кем дегенде 20-ға жуық мамандықты игеруді қажет. Олар:
цинкограф, фотограф, бедерлеуші, қабын ауыстырушы (қаптаушы), суретші және
т. б. Бұл арнайы білімдерді жақсы игерген тұлға кәсіби қылмыскер бола
алады. Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздары жасаушы, әдетте, жалған
құжаттардың дәлме-дәл көшірмесін даярлауға, түзеуге бейім, технологияны
игерген жандар болады. Құжаттың шынайы түріне ұқсатып көшірмені жасай алу
жоғары талғамды қажет етеді. Оларға ұқыптылық, ақылдылық, тапқырлық тән.
Мұндай тұлғалар белсенді де, пассивті де бола береді.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау тарихында қалған
кейбір қылмыскерлер жөнінде бірер ой айтсақ. Мұндай тұлғалардың бірі - одақ
кезінде дүниежүзіндегі нөмері бірінші жалған ақша жасаушы Виктор Баранов.
Оның арнайы шеберханасы болған. Мұнда қылмыскер теңдесі жоқ полиграфиялық
шешімдерді, химиялық қоспалар, бояулар мен техникалық құралдарды ойлап
тапқан. Сол уақыттағы 25, 50 сомдық банкноттардағы В.И.Ленин суретінде
микроскоппен қарағанда әрең көрінетін, кірпіктің қабағына сәл тимей тұруы
қажетті қорғану белгісі болған. Барановтың жасаған ақшаларының барлығында
осы белгі сақталынған. Аға мемлекеттік сарапшы Тимофеев "Барановты дер
кезінде ұстағандары дұрыс болған, бәлкім ол жарты жыл уақыт салып, ҒЗИ-на
келгенде, жалған ақшаны жасау жөніндегі қылмысқа байланысты докторлық
диссертацияны қорғап алар еді", деп қылмыскердің іскерлігін мойындаған
екен.
Барановтың ақшадағы сулы белгі құпиясын ашқандығы туралы оқиға қызық.
Бір жарым жыл еңбектенген Баранов, еңбегінен түк шықпағанына ашуланып,
қағазын умаждап шелекке тастайды да, түкіріп жібереді. Түнде оянып,
қағазына қайта үңілген данышпан жұлдызша белгінің бейнесін көріп, қиын
жұмбақтың шешімін тапқан. Сонда қағаз қоспасының құрамында белок жетпеген
көрінеді. Барановтың жасаған жалған ақшалары өзі құқық қорғау органына
ұсталғаннан кейін 10 жылға дейін айналымнан табылып отырған.
Егер де Ресей ақша реформасы дер кезінде жүргізілмегенде, бүгінгі кезге
дейін сол жалған ақшалар азаматтық айналымда жүрер ме еді, - дейді Ресей
сарапшысы.
Иванов И.И., Фрунзелік Далдолов, Бурда сынды кәсіби ақша жасаушылар
білгір қылмыскерлер 10 профессорға тең келетін болған. Баранов пен Бурда
жасаған қылмыстары үшін 12 жылға, Далдолов 15 жылға бас бостандығынан
айырылған. Баранов сот шешімімен алғашқыда өлім жазасына кесіледі, кейіннен
іс қайта қаралып, сот қылмыскерді 12 жылға бас бостандығынан айырады
[38,56.].
Ал Боярский болса, ұсақтан бастап 5000 номиналды купюрге дейінгі
франктердің суретін салу әдісімен жалған ақшалар даярлап, өткізген. Жалған
ақша жоғары сапада даярланатын, оны сарапшы ақшадағы адам бейнесінің артық
шашынан ғана айырған. Сот қылмыскерді 30 жыл бас бостандығынан айырады,
бірақ ол кейінен 5 жыл колонияда отырып шығады да, банкноттардың жалған
екендігін анықтайтын бас сарапшы қызметіне тағайындалады. Асыл тас су
түбінде жатпайды деген, осы.
Бүгінгі техникалық прогрестің нәтижесінде жалған құжат даярлаудың әдісі
әлдеқайда жеңілдеді. Жаңа технологиялардың (ксерокөшірме, компьютер)
көмегімен әп сәтте-ақ жоғары дәрежеде ақша, бағалы қағаздың бейнесін
жасауға мүмкіндіктері туды. Мұндай техникалық жетістіктерді қолданудан
қылмыскерлер қалыс емес.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды сақтаушы ақылдылық,
айлакерлік, сабырлық сынды қасиеттерді иемденеді.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды сатушыларға тән негізгі
қасиет ретінде қулық, шапшаңдық, ептілік, алаяқтықты айтуға болады. Бұл
қылмыскерлер адам психологиясын жақсы тани алады. Олар өз жәбірленушілерін
өздері іздейді. Ерсілі-қарсылы өткен халықты бақылап жүрген, алдаудың
тактикасын игерген қылмыскердің қармағына жәбірленушілер түсе кетеді.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасаушы сақтаушы, не
айналымға жіберушіге төмендегідей белгілер тән екені анықталған: көздеген
мақсатына жетуге табандығы - 70%, қулық-95%, айлакерлік-68%, өнертапқыштық
(даярлаушыларға)-100%, терең жалпы және кәсіби білімділік-77%, меркантилизм-
100%.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасаушы, сақтаушы, не
айналымға жіберушілерге төмендегідей сипаттама беруге болады.
1 Жалған ақша мен бағалы қағазды жасау, сақтау, не айналымға жіберуге
байланысты қылмыс үшін 1998 жылы қылмыс жасап, жауапқа тартылғандар саны -
121 адам, 1999 жылы - 182 адам, 2000 жылы - 171 адам, 2001 жылы -106 адам,
2002 жылы - 101, 2003ж. - 83. (4-кесте бойынша).
1998 жылы қылмыс жасап, жауапқа тартылғандардың - 13,2%, ал 1999 жылы -
22%, 2000 жылы - 14 %, 2001ж. - 10,1 %, 2002ж. -14,1%, 2003 жылы -11,5 %
әйелдер жалған ақша мен бағалы қағазды жасағаны, сақтағаны, не айналымға
жібергені үшін жауапқа тартылғандар.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не
айналымға жіберу түріндегі қылмыстардың орта есеппен 85,5%-ы ерлер жасаған.
Бұл қылмыстарды жасауға ерлер бейім болады.
Кесте 5-тен аталған қылмыстарды тек жасөпірімдердің жасауы кемде-кем
екенін байқаймыз. Көп жағдайда ересектер жалған ақша бірліктері мен бағалы
қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберуге жасөспірімдерді тартады.
Жасөспірімдердің орта мөлшері 0,4%-ға тең.
2 1999 жылы жауапқа тартылған қылмыскерлердің 20 мен 29 жас
аралығындағылардың - 33%, 30-54 жастағылар - 65% құрса, 2000 жылы 20-29
жастағылар - 44%, ал 30-54 жас аралығындағылар - 49%, ал 2001 жылы 20-29
жастағы қылмыскерлердің - 43,5%, ал 30-54 жаста - 45,2%. 2001 жылы 55
жастан жоғары жастағы кісілер - 4,5%, 2002 жылы 20 мен 29 жастағылар
-34,7%, 30-54 жастағылар - 62,9%, 60 жастағылар жоғары - 0,8%, 2003ж. 20-29
жастағылар - 31 %, 30-54 жастағылар - 65,3% болған. Мұнан жалған ақша
бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу
жөніндегі қылмыстары үшін жауапқа тартылғандар 30-54 жас аралығындағылар
деп, соның ішінде 30-40 жастағылардың басым екендігін ерекше атауға болады.
Бұл категориядағы қылмыстың істерді жасауға 16 жастан бастап 60 жасқа
дейінгі тұлғалар қатысады. Көп болмағанымен жасөспірімдер мен
зейнеткерлердің де жалған ақша мен бағалы қағазды жасау, сақтау, не
айналымға жіберуге қатыстылығы байқалады. Жалған ақша бірліктері мен бағалы
қағаздармен жасалынатын қылмыс субъектілерінің орта жасы - 35 жас.
3 Жоғары білімі бар, не аяқталмаған жоғары білімді жауапқа тартылған
қылмыскерлердің сандық көрсеткіші - 25,6%, орта-арнайы білімдері бар
жауапқа тартылған қылмыскерлер - 4,5%, орта білімі бар жауапқа тартылған
қылмыскерлер - 69,9%. Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау,
сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі қылмыстары үшін жауапқа тартылған
тұлғалардың басым көпшілігінің орта білімдері бар.
4 Өндірістегі іс материалдарында қаралған істердің басым көпшілігінде
жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасаушы мен сақтаушылардан
жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды айналымға жіберушілер көп
анықталады. Жалған ақша мен бағалы қағазды жасаушылар - 15%, сақтаушылар -
32%, айналымға жіберушілер - 53%.
5 Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не
айналымға жіберу жөніндегі қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікке
тартылған тұлғалардың арасында 1998 жылы 121-дің 13,2%-ы, 1999 жылы 182-4
12,1%-ы, 2000 жылы 171-дің 14%-ы, 2001 жылы 106-ның 10,3%-ы, 2002ж. 101-дің
8,1%-ы, 2003ж. 83-тің 9,5% тұлғалар бұрын қылмысы үшін сотталғандар,
жазасын өтегендер болып шыққан (Кесте 6).
6 Берілген көрсеткіштерден 1998 жылы 121 тұлғаның 28-і (23,1%), 1999ж.
182 жауапқа тартылған қылмыскердің 74-і (40%), 2000ж. 171 тұлғаның 62-і
(36%), ал 2001ж. 106-дің 29-ы (19%), 2002ж. 101-ден 3 (30%), 2003ж. 83-тен
2-і (24%) қылмыстарды топтасып жасағанын көреміз.
7 Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасаушы, сақтаушы, не
айналымға жіберушілердің 1999 жылы 25%-і жеке коммерциялық құрылымдарда
жұмыс істеушілер, 25%-жұмысшылар, басқа құрылымдағылар -12%, жұмыссыздар
-37,7% көрсетсе, ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I ТАРАУ. Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатуға
криминологиялық сипаттама.
1.1 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатудың динамикасы,
жалпы жағдайы мен құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатудың
себептері мен қылмыстарға жол беретін
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 12
1.3 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасаушы, сақтаушы, не сатушы
қылмыскердің
тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .18
II ТАРАУ. Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатудың алдын
алу шаралары
2.1 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату жөніндегі
қылмыстардың алдын алудың түсінігі және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі, оның құрылымдары, Қазақстан
Республикасы қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және бақылау
Агенттігі - қылмыстардың алдын алу субъектісі ретінде ... ... ... .. 35
2.3 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасағаны, сақтағаны,
не сатқаны үшін қылмыстық
жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..76
КІРІСПЕ
Құқықтық мемлекетті құру және қоғамдық өмірде демократиялық
бастамаларды жаңғырту жалпы адамзат құндылықтарын, соның ішінде адамның
бостандығы, өмірі, денсаулығы, ар-намысы, ожданы, құқықтары мен мүдделерін
мойындауды қажет етеді. Конституцияда Қазақстан Республикасы өзін
демократиялы, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде
орнықтыратыны ерекше аталып көрсетіледі [2,36.]. Осыған орай, елдегі саяси
жүйедегі реформалар өмірді барлық қырынан демократиялай отырып, жеке адам
мүддесін ұжым, бүкіл қоғам мүддесімен ұштастыруға, сондай-ақ адамды
қоғамдық дамудың орталығына қоя отырып, оның дұрыс өмір сүру және еңбек ете
алу жағдайын қамтамасыз етуге, әлеуметтік әділеттілікті, саяси бостандықты
орнатуға, адамның жан-жақты дамуына және рухани баюына мүмкіндіктер жасауға
бағытталады. Алайда жаңа қоғам құру оңай шаруа емес. Бұл процесс кейбір
келеңсіз құбылыстармен үштасып жатады. Соның бір көрсеткіші - елдегі соңғы
жылдардағы әлеуметтік-саяси және экономикалық жағдайлардан
құқықбұзушылықтардың көбеюі. Қылмыстардың тұрақты өсуі тенденциясының
қалыптасуы қоғамдағы табиғи-саяси жағдайларға келеңсіз әсер етеді, адамдар
арасындағы келіспеушілікті үлғайтып, халықтың болашағына деген
сенімсіздігін арттырады.
Елімізде 1993 жылы ақша реформасын жүргізу барысында ұлт мақтанышы,
тәуелсіз мемлекет рәмізі, мемлекет тәуелсіздігінің басты бір белгісі
болатын өзінің алғаш ұлттық валютасы-теңгені шығарды. Қазақстан халқының
басым көпшілігі нарық жағдайына жаңа үйреніп, оның заңдылықтарын енді
игеріп жатуы жаңа қылмыстар түрлерінің пайда болуына әкеп соқты. Оның нақты
бір көрінісі - жалған ақша мен бағалы қағаздарды қолдан жасау, сақтау, не
оларды сату.
Аталған қылмыстың қауіптілігін барлық уақытта да көпшілік мойындап
келген. "Хандықтардың, корольдіктердің, республиканың қүлауына негізінен
төрт түрлі жағдай әсер етеді: ол шапқыншылық, өлімнің болуы, егін-ауыл
шаруашылығындағы жұтшылық және монеталардың құнсыздануы. Алғашқы үш жағдай
басқа түскенде тәуекелге бел бууға болады, олар - жорамал. Ал, монетаның
құнсыздануын кейбіреулер республиканың құлауының негізі ретінде
мойындамайды, себебі ол мемлекетті бірден, зор екпінмен емес, жайлап,
жасырын түрде мемлекетті құртады және жояды" [3,99-10066.].
Жалған ақшаны жасау, сақтау, не айналымға жіберуден елдің экономикалық
ақша айналымы заңы бұзылады, инфляцияға сара жол ашылады. Инфляция - ақша
жүйесіндегі дағдарыстың көрсеткіші. Инфляция мынадай нысанда көрінуі
мүмкін:
- тауар мен қызметке төленетін құнның өсуі, ал құнның біркелкі
көтерілмеуі ақшаның құнсыздануына соқтырып, оны сатып алу қабілеті
төмендейді;
- шетел валютасымен салыстырғанда ұлттық ақша бірлігінің курсын
төмендетеді;
- ұлттық ақша бірлігіндегі алтынның құны көтеріледі.
Жалған ақша мен бағалы қағаздарды сату мақсатында жасау, сақтау, не
сату тек экономикалық қызмет саласына ғана зиян келтіріп қоймай,
жәбірленушінің меншік құқығына да белгілі дәрежеде әсер етеді. Жалған ақша
мемлекеттің беделіне нұқсан келтіреді. Халықтың өз ұлттық ақша бірліктеріне
деген құрметін, ал бағалы қағаз рыногында жалған бағалы қағаз эмитент
беделін өз бәсекелестері арасында түсіріп, сенімсіздік тудырады. Осыны
ескеріп, ҚР қылмыстық заңында ұлттық ақша бірліктері, бағалы қағаздармен
қатар шетел валютасы мен бағалы қағаздарды жасағаны, сақтағаны, не
айналымға жібергені үшін қылмыстық жауапкершілік көзделген.
Іс-тәжірибеде жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау,
сақтау, не айналымға жіберу көп жағдайда ұйымдасқан нысанда кездеседі.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, айналымға
жіберу түріндегі жекеленген қылмыстық әрекеттерді жалғыз қылмыскерге жүзеге
асыру қиындау. Ол үшін жалған құжатты жасайтын мамандарды, оны таратуды
жүзеге асыратын тұлғаларды тартады. Ал, ұйымдасқан қылмыстармен күрес
бүгінде мемлекеттегі өзекті мәселе екендігі баршаға аян.
Аталған қылмыспен күресудің қиындығы сол, ол тікелей ғылыми-техникалық
жетістіктермен, қоғам әл-ауқатының жақсаруымен тығыз байланысты. Тәжірибеде
жалған ақша мен бағалы қағазды жасауда жай стандартты баспа құралдарының
жедел түрін қолдану анағұрлым тиімді: ол жоғары дәрежеде құжат көшірмесін
даярлайды, сенімді және оңай қол жеткізуге болады, әрі жинақы.
Қай кезеңде болмасын жалған ақшалар мен бағалы қағаздарды жасау,
сақтау, не айналымға жіберумен күрес, оның алдын алу шараларын ұйымдастыру
өзекті мәселе болған. Бұл қылмыстардың түрлі мемлекеттерде өзіндік ғасырлық
тарихы бар екені жұмбақ емес. Жалған ақшалар мен бағалы қағаздарды жасау,
сақтау, не айналымға жіберуден қорғанудың түбегейлі әдістерін, жолдарын
ешбір елде, ешбір заманда, ешкім де ойлап тапқан емес. Қылмыстылық - қоғам
сияқты мәңгілік. Алайда, қылмыстардың алдын алудың тиімді жолын іздеу -
адамзат парызы. Жалған ақшалар мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не
сатуды арнайылап ауқымды зерттеген отандық еңбектер жоқ. тек Ағыбаева Л.А.-
ның диссертациялық жұмысында бұл тақырыптың кейбір жақтары көрсетілген[6].
Дипломдық жұмысының басты мақсаты жалған ақша бірліктері мен бағалы
қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберумен күресу шараларын жүйелеу
және жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату туралы
қылмыстық норманы толық ашып қарастыру болып табылады.
Дипломдық жұмыстың актуалдығы - аталған тақырыпта жалған ақша
бірліктері мен бағалы қағаздарды жасағаны, сақтағаны, не айналымға
жібергені үшін қылмыстық жауаптылықты белгілеу және оны дұрыс дәрежелеу
мәселелеріне қатысты қылмыстық құқықтық және криминологиялық сипаттама
берілген, оның Қазақстан Республикасында алғаш рет арнайы, кешенді түрде
ғылыми тұрғыдан зерттелуі диссертацияның ғылыми жаңалығы болып табылады.
Ғылыми зерттеу жұмысы Қазақстан Республикасындағы жаңа әлеуметтік-
экономикалық жағдайларға сәйкестендіріп жүргізіледі. Қылмыстылықпен күресте
әлемдік ғылыми тәжірибедегі жетістіктер қамтылады.
I ТАРАУ. ЖАЛҒАН АҚША МЕН БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫ ЖАСАУ, САҚТАУ, НЕ САТУҒА
КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМА
1.1 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатудың
динамикасы, жалпы жағдайы мен құрылымы
Қылмыстылық мәселесінің тарихы адамзат цивилизациясынан бастау алады.
Қылмыстылық ұғымы кең. Оны статистикалық және әлеуметтік тұрғыдан да
қарауға болады. Қылмыстылық - объективті, адамзат қоғамымен, оның
заңдарымен байланысты әлеуметтік, сондай-ақ тарихи өзгермелі құбылыс.
Қылмыстылықты әлеуметтік құбылыс ретінде қарасақ, ол әлеуметтік
қайшылықтардың нәтижесінде пайда болады. Неміс криминологы Арманд Мерген
(1961ж.): "Қылмыс - ертеден келе жатқан және қоғаммен бірге өмір сүретін
әлеуметтік құбылыс", дейді.
Қылмыстық заң актісімен реттелетін қылмыстар қылмыстылықты құрайтын
болғандықтан, ол - қылмыстық құқықтық құбылыс болып табылады. Қылмыстылық
қоғамға қауіпті және мемелекет заңдарына қайшы әрекеттер мен
әрекетсіздіктердің жиынтығы тұрғысынан қаралады. Қылмыстылық басқа
әлеуметтік құбылыстардан құқықтық сипатымен ерекшеленеді, оның бұл
қылмыстық құқықтық сипаты басқа құқықбұзушылықтардан да айырып тұрады.
Қылмыстылық дегеніміз белгілі уақыт аралығында мемлекеттегі қылмыстардың
жиынтығы түріндегі тарихи өзгермелі, объективті және әлеуметтік құбылыс
болып табылады.
Криминологияда экономикалық қылмыстар деген ұғым кездеседі.
Экономикалық қылмыс жаңа ұғым емес, бұрынан бар, халықаралық ұғым. Ұлт
қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін халықаралық деңгейде экономика саласында
мемлекеттің белсенді ынтымақтастығына, атап айтқанда экономикалық прогреске
жәрдемдесу керек. Сайып келгенде, бұл өндірісті, технологияларды дамытуды,
халықаралық сауда көлемін ұлғайтуды, халықаралық жобаларды әзірлеп, оларды
жүзеге асыруды, бірлескен экономикалық және қаржылық институттар құруды,
сондай-ақ экономика саласындағы құқықбұзушылықтардың, экономикалық
қылмыстардың алдын алуды қажет етеді.
Бу Свенсон экономикалық қылмысты экономикалық қылмыстар ұзаққа
созылатын, жүйелі, пайдакүнемдік ниетпен жасалынатын, шаруашылық қызмет
саласында жиі кездесетін, жазаланатын әрекет, деп есептейді [24,3-766.].
Алайда, қылмыстың созылмалығы қасиеті барлық экономикалық қылмыстарға тән
емес.
Ал, Тіленчиева Г.Д. экономикалық қылмыстарға төмендегі белгілерді
жатқызады [25,356.]:
- олардың экономикалық-шаруашылық механизмдермен байланысты;
- қылмыспен қолсұғылатын экономикалық қатынас жүйесіндегі тұлғалар ғана
қылмыстың субъектілері бола алады.
Аталған белгілер шынында да экономикалық қылмыстарды толық сипаттай
алады. Тек экономикалық қылмыстардың бәрі де жүйелі түрде жасалына
бермейді, сондай-ақ қылмыскердің тек сол экономикалық жүйедегі тұлғаның
бірі болуы шарт емес.
Экономикалық қылмыстар заңды шаруашылық жүргізу қызметін бұзады.
Қылмыскер өзіне материалдық игіліктерді алу үшін шарауашылық механизмдерді
саналы түрде пайдаланады. Мұнда шаруашылық механизмнің звенолары бір-
бірімен тығыз байланыста. Қылмыспен бір звеноның зақымдануы қалған
шаруашылық механизмдеріне эрозия алып келеді. Экономикалық қылмыстардың
кейбірі пайдакүнемдіктен басқа ниетпен де жасалынады.
Дженаро Д.Д. мен Бетерс Э.: "Экономикалық қылмыстар - байлық жинаудың
әділ процесі, ол заңмен қорғалынатын нарықтың ойын ережесін бұзады",-дейді
[25,116.]. Шаруашылық қылмыс экономикалық қылмыстардың бір түрі ретінде,
-дейді Вороженин В., - материалдық игіліктерді өндіру, айырбастау, тарату,
пайдалануға байланысты қоғамдық қатынастарға қол сұғады. Шаруашылық
қылмыстың топтық объектісі рыногтық экономиканың дамуына негізделген,
қоғамдағы шарашылық қызмет саласында қалыптасқан, мемлекетпен қорғалынатын
қоғамдық қатынастар жүйесі болып табылады.
Ал, Дементьева Е.Е. диссертациялық жұмысында экономикалық қылмыстарға
тән белгілерге төмендегілерді жатқызады [26,256.]:
- материалдық игіліктерді тарату үшін (пайдакүнемдік) жасалынуы;
- жәбірленушілердің ұжымдылығы және белгісіз болуы;
- ұзақ, жүйелі;
- мемлекеттің, кәсіпкердің және жеке азаматтардың мүдделеріне
шығындардың келуі.
Автор өз еңбегінде жәбірленуші мәселесін көтереді, шығын келген
тұлғаларды анықтауға тырысады. Материалдық игілікке шығын келсе, әдетте
қылмыстық әрекет тұлғаның меншік құқығына да нұқсан келтіреді, деп
есептейді. Экономикалық қылмыстарда қылмыстық әрекетпен экономикалық
қызметке қарсы бағытталған қолсұғушылық меншік құқығынан қауіптірек болады
да, қылмыстың объектісі ретінде танылады. Экономикалық қылмыстар
мамандандырылған қызмет барысында жасалынады, деген автордың пікірімен
келісуге болады, бірақ та барлық уақытта емес. Тұрмыстық мәмілелерді
жасауда мамандандырылған қызметтің болуы міндетті емес.
Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату көне заманда,
ақша пайда болғаннан-ақ қоғамда кездесіп отырған. Жалған ақша мен бағалы
қағаздарды жасағаны, сатқаны үшін жауапкершілік туралы заңнамалардың даму
тарихы ерекше жағдайлардан өтті. Ресейдің алғашқы қылмыстық кодексі (1922)
бұл қылмыстық әрекетті құжаттарды бұрмалаудың түрі ретінде қоғамдық
тәртіпке қарсы қауіпті қылмыс деп қарастырды. Жалған ақша мен бағалы
қағаздарды жасау, сатуға мемлекеттік қылмыстық сипат беріп, ОАК мемлекеттік
қылмыстар туралы (1927) жалпы одақтық ереже қабылданды. Қылмыстық нормада
пайдакүнемдікпен жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасағаны, сатқаны үшін
жауапкершілік көзделді. 1959ж. Қазақ Советтік Республикасы қылмыстық
кодексінде жалған ақша мен бағалы қағазды жасау, сақтау шаруашылық
қылмыстар қатарында қаралды. Бүгінде жалған ақша бірліктері мен бағалы
қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу - ақша-несие саласында
кездесетін қылмыс. Ақша-несие жүйесі мемлекеттің негізгі элементі
болғандықтан, бұл мемлекеттің экономикалық қызметтері ұғымын қамтиды.
Экономикада ақша-несие жүйесі ерекше орын алады, бұл ұғымдарды бөлек қарау
мүмкін емес. Елдің рыногтық өтпелі экономикалық жағдайында, кәсіпкерлік
бостандығы жарияланып, бәсекелестікке жол берілгенде, құн мен сыртқы
экономикалық қызмет либерализацияланғанда жалған ақша мен бағалы қағазды
жасау, сақтау, не сату жөніндегі қылмысты экономикалық қылмыс қатарына
жатқызбау әділ болмас еді.
Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату жөніндегі
қылмыстарды Қайыржанова С.Е. банктік қылмыс қатарында зерттейді [27,186.].
Банктік қылмыстар - экономикалық қылмыстардың жекеленген түрі. Жұмыста
банктік қылмыстарды екі топқа бөледі:
- банк жүйесінде жасалынатын қылмыстар;
- банк қызметі саласындағы қылмыстар.
И.А. Сербина: "Жалған ақшаны жасау, сақтау, не сату банктік
операцияларды, не басқа мәмілелерді жүзеге асыру процесінде кездеспейді.
Бұл құжаттар әріптестер арасында шарт жасамай сатылады", - деп есептейді
[28,30-3666.]. Банк жүйесіне эмиссиялайтын, эмиссияламайтын банктер жатады.
Ал, банктердің бірден-бір қызметтері валюта айырбастау, сондай-ақ бағалы
қағаздарды техникалық сақтау болғандықтан, жалған ақша мен бағалы қағазбен
байланысты қылмыстардың бұл салада кездеспеуі мүмкін емес. Мысалы, ақша
айырбастау шарты ауызша нысанда да жасалынады, демек тұлғалар арасында шарт
бар, реституция қолданылады.
Ақша-несие, бағалы қағаздар рыногы саласының қазіргі таңдағы
криминологиялық жағдайын зерттеу нәтижесінде төмендегідей ерекшеліктерді
байқаймыз:
- аталған қылмыс санында біршама ғана ауытқулардың болуы;
- қылмыстың қоғамға елеулі дәрежеде қауіптілігі;
- қылмыстың ғылыми технологиялық жетістіктермен тығыз байланыстылығы;
- ақша-несие саласындағы қызметтерге ерекше әсер етуі;
- жоғары дәрежеде латенттік сипат алуы.
Қылмыстылық келесі негізгі үш көрсеткіштермен өлшенеді: жалпы жағдайы,
құрылымы мен динамикасы. Сонымен қатар, қылмыстылық қылмыспен келген
шығынның мөлшерімен, оның сипатымен де өлшенеді.
Қылмыстылықтың жалпы жағдайы - бұл қылмыстардың және қылмыскерлердің
сандық көрсеткіші. Қылмыстылық деңгейі коэффицентпен анықталады. Жалған
ақша мен бағалы қағадарды жасау, сақтау, не айналымға жіберудің қылмыстылық
коэффиценті жалпы қылмыс саны мен халық санының арақатынасының нақты
массаға көбейтіндісіне тең. Әрбір 10000 адамға шаққанда 50 қылмыстан
келеді.
Қылмыстылық құрылымы - қылмыс түрінің белгілі аймақта, уақыт
аралығындағы жиынтығы. Оны мына белгілер сипаттайды: әлеуметтік-
демографиялық, қылмыстық құқықтық және криминологиялық.
1 және 2-кестелерге сәйкес, экономикалық қылмыстар саласындағы ҚР ҚК
бойынша өндірісте тіркелінген жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды
жасау, сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі қылмыстар санының көрсеткіші
төмендегідей [29].: 1998 жылы 3593 экономикалық қылмыстардың 871-і жалған
ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу
жөніндегі қылмыс, 1999ж. 3538 экономикалық қылмыстардың 866-і, 2000ж. 5292
экономикалық қылмыстардың 639-ы, 2001ж. 5622 экономикалық қылмыстардың 590-
ы, 2002ж. 6036 экономикалық қылмыстардың 797-ы, 2003ж. 4669 экономикалық
қылмыстардың 844-ы жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау,
сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі қылмыстар. 1998-1999жылдары
экономикалық қылмыстардың 14-і, ал 2001ж. экономикалық қылмыстардың 18-і
жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға
жіберу құрған.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не
айналымға жіберу жөніндегі қылмыстар 1998ж. мен 2003ж. аралығында азайып
барып алғашқы қалпына келген. Қалталы кәсіпкерлер арасында ақшамен
есептесуде детекторларды қолдану соңғы кездерде жайлап өріс алуда. Алайда,
мұндай жағдай қылмыстар санының азаюына толық кепіл емес-ті. Жалған ақша
бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату жөніндегі
қылмыстардың латентті қылмыстар қатарынан табылатындығы да мәлім.
Қылмыстылық динамикасы - белгілі уақыт аралығында қылмыстылық, оның
негізгі құрылымдық көрсеткіштерінің тұтасымен өсуі, не төмендеуі.
Қылмыстылық динамикасына мына факторлар әсер етеді: әлеуметтік және
құқықтық. Біріншісі - қылмыстың себептері мен оларға жол беретін жағдайлар,
халықтың демографиялық құрылымы, миграциясы. Екіншісі - қылмыстық және
басқа жазаланатын әрекеттер кездесетін салаларды тарылтатын, не кеңейтетін,
нақты қылмыстарды топтауға, оларды саралауға әсер ететін заңдардағы,
қылмыстық және әкімшілік жазалардағы өзгерістер мен толықтырулар.
Қылмыстылық динамикасы белгілі жағдайда қылмыстарды есепке алу, тіркеу
жағдайымен, құқық қорғау органдары қызметтерінің тиімділігімен,
қылмыстардың дер кезінде ашылуымен де байланысты.
Жалпы ҚР аумағы бойынша өндірістегі жалған ақша мен бағалы қағаздарды
жасау, сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі қылмыстық істердің арасынан
тергеу аяқталып, сотқа жіберілгендерінің орта есеппен алғандағы жайы
төмендегідей: 1998ж. - 6,1%, 1999ж. - 10,2%, 2000ж. - 13,8%, 2001 ж.
-14,4%, 2002ж.- 11%, 2003ж. - 17%.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не
айналымға жіберу жөніндегі қылмыстарға криминологиялық сипаттама беруде
жекеленген географиялық аймақтарда қылмыстардың ашылу жағдайларын
қарастырудың орны зор (Кесте 3). Сотқа жіберілген қылмыстық істердің
ашылуының деңгейі 1998ж. -2000 жылға дейін тіпті 10%-ға да әрең жеткен,
2000ж. -2003ж. жоғарылаған. Соңғы екі жылдағы жалған ақша мен бағалы
қағазды жасау, сақтау, не айналымға жіберу туралы қылмыстардың ашылуының
жақсы көрсеткіші ІІО мен ҚР Экономикалық және жемқорлық қылмыстарға қарсы
күрес жөнініндегі Агенттіктің (қаржы полициясы) бірлескен қызметтерінің
жемісі деуге болады. Ал, жекелеген жағдайда қылмыстардың ашылу деңгейінің
ең жоғары көрсеткіші 30%, ал Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Целинное
басқармаларында ғана қылмыстардың ашылу деңгейі 80%-ға жеткен.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не
айналымға жіберу түріндегі қылмыстарды ашу, тергеу барысында төмендегідей
кемшіліктер кездеседі:
- қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу нормативтік базасының жетілдірілмеуі,
баяу дамуы;
- қылмыстық әрекетерді ашуды ұйымдастыруда құқық қорғау қызметшілерінің
біліктіліктерінің жетіспеуі;
- тергеу, жедел-іздестіру әрекеттерін жүргізуге материалдық-техникалық
құралдардың жетіспеуі;
- құқық қорғау қызметкерлерінің экономикалық және физика-химия
салаларындағы ілімдерді біле бермеуі;
- ақша-несие саласында қылмыскерлердің криминалды кәсібилігінің, ой-
өрісінің дамуы және т.б.
Кесте 1 - Экономика саласында тіркелінген қылмыстар
Кесте 2 - Қылмыстық қудалау органдарының есебі бойынша жалған ақша мен
бағалы қағазды жасау, сақтау, не сату жөніндегі қылмыстардың 1997-2003-
жылдар аралығындағы күйлері туралы мәліметтер
1.2 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сатудың себептері
мен қылмыстарға жол беретін жағдайлар
Кез келген құбылыстың пайда болуын сипаттайтын жалпы категория
"детерминация" деп аталады. "Детерминация" - бұл құбылыстар, процестер мен
жағдайлардың объективті тәуелдігі. Айналамызды қоршаған түрлі құбылыстар
бір-бірімен байланысты, олар барлық уақытта диалектика заңына сәйкес
қозғалыста болады. Детерминация төмендегідей өзіндік ерекшеліктерге ие:
жағйдай, қызметтердің байланысы, коффеляция, себептілік және басқалар.
Себепті байланыс - детерминация туралы ілімнің негізгі түрі, ядросы.
Себептілік - криминологияда ең күрделі, шиеленіске толы мәселелердің бірі.
"Себептілік" ұғымына дұрыс түсінік беру үшін оны кезегімен, түрлі
жағдайларға қатысты қарастырған дұрыс.
Себептілік - детерминацияның ішкі мазмұны, мәні. Себепті байланысқа
мыналар тән: жалпыламалық, уақыт пен аймақтағы үздіксіздік. Табиғаты
жағынан себептілік - генетикалық байланыс. Себептілік категориясында бір
құбылыс міндетті түрде екіншіге (нәтижеге) айналады. Себептілік бір-біріне
әсер ететін нақты оқиғаларды ғана сипаттайды, құбылысты өзгертуі де мүмкін.
Себептілік категориясы тек себеп, жол беретін жағдай, нәтиже, олардың
байланысы ғана емес, нәтиже мен себептердің арасындағы кері байланысты да
қамтиды. Кез келген себеп түрлі жол беретін жағдайлармен бірге болады.
Себеп - нәтиже туғызатын құбылыс, ол нәтижеге жету үшін белгілі оқиғаның
дамуын қамтамасыз етеді.
60 жылдары криминология тек қылмыстылықтың күйі, жолдары мен құралдары
жөніндегі ғылым ретінде қарастырылды [30,86.]. Қылмыстылықтың нақты
бейнесін, оның дамуын анықтау, қылмыспен күресте не істеу керек деген
сауалға жауап бермейді. Кез келген қылмыстылықтың пайда болуына қоғамдағы
қайшылықтар себеп болады. Қылмыстылықты танып, баға беру мен күресу
барысында қылмыстылықтың детерминациясы, себептері мен қылмысқа жол беретін
жағдайларды міндетті түрде анықтау қажет болғандықтан, кейінгі оқулықтарда
криминология қылмыстылықтың себептері мен қылмыстылықтың шарттарын
зерттейтін болған [31,986.].
Ғалымдар қылмыстылықтың әмбебап себептерін анықтауға тырысқан. Түрлі
жағдайларға қарамастан қылмыстылықтың пайда болуының нақты жолы, негізгі,
дәлме-дәл себептері жоқ. Барлық халыққа, уақытқа ортақ қылмыстылықтың да
бейнесі болған емес, бұл өзгермелі, тұрақсыз құбылыс. Кудрявцев В.Н.,
Эминов В.Е.: "Кез келген қоғамдағы қылмыстылықтың жалпы себебі - жалпы
әлеуметтік қайшылықтар" - дей келе, қылмыстылықтың себептерін қоғамның
түрлі салаларына қатысты қарастыруды ұсынған [32, 1806.].
Қылмыстылықтың себептері әлеуметтік әдебиеттерде екі бағытта
түсіндіріледі: әлеуметтік және биологиялық.
Қылмыстылықтың себептері ұғымына қатысты түрлі көзқарастар бар. Бір
ғалымдар қылмысқа әсер ететін құбылыстарды. себеп пен қылмысқа жол беретін
жағдайларға айыру "фактор теориясын" жоққа шығарады,- дей келе, бұл
құбылыстарды "фактор" деп атаған. Бір жағдайда фактор - бұл қандай да бір
процестің сипаты мен белгілерін анықтайтын, оның қозғаушы күші, себебі
болып табылады. Екіншіде фактор - ол құбылыстың өзгеріп, дамуы кезінде
басшылыққа алатын белгілердің жиынтығы, себептедің тобы. "Фактор" -"себеп",
"шарттары", "жол беретін жағдай", "мән-жайлар" ұғымдарын алмастырушы
категория [33,186.]. Курганов С.И. қылмыстардың себебі мен жол беретін
жағдайлар, қылмыстылықтың шарттарына ортақ "мән жайлар" деген атау беруді
ұсынған. Кузнецова Н.Ф. қылмыстылықтың себептері мен шарттарын
"криминогенді детерминант" ұғымына жатқызды [34,486.].
Ғылыми еңбектерде "қылмыстардың себептері" мен "қылмысқа жол беретін
жағдайлар, шарттар" ұғымдарының арақатынасы зерттеледі. Қайыржанов Е.І.,
себеп пен жол беретін жағдай ұғымдары арасында салыстармалы ерекшеліктер
бар екенін айта келе, себеп генетикалық сипатқа ие болғандықтан нәтиже
тудырады, итермелейді, ал жол беретін жағдай -нәтиженің болуына жағдай
жасайды, мүмкіндік береді, деп есептейді [35,266.].
Қылмыстылық себептері мәселесін дұрыс, нақты шешудің жолы оны ғылыми
топтау болып табылады. Криминологияда қылмыстылық себептері, кеңес дәуірі
тұсында логикалық жүйеге келтірілді. Қылмыстылықтың себептері қамтылу
деңгейіне, әлеуметтік құбылыстардың мазмұны мен сипатына, мақсатына,
әлеуметтік факторлардың қылмыстылыққа әсер ету механизміне, қоғамдағы
әлеуметтік формациялардың ерекшеліктеріне қарай бөлінеді. Профессор
Қайыржанов Е.І. қылмыстардың себептерін екі топқа бөледі: макродәрежедегі
мән-жайлар (әлеуметтік-экономикалық формацияның, идеологиялық, әлеуметтік
құндылықтардың және т.б. өзгеруімен), екіншісі -нақты қоғамға қауіпті
әрекеттердің жасалуына әсер ететін микродәрежедегі мән-жайлар [35,906.].
Құқық қорғау органдарына кадрлар даярлау мәселесі ертеден-ақ айтылып
келе жатқан күрделі сұрақ. Құқық қорғау органдарында қызметшілер жиі
ауысып, арнайы білімі бар мамандар іс жүргізуге қатыстырыла бермейді.
Қылмыспен күресте мамандандырылған полиция қызметкерлерінің тұрақты
ядросының болмауы бүгінгі таңда қылмыстың өсуіне басты жол ашып беріп отыр.
Мамандандырылған полиция қызметшілерінен айырылудың себебін еңбек
қатынасындағы олқылықтар мен әлеуметтік әділеттілік қағидасына сәйкес,
материалдық қамсыздандыру мәселесінің нашар болуымен де түсіндіруге болады.
Білікті мамандарды қызметке тарту, жас мамандарды тәрбиелеу, еңбекке баулу
сынды қасиеттер сөз жүзінде қалмай, іс жүзінде орындалса екен.
Қылмыстардың өсуіне құқық қорғау органы қызметшілерінің тиісті дәрежеде
құқықтық қорғалынбауы да себепші. Ұйымдасқан қылмыскерлер жауапкершіліктен
қашып, түрлі жолдармен құқық қорғау органы қызметшілеріне қарсы әрекеттер
ұйымдастырады, компроматтар жинауы да ғажап емес. Қылмыскер мүндай
әрекеттерді қызметшіні уәкілеттігінен босату үшін жасайды. Кінәсіз құқық
қорғау органы қызметшісіне қиянат жасаған мұндай тұлғалар тиісті дәрежеде
жазасын алғаны жөн.
Соңғы жылдардағы қылмыстық іс құжаттар мен статистикалық материалдарды
талдап, сұрақ-жауап алып, ғылыми еңбектермен таныса отырып, ұйымдастыру
шараларына байланысты жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау,
сақтау, не айналымға жіберуге мынадай кемшіліктерді жатқызамыз:
- өндірістің дамуына қарағанда тауар мен көрсетілетін қызмет құнының
өсуі, делдалдықтың және банктік капиталдың алға шығуымен экономикада
инфляциялық процестің дамуы;
- айналымда қолма-қол ақша мөлшерінің өсуі;
- номиналдық құны жоғары банкноттардың пайда болуы;
- қолма-қол емес есеп айырысудың жақсы дамымауы;
- елде шетел валютасының еркін айналымда болуы;
- ақша бірліктерінің жаңа үлгілерінің айналымға енуі;
- санаулы халықтың кірісі жоғары, ал елдің көпшілігінің кірістерінің
төмен болуына байланысты өмір жағдайын дифференцациялаудың күшеюі;
- кәсіпкерлік қызметпен айналысатын тұлғалардың көпшілігінің мүдделері
қоғам мүддесіне қайшы, пайдакүнем, сондай-ақ экономика саласында
құқықбұзушылыққа, қылмыс жасауға бейім болуы;
- ақша мен бағалы қағаздың қорғану белгілерімен халықтың хабардар
болмауы;
- сауда-саттық орындарының ұйымдастырылмаған нысанда кездесуі;
- тауарлар сату және қызмет көрсету рыногының жүйесізденуімен қолма-қол
ақша айналымының бақыланбауы;
- ҚР аумағында көшірме құралдарын сырттан енгізудің бақылаусыз болуы;
- қылмыспен күресу, оны ашу мақсатында жедел-іздестіру шараларын,
тергеу әрекеттерін ұйымдастыру, құқық қорғау органдарының кадрларын даярлау
және оларды қаржыландыру, қаражатты орынды, тиімді жұмсау жөніндегі
сұрақтардың шешілмеуі;
- көп халықтың экономика саласында білімдерінің болмауы, мәмілелер және
басқа да операцияларды жасаудың, соның ішінде бағалы қағазға да қатысты
ережелерді, процедурасын білмеуі салдарынан жәбірленушілердің көбеюі;
- қоғамдық тәртіп сақшыларының құқықбұзушылықтың алдын алуда
белсенділік танытпауы;
Техникалық шараларға байланысты жалған ақша бірліктері мен бағалы
қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберудің себептері мыналар:
-ақшалар мен бағалы қағаздарды тексеретін детекторларды қаражатпен
байланысты ұйымдардың иеленбеуі;
-шынайы ақша бірліктері мен бағалы қағаздардың көшірмесін көшірме-
көбейткіш техникалардың көмегімен алудың техникалық мүмкіндіктерінің болуы;
-ақшалар мен бағалы қағаздардың көшірмесін жасаудан қорғайтын көшірме
құралдарының қолданыста жүрмеуі, оған мүмкіндіктің болмауы;
-ақша бірліктері мен бағалы қағаздардың шынайы екендігін тестілейтін
техникалық құралдардың енжар;
- полиграфиялық техника мен технологияның дамуы;
- ақша бірліктері мен бағалы қағаздардың жеткілікті дәрежеде
қорғалынбауы;
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату
жөніндегі қылмыстардың пайда болуына келесі құқықтық факторлар әсер етеді:
- ақша бірліктері мен бағалы қағаздар жөніндегі нормативтік актілердің
жетілдірілмеуі;
- бағалы қағаздар жөнінде әлемде бірыңғай түсініктердің болмауынан ҚР-
ғы бағалы қағаздар мен шетел мемлекетінің бағалы қағаз түрлері арасында
ерекшеліктердің кездесуі;
- жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату
туралы қылмыстарды сот практикасында қарау мәселелері туралы қылмыстық
заңға түсініктеме беретін актілердің (Жоғары Сот қаулысы) қабылданбауы;
- қылмыстық құқықтық маңызы бар ұғымдарға толық түсініктердің
берілмеуі;
- қылмыстық әрекеттерді саралау мәселелерінің туындауы. Қылмыстардың
пайда болуы саяси себептермен де ұштасып жатты.
Мемлекеттердің бейбіт келісімге келе алмауы да қылмысқа терең жол
салды. Мысалы, фашистік төңкеріске даярлық кезінде қаражат тарту мақсатында
жалған француз банкноттарын шығару үшін 1920 жылы ұйымдасқан топ құрылған.
Оның құрамында Венгрия мемлекет басшысының хатшысы Харти-Барта, министрлер
де болған. Топтың құрамына мүшелікке алу үшін ант берілген. Қылмыстық
әрекет мемлекеттік масштабта (!) жүргендіктен ақша даярлайтын қағаз,
бояулармен қамсыздандырумен байланысты қиындықтар болған. 1922 жылы 3000-ға
жуық 1000 франктік билет даярланған. Кейін югославиялық динар,
чехословакиялық крон, румыниялық лейлер жасауға көшкен. Бұл қылмыс
халықаралық деңгейге көтерілгендіктен, қылмыс ашылып, 24 чиновник және
атақты өкілдер ұсталынған. Қылмысты ұйымдастырушы князь Виндингред түрмеге
қамалған [5,576.].
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не сату
жөніндегі қылмыстық әрекеттердің арнайы себептерін анықтау үшін ҚР
аумағында ақша-несие саласын мұқият, объективті талдау негізінде жалған
ақша бірліктері мен бағалы қағаздардың жасалғаны, сақталғаны, не айналымда
жүргендігі туралы мәліметтерді жоспарлы түрде жинап, жан-жақты зерттеп,
жүйелеу керек.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасауға мынадай
кемшіліктер себепші болады:
-өндірістік-технологиялық прогрестің нәтижесінде өндірісте қолданылатын
құралдардың, объектілердің көптілігінен жалған ақша бірліктері мен бағалы
қағаздарды жасап алу мүмкіндігінің болуы;
- жалған ақша мен бағалы қағазды жасау үшін қажетті құралдардың,
материалдардың көптеген шаруашылық субъектілердің иеленуі, бұл құралдардың
мақсатты қолданылуын ұжымдық тексерістің болмауы;
- өндірістік және өндірістік емес салаларда, сондай-ақ азаматтардың
иелігіне жоғаралы сапалы көшірме-көбейткіш құралдарын жаппай тарату және
олардың бақыланбауы;
- ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасаудың технологиясы туралы
мәліметтермен танысуға болатын кітапханаларда, мекемелерде оқырмандарды
есепке алуын ұйымдастырмау, бұл мәліметтердің қылмысты ашу кезінде
қолданылмауы;
- жалған ақша даярлаушылардың кәсібилігінің артуы, жалған құжатты
даярлау сапасының жоғарылауы;
- бұрын арнайы ресми құжаттар даярлайтын типографияларда қызмет еткен,
немесе қызмет етіп жүрген тұлғалардың арнайы есепке алудың жүзеге
асырылмауы;
- ақша бірліктері және бағалы қағаздар даярлайтын типографияларда
қызмет еткен, немесе қызмет ететін тұлғалардың, олардың туған-туыстарының
ақша мен бағалы қағазды жасаудың технологиясын қүпияда сақтауын қамтамасыз
ететін шаралардың жүзеге асырылмауы;
- уәкілетті және құқық қорғау органдарының жалған ақша мен бағалы
қағазды жасаудың алдын алу шараларын бірлесіп атқаруда белсенділік
танытпауы;
- жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау фактісін анықтауға
байланысты жедел-іздестіру шараларының белсенді жүргізілмеуі, оның дұрыс
бақыланбауы;
- жалған ақшаны жасау фактісін анықтау барысында жалған ақша бірліктері
мен бағалы қағаздарды жасаудың әдістері туралы сараптама органдарына
анықтамашы, тергеушілердің толымды сұрақтар қоймауы;
- сараптамашылардың жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды
жасаудың әдістерін зерттей отырып, бұл құжаттың шетелде даярланғаны, немесе
мұндай құжаттың бұрын соңды қаралғаны туралы анықтама, тергеу органдарына
хабарламауы;
- жалған ақша бірліктерін жасаушылар, немесе оның әдістері туралы
мәліметтерді Интерполдың ҮОБ-дан алу мүмкіндіктерін құқық қорғау
органдарының практикада қолдана бермеуі;
- қылмыстық атқару мекемелерінің кәсіби қылмыскерлердің жалған ақша мен
бағалы қағазды жасау тактикасын басқа сотталушыларға жариялау
мүмкіндіктерінің алдын алмауы және тағы да басқа мән-жайлар.
Ал, жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды сақтауға төмендегідей
кемшіліктер себепші:
- жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды сақтау орындарын қарау
тактикасын жедел-іздеу қызметшілерінің толық игермеуі;
- жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздардың сақталуын анықтауда
жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздар туралы ақпараттармен қамтамасыз
ету базасының қалыптаспауы;
- жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды сақтау фактілерін
анықтауда жедел-іздеу, тергеу, органы қызметшілерінің белсенді қызмет
етпеуі;
- азаматтардың меншігіне, ар-намысына байланысты конституциялық
құқықтарын сақтай отырып, қылмыскердің, яғни жалған ақшаны сақтаушының
қылмыстық әрекеттерін дәлелдейтін фактілерді табу мақсатында (Мысалы,
тінтуде, зат алуда, ақпараттар жинауда) жедел-іздестіру заңды шараларын
ұйымдастырудың қиын болуы және т.б.
Сонымен қатар, жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды айналымға
жіберуге жол беретін кемшіліктерге мыналар жатады:
- басқа елдерде айналымда жүретін өз төлем құрал-ақшасы мен бағалы
қағаздарының немесе шетел валютасының жалған түрінің сырт елдерде
даярлануы;
- шетелде даярланған ақша мен бағалы қағаздардың ҚР аумағына шетелден
келуі, қажетті кедендік бақылау қызметінің жүзеге асырылмауы;
- жалған ақша мен бағалы қағазды жасау орнынан қашық жерде жалған ақша
бірліктері мен бағалы қағаздарды айналымға жіберудің жолдарын
қылмыскерлердің алдын ала ұйымдастыруы;
- жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды айналымға жіберген деп
сезіктенген тұлғалардың көпшілігінің шын мәнінде өзі ұсынған ақша мен
бағалы қағаздың жалған екендігін білмегендер болып келуі;
- ұйымдастырылмаған сауда-саттық орындарының жалған ақша мен бағалы
қағазды айналымға жіберулеріне ыңғайлы болуы.
Әсіресе, жалған ақшалардың айналымда жүруінің себептерін анықтауда ақша
айырбастау орындарының орналасу жағдайына, олардың қызметін қадағалау
функцияларына аса назар аудару қажет. Ақша айырбастау пунктерінде де жалған
ақшалар қабылданып жатады. Оған мынадай қайшылықтар жатады:
- валюталық кассирлердің төмен деңгейдегі кәсіби дайындығының болуы;
- тиісті операцияларды бекітетін және құжаттарды қабылдайтын
тұлғалардың құжат шынайы екендігін дұрыстап тексермеуі, ұқыпсыздық танытуы;
- бақылау-ревизиялық қызметтінің жеткіліксіздігі;
- айырбастау орындарында, кассаларда құжаттың шынайылылығын тексеретін
жоғары сапалы детектордың болмауы және т.б.
Сонымен, жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не
айналымға жіберу жөніндегі қылмыстардың алдын алу шараларын ұйымдастыруда
ескеретін себепті мән-жайларды екі топқа бөлуге болады: жалған ақша
бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу
жөніндегі қылмыстардың жасалуына жол беретін жалпы мән-жайлар және арнайы.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не
айналымға жіберуге жалпы жол беретін мән-жайларға, себептерге ұйымдастыру,
техникалық және құқықтық қайшылықтарды жатқызамыз.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не
айналымға жіберуге жол беретін арнайы мән-жайлар дегеніміз жалған ақша
бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу
түріндегі жекеленген әрекеттердің себептері (кемшіліктер) болып табылады.
1.3 Жалған ақша мен бағалы қағаздарды жасаушы, сақтаушы,
не сатушы қылмыскердің тұлғасы
Қылмыскер тұлғасы - бұл ең алдымен қылмыс субъектісінің тұлғасы.
Қылмыстық заң бойынша қылмыс субъектісі тұлғаны субъект қырынан көрсететін
қасиеттерге ие болуы тиіс (есі дұрыстық, қылмыстық жауапкершілік жасқа толу
және жеке тұлға болуы).
Қылмыскер тұлғасымен толық танысу үшін қылмыс субъектісінің қылмыстық
құқықтық белгілерімен шектелу жеткіліксіз. Қылмыскер тұлғасына оның
қылмыстық әрекеттерімен байланысты түрлі қасиеттер тән. Қылмыскердің
жағымды және жағымсыз қасиеттерін қарастыру керек. Жай және қылмыскер
тұлғаларының құрылымдары бір, бірақ қылмыскер криминогенді қасиеттерімен
ғана ерекшеленеді.
Қылмыскерді екі бағытта түсінуге болады: бірі - адамның белгілі бір
типін сипаттайтын ұғым, екіншісі - тұлғаны сипаттайтын қасиеттердің
жиынтығы категориясы ретінде.
Криминологияда қылмыскер тұлғасы келесі белгілермен сипатталады:
1) әлеуметтік-демографиялық;
2) табиғи-психологиялық (әлеуметтік және антиәлеуметтік бағыты,
құндылықтарды жобалаудың жүйесі, негізгі қажеттілік пен мүдде, оларға
қөзқарасы, құқтың сананың деңгейі, психологиялық және психофизикалық
ерекшеліктер);
3) әлеуметтік жүріс-тұрыс (әлеуметтік топпен арақатынасы -өндірістік
үжыммен, отбасы, оқу орны, қоршаған ортамен, қоғамға қарсы элементтермен
байланысы, қоғамдық белсенділігі, өзіне беретін баға);
Ведерников Н.Т. тұлғаға тән қасиеттерді екіге бөледі: а) тұлғаны
жекешелендіретін (өмірбаяны, материалдық, психологиялық жағдайы); ә)жалпы
қоғамдық сипаттама (саяси және тұрмыстық) [36,816.]. ВолженкинБ.В.,
қылмыскер тұлғасын жалпы, ерекше, және жеке қасиеттер сипаттайды, деп
есептейді [37,986.]. Кез келген адам әлеуметтік жаратылыс ретінде өзін
қоршаған ортамен тығыз байланыста болады. Мұндай байланыстар мен қасиеттер
қылмыскер тұлғасына тән типологиялық белгілерді анықтауға мүмкіндік береді.
Адамның жасы, жынысы, отбасы және тұрмыстық жағдайы, мамандығы сияқты
әлеуметтік-демографиялық қасиеттерінің көмегімен тұлғаның түрлі әлеуметтік
топ иесі ретінде қылмысты жасаудағы белсенділігін, жасы, жыныстық
ерекшеліктерін анықтауға болады. Қылмыскердің отбасы, тұрмыстық жағдайы
тұлғаның қалыптасуына себепші болған криминогенді мән-жайларды ашу үшін
қажет. Қылмыскер тұлғасын оның ой-өрісі, білімі, ақылы, көзқарасы, мүддесі
жөніндегі мәліметтер сипаттай түседі.
Қылмыскер тұлғасына қылмыстық құқықтық сипаттама қылмыстық құқықтық
категорияларға негізделеді. Қылмыстың түрі, ауырлығы, қылмысқа қатысушылық,
жалпы және арнайы рецидив, қылмыскердің түзелу деңгейі сияқты қасиеттер
қылмыскер тұлғасын өздігінше қалыптастырады.
Сонымен, қылмыскер тұлғасы дегеніміз қылмыс жасаған тұлғаның әлеуметтік
маңызды, психологиялық, құқықтың және жеке қасиеттерінің, сондай-ақ оны
өмірде басқа қырынан танитын көрсеткіштер жиынтығы болып табылады.
Қылмыскер тұлғасы - жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау,
сақтау, не сату жөніндегі қылмыстарға криминологиялық сипаттама беруде
басты элемент. Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасаушы, жалған
ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды сақтаушы, сондай-ақ сатушы (айналымға
жіберуші) тұлғалар өздерінің қылмыс әрекеттерімен, қабілеттерімен де
ерекшеленеді. Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жоғары дәрежеде
даярлау үшін кем дегенде 20-ға жуық мамандықты игеруді қажет. Олар:
цинкограф, фотограф, бедерлеуші, қабын ауыстырушы (қаптаушы), суретші және
т. б. Бұл арнайы білімдерді жақсы игерген тұлға кәсіби қылмыскер бола
алады. Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздары жасаушы, әдетте, жалған
құжаттардың дәлме-дәл көшірмесін даярлауға, түзеуге бейім, технологияны
игерген жандар болады. Құжаттың шынайы түріне ұқсатып көшірмені жасай алу
жоғары талғамды қажет етеді. Оларға ұқыптылық, ақылдылық, тапқырлық тән.
Мұндай тұлғалар белсенді де, пассивті де бола береді.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау тарихында қалған
кейбір қылмыскерлер жөнінде бірер ой айтсақ. Мұндай тұлғалардың бірі - одақ
кезінде дүниежүзіндегі нөмері бірінші жалған ақша жасаушы Виктор Баранов.
Оның арнайы шеберханасы болған. Мұнда қылмыскер теңдесі жоқ полиграфиялық
шешімдерді, химиялық қоспалар, бояулар мен техникалық құралдарды ойлап
тапқан. Сол уақыттағы 25, 50 сомдық банкноттардағы В.И.Ленин суретінде
микроскоппен қарағанда әрең көрінетін, кірпіктің қабағына сәл тимей тұруы
қажетті қорғану белгісі болған. Барановтың жасаған ақшаларының барлығында
осы белгі сақталынған. Аға мемлекеттік сарапшы Тимофеев "Барановты дер
кезінде ұстағандары дұрыс болған, бәлкім ол жарты жыл уақыт салып, ҒЗИ-на
келгенде, жалған ақшаны жасау жөніндегі қылмысқа байланысты докторлық
диссертацияны қорғап алар еді", деп қылмыскердің іскерлігін мойындаған
екен.
Барановтың ақшадағы сулы белгі құпиясын ашқандығы туралы оқиға қызық.
Бір жарым жыл еңбектенген Баранов, еңбегінен түк шықпағанына ашуланып,
қағазын умаждап шелекке тастайды да, түкіріп жібереді. Түнде оянып,
қағазына қайта үңілген данышпан жұлдызша белгінің бейнесін көріп, қиын
жұмбақтың шешімін тапқан. Сонда қағаз қоспасының құрамында белок жетпеген
көрінеді. Барановтың жасаған жалған ақшалары өзі құқық қорғау органына
ұсталғаннан кейін 10 жылға дейін айналымнан табылып отырған.
Егер де Ресей ақша реформасы дер кезінде жүргізілмегенде, бүгінгі кезге
дейін сол жалған ақшалар азаматтық айналымда жүрер ме еді, - дейді Ресей
сарапшысы.
Иванов И.И., Фрунзелік Далдолов, Бурда сынды кәсіби ақша жасаушылар
білгір қылмыскерлер 10 профессорға тең келетін болған. Баранов пен Бурда
жасаған қылмыстары үшін 12 жылға, Далдолов 15 жылға бас бостандығынан
айырылған. Баранов сот шешімімен алғашқыда өлім жазасына кесіледі, кейіннен
іс қайта қаралып, сот қылмыскерді 12 жылға бас бостандығынан айырады
[38,56.].
Ал Боярский болса, ұсақтан бастап 5000 номиналды купюрге дейінгі
франктердің суретін салу әдісімен жалған ақшалар даярлап, өткізген. Жалған
ақша жоғары сапада даярланатын, оны сарапшы ақшадағы адам бейнесінің артық
шашынан ғана айырған. Сот қылмыскерді 30 жыл бас бостандығынан айырады,
бірақ ол кейінен 5 жыл колонияда отырып шығады да, банкноттардың жалған
екендігін анықтайтын бас сарапшы қызметіне тағайындалады. Асыл тас су
түбінде жатпайды деген, осы.
Бүгінгі техникалық прогрестің нәтижесінде жалған құжат даярлаудың әдісі
әлдеқайда жеңілдеді. Жаңа технологиялардың (ксерокөшірме, компьютер)
көмегімен әп сәтте-ақ жоғары дәрежеде ақша, бағалы қағаздың бейнесін
жасауға мүмкіндіктері туды. Мұндай техникалық жетістіктерді қолданудан
қылмыскерлер қалыс емес.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды сақтаушы ақылдылық,
айлакерлік, сабырлық сынды қасиеттерді иемденеді.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды сатушыларға тән негізгі
қасиет ретінде қулық, шапшаңдық, ептілік, алаяқтықты айтуға болады. Бұл
қылмыскерлер адам психологиясын жақсы тани алады. Олар өз жәбірленушілерін
өздері іздейді. Ерсілі-қарсылы өткен халықты бақылап жүрген, алдаудың
тактикасын игерген қылмыскердің қармағына жәбірленушілер түсе кетеді.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасаушы сақтаушы, не
айналымға жіберушіге төмендегідей белгілер тән екені анықталған: көздеген
мақсатына жетуге табандығы - 70%, қулық-95%, айлакерлік-68%, өнертапқыштық
(даярлаушыларға)-100%, терең жалпы және кәсіби білімділік-77%, меркантилизм-
100%.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасаушы, сақтаушы, не
айналымға жіберушілерге төмендегідей сипаттама беруге болады.
1 Жалған ақша мен бағалы қағазды жасау, сақтау, не айналымға жіберуге
байланысты қылмыс үшін 1998 жылы қылмыс жасап, жауапқа тартылғандар саны -
121 адам, 1999 жылы - 182 адам, 2000 жылы - 171 адам, 2001 жылы -106 адам,
2002 жылы - 101, 2003ж. - 83. (4-кесте бойынша).
1998 жылы қылмыс жасап, жауапқа тартылғандардың - 13,2%, ал 1999 жылы -
22%, 2000 жылы - 14 %, 2001ж. - 10,1 %, 2002ж. -14,1%, 2003 жылы -11,5 %
әйелдер жалған ақша мен бағалы қағазды жасағаны, сақтағаны, не айналымға
жібергені үшін жауапқа тартылғандар.
Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не
айналымға жіберу түріндегі қылмыстардың орта есеппен 85,5%-ы ерлер жасаған.
Бұл қылмыстарды жасауға ерлер бейім болады.
Кесте 5-тен аталған қылмыстарды тек жасөпірімдердің жасауы кемде-кем
екенін байқаймыз. Көп жағдайда ересектер жалған ақша бірліктері мен бағалы
қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберуге жасөспірімдерді тартады.
Жасөспірімдердің орта мөлшері 0,4%-ға тең.
2 1999 жылы жауапқа тартылған қылмыскерлердің 20 мен 29 жас
аралығындағылардың - 33%, 30-54 жастағылар - 65% құрса, 2000 жылы 20-29
жастағылар - 44%, ал 30-54 жас аралығындағылар - 49%, ал 2001 жылы 20-29
жастағы қылмыскерлердің - 43,5%, ал 30-54 жаста - 45,2%. 2001 жылы 55
жастан жоғары жастағы кісілер - 4,5%, 2002 жылы 20 мен 29 жастағылар
-34,7%, 30-54 жастағылар - 62,9%, 60 жастағылар жоғары - 0,8%, 2003ж. 20-29
жастағылар - 31 %, 30-54 жастағылар - 65,3% болған. Мұнан жалған ақша
бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не айналымға жіберу
жөніндегі қылмыстары үшін жауапқа тартылғандар 30-54 жас аралығындағылар
деп, соның ішінде 30-40 жастағылардың басым екендігін ерекше атауға болады.
Бұл категориядағы қылмыстың істерді жасауға 16 жастан бастап 60 жасқа
дейінгі тұлғалар қатысады. Көп болмағанымен жасөспірімдер мен
зейнеткерлердің де жалған ақша мен бағалы қағазды жасау, сақтау, не
айналымға жіберуге қатыстылығы байқалады. Жалған ақша бірліктері мен бағалы
қағаздармен жасалынатын қылмыс субъектілерінің орта жасы - 35 жас.
3 Жоғары білімі бар, не аяқталмаған жоғары білімді жауапқа тартылған
қылмыскерлердің сандық көрсеткіші - 25,6%, орта-арнайы білімдері бар
жауапқа тартылған қылмыскерлер - 4,5%, орта білімі бар жауапқа тартылған
қылмыскерлер - 69,9%. Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау,
сақтау, не айналымға жіберу жөніндегі қылмыстары үшін жауапқа тартылған
тұлғалардың басым көпшілігінің орта білімдері бар.
4 Өндірістегі іс материалдарында қаралған істердің басым көпшілігінде
жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасаушы мен сақтаушылардан
жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды айналымға жіберушілер көп
анықталады. Жалған ақша мен бағалы қағазды жасаушылар - 15%, сақтаушылар -
32%, айналымға жіберушілер - 53%.
5 Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасау, сақтау, не
айналымға жіберу жөніндегі қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікке
тартылған тұлғалардың арасында 1998 жылы 121-дің 13,2%-ы, 1999 жылы 182-4
12,1%-ы, 2000 жылы 171-дің 14%-ы, 2001 жылы 106-ның 10,3%-ы, 2002ж. 101-дің
8,1%-ы, 2003ж. 83-тің 9,5% тұлғалар бұрын қылмысы үшін сотталғандар,
жазасын өтегендер болып шыққан (Кесте 6).
6 Берілген көрсеткіштерден 1998 жылы 121 тұлғаның 28-і (23,1%), 1999ж.
182 жауапқа тартылған қылмыскердің 74-і (40%), 2000ж. 171 тұлғаның 62-і
(36%), ал 2001ж. 106-дің 29-ы (19%), 2002ж. 101-ден 3 (30%), 2003ж. 83-тен
2-і (24%) қылмыстарды топтасып жасағанын көреміз.
7 Жалған ақша бірліктері мен бағалы қағаздарды жасаушы, сақтаушы, не
айналымға жіберушілердің 1999 жылы 25%-і жеке коммерциялық құрылымдарда
жұмыс істеушілер, 25%-жұмысшылар, басқа құрылымдағылар -12%, жұмыссыздар
-37,7% көрсетсе, ал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz