Несиелік процесті ұйымдастырудың теориялық негіздері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Несиелік процесті ұйымдастырудың теориялық негіздері ... ... ... ...
1.1 . Коммерциялық банк несиелерінің экономикалық процестерді
қаржыландырудағы мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 . Проблемалы несиелер пайда болуының алғышарттары ... ... ...
1.3 . Несиелік қоржын және оны бағалау әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. «Темірбанк» акционерлік қоғамының проблемалы несиелермен
жұмыс істеу аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1. «Темірбанк» АҚ Проблемалы несиелер департаментінің қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Проблемалы несиелер департаментінің жұмыс істеу методикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.
3.1 Проблемалы несиелерді басқарудың шетелдік тәжірибесі ... ... ..
3.2 Ұсыныстар
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. Несиелік процесті ұйымдастырудың теориялық негіздері ... ... ... ...
1.1 . Коммерциялық банк несиелерінің экономикалық процестерді
қаржыландырудағы мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 . Проблемалы несиелер пайда болуының алғышарттары ... ... ...
1.3 . Несиелік қоржын және оны бағалау әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. «Темірбанк» акционерлік қоғамының проблемалы несиелермен
жұмыс істеу аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1. «Темірбанк» АҚ Проблемалы несиелер департаментінің қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. Проблемалы несиелер департаментінің жұмыс істеу методикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.
3.1 Проблемалы несиелерді басқарудың шетелдік тәжірибесі ... ... ..
3.2 Ұсыныстар
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымшалар
1.1 Коммерциялық банк несиелерінің экономикалық процестерді қаржыландырудағы мәні мен маңызы
Несиенің классикалық теориясы оны шаруашылық қатынастарды айқындайтын қоғамдық – экономикалық категория ретінде қарастырады. Ал несиелік қатынас қоғам арасындағы негізгі шаруашылық байланыстарға жүгіне отырып, түрлі ортада жеке тұлғалар мен кәсіпорындар, кәсіпорындар мен мемлекет, мемлекет пен халық , басқа да әлеуметтік топтар арасындағы тауар айналымының негізінде пайда болады. [ Давл; 6] Шын мәнінде, несие айырбас сатысында пайда болып, құн қозғалысының үздіксіздігін қамтамасыз ететін келісім – шарт формасында белгілі. Ал соңғысы өз кезегінде несие қозғалысының көзі болып табылады. Сонда, несиені экономикалық категория ретінде қарастыруымыз үшін ол шаруашылық қатынастар негізінде айқындалуы тиіс, яғни қарыздық келісім – шарт аясында болуы қажет. Мұнда несиені экономикалық категория ретінде өздігінен көрсететін қарыздық келісім-шарт емес сол келісім – шарт негізінде қалыптасатын шаруашылық байланыстар болып табылады. Бұл шаруашылық байланыстар өз кезегінде тарихи өзгерістер арқылы түрліше формада жүрді. Бірақ мәні, маңызы, мазмұны және табиғаты жағынан айырмашылығы болғанымен, оларды бір сөзбен – «кредит» деп атаған. Сөздің түпнұсқасына көз жүгіртсек, «кредит» деген сөз латынның «creditum» - қарыз, несие, «credere» - сену, сенемін деген сөзден шығады. [Насыр;345] Ол экономикалық дәреже ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің пайда болу кезінен бастап қарапайым формаларда: бай мен кедей қоғамдарында айрықша көрінеді. Несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму үстінде болады. Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал, еңбек құралдары және т.б.) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге түтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Тауар – ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Жоғарыда айтқандай, несие өндірістік процесстің үздіксіздігін қамтамасыз ету қажеттілігінен туындайды. Белгілі болғандай, шаруашылық жүргізуші субъектілердің өндірістік капиталдары (негізгі және айналым) әр уақытта тауарлы, ақшалай және өндірілген формасында болуы мүмкін. Атап айтқанда, қызмет процесінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі сатыларында болатын ақша ресурстарының олпрда бір мезгілде және үнемі бар болуын: материалдық өндіріс саласы үшін - өндірістік, тауарлы және ақшалы, ал айналым саласы үшін – тауарлы және ақшалай болуын талап етеді. Белгілі уақыт аралығында капитал айналымының тепе – теңсіздігінің нәтижесінде бір өндірісте уақытша бос ақша пайда болып, ол өз кезегінде басқа өндірістің қажеттілігін туындатады. Мысалы, негізгі өндірістік және айналым қорларының құн қозғалысының процесінде. Негізгі қорлар өздерінің құндылығын амортизациялық тозу шамасына қарай дайын өнімдерге жекелеп аударады, ал олар негізгі қорларды модернизациялап жаңарту үшін бірнеше жылдар бойы жинақталатыны мәлім. Бұл жағдайда негізгі құрал – жабдықтарды ауыстыру (айырбастау) және жөндеу үшін жұмсалатын ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы жүреді. Бірақ, бұл сәтте жинақталатын ақша жеткіліксіз болуы мүмкін. Бұл жағдайда ақшаға қажеттілік туады. Яғни ақшалай қаражатты босату мен оған деген қажеттілік айналым қорларын пайдалануда үнемі болып тұрады. Тағы бір мысал, дайын өнімді өткізуден түсетін түсім ақша және шикізат, материалдарды сатып алу, еңбекақысын төлеу үшін бірден бір сәтте жұмсала қоймайды және бұл жағдайда ақшалай қаражаттардың уақытша босатылуы орын алады. Қосымша ақшалай қаражатқа деген қажеттілік маусымдарда нақты айналым ақша қорларының жеткіліксіздігінен (шикізат, материалдар, жанар–жағармай) өндіріс пен тауар айналымының уақыты сәйкес келмеуінен және т.б. туындауы мүмкін.
Осылайша негізгі және айналым қорларының қозғалыс процесінде ақшалай қаражаттың құйылуы (қажеттілік кезде) мен қайтуы (босатылу кезінде) болады. Сондықтан бір кәсіпорын басқа кәсіпорынға қарағанда бұрынырақ тауар сатушы ретінде және оның сатып алушысы болып шығуы мүмкін.
Ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы және оларға деген қажеттілік тек материалдық өндіріс саласы мен айналымда ғана туындамайды. Ол мемлекетте, бюджеттік және қоғамдық ұйымдарда, сондай – ақ халықта да болуы мүмкін. Мысалы, бюджетте салықтардың келіп түсуі мен оларды жұмсау уақыттары ұзақ пайдаланатын заттарды сатып алуға халықтың ақша қоры және т.б. бәрі бірдей сәйкес келе бермейді. Сонымен қатар, біздің жинақтаушы зейнетақы қорларында жинақталып жатқан зейнетақы ақша қорларыда уақытша бос ақша қорларының көзі болып табылады.
Қаражатқа деген қажеттілік пен оның босатылуы арасында туындаған қарама–қайшылық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қалыпты қызметі үшін қажет материалдық және қаржылық ресурстарды нақты байланыстыратын несиенің жәрдемімен ғана рұқсат етіледі. Жеткіліксіз шамада несиенің объективті қажеттілігі несие қатынастарын жүзеге асыратын капитал айналымы мен ауыспалы айналымның бір қалыпты еместігімен түсіндіріледі. [Сейт; 105]
Сонда, несие дегеніміз – тауарлар мен уақытша бос ақшалай қаражаттарды белгілі бір мерзімге, әдетте үстінен пайыз төленетін қажеттілікке беруді айтамыз. Қалай болғанымен, осы несиенің жеке экономикалық категория ретіндегі мәнін түсіндіру жолында бірнеше зерттеушілер өз көзқарастарын айтқан. Мәселен, зерттеушілер В.Захаров және М.Пессель несиені қарызға ұсынылған құнның өсуі деп бағалайды. Сонымен қатар, В.Захаров несие анықтамасында оны тек абстрактілі экономикалық категория ретінде сипаттайды. Ол несиені уақытша қолданысқа берілетін қоғамдық қатынасқа қатысты құн деп жазады. Бұл анықтамада несиенің өндіріс және тауар айналымдары себеп болған немесе болып жатқан қоғамдық – экономикалық формацияға тән жалпы сипатына көңіл аударылған. Ал, М.Пессельдің айтуынша, несие шаруашылыққа тән, мемлекеттік шаруашылық ұйымдары мен жеке тұлғалар бір – біріне қайтарымдылық шарттары бойынша уақытша пайдаланудағы құнды беріп, өндірістік қатынастарда көрініс табатын экономикалық қатынастар деп есептейді. Жоғарыда берілген анықтамаларда несиенің қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және ақша қаражаттарды бөлу нысаны, қозғалыс нысаны (тауар немесе ақша) өндірістегі қозғалысының басты тектік белгісі сияқты ең маңызды жақтары көрсетілген. [Теңіз; 67] Ал, Б.Көшенованың айтуынша, несие – ұдайы өндірістің ажырамас бөлігі. Тауарлы өндіріс – несие қатынастарының пайда болатын табиғи негізі. Себебі, тауардың пайда болуы маңызды екі жағдайға байланысты. Біріншіден, өнім тауар болуы үшін оның заттай түрі және құны болуы қажет. Екіншіден, өнім бір өндірушіден екінші өндірушіге ауысуы қажет және ол ауысу тек айырбас кезінде, яғни нарықта болады деп тұжырымдайды. [Көшен;] Осы айтылған көзқарастардың ортақ мәні мынада: қарыз капиталының құрылу базасы айналымнан босатылған уақытша бос ақша қаражаты. Уақытша бос ақша капиталы несие арқылы қосымша ақша капиталына сұраныс бар шаруашылыққа ұсынылатын қаражат.
Несиенің мүмкіндігін шындыққа айналдыру үшін оның белгілі бір талаптары бар. Біріншіден, несие мәмілесінің қатысушылары – несие беруші мен қарызға алушы – экономикалық байланыстардан туындайтын міндеттемелердің орындалуын өз мойнына алуға материалдық жағынан кепілдік беретін дербес заңды субъектілер сияқты алға шығуы керек. Екіншіден, егер несие беруші мен несие алушының мүдделері бір жерден шықса, онда бұл жағдайда несие өте қажет болады. Несие мәмілесін жүзеге асыру үшін оның қатысушылары міндетті түрде несиеге өзара қызығушылық танытулары керек. [Давл; 6] Несие беруші мен қарызға алушының арасында мүдделілік бірдей болған кезде, бір жағынан, несиеге ақшалай қаражатты үсынуда, екінші жағынан – оны алуда несиелік қарым – қатынастар туындайды. Несие беруші мен қарыз алушы араларында несие берілуіне байланысты пайда болатын қатынастарды несиелік қатынастар ретінде қарастырамыз. Несиелік қатынас несие болмысының формасы болып табылады. Осы ерекше қатынас шегінен тыс несиенің пайда болуы және қызмет етуі мүмкін емес. К.Маркс бұл пайда болатын қатынастар «несиелік жүйе негіздерін қалаушы болуымен қатар, соңғысы қызмет етуден бұрын оның еркін дамып келуі әбден мүмкін» деп көрсеткен.[пуш;15]
Сөйтіп, несиенің объективті өмір сүруінің негізгі талаптары төмендегідей тізбектеледі:
- жеке тауар өндірушілердің өндірістік (негізгі және айналым) қорлар айналымы мен жеке ауыспалы айналымдардың уақыт бойынша сәйкес келмеуі;
- несие беруші мен қарызға алушының заңды тұрғыдан дербестігі;
- несиелік қатынасқа несие беруші мен қарызға алушының мүдделік танытуы.
Несие объективті қажеттіліктен туындаған және ол қоғамдық өндіріс процесінде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарызға трансформациясын қамтамасыз етеді және несие берішілер мен қарыз алушылардың арасындағы қарым – қатынасты білдіреді. Оның көмегімен мемлекеттің, халықтың, ұйымдардың және кәсіпорындардың табыстары мен бос (еркін) ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша пайдаланудың төлеміне аударылатын несие капиталына айналады.
Несиенің классикалық теориясы оны шаруашылық қатынастарды айқындайтын қоғамдық – экономикалық категория ретінде қарастырады. Ал несиелік қатынас қоғам арасындағы негізгі шаруашылық байланыстарға жүгіне отырып, түрлі ортада жеке тұлғалар мен кәсіпорындар, кәсіпорындар мен мемлекет, мемлекет пен халық , басқа да әлеуметтік топтар арасындағы тауар айналымының негізінде пайда болады. [ Давл; 6] Шын мәнінде, несие айырбас сатысында пайда болып, құн қозғалысының үздіксіздігін қамтамасыз ететін келісім – шарт формасында белгілі. Ал соңғысы өз кезегінде несие қозғалысының көзі болып табылады. Сонда, несиені экономикалық категория ретінде қарастыруымыз үшін ол шаруашылық қатынастар негізінде айқындалуы тиіс, яғни қарыздық келісім – шарт аясында болуы қажет. Мұнда несиені экономикалық категория ретінде өздігінен көрсететін қарыздық келісім-шарт емес сол келісім – шарт негізінде қалыптасатын шаруашылық байланыстар болып табылады. Бұл шаруашылық байланыстар өз кезегінде тарихи өзгерістер арқылы түрліше формада жүрді. Бірақ мәні, маңызы, мазмұны және табиғаты жағынан айырмашылығы болғанымен, оларды бір сөзбен – «кредит» деп атаған. Сөздің түпнұсқасына көз жүгіртсек, «кредит» деген сөз латынның «creditum» - қарыз, несие, «credere» - сену, сенемін деген сөзден шығады. [Насыр;345] Ол экономикалық дәреже ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің пайда болу кезінен бастап қарапайым формаларда: бай мен кедей қоғамдарында айрықша көрінеді. Несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму үстінде болады. Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал, еңбек құралдары және т.б.) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге түтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Тауар – ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Жоғарыда айтқандай, несие өндірістік процесстің үздіксіздігін қамтамасыз ету қажеттілігінен туындайды. Белгілі болғандай, шаруашылық жүргізуші субъектілердің өндірістік капиталдары (негізгі және айналым) әр уақытта тауарлы, ақшалай және өндірілген формасында болуы мүмкін. Атап айтқанда, қызмет процесінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі сатыларында болатын ақша ресурстарының олпрда бір мезгілде және үнемі бар болуын: материалдық өндіріс саласы үшін - өндірістік, тауарлы және ақшалы, ал айналым саласы үшін – тауарлы және ақшалай болуын талап етеді. Белгілі уақыт аралығында капитал айналымының тепе – теңсіздігінің нәтижесінде бір өндірісте уақытша бос ақша пайда болып, ол өз кезегінде басқа өндірістің қажеттілігін туындатады. Мысалы, негізгі өндірістік және айналым қорларының құн қозғалысының процесінде. Негізгі қорлар өздерінің құндылығын амортизациялық тозу шамасына қарай дайын өнімдерге жекелеп аударады, ал олар негізгі қорларды модернизациялап жаңарту үшін бірнеше жылдар бойы жинақталатыны мәлім. Бұл жағдайда негізгі құрал – жабдықтарды ауыстыру (айырбастау) және жөндеу үшін жұмсалатын ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы жүреді. Бірақ, бұл сәтте жинақталатын ақша жеткіліксіз болуы мүмкін. Бұл жағдайда ақшаға қажеттілік туады. Яғни ақшалай қаражатты босату мен оған деген қажеттілік айналым қорларын пайдалануда үнемі болып тұрады. Тағы бір мысал, дайын өнімді өткізуден түсетін түсім ақша және шикізат, материалдарды сатып алу, еңбекақысын төлеу үшін бірден бір сәтте жұмсала қоймайды және бұл жағдайда ақшалай қаражаттардың уақытша босатылуы орын алады. Қосымша ақшалай қаражатқа деген қажеттілік маусымдарда нақты айналым ақша қорларының жеткіліксіздігінен (шикізат, материалдар, жанар–жағармай) өндіріс пен тауар айналымының уақыты сәйкес келмеуінен және т.б. туындауы мүмкін.
Осылайша негізгі және айналым қорларының қозғалыс процесінде ақшалай қаражаттың құйылуы (қажеттілік кезде) мен қайтуы (босатылу кезінде) болады. Сондықтан бір кәсіпорын басқа кәсіпорынға қарағанда бұрынырақ тауар сатушы ретінде және оның сатып алушысы болып шығуы мүмкін.
Ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы және оларға деген қажеттілік тек материалдық өндіріс саласы мен айналымда ғана туындамайды. Ол мемлекетте, бюджеттік және қоғамдық ұйымдарда, сондай – ақ халықта да болуы мүмкін. Мысалы, бюджетте салықтардың келіп түсуі мен оларды жұмсау уақыттары ұзақ пайдаланатын заттарды сатып алуға халықтың ақша қоры және т.б. бәрі бірдей сәйкес келе бермейді. Сонымен қатар, біздің жинақтаушы зейнетақы қорларында жинақталып жатқан зейнетақы ақша қорларыда уақытша бос ақша қорларының көзі болып табылады.
Қаражатқа деген қажеттілік пен оның босатылуы арасында туындаған қарама–қайшылық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қалыпты қызметі үшін қажет материалдық және қаржылық ресурстарды нақты байланыстыратын несиенің жәрдемімен ғана рұқсат етіледі. Жеткіліксіз шамада несиенің объективті қажеттілігі несие қатынастарын жүзеге асыратын капитал айналымы мен ауыспалы айналымның бір қалыпты еместігімен түсіндіріледі. [Сейт; 105]
Сонда, несие дегеніміз – тауарлар мен уақытша бос ақшалай қаражаттарды белгілі бір мерзімге, әдетте үстінен пайыз төленетін қажеттілікке беруді айтамыз. Қалай болғанымен, осы несиенің жеке экономикалық категория ретіндегі мәнін түсіндіру жолында бірнеше зерттеушілер өз көзқарастарын айтқан. Мәселен, зерттеушілер В.Захаров және М.Пессель несиені қарызға ұсынылған құнның өсуі деп бағалайды. Сонымен қатар, В.Захаров несие анықтамасында оны тек абстрактілі экономикалық категория ретінде сипаттайды. Ол несиені уақытша қолданысқа берілетін қоғамдық қатынасқа қатысты құн деп жазады. Бұл анықтамада несиенің өндіріс және тауар айналымдары себеп болған немесе болып жатқан қоғамдық – экономикалық формацияға тән жалпы сипатына көңіл аударылған. Ал, М.Пессельдің айтуынша, несие шаруашылыққа тән, мемлекеттік шаруашылық ұйымдары мен жеке тұлғалар бір – біріне қайтарымдылық шарттары бойынша уақытша пайдаланудағы құнды беріп, өндірістік қатынастарда көрініс табатын экономикалық қатынастар деп есептейді. Жоғарыда берілген анықтамаларда несиенің қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және ақша қаражаттарды бөлу нысаны, қозғалыс нысаны (тауар немесе ақша) өндірістегі қозғалысының басты тектік белгісі сияқты ең маңызды жақтары көрсетілген. [Теңіз; 67] Ал, Б.Көшенованың айтуынша, несие – ұдайы өндірістің ажырамас бөлігі. Тауарлы өндіріс – несие қатынастарының пайда болатын табиғи негізі. Себебі, тауардың пайда болуы маңызды екі жағдайға байланысты. Біріншіден, өнім тауар болуы үшін оның заттай түрі және құны болуы қажет. Екіншіден, өнім бір өндірушіден екінші өндірушіге ауысуы қажет және ол ауысу тек айырбас кезінде, яғни нарықта болады деп тұжырымдайды. [Көшен;] Осы айтылған көзқарастардың ортақ мәні мынада: қарыз капиталының құрылу базасы айналымнан босатылған уақытша бос ақша қаражаты. Уақытша бос ақша капиталы несие арқылы қосымша ақша капиталына сұраныс бар шаруашылыққа ұсынылатын қаражат.
Несиенің мүмкіндігін шындыққа айналдыру үшін оның белгілі бір талаптары бар. Біріншіден, несие мәмілесінің қатысушылары – несие беруші мен қарызға алушы – экономикалық байланыстардан туындайтын міндеттемелердің орындалуын өз мойнына алуға материалдық жағынан кепілдік беретін дербес заңды субъектілер сияқты алға шығуы керек. Екіншіден, егер несие беруші мен несие алушының мүдделері бір жерден шықса, онда бұл жағдайда несие өте қажет болады. Несие мәмілесін жүзеге асыру үшін оның қатысушылары міндетті түрде несиеге өзара қызығушылық танытулары керек. [Давл; 6] Несие беруші мен қарызға алушының арасында мүдделілік бірдей болған кезде, бір жағынан, несиеге ақшалай қаражатты үсынуда, екінші жағынан – оны алуда несиелік қарым – қатынастар туындайды. Несие беруші мен қарыз алушы араларында несие берілуіне байланысты пайда болатын қатынастарды несиелік қатынастар ретінде қарастырамыз. Несиелік қатынас несие болмысының формасы болып табылады. Осы ерекше қатынас шегінен тыс несиенің пайда болуы және қызмет етуі мүмкін емес. К.Маркс бұл пайда болатын қатынастар «несиелік жүйе негіздерін қалаушы болуымен қатар, соңғысы қызмет етуден бұрын оның еркін дамып келуі әбден мүмкін» деп көрсеткен.[пуш;15]
Сөйтіп, несиенің объективті өмір сүруінің негізгі талаптары төмендегідей тізбектеледі:
- жеке тауар өндірушілердің өндірістік (негізгі және айналым) қорлар айналымы мен жеке ауыспалы айналымдардың уақыт бойынша сәйкес келмеуі;
- несие беруші мен қарызға алушының заңды тұрғыдан дербестігі;
- несиелік қатынасқа несие беруші мен қарызға алушының мүдделік танытуы.
Несие объективті қажеттіліктен туындаған және ол қоғамдық өндіріс процесінде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарызға трансформациясын қамтамасыз етеді және несие берішілер мен қарыз алушылардың арасындағы қарым – қатынасты білдіреді. Оның көмегімен мемлекеттің, халықтың, ұйымдардың және кәсіпорындардың табыстары мен бос (еркін) ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша пайдаланудың төлеміне аударылатын несие капиталына айналады.
Қолданылған әдебиеттер
1. «ҚР банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы / 31.08.1995
2. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2006 жылғы 26 желтоқсандағы № 296 қаулысымен бекітілген «Активтерді, шартты міндеттемелерді жіктеу және оларға қарсы провизиялар (резервтер) құру» туралы ережесі.
3. Постановлением Правления АО «Темiрбанк»№ 209 от «03» октября 2005 г. «Порядок работы по проблемным кредитам».
4. Банковское дело (Настольная книга банкира): Учеб.пособие/ Под научной ред. А.А. Абишева, С.А. Святова. – Алматы: Экономика, 2007. – 382 с.
5. Банковское дело: Учебник / Под ред. Г.Г. Коробовой. – М.: Экономистъ, 2005. – 751 с.
6. Банковское дело: Учебник. – 2-е изд., перераб. и доп. / Под ред. О.И.Лаврушина. – М.: «Финансы и статистика», 2000. – 672 с.
7. Воронин В.П., Федосова С.П. Деньги, кредит, банк: Учеб. пособие. – М.: Юрайт – издат, 2002. – 269 с.
8. Давлетова М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане: Учебное пособие. – Алматы: Экономика. 2001. – 186 с.
9. Искаков У.М, Бохаев Д.Т, Рузиева Э.А. Финансовые рынки и посредники: Учебник. – Алматы: Экономика, 2005. – 298 с.
10. Көшенова Б. А. Ақша, несие, банктер және валюталық қатынастар
11. Мақыш С.Б. Банк ісі. Оқулық. – Алматы: ИздатМаркет, 2007. – 471 с.
12. Насырова М.Р, Токсанбай С.Р, Кулпыбаев С.К, Гуляева С.П. Современный экономический русско-казахский толковый словарь-справочник. – Алматы: 2003. – 880 с.
13. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. – Алматы: «Экономика», 2005. – 416 бет.
14. Смағұлова Қаржы, ақша айналысы және несие
15. Экономические ориентиры на пути к ускоренной модернизации: Материалы междунар. науч.-прак. конф. (г. Алматы, 18 – 20 мая 2005 г.) / Под общ. ред. академика НАН РК, д.э.н., профессора Н.К. Мамырова – Алматы: Экономика, Ч.V. - 2005. – 256 с.
16. Андриана Ю.Р. Минимизация кредитного риска / Банки Казахстана. – 2007. - №6. – С.25
17. Бралина А.Г. Коммерциялық банктердегі проблемалық несиелерді басқару / Вестник КазНУ. Серия экономическая. – 2005. - №2. – С.48
18. Вероника Г. Качество активов банков ухудшается / Деловой Казахстан. – 2008. - №17(114). – С.8
19. Ковалев В.А. О кредитоспособности заемщика / Деньги и Кредит. – 2008. №1. – С.62
20. Мақыш С.Б. Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің проблемалық активтерін басқару тәжірибесін жетілдіру / ҚазҰУ Хабаршысы. Экономика сериясы. – 2006. - №1. – С.56
21. Смулов А. В новый год – без плохих кредитов. Тяжкое время кредитора / Банковское обозрение. – 2003. – №12. – С.20
22. Теңізбаева А. Несиелік қатынастарды құқықытық реттеу мәселелері / Заң. – 2003. – №9. – С.68
23. Фоминский О. Еще 12 месяцев ожиданий / Капитал.КZ. – 2008 - №21.
24. Шаяхметова К.О. Коммерциялық банктердің қызметіндегі тәуекел / ҚазЭУ Хабаршысы. – 2006. - №6. – С.105
25. Интернет
www.temirbank.kz
www.credits.ru
www.google.kz
1. «ҚР банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы / 31.08.1995
2. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2006 жылғы 26 желтоқсандағы № 296 қаулысымен бекітілген «Активтерді, шартты міндеттемелерді жіктеу және оларға қарсы провизиялар (резервтер) құру» туралы ережесі.
3. Постановлением Правления АО «Темiрбанк»№ 209 от «03» октября 2005 г. «Порядок работы по проблемным кредитам».
4. Банковское дело (Настольная книга банкира): Учеб.пособие/ Под научной ред. А.А. Абишева, С.А. Святова. – Алматы: Экономика, 2007. – 382 с.
5. Банковское дело: Учебник / Под ред. Г.Г. Коробовой. – М.: Экономистъ, 2005. – 751 с.
6. Банковское дело: Учебник. – 2-е изд., перераб. и доп. / Под ред. О.И.Лаврушина. – М.: «Финансы и статистика», 2000. – 672 с.
7. Воронин В.П., Федосова С.П. Деньги, кредит, банк: Учеб. пособие. – М.: Юрайт – издат, 2002. – 269 с.
8. Давлетова М.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане: Учебное пособие. – Алматы: Экономика. 2001. – 186 с.
9. Искаков У.М, Бохаев Д.Т, Рузиева Э.А. Финансовые рынки и посредники: Учебник. – Алматы: Экономика, 2005. – 298 с.
10. Көшенова Б. А. Ақша, несие, банктер және валюталық қатынастар
11. Мақыш С.Б. Банк ісі. Оқулық. – Алматы: ИздатМаркет, 2007. – 471 с.
12. Насырова М.Р, Токсанбай С.Р, Кулпыбаев С.К, Гуляева С.П. Современный экономический русско-казахский толковый словарь-справочник. – Алматы: 2003. – 880 с.
13. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. – Алматы: «Экономика», 2005. – 416 бет.
14. Смағұлова Қаржы, ақша айналысы және несие
15. Экономические ориентиры на пути к ускоренной модернизации: Материалы междунар. науч.-прак. конф. (г. Алматы, 18 – 20 мая 2005 г.) / Под общ. ред. академика НАН РК, д.э.н., профессора Н.К. Мамырова – Алматы: Экономика, Ч.V. - 2005. – 256 с.
16. Андриана Ю.Р. Минимизация кредитного риска / Банки Казахстана. – 2007. - №6. – С.25
17. Бралина А.Г. Коммерциялық банктердегі проблемалық несиелерді басқару / Вестник КазНУ. Серия экономическая. – 2005. - №2. – С.48
18. Вероника Г. Качество активов банков ухудшается / Деловой Казахстан. – 2008. - №17(114). – С.8
19. Ковалев В.А. О кредитоспособности заемщика / Деньги и Кредит. – 2008. №1. – С.62
20. Мақыш С.Б. Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейлі банктердің проблемалық активтерін басқару тәжірибесін жетілдіру / ҚазҰУ Хабаршысы. Экономика сериясы. – 2006. - №1. – С.56
21. Смулов А. В новый год – без плохих кредитов. Тяжкое время кредитора / Банковское обозрение. – 2003. – №12. – С.20
22. Теңізбаева А. Несиелік қатынастарды құқықытық реттеу мәселелері / Заң. – 2003. – №9. – С.68
23. Фоминский О. Еще 12 месяцев ожиданий / Капитал.КZ. – 2008 - №21.
24. Шаяхметова К.О. Коммерциялық банктердің қызметіндегі тәуекел / ҚазЭУ Хабаршысы. – 2006. - №6. – С.105
25. Интернет
www.temirbank.kz
www.credits.ru
www.google.kz
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
1. Несиелік процесті ұйымдастырудың теориялық негіздері ... ... ... ...
1. . Коммерциялық банк несиелерінің экономикалық процестерді
қаржыландырудағы мәні мен маңызы ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. . Проблемалы несиелер пайда болуының алғышарттары ... ... ...
3. . Несиелік қоржын және оны бағалау әдісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Темірбанк акционерлік қоғамының проблемалы несиелермен
жұмыс істеу
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
2.1. Темірбанк АҚ Проблемалы несиелер департаментінің
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Проблемалы несиелер департаментінің жұмыс істеу
методикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
3.
3.1 Проблемалы несиелерді басқарудың шетелдік тәжірибесі ... ... ..
3.2 Ұсыныстар
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымшалар
1.1 Коммерциялық банк несиелерінің экономикалық процестерді
қаржыландырудағы мәні мен маңызы
Несиенің классикалық теориясы оны шаруашылық қатынастарды
айқындайтын қоғамдық – экономикалық категория ретінде қарастырады. Ал
несиелік қатынас қоғам арасындағы негізгі шаруашылық байланыстарға жүгіне
отырып, түрлі ортада жеке тұлғалар мен кәсіпорындар, кәсіпорындар мен
мемлекет, мемлекет пен халық , басқа да әлеуметтік топтар арасындағы тауар
айналымының негізінде пайда болады. [ Давл; 6] Шын мәнінде, несие айырбас
сатысында пайда болып, құн қозғалысының үздіксіздігін қамтамасыз ететін
келісім – шарт формасында белгілі. Ал соңғысы өз кезегінде несие
қозғалысының көзі болып табылады. Сонда, несиені экономикалық категория
ретінде қарастыруымыз үшін ол шаруашылық қатынастар негізінде айқындалуы
тиіс, яғни қарыздық келісім – шарт аясында болуы қажет. Мұнда несиені
экономикалық категория ретінде өздігінен көрсететін қарыздық келісім-шарт
емес сол келісім – шарт негізінде қалыптасатын шаруашылық байланыстар болып
табылады. Бұл шаруашылық байланыстар өз кезегінде тарихи өзгерістер арқылы
түрліше формада жүрді. Бірақ мәні, маңызы, мазмұны және табиғаты жағынан
айырмашылығы болғанымен, оларды бір сөзбен – кредит деп атаған. Сөздің
түпнұсқасына көз жүгіртсек, кредит деген сөз латынның creditum - қарыз,
несие, credere - сену, сенемін деген сөзден шығады. [Насыр;345] Ол
экономикалық дәреже ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді.
Ол тауар өндірісінің пайда болу кезінен бастап қарапайым формаларда: бай
мен кедей қоғамдарында айрықша көрінеді. Несие қатынастары ақша қатынастары
сияқты үнемі даму үстінде болады. Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал,
еңбек құралдары және т.б.) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар
мен кәсіпкерлерге түтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған.
Тауар – ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Жоғарыда айтқандай, несие өндірістік процесстің үздіксіздігін
қамтамасыз ету қажеттілігінен туындайды. Белгілі болғандай, шаруашылық
жүргізуші субъектілердің өндірістік капиталдары (негізгі және айналым) әр
уақытта тауарлы, ақшалай және өндірілген формасында болуы мүмкін. Атап
айтқанда, қызмет процесінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі
сатыларында болатын ақша ресурстарының олпрда бір мезгілде және үнемі бар
болуын: материалдық өндіріс саласы үшін - өндірістік, тауарлы және ақшалы,
ал айналым саласы үшін – тауарлы және ақшалай болуын талап етеді. Белгілі
уақыт аралығында капитал айналымының тепе – теңсіздігінің нәтижесінде бір
өндірісте уақытша бос ақша пайда болып, ол өз кезегінде басқа өндірістің
қажеттілігін туындатады. Мысалы, негізгі өндірістік және айналым қорларының
құн қозғалысының процесінде. Негізгі қорлар өздерінің құндылығын
амортизациялық тозу шамасына қарай дайын өнімдерге жекелеп аударады, ал
олар негізгі қорларды модернизациялап жаңарту үшін бірнеше жылдар бойы
жинақталатыны мәлім. Бұл жағдайда негізгі құрал – жабдықтарды ауыстыру
(айырбастау) және жөндеу үшін жұмсалатын ақшалай қаражаттың уақытша
босатылуы жүреді. Бірақ, бұл сәтте жинақталатын ақша жеткіліксіз болуы
мүмкін. Бұл жағдайда ақшаға қажеттілік туады. Яғни ақшалай қаражатты босату
мен оған деген қажеттілік айналым қорларын пайдалануда үнемі болып тұрады.
Тағы бір мысал, дайын өнімді өткізуден түсетін түсім ақша және шикізат,
материалдарды сатып алу, еңбекақысын төлеу үшін бірден бір сәтте жұмсала
қоймайды және бұл жағдайда ақшалай қаражаттардың уақытша босатылуы орын
алады. Қосымша ақшалай қаражатқа деген қажеттілік маусымдарда нақты айналым
ақша қорларының жеткіліксіздігінен (шикізат, материалдар, жанар–жағармай)
өндіріс пен тауар айналымының уақыты сәйкес келмеуінен және т.б. туындауы
мүмкін.
Осылайша негізгі және айналым қорларының қозғалыс процесінде ақшалай
қаражаттың құйылуы (қажеттілік кезде) мен қайтуы (босатылу кезінде) болады.
Сондықтан бір кәсіпорын басқа кәсіпорынға қарағанда бұрынырақ тауар сатушы
ретінде және оның сатып алушысы болып шығуы мүмкін.
Ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы және оларға деген қажеттілік тек
материалдық өндіріс саласы мен айналымда ғана туындамайды. Ол мемлекетте,
бюджеттік және қоғамдық ұйымдарда, сондай – ақ халықта да болуы мүмкін.
Мысалы, бюджетте салықтардың келіп түсуі мен оларды жұмсау уақыттары ұзақ
пайдаланатын заттарды сатып алуға халықтың ақша қоры және т.б. бәрі бірдей
сәйкес келе бермейді. Сонымен қатар, біздің жинақтаушы зейнетақы қорларында
жинақталып жатқан зейнетақы ақша қорларыда уақытша бос ақша қорларының көзі
болып табылады.
Қаражатқа деген қажеттілік пен оның босатылуы арасында туындаған
қарама–қайшылық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қалыпты қызметі үшін
қажет материалдық және қаржылық ресурстарды нақты байланыстыратын несиенің
жәрдемімен ғана рұқсат етіледі. Жеткіліксіз шамада несиенің объективті
қажеттілігі несие қатынастарын жүзеге асыратын капитал айналымы мен
ауыспалы айналымның бір қалыпты еместігімен түсіндіріледі. [Сейт; 105]
Сонда, несие дегеніміз – тауарлар мен уақытша бос ақшалай қаражаттарды
белгілі бір мерзімге, әдетте үстінен пайыз төленетін қажеттілікке беруді
айтамыз. Қалай болғанымен, осы несиенің жеке экономикалық категория
ретіндегі мәнін түсіндіру жолында бірнеше зерттеушілер өз көзқарастарын
айтқан. Мәселен, зерттеушілер В.Захаров және М.Пессель несиені қарызға
ұсынылған құнның өсуі деп бағалайды. Сонымен қатар, В.Захаров несие
анықтамасында оны тек абстрактілі экономикалық категория ретінде
сипаттайды. Ол несиені уақытша қолданысқа берілетін қоғамдық қатынасқа
қатысты құн деп жазады. Бұл анықтамада несиенің өндіріс және тауар
айналымдары себеп болған немесе болып жатқан қоғамдық – экономикалық
формацияға тән жалпы сипатына көңіл аударылған. Ал, М.Пессельдің айтуынша,
несие шаруашылыққа тән, мемлекеттік шаруашылық ұйымдары мен жеке тұлғалар
бір – біріне қайтарымдылық шарттары бойынша уақытша пайдаланудағы құнды
беріп, өндірістік қатынастарда көрініс табатын экономикалық қатынастар деп
есептейді. Жоғарыда берілген анықтамаларда несиенің қоғамдық өнімді, ұлттық
табысты және ақша қаражаттарды бөлу нысаны, қозғалыс нысаны (тауар немесе
ақша) өндірістегі қозғалысының басты тектік белгісі сияқты ең маңызды
жақтары көрсетілген. [Теңіз; 67] Ал, Б.Көшенованың айтуынша, несие – ұдайы
өндірістің ажырамас бөлігі. Тауарлы өндіріс – несие қатынастарының пайда
болатын табиғи негізі. Себебі, тауардың пайда болуы маңызды екі жағдайға
байланысты. Біріншіден, өнім тауар болуы үшін оның заттай түрі және құны
болуы қажет. Екіншіден, өнім бір өндірушіден екінші өндірушіге ауысуы қажет
және ол ауысу тек айырбас кезінде, яғни нарықта болады деп тұжырымдайды.
[Көшен;] Осы айтылған көзқарастардың ортақ мәні мынада: қарыз капиталының
құрылу базасы айналымнан босатылған уақытша бос ақша қаражаты. Уақытша бос
ақша капиталы несие арқылы қосымша ақша капиталына сұраныс бар шаруашылыққа
ұсынылатын қаражат.
Несиенің мүмкіндігін шындыққа айналдыру үшін оның белгілі бір талаптары
бар. Біріншіден, несие мәмілесінің қатысушылары – несие беруші мен қарызға
алушы – экономикалық байланыстардан туындайтын міндеттемелердің орындалуын
өз мойнына алуға материалдық жағынан кепілдік беретін дербес заңды
субъектілер сияқты алға шығуы керек. Екіншіден, егер несие беруші мен несие
алушының мүдделері бір жерден шықса, онда бұл жағдайда несие өте қажет
болады. Несие мәмілесін жүзеге асыру үшін оның қатысушылары міндетті түрде
несиеге өзара қызығушылық танытулары керек. [Давл; 6] Несие беруші мен
қарызға алушының арасында мүдделілік бірдей болған кезде, бір жағынан,
несиеге ақшалай қаражатты үсынуда, екінші жағынан – оны алуда несиелік
қарым – қатынастар туындайды. Несие беруші мен қарыз алушы араларында несие
берілуіне байланысты пайда болатын қатынастарды несиелік қатынастар ретінде
қарастырамыз. Несиелік қатынас несие болмысының формасы болып табылады. Осы
ерекше қатынас шегінен тыс несиенің пайда болуы және қызмет етуі мүмкін
емес. К.Маркс бұл пайда болатын қатынастар несиелік жүйе негіздерін
қалаушы болуымен қатар, соңғысы қызмет етуден бұрын оның еркін дамып келуі
әбден мүмкін деп көрсеткен.[пуш;15]
Сөйтіп, несиенің объективті өмір сүруінің негізгі талаптары төмендегідей
тізбектеледі:
- жеке тауар өндірушілердің өндірістік (негізгі және айналым) қорлар
айналымы мен жеке ауыспалы айналымдардың уақыт бойынша сәйкес
келмеуі;
- несие беруші мен қарызға алушының заңды тұрғыдан дербестігі;
- несиелік қатынасқа несие беруші мен қарызға алушының мүдделік
танытуы.
Несие объективті қажеттіліктен туындаған және ол қоғамдық өндіріс
процесінде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарызға
трансформациясын қамтамасыз етеді және несие берішілер мен қарыз
алушылардың арасындағы қарым – қатынасты білдіреді. Оның көмегімен
мемлекеттің, халықтың, ұйымдардың және кәсіпорындардың табыстары мен бос
(еркін) ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша пайдаланудың төлеміне
аударылатын несие капиталына айналады.
Көріп отырғанымыздай, несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жайт
–несие құрылымы. Өзге экономикалық категориялар сияқты несие де бір–
бірімен өзара әрекетке түсетін бірнеше элементтен тұрады. Ондай
элементтерге ең алдымен несиелік қатынастың барлық субъектілірі, сондай–ақ
жоғарыда айтқанымыздай, бұл субъектілірге несие беруші мен қарыз алушы
жатады. Оларды бөлуге және бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бірге
қарастырған жағдайда ғана несиенің мәнін анықтауға болады.
Несие беруші – несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру
үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі
болуы немесе басқа біреуден қарызға алынған болуы да мүмкін. Қазіргі
уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беріші банк болып табылады. Ол
кәсіпорынның, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың уақытша бос ақша
қаржаттарын шоғырландырып, оларды қарыз алушыға уақытша пайдалану үшін
несие түрінде ұсынады. Банктердің пайда болуымен несиелердің шоғыры пайда
болды десекте болады. Бұл ретте банктен алған несиені тек қарызға алушы
ғана емес, сондай–ақ соңғысы да меншік иесіне (кәсіпорынға, халыққа)
тартылған ресурстарды (ақшаларды) қайтаруға міндетті. Бұл арада банк бір
жағдайда несие беруші болса, екінші жағдайда қарыз алушы болып көрінеді.
Қарыз алушы – несиелік қатынастар жағы, яғни несие алып, алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғандар қарызға ақша алущылар болып табылады. Қазіргі заман талабына сай
банктен басқа қарызға алушылар болып кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық және
мемлекеттер де болуы мүмкін. Қарыз алушының несие берушіге қарағанда
бірқатар өзгешеліктері бар. Біріншіден, қарыз алушы қарызға алынған
қаражаттың меншік иесі болып табылмайды, тек оның уақытша иесі болады. Оған
қарасты емес басқа біреудің ресурстармен (қаражаттарымен) жұмыс жасайды.
Екіншіден, қарыз алушы алған несиені өз қалауы бойынша айналым
сферасында да, өндіріс саласында да қолдана алады.Үшіншіден, қарыз алушы
қаражатты өз шаруашылығында пайдаланғаннан кейін оны қайтаруы тиіс. Бірақ
қарыз алушы өз шаруашылығын кейін несие берушіге қарызын қайтарып бере
алатындай етіп өндіріс процессін құруы тиіс. Төртіншіден, қарыз алушы
уақытша пайдалану үшін алған несесін ғана қайтармайды, оның үстінен өсімақы
төлеп, қарызды артық көлемде төлейді. Бесіншіден, қарыз алушы несие
берушіге тәуелді, яғни несие берушінің қойған талаптарын бұлжытпай орындауы
тиіс. Осы экономикалық тәуелділік қарыз алушының қаражатты тиімді
пайдалануна жол ашады. Алайда, қарыз алушы мен несие беруші несие
қатынастарының толық құқықты жақтары екендігін ұмытпау керек. Несиелік
қатынастар шегінде несие беруші мен қарыз алушының орындары ауысуы да
мүмкін: несие беруші қарыз алушы болып, қарыз алушы несие беруші болып.
Несие беруші мен қарызға алушы өзара іс - әрекетінде қарама–қайшылықтың
бірлігі сипатын көрсетеді. Несиелік мәміленің қатысушылары ретінде олар
оның қарама–қарсы жақтарында тұрады. Олардың мүдделері де бөлек, несие
беруші неғұрлым жоғары пайыздық несие бергісікелсе, қарыз алушыға
мүмкіндігінше арзан несие алып, қосымша қаржылар табу мүддесін көздейді.
Несие берушілер мен қарыз алушылардан басқа несие қатынасы құрылымының
элементі алыс-берістің объектісі – құнның негізгі бөлігі сияқты өзіндік
өтелмеген құны – несиеленген құн (ссуженная стоимость) болып табылады.
Несиеленген құн ұдайы өндіріс процессін жылдамдататын ерекшелікке ие.
Себебі, қарызға алушының қайсыбір маусымдық жұмыстарды жүргізуге және
болжанбаған шығындарға қажет меншікті қорларын жинақтаудың қажеттігі жоқ.
Сондықтан, бұл қосымша қажеттіліктер несие есебінен қанағаттандырылады.
1. Сурет. Несиенің құрылымы
Осылайша, несиеленген құн өндірістік қорлардың ауыспалы айналымының
үздіксіз болуын қамтамасыз етеді және олардың қозғалысындағы іркілістерді
жояды. Несиенің қарастырылған құрылымы оның біртұтастығын айқындайды. Ол
элементтердің бірлігін болжайды.
Сонымен бірге, несиенің мәнін толығырақ оның қозғалыс заңдылығы аша
түседі. Несиенің қозғалыс заңдылығының сызбасы сурет 2. көрсетілген.
[финрын;110]
Несиені орналастыру (Но) – несие қозғалысының алғашқы баспалдағы болып
табылады. Оған уақытша бос қаражаттар себепкер болады. Несие беруші қарыз
алушыға белгіленеген мерзімде пайызбен төленетініне сенімді болған кезде
ғана несие бере алады.
Несие алу (На) қарыз алушының уақытша қажеттіліктерін қанағаттандырады,
өйткені несиелік қатынастың басқа тарапы оны белгілі уақытқа ғана береді.
Несиені пайдалану (Нп) қарыз алушының несиеніөз шаруашылығында
пайдаланып,несие берушіге несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету керектігін
білдіреді.
Ресурстардың босатылуы (Рб) қарыз алушының шаруашылығында құнның
ауыспалы айналымының аяқталу актісін, несие алушының уақытша қажеттілігін
қанағаттандыру мүддесінде құнның пайдалану процесін сипаттайды.
Несиеқозғалысының бұл сатысы оның келесі кезеңге өтуі үшін материалдық база
болып табылады.
Несиенің қайтарылуы (Нқ) уақытша пайдаланған құнның қарыз алушыдан несие
берушіге қайтуын көрсетеді. Қарыз алушының шаруашылығында белгілі бір
ауыспалы айналымда жүзеге асқан құн өзінің уақытша иесінен кетіп, несие
берушіге өтеді.Уақытша пайдалануға алынған ақшалай қаражаттарды қайтаруға
босаған қаражаттар қарыз алушыға мүмкіндік берегн кезде ғана несиені
қайтару басталады. Несиенің қайтарылуы объективті процесс болып табылады,
яғни оны мәмілінің табиғатын өзгертпей, кейінге қалдыруға болмайды. Несие
беруші мен қарыз алушы бекіткен келісім-шартқа сәйкес ол заңды бекітілген
сипат алады. Несие қозғалысының соңғы сатысы – несие берушінің қарыз
алушыға уақытша пайдалануға берілген қарызды алуы (Бк). Аталмыш сатыларда
сөз болып отырған сол бір құнның сомалары біріктіреді: қарыз алушы қарыздың
белгілі бір бөлігін несие берушіге қайтарады, ал ол дәл сол соманы алады.
2. Сурет. Несие қозғалысының сызбасы
Сөйтіп, несие қозғалысының заңдылықтарын талдау процесінде көріп
отырғанымыз, осы сатылар несиеленген құнның толық айналымының бір бөлігі
болып саналатын бір-бірімен байланысты несиенің қозғалысын білдіреді.[Вор]
Жалпы алғанда, несиенің белгілі бір шаруашылық жүргізуші субъектілерге
ғана емес, мемлекеттің жалпы экономиканың даму үрдісіне қатысты ролі
біршама. Атап айтсақ, өнімді шығару мен өткізу процессінің үздіксіздігін
қамтамасыз етудегі ролі үлкен. Кәсіпорындардың, ұйымдардың және басқа
шаруашылық субъектілерінің несиеге деген қажеттіліктері көбінсе өнімді
өткізуден түсетін қаражат уақыты мен материалдық құндылықтарды сатып алу,
еңбекақыны төлеу және көрсетілген қызметтер бойынша төлем жасау шығындарын
жабу уақыттарымен сәйкес келмеуінен пайда болады. Ал бұл шығындарсыз
кәсіпорын өз жұмысын тоқтауы мүмкін. Осы уақытта қарама-қайшылықты шешу
несие арқылы іске асады, ол өз кезегінде өнімді шығару және сату
процессінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Мұндай маусымдық қажеттіліктер,
әсіресе, халық шаруашылығында жиі болып тұрады.
Несие өндірісті ұлғайтуда да үлкен роль атқарады, яғни негізгі қорларды
(ғимараттар, құрылыстар), мүлде жаңа құрал-жабдықтарды алуға, өндіріске
жаңа технологияларды ендіруде, т.б. Аталған мақсаттарға жету үшін несиені
қолданудың бюджеттік қаржыландырумен салыстырғанда бірқатар артықшылықтары
бар. Қайтарымсыз қаржыландыру шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаражатты
көп мөлшерде және бақылаусыз алуына әкеліп соғады. Бұл өз кезегінде алған
қайтаруды қажет етпейтін қаражаттарды тиімсіз пайдалануына жол ашады. Ал
несиені пайдалану жағдайында мұндай талпыныстарға жол жоқ. Алынғн қаражат
қайтарылуға тиіс, сонымен бірге міндетті түрде пайыздық өсімақы негізінде
қайтарылады. Несие көлемі үлкен болған сайын, үстінен қайтарылатын пайыздық
өсімақы мөлшерлемесі де көп болады.
Қазіргі уақытта несиенің ақша айналысы сферасындағы ролі де белгілі.
Қолма-қол ақшаларды несиелік операцмялармен ауыстыру қызметін атқара
отырып, несие айналымда жүрген ақша массасының азайыуына көмектеседі.
Сонымен қатар, несие арқылы айналымға қолма-қол ақшалардың шығарылуы
(поступление) мен оның айналымнан алынуы (изъятие) жүзеге асады. Өйткені
банктермен ақшалай қаражаттарды ынталандыру, клиенттерге ақша беру несиелік
операцияны білдіреді. Айналымдағы ақша массасына деген қажеттілікті реттеу
өндіріс процессінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Осының бәрі экономиканы
нарықтық негізде басқаруында несиенің қажеттілігін, ролін көрсетеді.
Несиенің мәні нақтылы қызметтер негізінде де байқалады. Несиенің
қызметін айтқанда, әдетте оның мәнінің арнайы көрінісі ұғылады. Қызмет
несиенің мәнімен өзара тығыз байланысты: қызметтің атқаруындағы қарым-
қатынастардың мәнінсіз ол өмір сүре алмайды. Несие мәні бір уақытта өзінің
барлық қызметтерінен көрінбейді, тек бір немесе бірнешеуінен ғана көрінеді.
Айталық, ақша төлем құралы қызметі кезінде бір уақытта айналыс құралы
қызметі мен жинақтау және қорлану құралы қызметтерін атқара алмайды, несие
туралы осыны да айтуға болады. Қызмет – қатып қалған емес, өзгеріп тұратын
құбылыс. Қызмет несиелік қатынастың барлығына қатысты болады, жеке несие
берушіге немесе жеке қарыз алушыға қатысты емес. Несие туралы теорияда,
оның атқаратын қызметінің саны мен мазмұны жайлы орныққан біркелкі көзқарас
жоқ. Біреулері екі (қайта бөлу мен айналымның несиелік құралдарын жасау),
басқалар үш түрлі (осы аталған екеуінен бөтен бақылауды қосады), үшіншілер
– төрт (капиталды шоғырландыру мен орталықтандыруды бөліп көрсетеді)
көзқарастарды айтады. Ал жекелеген автортар несиенің қызметін айналымдағы
шығындарды үнемдеп, экономиканы ретке келтіру, уақытша бос қаражаттарды
жинақтау т.б. деп түсіндіреді.[Бад;220] Қазіргі экономикалық әдебиеттерде
көбінесе несиенің екі қызметін бөліп көрсетеді: қайта бөлу және айналымдағы
ақшаларды несиелік құралдарымен ауыстыру.
Қайта бөлу қызметі. Оның мағынасы қарыз алушыға (шаруашылық, халыққа)
төлем негізінде уақытша пайдалануға берілетін кәсіпорындардың, ұйымдардың,
халық пен мемлекетің бос ақшалай қаржыларын (ақша капиталдары мен табыстар)
несие арқылы шоғырландырылып, қарыз беру капиталына айналдыру. Нарықтық
экономика жағдайында түрлі объективті және субъективті себептерге
байланысты шаруашылық субъектілерінің бір жағында уақытша бос ақшалай
қаражаттар пайда болса, екіншісінде – оған даген қосымша қажеттілік
туындайды. Шаруашылық субъектілердің бос қаражаттарын уақытша басқа біреуге
пайдалануға берілуі құнның қайта бөліну процессін білдіреді. Бұл процесс
несие арқылы жүзеге асатындықтан, оның қызметі қайта бөлу болып табылады.
Бұл жерде екі сұрақ туады: біріншіден, неге бөлу қызметі емес, ал қайта
бөлу қызметі? Өйткені, банктерде шоғырланған уақытша бос қаражаттар – бұл
жалпы өнім мен ұлттық табыстан алдында бөлінген бөлігі. Олар біреудің
меншігі бола тұра бөлуге жатпайды. Сондықтан оны тек уақытша қайта бөлу,
орналастыру болады.
Екіншіден, қайта бөлу дегеніміз не? Егер бұл сұраққа нақтырақ
тоқталсақ, онда уақытша пайдалануға бір жағдайда тауарлы-материалдық
құндылықтар, екінші жағдайда ақшалы қаражаттар берілуі мүмкін. Алайда бұл
уақытша пайдалануға берілетін объектінің тек формасы ғана, ал шын мәнісінде
мұнда құн қайта бөлінеді. Құндылықтың несие арқылы бөлінуі – салалық,
салааралық, аумақтық бағыттарда, несие қатынасының субъектісі іспеттес
кәсіпорындар деңгейінде жүзеге асады.
Нақты ақшаларды несиелік құралдармен ауыстыру қызметі. Бұл жерде нақты
ақшаның орнына қолма-қол ақша ұғымын қолдану дұрыс болып көрінеді.
Өйткені шын мәніндегі ақшалар (алтын) қазір айналысқа түспейді, олардың
орнында өзіндік құны жоқ ақша белгілері айналыста жүруде. Несиенің мұндай
қызметінің дамуы банк жүйесінің пайда болуымен тікелей байланысты.
Ақшаларды банкінің есеп шотында сақтау ақшалай міндеттемелер бойынша
тауарлар мен қызмет үшін қолма-қол ақшасыз есептерді жүзеге асыруға, өзара
қарыздарды есепке жатқызып жойып отыруға мүмкіндік береді.Мұның өзі ақшаны
қолмен санап алыс-беріс жасау айналымын және айналым шығындары мен өнімсіз
шығындарды едәуір азайтты. Шаруашылық жүргізуші субъектілерінің және
халықтың есеп шоттардағы көрсетілген ақша айналымы банккінің ақша
қаржыларының иелерімен несиелік байланыстары болып қалады.[Лавр]
3. Сурет. Несиенің қызметтері
Көріп отырғанымыздай, несиенің айтылған қызметтерінен басқа қосымша екі
қызмет атқарады: капиталды шоғырландыру мен орталықтандыруды жеделдету және
бақылау.
Капиталды шоғырландыру мен орталықтандыруды жеделдету қызметі. Несие
механизмі қосымша құнды капиталдандыру барысына ықпал етеді. Несие
капиталды шоғырландырудың аса қуатты факторы ретінде оның жекелеп
жинақталуының шекараларын кеңейте түседі. Өндірістің ауқымын кеңейту үшін
жекелеген шаруашылық кәсіпорындарының, кәсіпкерлердің қаржылары көбінесе
жеткіліксіз болып саналатындықтан, әрбір кәсіпорындардың, халықтың шағын
мөлшердегі уақытша бос тұрған шашыраңқы қаржылары жұмылдырылып банкілерде
жинақталады да, үлкен көлемге жеткеннен кейін ол несие ретінде кең ауқымды
ұдайы өндірісте белсенді түрде пайдаланады. Несиенің капиталды
орталықтандырудағы ролі жеке кәсіпорындарын коллективтік меншік
формасындағы кәсіпорындарға айналдыруынан көрінеді. Әдетте, несиелік
мекемелер қаржылық жағдайы тұрақты кәсіпорындарға несие ұсынады да, бірдей
емес шаруашылық шарттарын қалыптастырады. Нәтижесінде бәсеккелестікке
шыдамаған, қаржылық жағдайы жағынан қиындықтары бар кәсіпорындар
басқалармен жұтылуы мүмкін. Сөйтіп капиталдың орталықтануы пайда болады.
Бақылау қызметі. Шындығында бақылауды несие емес, банк жүзеге асырады.
Оның мазмұны қарыз алушының қаржылық жағдайын бақылаумен байланысты, яғни
өз міндеттерін уақытылы орындауын қадағалау. Сондықтан бүкіл несиелік
процесс кезінде несиелеу принциптерінің орындалуының қадағалауын
жүргізеді.[Давл;19]
Несиенің мәнін мен қызметтерін, сондай-ақ несиелік қатынастарды
ұйымдастыру талаптары несиелеу қағидаттарымен бейнеленеді. Бұл қағидаттар
несиенің алғашқы даму кезеңдерінен бастап қалыптасты, ол кейіннен заңды
түрде бекітілді. Несиелеу қағидаттарына байланысты банктік несиелерінің
берілуінің басты шарттары: несиенің мақсаты және мерзімі, олардың
қаражаттар айналымы шеңберінде қатысу нәтижелігі және т.б. анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру қағидаттары екі топқа
бөлінеді:
І топқа – жалпы экономикалық тәртіптегі қағидаттар:
• несиенің мақсаттылығы;
• несиенің дифференциялдығы
ІІ топқа – несиенің мәнін бейнелейтін қағидаттар:
• несиенің мерзімділігі;
• несиенің қайтарымдылығы;
• несиенің төлемділігі;
• несиені қамтамасыз етілуі;
Қазіргі несиенің дифференциялдық қағидаттарының мазмұны өзгерген десе
болады. Біріншіден, ол мерзімділік қағидаттарымен байланысады, яғни несие
уақытында қайтара алатын шаруашылық органдарына беріледі. Сондықтан да тек
несиелік қабілетті сипаттайтын көрсеткіштер негізінде ғана жүзеге
асырылады. Екіншіден, бұл қағидат несиелік келісім жасалғанға дейін және
банктер несиелік ресурустарға деген сұранысын оқып-үйрену барысында
әлеуетті қарыз алушының несиелік қабілетін және сұралып отырған ссуданың
қамтамасыз етілу сипатын және олардың банк үшін пайдалылыгын, сондай-ақ
қаражаттардың жұмсалу ұзақтығын жетекшілікке ала отырып, бастапқы несиені
орналастырғанға дейін іске қосылады.
4. Сурет. Несиелеу қағидаттары
Мерзімділік – белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз
алушыға берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай
қайтарылуға тиістілігімен қорытындыланады. Осыдан келіп, несиенің
қайтарымдылық қағидаты туындайды.
Несиенің қайтарымдылығы оның экономикалық категория ретіндегі басқа да
тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан ажыратылатын
ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтан да,
қайтарымдылық – несиенің ажырымас бөлігі болып табылады. Шаруашылықтың
нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты несиелеудің бұл қағидатына ерекше
мән берілген. Біріншіден, оның сақталуына байланысты ұдайы өндірісте
ақшалай қаражаттармен бірқалыпты қамтамасыз етілуі тәуелді. Екіншіден, бұл
қағидатты сақтау коммерциялық банктердің өтімділігін қамтамасыз ету үшін
қажет. Олардың жұмысын ұйымдастыру қағидаттары тартылатын несиелік
ресурстардың қайтарымсыз жұмсалымдарға салынуына жол бермейді. Үшіншіден,
әр жекелеген қарыз алуы үшін бұл принциптің сақталуы банктен жаңа несие
алуға мүмкіндік береді.
Несиенің төлемділігі – бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін сыйақы
(пайыз) түрінде беріледі. Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің
бағасы деп те атайды. Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін
сыйақы мөлшерлемесі несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады.
Қазіргі банктердің несие үшін сыйақы мөлшерлемесін белгілеуде ескеретін
басты факторларына мыналар жатады:
• орталық банктің коммерциялық банктерге беретін ссудалары
(мүдделендіру) бойынша белгіленетін сыйақысының базалық мөлшерлемесі;
• банкаралық несие бойынша орташа сыйақы мөлшерлемесі;
• өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа сыйақы
мөлшері;
• банктің несиелік ресурстарының құрылымы тартылған (қаражаттар үлесі
қаншалықты жоғары болса, несие бағасы соғұрлым қымбат болуға тиіс);
• несиеге деген сұраныс (сұраныс аз болса, несие бағасы да арзан
болады);
• несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ, банк үшін оның
қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел дәрежесі;
• еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы (инфляция қарқыны қаншалықты
жоғары болса, соған сәйкес несие үшін төленетін сыйақы да жоғары
болуға тиіс, себебі, инфляция жағдайындағы ақшаның құнсыздануынан
банктің ресурсын жоғалту тәуекелі артады).
Сонымен қатар, пайыз мөлшерлемесіне объективтік және экономикалық, сол
сияқты субъективтік факторлар да әсер етеді. Шын мәнісінде, заңды және жеке
тұлғалардан тартатын несиелік ресурстар қаншалықты қымбатқа түссе, соғұрлым
несиенің бағасы жоғары болады.
Несиелеудің келесі бір қағидаты – берілітін ссудалардың материалдық
жағынан қамтамасыз етілуі. Бұл қағиданың пайда болуы негізінен несиенің
экономикалық категория ретінде шығуымен бірге келеді. Бірақ та уақыт өте
келе, бұл қағиданың мазмұны толығымен өзгерген. Бұл қағидатты ұстану несие
берушінің шығынға ұшырау тәуекелін азайтады. Өйткені, ол кепіл, кепілхат,
кепілдеме, сақтандыру міндеттемелеріне талап ету бойынша жүгіне алады.
Қарыздың қамтамасыз етілуінің көлемі мен түрі қарыз алушының қаржылық
жағдайына, несие беруші мен қарыз алушы арасындағы қарым-қатынасқа және
несиені алу шарттарына байланысты.
Отандық тәжірибеде банктік несиені қамтамасыз етудің кең түрде
қолданылатыны – кепіл. Кепілге берілетін ссуда - бұл қарыз алушының
активтерімен қамтамасыз етілетін несие. Кепілге берілетін активтер қарыз
алушының иелігінде қалып, оның пайдалануында болады. Кепіл ретінде
жылжымалы және жылжымайтын мүлік, бағалы қағаздар, интеллектуалдық және
мүлікке меншік құқықтары, т.б. алынады. Несие алуға қойылған кепіл
өтімділігі несиені қайтаруға, сонымен бірге үстінен төленетін пайыздық
мөлшерлемені, айыппұлды төлеуін қамтамасыз ете алатындай мөлшерде болуы
тиіс. Кепілхат – қарыз алушы төлеуден бас тартқан жағдайда, үшінші бір
жақтың қарызды өтеймін деген жазбаша міндеттемесі. Кепілхаттың ссуданың
қамтамасыз ету құралы ретінде пайдалану, кепілхатты берушінің тұрақтылығын
алдын ала бағалап білуді талап етеді. Несиелерді қамтамасыз етудің келесі
бір жолы – несиелерді сақтандыру. Бұл біздің тәжірибемізде кезінде
қолданылғанымен де, оның айналасында көптеген мәселелер орын алуда. [М
бі;232] Банктік несиелеу тәжірибесінде осы аталған барлық қағидаттарды
қолдану мен орындау жалпы мемлекеттің, сонымен қатар несие беруші мен қарыз
алушылардың мүдделерін ескеруге мүмкіндік береді.
Несиенің мәнін, қызметін және ролін қарастыра келіп, несиенің
экономикалық категория ретінде маңыздылығы, оның - экономика жүрегі деп
атауының дұрыстығына көзін жетеді. [Вор;153] Шын мәнінде, өзіміз куә болған
кешегі АҚШ-тағы ипотекалық дағдарыстың елімізге қалай әсер еткенін көрдік.
Банктік тәжірибеде белгілі бір критерияларға байланысты несие формалары
анықталған. Несие формасы – бұл несие қатынасының сырттай нақты көрініс
табуы. Ол несие қатынасының мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді. Несиенің
мынадай ең маңызды формаларын бөліп көрсетуге болады:
1. Несиеленген құн өзгерісіне байланысты тауарлы, ақшалай және тауарлы-
ақшалай несие формалары.
2. Несиелік қатынастың субъектісіне, объектісіне және несиенің қызмет
ету ортасына байланысты коммерциялық, банктік, тұтынушылық, мемлекеттік,
халықаралық және ростовшистік несиелер болып бөлінеді.
Коммерциялық несие несиенің басқа формаларына қарағанда бұрын пайда
болған. Оны бір шаруашылық жүргізуші субъекті екіншісіне сатылған тауарлар
мен қызмет көрсетулер үшін төлем мерзімін ұзартумен береді. Осы несие
формасының объектісіне өнеркәсіп және сауда капиталының бірігу нәтижесін
білдіретін тауар капиталы жатады. Осы несие формасының құралына вексель
жатады. Вексель қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың көлемін арттыруға және
айналыс шығынын кемітуге жағдай тудырады. Коммерциялық несиенің басты
мақсаты – тауарлардың сатылу процесін жеделдету және пайданың жылдам
алынуын қамтамасыз ету. Коммерциялық несие көбінесе ауыл шаруашылығында
қолданылады. Азық-түлік корпорациясы фермерлерге, шаруа қожалықтарына жанар-
жағармайды, тұқымды, минералды тыңайтқыштарды және өсімдікті қорғайтын
құралдарды тауарлық несие түрінде ұсынады.
Нарықтық экономикада несиенің негізгі формасы – банк несиесі. Бұл
жағдайда несие қатынасының объектісіне ссуданы ақшалай қаражатпен беру
процесі жатады. Мұндай несие уақытша қаржылай көмекке мұқтаж
мамандандырылған қаржы-несие ұйымдарына, көбінесе банктерге, қарыз алушы
кәсіпорындарға, ұйымдарға, халыққа, мемлекетке беріледі. Банк несиесінің
айналыс саласына ғана қызмет ететін коммерциялық несиеден айырмашылығы, ол
өндіріс саласына да, жинақтау саласына да қызмет етеді. Оның қолдану аясыда
кең, өйткені коммерциялық несие – несие мәмілесінің бағытымен, мерзімімен
және сомасымен шектеліп қалған. Банк несиесінің мақсаты: негізгі және
айналым капиталын арттыру, маусымдық қорларды толықтыру, вексельдер есебі
және оны қайта есептеу, халықты несиелеу.
Несие қатынасы банктер мен кәсіпорындардың, ұйымдардың арасында ғана
болмайды. Ол бір жағынан несие жүйесінің және екінші жағынан, халықтың
арасында да пайда болады. Несие алушыға халық, ал несие берушіге банк
жататын қатынасты тұтыну несиесінің мазмұны құрайды. Тұтыну несиесі халыққа
оның ағымдық сипаттағы қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін беріледі. Оның
ішінде,жеке шаруашылықтағы өндірісті дамытуға, құрылыс салуға, тұрғын үйді
жөндеуден өткізуге, ұзақ уақыт пайдалануға жарамды заттарды сатып алуға
беріледі. Жалпы тұтыну несиесінің көлемін халықтың өмір сүру деңгейі мен
кәсіпорының өнімді өткізу қабілетіне байланысты анықтайды.
Мемлекеттік несие формасының өзгешелігі – несиелік қатынастардың
субъектілерінің (не қарыз алушы, не несие беруші) біреуі міндетті түрде
мемлекет немесе жергілікті басқару органдары болуында. Несиені мемлекет
бюджет тапшылығын жабу үшін және мемлекет өзінің ағымдағы мүмкіндіктерінен
тыс қажеттіліктерін қосымша қаржыландыру үшін пайдаланады. Мемлекеттік
несие мемлекеттің өзіндік несиесіне, яғни мемлекет несие беруші қызметін
мемлекеттік несиелік-қаржылық мекемелері арқылы орындаса, және мемлекеттік
борыш , яғни мемлекет халықтың, шаруашылық субъектілерінің, басқа
мемлекеттердің уақытша бос ақшаларын қарызға алуы.
Халықаралық несие несиегер ретінде мемлекет, банк, басқа елдердің жеке
және заңды тұлғалары алға шығатын халықаралық экономикалық қатынас
саласындағы ссудалық капиталының қозғалысын білдіреді. Халықаралық несие
жаңа техника мен технология, тауар мен қызмет көрсету импортын ұлғайтуға
мүмкіндік береді. Ол төлем балансының тапшылығын жабудың құралына және
жинақтаудың қосымша көзіне айналады. Несиелік қатынастарының субъектілері
болып түрлі өндіріс, сауда несие-қаржылық мекемелер болады.
Ростовшистік несие – ең ежелгі және қарапайым несие формасы. Оның пайда
болуы меншік құқығының пайда болуымен байланысты. Бастапқыда ростовшистік
несие кезіндегі несиелік қатынас объектісі болып нақты материалдық
құндылықтар (тауар), кейін тауарлы-ақшалай қатынастарының дамуына
байланысты ақшалай ресурстар жүрді. Бұл несиенің тұтынушылары, әдетте, жеке
тұлғалар мен ұсақ тауар өндірушілер, ал қарыз берушілер контора мен дербес
тұлғалар. Ростовшистік несиесінің өзгешелігі – уақытша пайдалануға
берілетін қаражат төлемінің тым жоғары болуы. Қазір бұл несие формасы несие
жүйесі әлсіз дамушы елдерде сақталған. Бізде тәуелсіздік алғаннан кейінгі
жылдары бұл несие түрі таралып кетті. Бірақ несие жүйесінің тұрақтануы,
инфляция қарқынының төмендеуі және ақшамыздың тұрақтауы қарыз түрінің
ығыстыруына жағдай жасады.
Осы қарастырылған несие формаларының көптеген түрлері болады. Несие
түрлері – бұл оның несиелерді жіктеу үшін пайдаланатын, несиелік қатынастар
құрылымының, олардың негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі
өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісі. Несие берушілер мен қарыз
алушылар арасындағы байланыстар өзгергенімен де, несиенің түрі сол күйінде
сақталады. Банктер өз клиенттеріне белгілі бір критерияларға байланысты
жіктелетін әр түрлі несиелерді береді. Біздің елде банктер төменде
көрсетілген несие түрлерін ұсынады.(кесте 1.) [М бі;229]
Кесте 1 – Несиелердің белгілеріне байланысты жіктелімі
№ Критерийлері Несиенің жіктелімі
1. Қарыз алушылар 1. Қаржылық институттарға берілетін
категорияларына қарай несиелер:
банктерге;
мақсатты қорларға;
қаржы-несиелік мекемелерге;
2. Қаржылық емес агенттерге берілетін
несиелер:
ауыл шаруашылығына;
өнеркәсіп салаларына;
саудаға;
дайындық ұйымдарына;
жабдықтау-сату ұйымдарына;
кооперативтерге;
жеке кәсіпкерлерге;
3. Тұтыну мақсатына берілетін несиелер
2. Мерзіміне қарай қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
орта мерзімді (1 жылдан 3-5 жылға дейін)
ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары)
3. Тағайындалуы және негізгі қорларға жұмсалатын;
пайдалану сипатына айналым қаражатына жұмсалатын;
қарай
4. Қамтамасыз ету 1. Қамтамасыз етілген:
дәрежесіне қарай кепілхатпен;
кепілдемемен;
кепілдікпен;
2. Сақтандырылған
3. Қамтамасыз етілмеген:
сенім (бланктік) несиесі;
5. Қайтарылу дәрежесіне стандартты несие;
қарай күмәнді несиелер;
үмітсіз несиелер;
6. Валютамен берілуіне ұлтық валютамен;
қарай шетел валютамен;
1 кестенің жалғасы
1 2 3
7. Берілу шартына қарай тұтыну несиесі;
ипотекалық несие;
овердрафт несиесі;
овернайт несиесі;
онкольдық несие;
банкаралық несие;
ломбарттық несиесі;
лизингтік несие;
рамбурстық несие;
сенім несиесі;
маусымдық несие;
консорциалдық несие;
экспорттық несие; т.б.
Қаржы-несие мекемелерімен ұсынылатын жоғарыда қарастырылған
несиелерді алу механизмін несиелеу процесі десекте болады. Несиелеу процесі
бірінші қарыз беру күнінен басталады. Бірақ бұл уақытқа дейін біршама
жұмыстар атқарылады. Несиелеу процесі – күрделі бірнеше бірін-бірі
толықтыратын кезеңдерден тұратын процедура. О.И.Лаврушин несиелеу процесін
үш кезеңге бөледі: бірінші кезең – дайындық кезеңі – клиенттерді тарту,
олпрмен жұмыс жасау, несиелік қабілетін тексеру, яғни барлық аналитикалық,
техникалық және ұйымдастырушылық жұмыстарын қамтиды; екінші кезең –
несиелік құжаттарды рәсімдеу кезеңі – банк қызметкерлері несиелік келісім-
шарт жасайды, несиені береді, қарыз алушыға несиелік досье ашады; үшінші
кезең – несиелік қатынастар бақылауын жүргізу кезеңі – несиелеу лимитінің
орындалуын қарау, несие мақсаттылығын қадағалау, қарыздың толық және
пайыздық өсімақымен дер кезінде қайтарылуын бақылау деп
қарастырады.[Лав;254] Ал, М.Т.Давлетова несиелеу процесін төрт кезеңге
бөліп, бірінші кезеңін бағдарлау (программирование) деп алды. Оған жалпы
мемлекеттің макроэкономикалық жағдайының бағалануы, банк персоналының түрлі
категориядағы қарыз алушылармен жұмыс істей алу дайындығын тексеру, біршама
ішкі банктік нормативтік құжаттарды қабылдау кезеңін жатқызады. [Дав;42]
Г.Г.Коробова алты кезеңге бөледі де, төртінші кезеңін – қарыздар бойынша
мүмкін болар жоғалтулар үшін провизия құру кезеңі деп атаса, алтыншы
кезеңін – банктің проблемалы қарыздармен жұмыс жасау кезеңі деп көрсетеді.
[Кор;280] Жоғарыда айтылған көзқарастарды қорытындылай келе, несиелеу
процесі мынадай кезеңдерді қамтиды (сурет 5):
• несиеге деген өтінішті қарау;
• несиелік қабілетін талдау;
• несиелік келісім шарт жасасу
• несие беру
• несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау.
І кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау.
Кез келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда
қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты,
мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.
Банктің қоятын талаптарына байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелік
операциялар сипатына байланысты құжаттар беріледі. Клиенттердің әр түрлі
топтары үшін әр түрлі құжаттар пакеті әзірленуі мүмкін. Мұндай құжаттарға
құрылтайшылық құжаттардың, тіркелген куәліктерінің немесе патенттерінің,
клиенттің несие алуға құқығын растайтын басқа да құжаттардың көшірмесі,
басқа банктерден алған несиелер туралы мәліметтер, кепілге берілген мүлікке
қарыз алушының меншік құқығын растайтын құжаттар, т.б. жатады. Қажет
жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз ететін басқа
да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады. Тапсырылған құжаттар қарыз
алушының алған ссуданы қайтара алу қабілетін бағалауға мүмкіндік береді.
5. Сурет. Несиелік процесс кезеңдері
ІІ кезең. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі.
Қарыз алушының несиелік қабілеті – қарыз алушының алған ссудасы бойынша
қарызды уақытылы және толық көлемде қайтару қабілетін бағалаумен
сипатталады. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың әсерінен
болуы мүмкін. Сондықтан, банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан бұрын
оның несиелік қабілетін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің өтімділігіне ықпал
етеді. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдауда ссудаға қатысты қабілеті,
қарыз алушының іскерлік беделі, табыс алу қабілеті сияқты факторлар есепке
алынады.
ІІІ кезең. Несиелік және кепіл туралы келісім-шарт жасасу.
Қазіргі несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік
қабілетін тексеріп болғаннан кейін несиелік шарт жасасу үшін несиелеу
субъектісімен қатынасқа түседі. Несиелеуге байланысты барлық сүрақтарда
банк пен қарыз алушы келісім-шарт негізінде шешеді. Несиелік келісім-шарт
екі жақтың өзара міндеттемелерін және жауапкершіліктерін анықтайды. Онда
несиелеу мақсаты, объектісі, мөлшері, қайтару шарттары, сыйақы
мөлшерлемесі, құжаттар тізімі, банктің бақылау қызметі т.б. қарастырылады.
Кепіл туралы шарт кепіл затына байланысты ажыратылады. Кепіл затына:
заттар, бағалы қағаздар, басқа да мүліктер және мүліктік құқықтар жатады.
ІV кезең. Несие беру кезеңі.
Бұл кезең ағымдық шот ашу, ссуданы беруді құжаттау тәртібін, ссуданы беру
тәсілін анықтайтын несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын
қамтиды. Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері болады.
Біріншісі – несие клиенттің шотына толығымен аударылып, қажет болған
жағдайларда жұмсалынады. Екіншісі – несие алуға құқығы қосымша құжаттарға
деген қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске асады. Үшінші –
белгілі бір соманы алуға клиенттің құқығы бола отырып, ол оны алудан бас
тартады (мысалға, артық сыйақы төлегісі келмейді).
V кезең. Несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау жасау.
Ссудалар бойынша қарызды қайтару тәсілі банк қаражаттарының пайдалану
ұзақтығына және олардың төлем айналымын құраудағы рөліне байланысты.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы жасауға да, жасамауға да болады.
Несиенің қайтарылуын негіздейтін құжаттарға: кленттің жазбаша үкімі,
банктің өзінің үкімі, соттың бұйрықтары жатады. Клиенттің өзінің шотынан
ақшалай қаражаттарды шегеру туралы берген үкімі жазбаша да және ауызша да
болады. Несиенің қайтарылуы қағазсыз, яғни байланыс каналдары арқылы да
жүзеге асырылады. Банк несиелік келісім-шарттың орындалуына, қарыз алушының
алған несиені пайдалануына және толық қайтаруына бақылау жасайды. Әрбір
банктің өзінің клиенттің несиелік ісін жүргізу жүйесі болады. [БІ;172] Ал
жалпы несиелік процесті басқарудың негізі несие саясатында жатыр. Несиелік
саясат банктің несиелік қызметінің міндеттерін, оларды іске асыру құралдары
мен әдістерін, сондай-ақ несиелік процесті ұйымдастыру қағидаттары мен
тәртібін белгілейді. Егер банк жұмысы несиелеуге негізделетінін ескерсек,
бұл саясаттың дұрыс жолға қойылуы банк жұмысының табыстылығын қамтамасыз
етудің бірден-бір көзі болып табылады. Өйткені, әлемдік тәжірибе көрсетіп
отырғандай, банк активінің 60-70% несие активі құрайды. Ал біздің елде бұл
көрсеткіш 70% шамасында. Несиелеу өзімен бірге белгілі бір тәуекелді
қабылдауына және оны басқару мүмкіндігін де алып келуде. Банктердегі пайда
– тәуекел ажырамас дилеммасына айналған жайт, тиімді несиелік саясат
құруға және несие мәдениетін қалыптастыруға итермелейді. Осы орайда,
тәуекелді несиелік саясат және несие қоржынын ұлғайту жолындағы ұмтылыс
Жапония, басқа да Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттерінің банктік жүйесін
дағдарысқа әкелгенін ескерген жөн. [ҚААН; 71]
Кейбір авторлардың пайымдауынша, несиелік саясат – бұл несиелік
операцияларды жүзеге асыру барысындағы банктің стратегиясы мен тактикасы.
Несиелік саясаттың стратегиялық жағында банктің несие нарығындағы нақты
қағидаттары мен мақсаттарын көрсетсе, тактика жағында – несиелік
келісімдерді жүзеге асыру, жалпы несие процесін ұйымдастыруды көрсетеді.
Банктің несиелік саясатты жеке банктің мақсатын, нарығын, оның қаржылық
құрылымын, көлемін, бәсекелестік жағдайын, қызметкерлерінің тәжірибелігін
көрсететін сипатта болуы тиіс. Несиелік саясатты банктік саясат
элементтерінің бірі ретінде қарастыратын болсақ, несиелік саясат мақсаты
жалпы банктің стратегиялық мақсаттарымен байланысты екенін байқаймыз.
Сонда, несие саясат мақсаты болып өтімділікті ұстау, тәуекелдерді
әртараптандыру, заңдар мен нормаларды орындау, қарыз қажеттілігін
қанағаттандыру жолында құрақты табыстылықты қамтамасыз ету табылады. Әрбір
банк өзінше несиелік саясатын жүргізеді, бірақ оларды қабылдауына бірнеше
факторлар әсер етеді.
Екінші деңгейлі банктердегі несиелік саясатты анықтайтын факторларға
мыналар жатады:
1. Сыртқы факторлар:
- жалпы мемлекет экономикасының жағдайы;
- құқықтық және салықтық ерекшеліктер;
- банктік өнімдердің бағасы мен бәсекелестік деңгейі;
- банктің несиелік қызметіне қажеттілігі;
2. Ішкі факторлар:
- несие ресурстары (өтімділік резервін қоспағанда);
- жеке ссуда түрлерінің тәуекелділік және табыстылық деңгейі;
- ссуданың қамтамасыз етілуі;
- банк қызметкерлерінің квалификациясы;
- банк клиенттері;
- несиелік қызмет сапасы;
Несиелік саясат банк қызметін әртараптандырудағы іс-әрекеттердің
тізбектелуін қамтамасыз ету үшін және несиелік қызметкерлердің лауазымды
міндеттерін анықтау үшін қажет. Несиелік саясатты іске асырудың белгілі бір
тәртібі болмайынша несиелеудің біртұтас ережелерін тәжірибеге енгізу мүмкін
емес. Сондықтан да, жазбаша түрде жазылған несиелік саясат пен оны іске
асырудың соған сәйкес ережелері несиелік процесті жүргізудің негізін
құрайды. Несиелік саясат банк қызметкерлерінің бүгінгі таңда несиелеуге
болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ несие беру
мүмкіндігі туралы сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа
факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап, өз клиентін
таңдаудағы біліктілігіне негізделеді. Коммерциялық банктердің несиелік
саясаты ішкі несиелік құрылымнан тұрады. Оларға жататындар:
1. негізгі несиелік процестерді ұйымдастырудағы банк стратегиясы;
2. несиелеуді ұйымдастырудағы банк тактикасы;
3. несиелік саясатты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
1. Несиелік процесті ұйымдастырудың теориялық негіздері ... ... ... ...
1. . Коммерциялық банк несиелерінің экономикалық процестерді
қаржыландырудағы мәні мен маңызы ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. . Проблемалы несиелер пайда болуының алғышарттары ... ... ...
3. . Несиелік қоржын және оны бағалау әдісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2. Темірбанк акционерлік қоғамының проблемалы несиелермен
жұмыс істеу
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .
2.1. Темірбанк АҚ Проблемалы несиелер департаментінің
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Проблемалы несиелер департаментінің жұмыс істеу
методикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
3.
3.1 Проблемалы несиелерді басқарудың шетелдік тәжірибесі ... ... ..
3.2 Ұсыныстар
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымшалар
1.1 Коммерциялық банк несиелерінің экономикалық процестерді
қаржыландырудағы мәні мен маңызы
Несиенің классикалық теориясы оны шаруашылық қатынастарды
айқындайтын қоғамдық – экономикалық категория ретінде қарастырады. Ал
несиелік қатынас қоғам арасындағы негізгі шаруашылық байланыстарға жүгіне
отырып, түрлі ортада жеке тұлғалар мен кәсіпорындар, кәсіпорындар мен
мемлекет, мемлекет пен халық , басқа да әлеуметтік топтар арасындағы тауар
айналымының негізінде пайда болады. [ Давл; 6] Шын мәнінде, несие айырбас
сатысында пайда болып, құн қозғалысының үздіксіздігін қамтамасыз ететін
келісім – шарт формасында белгілі. Ал соңғысы өз кезегінде несие
қозғалысының көзі болып табылады. Сонда, несиені экономикалық категория
ретінде қарастыруымыз үшін ол шаруашылық қатынастар негізінде айқындалуы
тиіс, яғни қарыздық келісім – шарт аясында болуы қажет. Мұнда несиені
экономикалық категория ретінде өздігінен көрсететін қарыздық келісім-шарт
емес сол келісім – шарт негізінде қалыптасатын шаруашылық байланыстар болып
табылады. Бұл шаруашылық байланыстар өз кезегінде тарихи өзгерістер арқылы
түрліше формада жүрді. Бірақ мәні, маңызы, мазмұны және табиғаты жағынан
айырмашылығы болғанымен, оларды бір сөзбен – кредит деп атаған. Сөздің
түпнұсқасына көз жүгіртсек, кредит деген сөз латынның creditum - қарыз,
несие, credere - сену, сенемін деген сөзден шығады. [Насыр;345] Ол
экономикалық дәреже ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді.
Ол тауар өндірісінің пайда болу кезінен бастап қарапайым формаларда: бай
мен кедей қоғамдарында айрықша көрінеді. Несие қатынастары ақша қатынастары
сияқты үнемі даму үстінде болады. Алғашқы несие табиғи түрде (астық, мал,
еңбек құралдары және т.б.) қоғамның дәулетті топтарынан мүліксіз шаруалар
мен кәсіпкерлерге түтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған.
Тауар – ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.
Жоғарыда айтқандай, несие өндірістік процесстің үздіксіздігін
қамтамасыз ету қажеттілігінен туындайды. Белгілі болғандай, шаруашылық
жүргізуші субъектілердің өндірістік капиталдары (негізгі және айналым) әр
уақытта тауарлы, ақшалай және өндірілген формасында болуы мүмкін. Атап
айтқанда, қызмет процесінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі
сатыларында болатын ақша ресурстарының олпрда бір мезгілде және үнемі бар
болуын: материалдық өндіріс саласы үшін - өндірістік, тауарлы және ақшалы,
ал айналым саласы үшін – тауарлы және ақшалай болуын талап етеді. Белгілі
уақыт аралығында капитал айналымының тепе – теңсіздігінің нәтижесінде бір
өндірісте уақытша бос ақша пайда болып, ол өз кезегінде басқа өндірістің
қажеттілігін туындатады. Мысалы, негізгі өндірістік және айналым қорларының
құн қозғалысының процесінде. Негізгі қорлар өздерінің құндылығын
амортизациялық тозу шамасына қарай дайын өнімдерге жекелеп аударады, ал
олар негізгі қорларды модернизациялап жаңарту үшін бірнеше жылдар бойы
жинақталатыны мәлім. Бұл жағдайда негізгі құрал – жабдықтарды ауыстыру
(айырбастау) және жөндеу үшін жұмсалатын ақшалай қаражаттың уақытша
босатылуы жүреді. Бірақ, бұл сәтте жинақталатын ақша жеткіліксіз болуы
мүмкін. Бұл жағдайда ақшаға қажеттілік туады. Яғни ақшалай қаражатты босату
мен оған деген қажеттілік айналым қорларын пайдалануда үнемі болып тұрады.
Тағы бір мысал, дайын өнімді өткізуден түсетін түсім ақша және шикізат,
материалдарды сатып алу, еңбекақысын төлеу үшін бірден бір сәтте жұмсала
қоймайды және бұл жағдайда ақшалай қаражаттардың уақытша босатылуы орын
алады. Қосымша ақшалай қаражатқа деген қажеттілік маусымдарда нақты айналым
ақша қорларының жеткіліксіздігінен (шикізат, материалдар, жанар–жағармай)
өндіріс пен тауар айналымының уақыты сәйкес келмеуінен және т.б. туындауы
мүмкін.
Осылайша негізгі және айналым қорларының қозғалыс процесінде ақшалай
қаражаттың құйылуы (қажеттілік кезде) мен қайтуы (босатылу кезінде) болады.
Сондықтан бір кәсіпорын басқа кәсіпорынға қарағанда бұрынырақ тауар сатушы
ретінде және оның сатып алушысы болып шығуы мүмкін.
Ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы және оларға деген қажеттілік тек
материалдық өндіріс саласы мен айналымда ғана туындамайды. Ол мемлекетте,
бюджеттік және қоғамдық ұйымдарда, сондай – ақ халықта да болуы мүмкін.
Мысалы, бюджетте салықтардың келіп түсуі мен оларды жұмсау уақыттары ұзақ
пайдаланатын заттарды сатып алуға халықтың ақша қоры және т.б. бәрі бірдей
сәйкес келе бермейді. Сонымен қатар, біздің жинақтаушы зейнетақы қорларында
жинақталып жатқан зейнетақы ақша қорларыда уақытша бос ақша қорларының көзі
болып табылады.
Қаражатқа деген қажеттілік пен оның босатылуы арасында туындаған
қарама–қайшылық шаруашылық жүргізуші субъектілердің қалыпты қызметі үшін
қажет материалдық және қаржылық ресурстарды нақты байланыстыратын несиенің
жәрдемімен ғана рұқсат етіледі. Жеткіліксіз шамада несиенің объективті
қажеттілігі несие қатынастарын жүзеге асыратын капитал айналымы мен
ауыспалы айналымның бір қалыпты еместігімен түсіндіріледі. [Сейт; 105]
Сонда, несие дегеніміз – тауарлар мен уақытша бос ақшалай қаражаттарды
белгілі бір мерзімге, әдетте үстінен пайыз төленетін қажеттілікке беруді
айтамыз. Қалай болғанымен, осы несиенің жеке экономикалық категория
ретіндегі мәнін түсіндіру жолында бірнеше зерттеушілер өз көзқарастарын
айтқан. Мәселен, зерттеушілер В.Захаров және М.Пессель несиені қарызға
ұсынылған құнның өсуі деп бағалайды. Сонымен қатар, В.Захаров несие
анықтамасында оны тек абстрактілі экономикалық категория ретінде
сипаттайды. Ол несиені уақытша қолданысқа берілетін қоғамдық қатынасқа
қатысты құн деп жазады. Бұл анықтамада несиенің өндіріс және тауар
айналымдары себеп болған немесе болып жатқан қоғамдық – экономикалық
формацияға тән жалпы сипатына көңіл аударылған. Ал, М.Пессельдің айтуынша,
несие шаруашылыққа тән, мемлекеттік шаруашылық ұйымдары мен жеке тұлғалар
бір – біріне қайтарымдылық шарттары бойынша уақытша пайдаланудағы құнды
беріп, өндірістік қатынастарда көрініс табатын экономикалық қатынастар деп
есептейді. Жоғарыда берілген анықтамаларда несиенің қоғамдық өнімді, ұлттық
табысты және ақша қаражаттарды бөлу нысаны, қозғалыс нысаны (тауар немесе
ақша) өндірістегі қозғалысының басты тектік белгісі сияқты ең маңызды
жақтары көрсетілген. [Теңіз; 67] Ал, Б.Көшенованың айтуынша, несие – ұдайы
өндірістің ажырамас бөлігі. Тауарлы өндіріс – несие қатынастарының пайда
болатын табиғи негізі. Себебі, тауардың пайда болуы маңызды екі жағдайға
байланысты. Біріншіден, өнім тауар болуы үшін оның заттай түрі және құны
болуы қажет. Екіншіден, өнім бір өндірушіден екінші өндірушіге ауысуы қажет
және ол ауысу тек айырбас кезінде, яғни нарықта болады деп тұжырымдайды.
[Көшен;] Осы айтылған көзқарастардың ортақ мәні мынада: қарыз капиталының
құрылу базасы айналымнан босатылған уақытша бос ақша қаражаты. Уақытша бос
ақша капиталы несие арқылы қосымша ақша капиталына сұраныс бар шаруашылыққа
ұсынылатын қаражат.
Несиенің мүмкіндігін шындыққа айналдыру үшін оның белгілі бір талаптары
бар. Біріншіден, несие мәмілесінің қатысушылары – несие беруші мен қарызға
алушы – экономикалық байланыстардан туындайтын міндеттемелердің орындалуын
өз мойнына алуға материалдық жағынан кепілдік беретін дербес заңды
субъектілер сияқты алға шығуы керек. Екіншіден, егер несие беруші мен несие
алушының мүдделері бір жерден шықса, онда бұл жағдайда несие өте қажет
болады. Несие мәмілесін жүзеге асыру үшін оның қатысушылары міндетті түрде
несиеге өзара қызығушылық танытулары керек. [Давл; 6] Несие беруші мен
қарызға алушының арасында мүдделілік бірдей болған кезде, бір жағынан,
несиеге ақшалай қаражатты үсынуда, екінші жағынан – оны алуда несиелік
қарым – қатынастар туындайды. Несие беруші мен қарыз алушы араларында несие
берілуіне байланысты пайда болатын қатынастарды несиелік қатынастар ретінде
қарастырамыз. Несиелік қатынас несие болмысының формасы болып табылады. Осы
ерекше қатынас шегінен тыс несиенің пайда болуы және қызмет етуі мүмкін
емес. К.Маркс бұл пайда болатын қатынастар несиелік жүйе негіздерін
қалаушы болуымен қатар, соңғысы қызмет етуден бұрын оның еркін дамып келуі
әбден мүмкін деп көрсеткен.[пуш;15]
Сөйтіп, несиенің объективті өмір сүруінің негізгі талаптары төмендегідей
тізбектеледі:
- жеке тауар өндірушілердің өндірістік (негізгі және айналым) қорлар
айналымы мен жеке ауыспалы айналымдардың уақыт бойынша сәйкес
келмеуі;
- несие беруші мен қарызға алушының заңды тұрғыдан дербестігі;
- несиелік қатынасқа несие беруші мен қарызға алушының мүдделік
танытуы.
Несие объективті қажеттіліктен туындаған және ол қоғамдық өндіріс
процесінде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдың қарызға
трансформациясын қамтамасыз етеді және несие берішілер мен қарыз
алушылардың арасындағы қарым – қатынасты білдіреді. Оның көмегімен
мемлекеттің, халықтың, ұйымдардың және кәсіпорындардың табыстары мен бос
(еркін) ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша пайдаланудың төлеміне
аударылатын несие капиталына айналады.
Көріп отырғанымыздай, несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жайт
–несие құрылымы. Өзге экономикалық категориялар сияқты несие де бір–
бірімен өзара әрекетке түсетін бірнеше элементтен тұрады. Ондай
элементтерге ең алдымен несиелік қатынастың барлық субъектілірі, сондай–ақ
жоғарыда айтқанымыздай, бұл субъектілірге несие беруші мен қарыз алушы
жатады. Оларды бөлуге және бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бірге
қарастырған жағдайда ғана несиенің мәнін анықтауға болады.
Несие беруші – несиелік мәміленің қарыз ұсынатын жағы. Мұны іске асыру
үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі
болуы немесе басқа біреуден қарызға алынған болуы да мүмкін. Қазіргі
уақытта қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беріші банк болып табылады. Ол
кәсіпорынның, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың уақытша бос ақша
қаржаттарын шоғырландырып, оларды қарыз алушыға уақытша пайдалану үшін
несие түрінде ұсынады. Банктердің пайда болуымен несиелердің шоғыры пайда
болды десекте болады. Бұл ретте банктен алған несиені тек қарызға алушы
ғана емес, сондай–ақ соңғысы да меншік иесіне (кәсіпорынға, халыққа)
тартылған ресурстарды (ақшаларды) қайтаруға міндетті. Бұл арада банк бір
жағдайда несие беруші болса, екінші жағдайда қарыз алушы болып көрінеді.
Қарыз алушы – несиелік қатынастар жағы, яғни несие алып, алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғандар қарызға ақша алущылар болып табылады. Қазіргі заман талабына сай
банктен басқа қарызға алушылар болып кәсіпорындар, кәсіпкерлер, халық және
мемлекеттер де болуы мүмкін. Қарыз алушының несие берушіге қарағанда
бірқатар өзгешеліктері бар. Біріншіден, қарыз алушы қарызға алынған
қаражаттың меншік иесі болып табылмайды, тек оның уақытша иесі болады. Оған
қарасты емес басқа біреудің ресурстармен (қаражаттарымен) жұмыс жасайды.
Екіншіден, қарыз алушы алған несиені өз қалауы бойынша айналым
сферасында да, өндіріс саласында да қолдана алады.Үшіншіден, қарыз алушы
қаражатты өз шаруашылығында пайдаланғаннан кейін оны қайтаруы тиіс. Бірақ
қарыз алушы өз шаруашылығын кейін несие берушіге қарызын қайтарып бере
алатындай етіп өндіріс процессін құруы тиіс. Төртіншіден, қарыз алушы
уақытша пайдалану үшін алған несесін ғана қайтармайды, оның үстінен өсімақы
төлеп, қарызды артық көлемде төлейді. Бесіншіден, қарыз алушы несие
берушіге тәуелді, яғни несие берушінің қойған талаптарын бұлжытпай орындауы
тиіс. Осы экономикалық тәуелділік қарыз алушының қаражатты тиімді
пайдалануна жол ашады. Алайда, қарыз алушы мен несие беруші несие
қатынастарының толық құқықты жақтары екендігін ұмытпау керек. Несиелік
қатынастар шегінде несие беруші мен қарыз алушының орындары ауысуы да
мүмкін: несие беруші қарыз алушы болып, қарыз алушы несие беруші болып.
Несие беруші мен қарызға алушы өзара іс - әрекетінде қарама–қайшылықтың
бірлігі сипатын көрсетеді. Несиелік мәміленің қатысушылары ретінде олар
оның қарама–қарсы жақтарында тұрады. Олардың мүдделері де бөлек, несие
беруші неғұрлым жоғары пайыздық несие бергісікелсе, қарыз алушыға
мүмкіндігінше арзан несие алып, қосымша қаржылар табу мүддесін көздейді.
Несие берушілер мен қарыз алушылардан басқа несие қатынасы құрылымының
элементі алыс-берістің объектісі – құнның негізгі бөлігі сияқты өзіндік
өтелмеген құны – несиеленген құн (ссуженная стоимость) болып табылады.
Несиеленген құн ұдайы өндіріс процессін жылдамдататын ерекшелікке ие.
Себебі, қарызға алушының қайсыбір маусымдық жұмыстарды жүргізуге және
болжанбаған шығындарға қажет меншікті қорларын жинақтаудың қажеттігі жоқ.
Сондықтан, бұл қосымша қажеттіліктер несие есебінен қанағаттандырылады.
1. Сурет. Несиенің құрылымы
Осылайша, несиеленген құн өндірістік қорлардың ауыспалы айналымының
үздіксіз болуын қамтамасыз етеді және олардың қозғалысындағы іркілістерді
жояды. Несиенің қарастырылған құрылымы оның біртұтастығын айқындайды. Ол
элементтердің бірлігін болжайды.
Сонымен бірге, несиенің мәнін толығырақ оның қозғалыс заңдылығы аша
түседі. Несиенің қозғалыс заңдылығының сызбасы сурет 2. көрсетілген.
[финрын;110]
Несиені орналастыру (Но) – несие қозғалысының алғашқы баспалдағы болып
табылады. Оған уақытша бос қаражаттар себепкер болады. Несие беруші қарыз
алушыға белгіленеген мерзімде пайызбен төленетініне сенімді болған кезде
ғана несие бере алады.
Несие алу (На) қарыз алушының уақытша қажеттіліктерін қанағаттандырады,
өйткені несиелік қатынастың басқа тарапы оны белгілі уақытқа ғана береді.
Несиені пайдалану (Нп) қарыз алушының несиеніөз шаруашылығында
пайдаланып,несие берушіге несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету керектігін
білдіреді.
Ресурстардың босатылуы (Рб) қарыз алушының шаруашылығында құнның
ауыспалы айналымының аяқталу актісін, несие алушының уақытша қажеттілігін
қанағаттандыру мүддесінде құнның пайдалану процесін сипаттайды.
Несиеқозғалысының бұл сатысы оның келесі кезеңге өтуі үшін материалдық база
болып табылады.
Несиенің қайтарылуы (Нқ) уақытша пайдаланған құнның қарыз алушыдан несие
берушіге қайтуын көрсетеді. Қарыз алушының шаруашылығында белгілі бір
ауыспалы айналымда жүзеге асқан құн өзінің уақытша иесінен кетіп, несие
берушіге өтеді.Уақытша пайдалануға алынған ақшалай қаражаттарды қайтаруға
босаған қаражаттар қарыз алушыға мүмкіндік берегн кезде ғана несиені
қайтару басталады. Несиенің қайтарылуы объективті процесс болып табылады,
яғни оны мәмілінің табиғатын өзгертпей, кейінге қалдыруға болмайды. Несие
беруші мен қарыз алушы бекіткен келісім-шартқа сәйкес ол заңды бекітілген
сипат алады. Несие қозғалысының соңғы сатысы – несие берушінің қарыз
алушыға уақытша пайдалануға берілген қарызды алуы (Бк). Аталмыш сатыларда
сөз болып отырған сол бір құнның сомалары біріктіреді: қарыз алушы қарыздың
белгілі бір бөлігін несие берушіге қайтарады, ал ол дәл сол соманы алады.
2. Сурет. Несие қозғалысының сызбасы
Сөйтіп, несие қозғалысының заңдылықтарын талдау процесінде көріп
отырғанымыз, осы сатылар несиеленген құнның толық айналымының бір бөлігі
болып саналатын бір-бірімен байланысты несиенің қозғалысын білдіреді.[Вор]
Жалпы алғанда, несиенің белгілі бір шаруашылық жүргізуші субъектілерге
ғана емес, мемлекеттің жалпы экономиканың даму үрдісіне қатысты ролі
біршама. Атап айтсақ, өнімді шығару мен өткізу процессінің үздіксіздігін
қамтамасыз етудегі ролі үлкен. Кәсіпорындардың, ұйымдардың және басқа
шаруашылық субъектілерінің несиеге деген қажеттіліктері көбінсе өнімді
өткізуден түсетін қаражат уақыты мен материалдық құндылықтарды сатып алу,
еңбекақыны төлеу және көрсетілген қызметтер бойынша төлем жасау шығындарын
жабу уақыттарымен сәйкес келмеуінен пайда болады. Ал бұл шығындарсыз
кәсіпорын өз жұмысын тоқтауы мүмкін. Осы уақытта қарама-қайшылықты шешу
несие арқылы іске асады, ол өз кезегінде өнімді шығару және сату
процессінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Мұндай маусымдық қажеттіліктер,
әсіресе, халық шаруашылығында жиі болып тұрады.
Несие өндірісті ұлғайтуда да үлкен роль атқарады, яғни негізгі қорларды
(ғимараттар, құрылыстар), мүлде жаңа құрал-жабдықтарды алуға, өндіріске
жаңа технологияларды ендіруде, т.б. Аталған мақсаттарға жету үшін несиені
қолданудың бюджеттік қаржыландырумен салыстырғанда бірқатар артықшылықтары
бар. Қайтарымсыз қаржыландыру шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаражатты
көп мөлшерде және бақылаусыз алуына әкеліп соғады. Бұл өз кезегінде алған
қайтаруды қажет етпейтін қаражаттарды тиімсіз пайдалануына жол ашады. Ал
несиені пайдалану жағдайында мұндай талпыныстарға жол жоқ. Алынғн қаражат
қайтарылуға тиіс, сонымен бірге міндетті түрде пайыздық өсімақы негізінде
қайтарылады. Несие көлемі үлкен болған сайын, үстінен қайтарылатын пайыздық
өсімақы мөлшерлемесі де көп болады.
Қазіргі уақытта несиенің ақша айналысы сферасындағы ролі де белгілі.
Қолма-қол ақшаларды несиелік операцмялармен ауыстыру қызметін атқара
отырып, несие айналымда жүрген ақша массасының азайыуына көмектеседі.
Сонымен қатар, несие арқылы айналымға қолма-қол ақшалардың шығарылуы
(поступление) мен оның айналымнан алынуы (изъятие) жүзеге асады. Өйткені
банктермен ақшалай қаражаттарды ынталандыру, клиенттерге ақша беру несиелік
операцияны білдіреді. Айналымдағы ақша массасына деген қажеттілікті реттеу
өндіріс процессінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Осының бәрі экономиканы
нарықтық негізде басқаруында несиенің қажеттілігін, ролін көрсетеді.
Несиенің мәні нақтылы қызметтер негізінде де байқалады. Несиенің
қызметін айтқанда, әдетте оның мәнінің арнайы көрінісі ұғылады. Қызмет
несиенің мәнімен өзара тығыз байланысты: қызметтің атқаруындағы қарым-
қатынастардың мәнінсіз ол өмір сүре алмайды. Несие мәні бір уақытта өзінің
барлық қызметтерінен көрінбейді, тек бір немесе бірнешеуінен ғана көрінеді.
Айталық, ақша төлем құралы қызметі кезінде бір уақытта айналыс құралы
қызметі мен жинақтау және қорлану құралы қызметтерін атқара алмайды, несие
туралы осыны да айтуға болады. Қызмет – қатып қалған емес, өзгеріп тұратын
құбылыс. Қызмет несиелік қатынастың барлығына қатысты болады, жеке несие
берушіге немесе жеке қарыз алушыға қатысты емес. Несие туралы теорияда,
оның атқаратын қызметінің саны мен мазмұны жайлы орныққан біркелкі көзқарас
жоқ. Біреулері екі (қайта бөлу мен айналымның несиелік құралдарын жасау),
басқалар үш түрлі (осы аталған екеуінен бөтен бақылауды қосады), үшіншілер
– төрт (капиталды шоғырландыру мен орталықтандыруды бөліп көрсетеді)
көзқарастарды айтады. Ал жекелеген автортар несиенің қызметін айналымдағы
шығындарды үнемдеп, экономиканы ретке келтіру, уақытша бос қаражаттарды
жинақтау т.б. деп түсіндіреді.[Бад;220] Қазіргі экономикалық әдебиеттерде
көбінесе несиенің екі қызметін бөліп көрсетеді: қайта бөлу және айналымдағы
ақшаларды несиелік құралдарымен ауыстыру.
Қайта бөлу қызметі. Оның мағынасы қарыз алушыға (шаруашылық, халыққа)
төлем негізінде уақытша пайдалануға берілетін кәсіпорындардың, ұйымдардың,
халық пен мемлекетің бос ақшалай қаржыларын (ақша капиталдары мен табыстар)
несие арқылы шоғырландырылып, қарыз беру капиталына айналдыру. Нарықтық
экономика жағдайында түрлі объективті және субъективті себептерге
байланысты шаруашылық субъектілерінің бір жағында уақытша бос ақшалай
қаражаттар пайда болса, екіншісінде – оған даген қосымша қажеттілік
туындайды. Шаруашылық субъектілердің бос қаражаттарын уақытша басқа біреуге
пайдалануға берілуі құнның қайта бөліну процессін білдіреді. Бұл процесс
несие арқылы жүзеге асатындықтан, оның қызметі қайта бөлу болып табылады.
Бұл жерде екі сұрақ туады: біріншіден, неге бөлу қызметі емес, ал қайта
бөлу қызметі? Өйткені, банктерде шоғырланған уақытша бос қаражаттар – бұл
жалпы өнім мен ұлттық табыстан алдында бөлінген бөлігі. Олар біреудің
меншігі бола тұра бөлуге жатпайды. Сондықтан оны тек уақытша қайта бөлу,
орналастыру болады.
Екіншіден, қайта бөлу дегеніміз не? Егер бұл сұраққа нақтырақ
тоқталсақ, онда уақытша пайдалануға бір жағдайда тауарлы-материалдық
құндылықтар, екінші жағдайда ақшалы қаражаттар берілуі мүмкін. Алайда бұл
уақытша пайдалануға берілетін объектінің тек формасы ғана, ал шын мәнісінде
мұнда құн қайта бөлінеді. Құндылықтың несие арқылы бөлінуі – салалық,
салааралық, аумақтық бағыттарда, несие қатынасының субъектісі іспеттес
кәсіпорындар деңгейінде жүзеге асады.
Нақты ақшаларды несиелік құралдармен ауыстыру қызметі. Бұл жерде нақты
ақшаның орнына қолма-қол ақша ұғымын қолдану дұрыс болып көрінеді.
Өйткені шын мәніндегі ақшалар (алтын) қазір айналысқа түспейді, олардың
орнында өзіндік құны жоқ ақша белгілері айналыста жүруде. Несиенің мұндай
қызметінің дамуы банк жүйесінің пайда болуымен тікелей байланысты.
Ақшаларды банкінің есеп шотында сақтау ақшалай міндеттемелер бойынша
тауарлар мен қызмет үшін қолма-қол ақшасыз есептерді жүзеге асыруға, өзара
қарыздарды есепке жатқызып жойып отыруға мүмкіндік береді.Мұның өзі ақшаны
қолмен санап алыс-беріс жасау айналымын және айналым шығындары мен өнімсіз
шығындарды едәуір азайтты. Шаруашылық жүргізуші субъектілерінің және
халықтың есеп шоттардағы көрсетілген ақша айналымы банккінің ақша
қаржыларының иелерімен несиелік байланыстары болып қалады.[Лавр]
3. Сурет. Несиенің қызметтері
Көріп отырғанымыздай, несиенің айтылған қызметтерінен басқа қосымша екі
қызмет атқарады: капиталды шоғырландыру мен орталықтандыруды жеделдету және
бақылау.
Капиталды шоғырландыру мен орталықтандыруды жеделдету қызметі. Несие
механизмі қосымша құнды капиталдандыру барысына ықпал етеді. Несие
капиталды шоғырландырудың аса қуатты факторы ретінде оның жекелеп
жинақталуының шекараларын кеңейте түседі. Өндірістің ауқымын кеңейту үшін
жекелеген шаруашылық кәсіпорындарының, кәсіпкерлердің қаржылары көбінесе
жеткіліксіз болып саналатындықтан, әрбір кәсіпорындардың, халықтың шағын
мөлшердегі уақытша бос тұрған шашыраңқы қаржылары жұмылдырылып банкілерде
жинақталады да, үлкен көлемге жеткеннен кейін ол несие ретінде кең ауқымды
ұдайы өндірісте белсенді түрде пайдаланады. Несиенің капиталды
орталықтандырудағы ролі жеке кәсіпорындарын коллективтік меншік
формасындағы кәсіпорындарға айналдыруынан көрінеді. Әдетте, несиелік
мекемелер қаржылық жағдайы тұрақты кәсіпорындарға несие ұсынады да, бірдей
емес шаруашылық шарттарын қалыптастырады. Нәтижесінде бәсеккелестікке
шыдамаған, қаржылық жағдайы жағынан қиындықтары бар кәсіпорындар
басқалармен жұтылуы мүмкін. Сөйтіп капиталдың орталықтануы пайда болады.
Бақылау қызметі. Шындығында бақылауды несие емес, банк жүзеге асырады.
Оның мазмұны қарыз алушының қаржылық жағдайын бақылаумен байланысты, яғни
өз міндеттерін уақытылы орындауын қадағалау. Сондықтан бүкіл несиелік
процесс кезінде несиелеу принциптерінің орындалуының қадағалауын
жүргізеді.[Давл;19]
Несиенің мәнін мен қызметтерін, сондай-ақ несиелік қатынастарды
ұйымдастыру талаптары несиелеу қағидаттарымен бейнеленеді. Бұл қағидаттар
несиенің алғашқы даму кезеңдерінен бастап қалыптасты, ол кейіннен заңды
түрде бекітілді. Несиелеу қағидаттарына байланысты банктік несиелерінің
берілуінің басты шарттары: несиенің мақсаты және мерзімі, олардың
қаражаттар айналымы шеңберінде қатысу нәтижелігі және т.б. анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру қағидаттары екі топқа
бөлінеді:
І топқа – жалпы экономикалық тәртіптегі қағидаттар:
• несиенің мақсаттылығы;
• несиенің дифференциялдығы
ІІ топқа – несиенің мәнін бейнелейтін қағидаттар:
• несиенің мерзімділігі;
• несиенің қайтарымдылығы;
• несиенің төлемділігі;
• несиені қамтамасыз етілуі;
Қазіргі несиенің дифференциялдық қағидаттарының мазмұны өзгерген десе
болады. Біріншіден, ол мерзімділік қағидаттарымен байланысады, яғни несие
уақытында қайтара алатын шаруашылық органдарына беріледі. Сондықтан да тек
несиелік қабілетті сипаттайтын көрсеткіштер негізінде ғана жүзеге
асырылады. Екіншіден, бұл қағидат несиелік келісім жасалғанға дейін және
банктер несиелік ресурустарға деген сұранысын оқып-үйрену барысында
әлеуетті қарыз алушының несиелік қабілетін және сұралып отырған ссуданың
қамтамасыз етілу сипатын және олардың банк үшін пайдалылыгын, сондай-ақ
қаражаттардың жұмсалу ұзақтығын жетекшілікке ала отырып, бастапқы несиені
орналастырғанға дейін іске қосылады.
4. Сурет. Несиелеу қағидаттары
Мерзімділік – белгілі экономикалық категория ретіндегі мәніне
негізделген несиенің ерекше бір белгісі. Ол, яғни несие берушінің қарыз
алушыға берілген қаражаты белгілі бір уақыт ішінде келісілген тәртіпке сай
қайтарылуға тиістілігімен қорытындыланады. Осыдан келіп, несиенің
қайтарымдылық қағидаты туындайды.
Несиенің қайтарымдылығы оның экономикалық категория ретіндегі басқа да
тауарлы-ақшалай қатынастардың экономикалық категорияларынан ажыратылатын
ерекшелігімен сипатталады. Қайтарылмайтын несие болмайды. Сондықтан да,
қайтарымдылық – несиенің ажырымас бөлігі болып табылады. Шаруашылықтың
нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты несиелеудің бұл қағидатына ерекше
мән берілген. Біріншіден, оның сақталуына байланысты ұдайы өндірісте
ақшалай қаражаттармен бірқалыпты қамтамасыз етілуі тәуелді. Екіншіден, бұл
қағидатты сақтау коммерциялық банктердің өтімділігін қамтамасыз ету үшін
қажет. Олардың жұмысын ұйымдастыру қағидаттары тартылатын несиелік
ресурстардың қайтарымсыз жұмсалымдарға салынуына жол бермейді. Үшіншіден,
әр жекелеген қарыз алуы үшін бұл принциптің сақталуы банктен жаңа несие
алуға мүмкіндік береді.
Несиенің төлемділігі – бұл несие беруші қарыз алушыға берілетін
қаражатты қайтару барысында бастапқы сомадан өсіп қайтарылатындығын
білдіреді. Іс жүзінде ақылылық несиені пайдаланғаны үшін төленетін сыйақы
(пайыз) түрінде беріледі. Несиеге қойылатын сыйақы мөлшерлемесін несиенің
бағасы деп те атайды. Еркін реттелетін нарық жүйесі тұсында несие үшін
сыйақы мөлшерлемесі несиеге деген сұраныс пен ұсыныс негізінде қалыптасады.
Қазіргі банктердің несие үшін сыйақы мөлшерлемесін белгілеуде ескеретін
басты факторларына мыналар жатады:
• орталық банктің коммерциялық банктерге беретін ссудалары
(мүдделендіру) бойынша белгіленетін сыйақысының базалық мөлшерлемесі;
• банкаралық несие бойынша орташа сыйақы мөлшерлемесі;
• өз клиенттеріне депозиттік шоттар бойынша төлейтін орташа сыйақы
мөлшері;
• банктің несиелік ресурстарының құрылымы тартылған (қаражаттар үлесі
қаншалықты жоғары болса, несие бағасы соғұрлым қымбат болуға тиіс);
• несиеге деген сұраныс (сұраныс аз болса, несие бағасы да арзан
болады);
• несиенің сұралатын мерзімі мен түрі, нақтырақ айтсақ, банк үшін оның
қамтамасыз етілуіне байланысты тәуекел дәрежесі;
• еліміздегі ақша айналысының тұрақтылығы (инфляция қарқыны қаншалықты
жоғары болса, соған сәйкес несие үшін төленетін сыйақы да жоғары
болуға тиіс, себебі, инфляция жағдайындағы ақшаның құнсыздануынан
банктің ресурсын жоғалту тәуекелі артады).
Сонымен қатар, пайыз мөлшерлемесіне объективтік және экономикалық, сол
сияқты субъективтік факторлар да әсер етеді. Шын мәнісінде, заңды және жеке
тұлғалардан тартатын несиелік ресурстар қаншалықты қымбатқа түссе, соғұрлым
несиенің бағасы жоғары болады.
Несиелеудің келесі бір қағидаты – берілітін ссудалардың материалдық
жағынан қамтамасыз етілуі. Бұл қағиданың пайда болуы негізінен несиенің
экономикалық категория ретінде шығуымен бірге келеді. Бірақ та уақыт өте
келе, бұл қағиданың мазмұны толығымен өзгерген. Бұл қағидатты ұстану несие
берушінің шығынға ұшырау тәуекелін азайтады. Өйткені, ол кепіл, кепілхат,
кепілдеме, сақтандыру міндеттемелеріне талап ету бойынша жүгіне алады.
Қарыздың қамтамасыз етілуінің көлемі мен түрі қарыз алушының қаржылық
жағдайына, несие беруші мен қарыз алушы арасындағы қарым-қатынасқа және
несиені алу шарттарына байланысты.
Отандық тәжірибеде банктік несиені қамтамасыз етудің кең түрде
қолданылатыны – кепіл. Кепілге берілетін ссуда - бұл қарыз алушының
активтерімен қамтамасыз етілетін несие. Кепілге берілетін активтер қарыз
алушының иелігінде қалып, оның пайдалануында болады. Кепіл ретінде
жылжымалы және жылжымайтын мүлік, бағалы қағаздар, интеллектуалдық және
мүлікке меншік құқықтары, т.б. алынады. Несие алуға қойылған кепіл
өтімділігі несиені қайтаруға, сонымен бірге үстінен төленетін пайыздық
мөлшерлемені, айыппұлды төлеуін қамтамасыз ете алатындай мөлшерде болуы
тиіс. Кепілхат – қарыз алушы төлеуден бас тартқан жағдайда, үшінші бір
жақтың қарызды өтеймін деген жазбаша міндеттемесі. Кепілхаттың ссуданың
қамтамасыз ету құралы ретінде пайдалану, кепілхатты берушінің тұрақтылығын
алдын ала бағалап білуді талап етеді. Несиелерді қамтамасыз етудің келесі
бір жолы – несиелерді сақтандыру. Бұл біздің тәжірибемізде кезінде
қолданылғанымен де, оның айналасында көптеген мәселелер орын алуда. [М
бі;232] Банктік несиелеу тәжірибесінде осы аталған барлық қағидаттарды
қолдану мен орындау жалпы мемлекеттің, сонымен қатар несие беруші мен қарыз
алушылардың мүдделерін ескеруге мүмкіндік береді.
Несиенің мәнін, қызметін және ролін қарастыра келіп, несиенің
экономикалық категория ретінде маңыздылығы, оның - экономика жүрегі деп
атауының дұрыстығына көзін жетеді. [Вор;153] Шын мәнінде, өзіміз куә болған
кешегі АҚШ-тағы ипотекалық дағдарыстың елімізге қалай әсер еткенін көрдік.
Банктік тәжірибеде белгілі бір критерияларға байланысты несие формалары
анықталған. Несие формасы – бұл несие қатынасының сырттай нақты көрініс
табуы. Ол несие қатынасының мәні мен ұйымдастырылуын синтездейді. Несиенің
мынадай ең маңызды формаларын бөліп көрсетуге болады:
1. Несиеленген құн өзгерісіне байланысты тауарлы, ақшалай және тауарлы-
ақшалай несие формалары.
2. Несиелік қатынастың субъектісіне, объектісіне және несиенің қызмет
ету ортасына байланысты коммерциялық, банктік, тұтынушылық, мемлекеттік,
халықаралық және ростовшистік несиелер болып бөлінеді.
Коммерциялық несие несиенің басқа формаларына қарағанда бұрын пайда
болған. Оны бір шаруашылық жүргізуші субъекті екіншісіне сатылған тауарлар
мен қызмет көрсетулер үшін төлем мерзімін ұзартумен береді. Осы несие
формасының объектісіне өнеркәсіп және сауда капиталының бірігу нәтижесін
білдіретін тауар капиталы жатады. Осы несие формасының құралына вексель
жатады. Вексель қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың көлемін арттыруға және
айналыс шығынын кемітуге жағдай тудырады. Коммерциялық несиенің басты
мақсаты – тауарлардың сатылу процесін жеделдету және пайданың жылдам
алынуын қамтамасыз ету. Коммерциялық несие көбінесе ауыл шаруашылығында
қолданылады. Азық-түлік корпорациясы фермерлерге, шаруа қожалықтарына жанар-
жағармайды, тұқымды, минералды тыңайтқыштарды және өсімдікті қорғайтын
құралдарды тауарлық несие түрінде ұсынады.
Нарықтық экономикада несиенің негізгі формасы – банк несиесі. Бұл
жағдайда несие қатынасының объектісіне ссуданы ақшалай қаражатпен беру
процесі жатады. Мұндай несие уақытша қаржылай көмекке мұқтаж
мамандандырылған қаржы-несие ұйымдарына, көбінесе банктерге, қарыз алушы
кәсіпорындарға, ұйымдарға, халыққа, мемлекетке беріледі. Банк несиесінің
айналыс саласына ғана қызмет ететін коммерциялық несиеден айырмашылығы, ол
өндіріс саласына да, жинақтау саласына да қызмет етеді. Оның қолдану аясыда
кең, өйткені коммерциялық несие – несие мәмілесінің бағытымен, мерзімімен
және сомасымен шектеліп қалған. Банк несиесінің мақсаты: негізгі және
айналым капиталын арттыру, маусымдық қорларды толықтыру, вексельдер есебі
және оны қайта есептеу, халықты несиелеу.
Несие қатынасы банктер мен кәсіпорындардың, ұйымдардың арасында ғана
болмайды. Ол бір жағынан несие жүйесінің және екінші жағынан, халықтың
арасында да пайда болады. Несие алушыға халық, ал несие берушіге банк
жататын қатынасты тұтыну несиесінің мазмұны құрайды. Тұтыну несиесі халыққа
оның ағымдық сипаттағы қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін беріледі. Оның
ішінде,жеке шаруашылықтағы өндірісті дамытуға, құрылыс салуға, тұрғын үйді
жөндеуден өткізуге, ұзақ уақыт пайдалануға жарамды заттарды сатып алуға
беріледі. Жалпы тұтыну несиесінің көлемін халықтың өмір сүру деңгейі мен
кәсіпорының өнімді өткізу қабілетіне байланысты анықтайды.
Мемлекеттік несие формасының өзгешелігі – несиелік қатынастардың
субъектілерінің (не қарыз алушы, не несие беруші) біреуі міндетті түрде
мемлекет немесе жергілікті басқару органдары болуында. Несиені мемлекет
бюджет тапшылығын жабу үшін және мемлекет өзінің ағымдағы мүмкіндіктерінен
тыс қажеттіліктерін қосымша қаржыландыру үшін пайдаланады. Мемлекеттік
несие мемлекеттің өзіндік несиесіне, яғни мемлекет несие беруші қызметін
мемлекеттік несиелік-қаржылық мекемелері арқылы орындаса, және мемлекеттік
борыш , яғни мемлекет халықтың, шаруашылық субъектілерінің, басқа
мемлекеттердің уақытша бос ақшаларын қарызға алуы.
Халықаралық несие несиегер ретінде мемлекет, банк, басқа елдердің жеке
және заңды тұлғалары алға шығатын халықаралық экономикалық қатынас
саласындағы ссудалық капиталының қозғалысын білдіреді. Халықаралық несие
жаңа техника мен технология, тауар мен қызмет көрсету импортын ұлғайтуға
мүмкіндік береді. Ол төлем балансының тапшылығын жабудың құралына және
жинақтаудың қосымша көзіне айналады. Несиелік қатынастарының субъектілері
болып түрлі өндіріс, сауда несие-қаржылық мекемелер болады.
Ростовшистік несие – ең ежелгі және қарапайым несие формасы. Оның пайда
болуы меншік құқығының пайда болуымен байланысты. Бастапқыда ростовшистік
несие кезіндегі несиелік қатынас объектісі болып нақты материалдық
құндылықтар (тауар), кейін тауарлы-ақшалай қатынастарының дамуына
байланысты ақшалай ресурстар жүрді. Бұл несиенің тұтынушылары, әдетте, жеке
тұлғалар мен ұсақ тауар өндірушілер, ал қарыз берушілер контора мен дербес
тұлғалар. Ростовшистік несиесінің өзгешелігі – уақытша пайдалануға
берілетін қаражат төлемінің тым жоғары болуы. Қазір бұл несие формасы несие
жүйесі әлсіз дамушы елдерде сақталған. Бізде тәуелсіздік алғаннан кейінгі
жылдары бұл несие түрі таралып кетті. Бірақ несие жүйесінің тұрақтануы,
инфляция қарқынының төмендеуі және ақшамыздың тұрақтауы қарыз түрінің
ығыстыруына жағдай жасады.
Осы қарастырылған несие формаларының көптеген түрлері болады. Несие
түрлері – бұл оның несиелерді жіктеу үшін пайдаланатын, несиелік қатынастар
құрылымының, олардың негізгі қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі
өзгерістер барысында толық сақталатын көрінісі. Несие берушілер мен қарыз
алушылар арасындағы байланыстар өзгергенімен де, несиенің түрі сол күйінде
сақталады. Банктер өз клиенттеріне белгілі бір критерияларға байланысты
жіктелетін әр түрлі несиелерді береді. Біздің елде банктер төменде
көрсетілген несие түрлерін ұсынады.(кесте 1.) [М бі;229]
Кесте 1 – Несиелердің белгілеріне байланысты жіктелімі
№ Критерийлері Несиенің жіктелімі
1. Қарыз алушылар 1. Қаржылық институттарға берілетін
категорияларына қарай несиелер:
банктерге;
мақсатты қорларға;
қаржы-несиелік мекемелерге;
2. Қаржылық емес агенттерге берілетін
несиелер:
ауыл шаруашылығына;
өнеркәсіп салаларына;
саудаға;
дайындық ұйымдарына;
жабдықтау-сату ұйымдарына;
кооперативтерге;
жеке кәсіпкерлерге;
3. Тұтыну мақсатына берілетін несиелер
2. Мерзіміне қарай қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
орта мерзімді (1 жылдан 3-5 жылға дейін)
ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары)
3. Тағайындалуы және негізгі қорларға жұмсалатын;
пайдалану сипатына айналым қаражатына жұмсалатын;
қарай
4. Қамтамасыз ету 1. Қамтамасыз етілген:
дәрежесіне қарай кепілхатпен;
кепілдемемен;
кепілдікпен;
2. Сақтандырылған
3. Қамтамасыз етілмеген:
сенім (бланктік) несиесі;
5. Қайтарылу дәрежесіне стандартты несие;
қарай күмәнді несиелер;
үмітсіз несиелер;
6. Валютамен берілуіне ұлтық валютамен;
қарай шетел валютамен;
1 кестенің жалғасы
1 2 3
7. Берілу шартына қарай тұтыну несиесі;
ипотекалық несие;
овердрафт несиесі;
овернайт несиесі;
онкольдық несие;
банкаралық несие;
ломбарттық несиесі;
лизингтік несие;
рамбурстық несие;
сенім несиесі;
маусымдық несие;
консорциалдық несие;
экспорттық несие; т.б.
Қаржы-несие мекемелерімен ұсынылатын жоғарыда қарастырылған
несиелерді алу механизмін несиелеу процесі десекте болады. Несиелеу процесі
бірінші қарыз беру күнінен басталады. Бірақ бұл уақытқа дейін біршама
жұмыстар атқарылады. Несиелеу процесі – күрделі бірнеше бірін-бірі
толықтыратын кезеңдерден тұратын процедура. О.И.Лаврушин несиелеу процесін
үш кезеңге бөледі: бірінші кезең – дайындық кезеңі – клиенттерді тарту,
олпрмен жұмыс жасау, несиелік қабілетін тексеру, яғни барлық аналитикалық,
техникалық және ұйымдастырушылық жұмыстарын қамтиды; екінші кезең –
несиелік құжаттарды рәсімдеу кезеңі – банк қызметкерлері несиелік келісім-
шарт жасайды, несиені береді, қарыз алушыға несиелік досье ашады; үшінші
кезең – несиелік қатынастар бақылауын жүргізу кезеңі – несиелеу лимитінің
орындалуын қарау, несие мақсаттылығын қадағалау, қарыздың толық және
пайыздық өсімақымен дер кезінде қайтарылуын бақылау деп
қарастырады.[Лав;254] Ал, М.Т.Давлетова несиелеу процесін төрт кезеңге
бөліп, бірінші кезеңін бағдарлау (программирование) деп алды. Оған жалпы
мемлекеттің макроэкономикалық жағдайының бағалануы, банк персоналының түрлі
категориядағы қарыз алушылармен жұмыс істей алу дайындығын тексеру, біршама
ішкі банктік нормативтік құжаттарды қабылдау кезеңін жатқызады. [Дав;42]
Г.Г.Коробова алты кезеңге бөледі де, төртінші кезеңін – қарыздар бойынша
мүмкін болар жоғалтулар үшін провизия құру кезеңі деп атаса, алтыншы
кезеңін – банктің проблемалы қарыздармен жұмыс жасау кезеңі деп көрсетеді.
[Кор;280] Жоғарыда айтылған көзқарастарды қорытындылай келе, несиелеу
процесі мынадай кезеңдерді қамтиды (сурет 5):
• несиеге деген өтінішті қарау;
• несиелік қабілетін талдау;
• несиелік келісім шарт жасасу
• несие беру
• несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау.
І кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарау.
Кез келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарда
қарыз алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсаты,
мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.
Банктің қоятын талаптарына байланысты өтінішке қосымша, яғни несиелік
операциялар сипатына байланысты құжаттар беріледі. Клиенттердің әр түрлі
топтары үшін әр түрлі құжаттар пакеті әзірленуі мүмкін. Мұндай құжаттарға
құрылтайшылық құжаттардың, тіркелген куәліктерінің немесе патенттерінің,
клиенттің несие алуға құқығын растайтын басқа да құжаттардың көшірмесі,
басқа банктерден алған несиелер туралы мәліметтер, кепілге берілген мүлікке
қарыз алушының меншік құқығын растайтын құжаттар, т.б. жатады. Қажет
жағдайларда банк қарыз алушыдан несиені қайтаруын қамтамасыз ететін басқа
да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады. Тапсырылған құжаттар қарыз
алушының алған ссуданы қайтара алу қабілетін бағалауға мүмкіндік береді.
5. Сурет. Несиелік процесс кезеңдері
ІІ кезең. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдау кезеңі.
Қарыз алушының несиелік қабілеті – қарыз алушының алған ссудасы бойынша
қарызды уақытылы және толық көлемде қайтару қабілетін бағалаумен
сипатталады. Несиені қайтара алмау тәуекелі көптеген факторлардың әсерінен
болуы мүмкін. Сондықтан, банк клиентке несие беруге шешім қабылдаудан бұрын
оның несиелік қабілетін талдайды. Бұл көрсеткіш банктің өтімділігіне ықпал
етеді. Қарыз алушының несиелік қабілетін талдауда ссудаға қатысты қабілеті,
қарыз алушының іскерлік беделі, табыс алу қабілеті сияқты факторлар есепке
алынады.
ІІІ кезең. Несиелік және кепіл туралы келісім-шарт жасасу.
Қазіргі несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік
қабілетін тексеріп болғаннан кейін несиелік шарт жасасу үшін несиелеу
субъектісімен қатынасқа түседі. Несиелеуге байланысты барлық сүрақтарда
банк пен қарыз алушы келісім-шарт негізінде шешеді. Несиелік келісім-шарт
екі жақтың өзара міндеттемелерін және жауапкершіліктерін анықтайды. Онда
несиелеу мақсаты, объектісі, мөлшері, қайтару шарттары, сыйақы
мөлшерлемесі, құжаттар тізімі, банктің бақылау қызметі т.б. қарастырылады.
Кепіл туралы шарт кепіл затына байланысты ажыратылады. Кепіл затына:
заттар, бағалы қағаздар, басқа да мүліктер және мүліктік құқықтар жатады.
ІV кезең. Несие беру кезеңі.
Бұл кезең ағымдық шот ашу, ссуданы беруді құжаттау тәртібін, ссуданы беру
тәсілін анықтайтын несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын
қамтиды. Несиенің көлеміне байланысты әр түрлі берілу тәсілдері болады.
Біріншісі – несие клиенттің шотына толығымен аударылып, қажет болған
жағдайларда жұмсалынады. Екіншісі – несие алуға құқығы қосымша құжаттарға
деген қажеттіліктің туындауына байланысты біртіндеп іске асады. Үшінші –
белгілі бір соманы алуға клиенттің құқығы бола отырып, ол оны алудан бас
тартады (мысалға, артық сыйақы төлегісі келмейді).
V кезең. Несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау жасау.
Ссудалар бойынша қарызды қайтару тәсілі банк қаражаттарының пайдалану
ұзақтығына және олардың төлем айналымын құраудағы рөліне байланысты.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы жасауға да, жасамауға да болады.
Несиенің қайтарылуын негіздейтін құжаттарға: кленттің жазбаша үкімі,
банктің өзінің үкімі, соттың бұйрықтары жатады. Клиенттің өзінің шотынан
ақшалай қаражаттарды шегеру туралы берген үкімі жазбаша да және ауызша да
болады. Несиенің қайтарылуы қағазсыз, яғни байланыс каналдары арқылы да
жүзеге асырылады. Банк несиелік келісім-шарттың орындалуына, қарыз алушының
алған несиені пайдалануына және толық қайтаруына бақылау жасайды. Әрбір
банктің өзінің клиенттің несиелік ісін жүргізу жүйесі болады. [БІ;172] Ал
жалпы несиелік процесті басқарудың негізі несие саясатында жатыр. Несиелік
саясат банктің несиелік қызметінің міндеттерін, оларды іске асыру құралдары
мен әдістерін, сондай-ақ несиелік процесті ұйымдастыру қағидаттары мен
тәртібін белгілейді. Егер банк жұмысы несиелеуге негізделетінін ескерсек,
бұл саясаттың дұрыс жолға қойылуы банк жұмысының табыстылығын қамтамасыз
етудің бірден-бір көзі болып табылады. Өйткені, әлемдік тәжірибе көрсетіп
отырғандай, банк активінің 60-70% несие активі құрайды. Ал біздің елде бұл
көрсеткіш 70% шамасында. Несиелеу өзімен бірге белгілі бір тәуекелді
қабылдауына және оны басқару мүмкіндігін де алып келуде. Банктердегі пайда
– тәуекел ажырамас дилеммасына айналған жайт, тиімді несиелік саясат
құруға және несие мәдениетін қалыптастыруға итермелейді. Осы орайда,
тәуекелді несиелік саясат және несие қоржынын ұлғайту жолындағы ұмтылыс
Жапония, басқа да Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттерінің банктік жүйесін
дағдарысқа әкелгенін ескерген жөн. [ҚААН; 71]
Кейбір авторлардың пайымдауынша, несиелік саясат – бұл несиелік
операцияларды жүзеге асыру барысындағы банктің стратегиясы мен тактикасы.
Несиелік саясаттың стратегиялық жағында банктің несие нарығындағы нақты
қағидаттары мен мақсаттарын көрсетсе, тактика жағында – несиелік
келісімдерді жүзеге асыру, жалпы несие процесін ұйымдастыруды көрсетеді.
Банктің несиелік саясатты жеке банктің мақсатын, нарығын, оның қаржылық
құрылымын, көлемін, бәсекелестік жағдайын, қызметкерлерінің тәжірибелігін
көрсететін сипатта болуы тиіс. Несиелік саясатты банктік саясат
элементтерінің бірі ретінде қарастыратын болсақ, несиелік саясат мақсаты
жалпы банктің стратегиялық мақсаттарымен байланысты екенін байқаймыз.
Сонда, несие саясат мақсаты болып өтімділікті ұстау, тәуекелдерді
әртараптандыру, заңдар мен нормаларды орындау, қарыз қажеттілігін
қанағаттандыру жолында құрақты табыстылықты қамтамасыз ету табылады. Әрбір
банк өзінше несиелік саясатын жүргізеді, бірақ оларды қабылдауына бірнеше
факторлар әсер етеді.
Екінші деңгейлі банктердегі несиелік саясатты анықтайтын факторларға
мыналар жатады:
1. Сыртқы факторлар:
- жалпы мемлекет экономикасының жағдайы;
- құқықтық және салықтық ерекшеліктер;
- банктік өнімдердің бағасы мен бәсекелестік деңгейі;
- банктің несиелік қызметіне қажеттілігі;
2. Ішкі факторлар:
- несие ресурстары (өтімділік резервін қоспағанда);
- жеке ссуда түрлерінің тәуекелділік және табыстылық деңгейі;
- ссуданың қамтамасыз етілуі;
- банк қызметкерлерінің квалификациясы;
- банк клиенттері;
- несиелік қызмет сапасы;
Несиелік саясат банк қызметін әртараптандырудағы іс-әрекеттердің
тізбектелуін қамтамасыз ету үшін және несиелік қызметкерлердің лауазымды
міндеттерін анықтау үшін қажет. Несиелік саясатты іске асырудың белгілі бір
тәртібі болмайынша несиелеудің біртұтас ережелерін тәжірибеге енгізу мүмкін
емес. Сондықтан да, жазбаша түрде жазылған несиелік саясат пен оны іске
асырудың соған сәйкес ережелері несиелік процесті жүргізудің негізін
құрайды. Несиелік саясат банк қызметкерлерінің бүгінгі таңда несиелеуге
болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуіне, сондай-ақ несие беру
мүмкіндігі туралы сұрақты шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа
факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап, өз клиентін
таңдаудағы біліктілігіне негізделеді. Коммерциялық банктердің несиелік
саясаты ішкі несиелік құрылымнан тұрады. Оларға жататындар:
1. негізгі несиелік процестерді ұйымдастырудағы банк стратегиясы;
2. несиелеуді ұйымдастырудағы банк тактикасы;
3. несиелік саясатты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz