Қазақстан Республикасының нарық экономикасындағы коммерциялық банктері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 тарау. Коммерциялық банктердің қызмет етуінің теориялық негізі
1.1 Коммерциялық банктің мәні және қызметтері 5
1.2 Қазақстандағы банк жүйесін реформалау ерекшеліктері 9
1.3 ҚР.ғы банк қызметін ашу және ұйымдастыру 19
2 тарау. ҚР екінші деңгейдегі банктердің қызметін талдау
2.1 Коммерциялық банктердің ресурстарының қалыптасу көздерін талдау 24
2.2 Банктің активтік операцияларын бағалалау және жіктеу 40
3 тарау. Коммерциялық банктердің қызметінің даму болашағы
3.1 Банк қызметін жиынтық қадағалау әдісін жетілдіру
48
3.2 Банк қызметін рейтингтік бағалау жүйесі 58
Қорытынды
68
Пайдаланылған әдебитетер тізімі
70
Қосымшалар
73
Кіріспе 3
1 тарау. Коммерциялық банктердің қызмет етуінің теориялық негізі
1.1 Коммерциялық банктің мәні және қызметтері 5
1.2 Қазақстандағы банк жүйесін реформалау ерекшеліктері 9
1.3 ҚР.ғы банк қызметін ашу және ұйымдастыру 19
2 тарау. ҚР екінші деңгейдегі банктердің қызметін талдау
2.1 Коммерциялық банктердің ресурстарының қалыптасу көздерін талдау 24
2.2 Банктің активтік операцияларын бағалалау және жіктеу 40
3 тарау. Коммерциялық банктердің қызметінің даму болашағы
3.1 Банк қызметін жиынтық қадағалау әдісін жетілдіру
48
3.2 Банк қызметін рейтингтік бағалау жүйесі 58
Қорытынды
68
Пайдаланылған әдебитетер тізімі
70
Қосымшалар
73
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Экономикамыздың нарықтық қатынастарға көшуіне байланысты 80 жылдардың аяғы мен 90 жылдардың басында Қазақстанда коммерциялық банктер ашалып жұмыс жасай бастады. Коммерциялық банктердің бастапқыда көбірек ашылуда объективті құбылысты көрсетеді. Ол кезде коммерциялық банктер өздерінің атынан туындап отырғандай коммерцияға яғни саудаға қызмет ете бастады. Себебі, өндіріс экономикадағы дағдарыстарға сәйкес тоқтап қалған болаты. Сонымен қатар коммерциялық банктерде шоғарланған ақша қаражаттар да қысқа мерзімдік сипатқа ие болған жасырын емес. Коммерциялық банктер пайда табуды көздеп көптеп ашыла бастады.
1995 жылы Қазақстан Ұлттық банкінің Базель келісімне қол қойған күннен бастап, коммерциялық банктер құрылымында өзгерістер бола бастады. Ол өзгерістер, негізінен ҚҰБ-нің банк жүйесін реформалауды жүргізу және жалғастырунан туындады.
Реформалаудан кейін коммерциялық банктер саны күр қысқарып, бәсекеге тұрақты бантер қана қала бастады. Көптеген банктеріміз жабылып, немесе бірігіп, сондай-ақ өзге несиелік мекемелерге айналып кетті.
Банктік жүйенің тұрақты дамуы кезеңі ретінде 2000 жылдан осы күнге дейінге кезеңде атауға болады.
Қазіргі коммерциялық банктер тек қана саудаға ғана емес, өнеркісіптің барлық салаларына бірдей қызмет етуде.
Бүгінгі күні Қазақстанның банктік секторы ТМД және Шығыс Еуропа елдеріндегі қаржы секторының ішінде тұрақты және біршама жете дамып отырған секторға жатады. Қазақстанның банк жүйесі өзінің көрсеткіштері мен деңгейі жағынан Шығыс Еуропаның елдерінің бірқатарының банк жүйесінің дамуымен тең түсуде.
Бүгінгі күні Қазақстанның жетекші банктері ел экономикасының жағдайының жақсаруымен байланысты, алдағы уақытта да несиелерге сұраныстың өсетіндігін ескере отырып, халықаралық қаржы нарықтарынан қарыз тарту саясатын жалғастыруда. Осы мақсатқа жетуде екінші деңгейдегі банктерге ІРО-ға шығу немесе онымен стратегиялық серіктестікке түсуі қажет.
Сарапшылардың мәліметтері бойынша 2007 жылы ІРО-ға шығуға Халық банкі, Казкоммерцбанк және Центркредит банкі дайындық жасауда. Ал Туран Әлем банкі ІРО-ға шығуды 2009 жылға жоспарлауда.
Тақырыптың өзектілігі бүгінгі коммерциялық банктер қызметіндегі корпоративтік басқару, тәуекелді басқару және капиталды арттыруға жалпы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуге байланысты проблемалардың болуымен сипатталады.
Зерттеу объектісіне – ҚР-ғы коммерциялық банктер қызметі, олардың клиенттерге қызмет көрсету түрлері мен операциялары және өнімдері жатады.
Диплом жұмыстың басты мақсаты – нарық жағдайына сай коммерциялық банктердің қызмет ету ерекшеліктерін теориялық және практикалық тұрғыдан оқып, біле отырып, қазіргі жағдайларға сай олардың қызметін ұйымдастыруды жетілдіру жолдарын іздестіру.
Қойылған мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешу қажет:
- Коммерциялық банктердің мәнін ашу;
- Коммерциялық банктердің жіктелемін беру;
- ҚР-да банктік реформалардыың ерекшеліктерін сипаттау;
- Банктерді ашу және ұйымдастыру тәртібін қарастыру;
- Екінші деңгейдегі банктердің қызметін талдау жасау;
- Банктік қадағлау қызметін жетілдіруді қарастыру;
- Банктеодің қызметін дұрыс бағалау жүйесін қарастыру.
Диплом жұмысының әдістемелік және теориялық негізі. Коммерциялық банктердің қызметін ұйымдастыруға бағытталған жазған шетелдік және отандық ғалымдардың шығармашылықтарын пайдаланады.
Диплом жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдалылған әдебиттер тізімінен тұрады.
Тақырыптың өзектілігі. Экономикамыздың нарықтық қатынастарға көшуіне байланысты 80 жылдардың аяғы мен 90 жылдардың басында Қазақстанда коммерциялық банктер ашалып жұмыс жасай бастады. Коммерциялық банктердің бастапқыда көбірек ашылуда объективті құбылысты көрсетеді. Ол кезде коммерциялық банктер өздерінің атынан туындап отырғандай коммерцияға яғни саудаға қызмет ете бастады. Себебі, өндіріс экономикадағы дағдарыстарға сәйкес тоқтап қалған болаты. Сонымен қатар коммерциялық банктерде шоғарланған ақша қаражаттар да қысқа мерзімдік сипатқа ие болған жасырын емес. Коммерциялық банктер пайда табуды көздеп көптеп ашыла бастады.
1995 жылы Қазақстан Ұлттық банкінің Базель келісімне қол қойған күннен бастап, коммерциялық банктер құрылымында өзгерістер бола бастады. Ол өзгерістер, негізінен ҚҰБ-нің банк жүйесін реформалауды жүргізу және жалғастырунан туындады.
Реформалаудан кейін коммерциялық банктер саны күр қысқарып, бәсекеге тұрақты бантер қана қала бастады. Көптеген банктеріміз жабылып, немесе бірігіп, сондай-ақ өзге несиелік мекемелерге айналып кетті.
Банктік жүйенің тұрақты дамуы кезеңі ретінде 2000 жылдан осы күнге дейінге кезеңде атауға болады.
Қазіргі коммерциялық банктер тек қана саудаға ғана емес, өнеркісіптің барлық салаларына бірдей қызмет етуде.
Бүгінгі күні Қазақстанның банктік секторы ТМД және Шығыс Еуропа елдеріндегі қаржы секторының ішінде тұрақты және біршама жете дамып отырған секторға жатады. Қазақстанның банк жүйесі өзінің көрсеткіштері мен деңгейі жағынан Шығыс Еуропаның елдерінің бірқатарының банк жүйесінің дамуымен тең түсуде.
Бүгінгі күні Қазақстанның жетекші банктері ел экономикасының жағдайының жақсаруымен байланысты, алдағы уақытта да несиелерге сұраныстың өсетіндігін ескере отырып, халықаралық қаржы нарықтарынан қарыз тарту саясатын жалғастыруда. Осы мақсатқа жетуде екінші деңгейдегі банктерге ІРО-ға шығу немесе онымен стратегиялық серіктестікке түсуі қажет.
Сарапшылардың мәліметтері бойынша 2007 жылы ІРО-ға шығуға Халық банкі, Казкоммерцбанк және Центркредит банкі дайындық жасауда. Ал Туран Әлем банкі ІРО-ға шығуды 2009 жылға жоспарлауда.
Тақырыптың өзектілігі бүгінгі коммерциялық банктер қызметіндегі корпоративтік басқару, тәуекелді басқару және капиталды арттыруға жалпы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуге байланысты проблемалардың болуымен сипатталады.
Зерттеу объектісіне – ҚР-ғы коммерциялық банктер қызметі, олардың клиенттерге қызмет көрсету түрлері мен операциялары және өнімдері жатады.
Диплом жұмыстың басты мақсаты – нарық жағдайына сай коммерциялық банктердің қызмет ету ерекшеліктерін теориялық және практикалық тұрғыдан оқып, біле отырып, қазіргі жағдайларға сай олардың қызметін ұйымдастыруды жетілдіру жолдарын іздестіру.
Қойылған мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешу қажет:
- Коммерциялық банктердің мәнін ашу;
- Коммерциялық банктердің жіктелемін беру;
- ҚР-да банктік реформалардыың ерекшеліктерін сипаттау;
- Банктерді ашу және ұйымдастыру тәртібін қарастыру;
- Екінші деңгейдегі банктердің қызметін талдау жасау;
- Банктік қадағлау қызметін жетілдіруді қарастыру;
- Банктеодің қызметін дұрыс бағалау жүйесін қарастыру.
Диплом жұмысының әдістемелік және теориялық негізі. Коммерциялық банктердің қызметін ұйымдастыруға бағытталған жазған шетелдік және отандық ғалымдардың шығармашылықтарын пайдаланады.
Диплом жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдалылған әдебиттер тізімінен тұрады.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Көшенова Б.А. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. Оқу құралы Алматы, Экономика 2000ж.327б
2. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие: Оқу құралы. Алматы. Издат-маркет. 2004. “ҚР-ғы Ұлттық банк туралы” ҚР заңы 30.03.1995.247б
3. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердiң операциялары: Оқу құралы. Алматы. Издат-маркет. 2004“ҚР-ғы банктер және банктiк қызмет туралы” ҚР заңы / 31.08.1995.266б
4. “Camel” ақпараттық жүйесінің мәліметтері.
5. “Бағалы қағаздар нарығы туралы” ҚР заңы// 06.08.2003.
6. “ҚР-да вексель айналысы туралы” ҚР заңы// 28.04.1997
7. “Қаржы лизингі” туралы ҚР заңы. 5.07.2000ж
8. Валюталық бақылау және реттеу туралы ҚР заңы. 18 декабрь 2005ж
9. “Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды мелекеттік реттеу және қадағалау туралы” ҚР заңы. 04.07.2003.
10. “Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы” ҚР заңы 29.06.1998
11. 2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының № 213 қаулысымен бекітілген “Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциялық нормативтер туралы” ереже.
12. Программа развития денежно-кредитной политики Национального Банка Республики Казахстан на 2006-2008 гг.
13. 2000 жылғы 2 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының N 266 бекітілген “Қазақстан Республикасының банктеріндегі клиенттердің банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртібі туралы” нұсқаулық.
14. 2002 жылы 16 қарашадағы N 465 қаулысымен бекітілген “Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру” туралы ережесі.
15. 1999 жылы 15 қарашада Ұлттық банктің Басқармасының қаулысымен бекітілген “ҚР екінші деңгейдегі банктерде кассалық операцияларды жүргізу” ережесі.
16. “Қазақстан Республикасы аумағында төлем құжаттарын пайдалану және қолма-қолсыз төлемдер мен ақшалай аударымдарды жүзеге асыру ережесі” туралы ҚР Ұлттық банк Басқармасының 2000 жылға 25 сәуірде бекіткен N 179 қаулысы.
17. Екінші деңгейдегі банктердің аудармалы және жай вексельдермен операцияларын жүргізу ережесі. 15.11.1999 ж. ҚҰБ Басқармасының N 397 қаулысымен бекітілген
18. Ұлттық Банктің Басқармасының 2002 жылы 16 қарашадағы N 465 қаулысымен бекітілген “Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру” туралы ережесі.
19. Мақыш С.Б., Ілияс А.Ә. Банк ісі: Оқу құралы. Алматы. Қазақ университеті 2004
20.
21. Макыш. С.Б., Ильяс А.А. Банкосвое дело: учебное пособие Алматы. Қазақ университеті, 2006.277б
22. Банковское дело: учебник / под ред. Г.С. Сейткасымова // Алматы “Қаржы-Қаражат” 1998.
23. Банковское дело: учебник / под ред. О.И. Лаврушина // Москва “Финансы и стататистика” 2004.
24. Банковское дело: учебник / под ред. Г.Г.Коробовой. М.:Юристь, 2002.
25. Банковское дело: учебник / под ред. А.М. Тавасиева М.:ЮНИТИ, 2002.
26. Банковское дело: стратегическое руководство / Под ред. В. Платонова, М. Хиггниса. - М.: “Консалтбанкир”, 1998.
27. Основы банковской деятельности: учебник / под ред. Тагирбекова К.Р. – Москва.: Инфра М,2003
28. Управление деятельностью коммерческого банка (Банковский менеджмент): учебник / под ред. О.И. Лаврушина // Москва .: Юристь, 2005.
29. Банковское дело: соврменная система кредитования / под ред. О.И. Лаврушина // Москва .: КНОРУС, 2005.
30. Моисеев С.Р. денежно-кредитная политика: теория и практика: учебная пособие / М.: Экономисть, 2005.
31. Масленченков Ю.С. Финансовый менеджмент банка: учебное пособие / М.: ЮНИТИ, 2003.
32. Ларионова И.В. Управление активами и пассивами в коммерческом банке. / М.: Издательство «Консалтбанкир» 2003.
33. Пещанская И.В. Организация деятельности коммерческого банка / М.: ИНФРА-М, 2001.
34. Щербакова Г.Н. Банковские системы развитых стран. – М.:Экзамен, 2003.
35. Панова Г.С. Кредитная политика коммерческого банка. – М. ИКЦ ДИС, 1997.
36. Е.Б. Ширинская Операции коммерческих банков и зарубежный опыт // Москва “Финансы и статистика” – 1993.
37. О.М. Маркова и др. Коммерческие банки и их операции// Москва: Банки и биржи, 1995.
1. Көшенова Б.А. Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. Оқу құралы Алматы, Экономика 2000ж.327б
2. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие: Оқу құралы. Алматы. Издат-маркет. 2004. “ҚР-ғы Ұлттық банк туралы” ҚР заңы 30.03.1995.247б
3. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердiң операциялары: Оқу құралы. Алматы. Издат-маркет. 2004“ҚР-ғы банктер және банктiк қызмет туралы” ҚР заңы / 31.08.1995.266б
4. “Camel” ақпараттық жүйесінің мәліметтері.
5. “Бағалы қағаздар нарығы туралы” ҚР заңы// 06.08.2003.
6. “ҚР-да вексель айналысы туралы” ҚР заңы// 28.04.1997
7. “Қаржы лизингі” туралы ҚР заңы. 5.07.2000ж
8. Валюталық бақылау және реттеу туралы ҚР заңы. 18 декабрь 2005ж
9. “Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды мелекеттік реттеу және қадағалау туралы” ҚР заңы. 04.07.2003.
10. “Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы” ҚР заңы 29.06.1998
11. 2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының № 213 қаулысымен бекітілген “Екінші деңгейдегі банктерге арналған пруденциялық нормативтер туралы” ереже.
12. Программа развития денежно-кредитной политики Национального Банка Республики Казахстан на 2006-2008 гг.
13. 2000 жылғы 2 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының N 266 бекітілген “Қазақстан Республикасының банктеріндегі клиенттердің банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртібі туралы” нұсқаулық.
14. 2002 жылы 16 қарашадағы N 465 қаулысымен бекітілген “Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру” туралы ережесі.
15. 1999 жылы 15 қарашада Ұлттық банктің Басқармасының қаулысымен бекітілген “ҚР екінші деңгейдегі банктерде кассалық операцияларды жүргізу” ережесі.
16. “Қазақстан Республикасы аумағында төлем құжаттарын пайдалану және қолма-қолсыз төлемдер мен ақшалай аударымдарды жүзеге асыру ережесі” туралы ҚР Ұлттық банк Басқармасының 2000 жылға 25 сәуірде бекіткен N 179 қаулысы.
17. Екінші деңгейдегі банктердің аудармалы және жай вексельдермен операцияларын жүргізу ережесі. 15.11.1999 ж. ҚҰБ Басқармасының N 397 қаулысымен бекітілген
18. Ұлттық Банктің Басқармасының 2002 жылы 16 қарашадағы N 465 қаулысымен бекітілген “Активтердің, шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру” туралы ережесі.
19. Мақыш С.Б., Ілияс А.Ә. Банк ісі: Оқу құралы. Алматы. Қазақ университеті 2004
20.
21. Макыш. С.Б., Ильяс А.А. Банкосвое дело: учебное пособие Алматы. Қазақ университеті, 2006.277б
22. Банковское дело: учебник / под ред. Г.С. Сейткасымова // Алматы “Қаржы-Қаражат” 1998.
23. Банковское дело: учебник / под ред. О.И. Лаврушина // Москва “Финансы и стататистика” 2004.
24. Банковское дело: учебник / под ред. Г.Г.Коробовой. М.:Юристь, 2002.
25. Банковское дело: учебник / под ред. А.М. Тавасиева М.:ЮНИТИ, 2002.
26. Банковское дело: стратегическое руководство / Под ред. В. Платонова, М. Хиггниса. - М.: “Консалтбанкир”, 1998.
27. Основы банковской деятельности: учебник / под ред. Тагирбекова К.Р. – Москва.: Инфра М,2003
28. Управление деятельностью коммерческого банка (Банковский менеджмент): учебник / под ред. О.И. Лаврушина // Москва .: Юристь, 2005.
29. Банковское дело: соврменная система кредитования / под ред. О.И. Лаврушина // Москва .: КНОРУС, 2005.
30. Моисеев С.Р. денежно-кредитная политика: теория и практика: учебная пособие / М.: Экономисть, 2005.
31. Масленченков Ю.С. Финансовый менеджмент банка: учебное пособие / М.: ЮНИТИ, 2003.
32. Ларионова И.В. Управление активами и пассивами в коммерческом банке. / М.: Издательство «Консалтбанкир» 2003.
33. Пещанская И.В. Организация деятельности коммерческого банка / М.: ИНФРА-М, 2001.
34. Щербакова Г.Н. Банковские системы развитых стран. – М.:Экзамен, 2003.
35. Панова Г.С. Кредитная политика коммерческого банка. – М. ИКЦ ДИС, 1997.
36. Е.Б. Ширинская Операции коммерческих банков и зарубежный опыт // Москва “Финансы и статистика” – 1993.
37. О.М. Маркова и др. Коммерческие банки и их операции// Москва: Банки и биржи, 1995.
Қазақстан Республикасының нарық экономикасындағы коммерциялық банктері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 тарау. Коммерциялық банктердің қызмет етуінің теориялық негізі
Коммерциялық банктің мәні және қызметтері 5
Қазақстандағы банк жүйесін реформалау ерекшеліктері 9
ҚР-ғы банк қызметін ашу және ұйымдастыру 19
2 тарау. ҚР екінші деңгейдегі банктердің қызметін талдау
2.1 Коммерциялық банктердің ресурстарының қалыптасу көздерін 24
талдау
2.2 Банктің активтік операцияларын бағалалау және жіктеу 40
3 тарау. Коммерциялық банктердің қызметінің даму болашағы
3.1 Банк қызметін жиынтық қадағалау әдісін жетілдіру 48
3.2 Банк қызметін рейтингтік бағалау жүйесі 58
68
Қорытынды
70
Пайдаланылған әдебитетер тізімі
Қосымшалар 73
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Экономикамыздың нарықтық қатынастарға көшуіне
байланысты 80 жылдардың аяғы мен 90 жылдардың басында Қазақстанда
коммерциялық банктер ашалып жұмыс жасай бастады. Коммерциялық банктердің
бастапқыда көбірек ашылуда объективті құбылысты көрсетеді. Ол кезде
коммерциялық банктер өздерінің атынан туындап отырғандай коммерцияға яғни
саудаға қызмет ете бастады. Себебі, өндіріс экономикадағы дағдарыстарға
сәйкес тоқтап қалған болаты. Сонымен қатар коммерциялық банктерде
шоғарланған ақша қаражаттар да қысқа мерзімдік сипатқа ие болған жасырын
емес. Коммерциялық банктер пайда табуды көздеп көптеп ашыла бастады.
1995 жылы Қазақстан Ұлттық банкінің Базель келісімне қол қойған күннен
бастап, коммерциялық банктер құрылымында өзгерістер бола бастады. Ол
өзгерістер, негізінен ҚҰБ-нің банк жүйесін реформалауды жүргізу және
жалғастырунан туындады.
Реформалаудан кейін коммерциялық банктер саны күр қысқарып, бәсекеге
тұрақты бантер қана қала бастады. Көптеген банктеріміз жабылып, немесе
бірігіп, сондай-ақ өзге несиелік мекемелерге айналып кетті.
Банктік жүйенің тұрақты дамуы кезеңі ретінде 2000 жылдан осы күнге
дейінге кезеңде атауға болады.
Қазіргі коммерциялық банктер тек қана саудаға ғана емес, өнеркісіптің
барлық салаларына бірдей қызмет етуде.
Бүгінгі күні Қазақстанның банктік секторы ТМД және Шығыс Еуропа
елдеріндегі қаржы секторының ішінде тұрақты және біршама жете дамып отырған
секторға жатады. Қазақстанның банк жүйесі өзінің көрсеткіштері мен деңгейі
жағынан Шығыс Еуропаның елдерінің бірқатарының банк жүйесінің дамуымен тең
түсуде.
Бүгінгі күні Қазақстанның жетекші банктері ел экономикасының
жағдайының жақсаруымен байланысты, алдағы уақытта да несиелерге сұраныстың
өсетіндігін ескере отырып, халықаралық қаржы нарықтарынан қарыз тарту
саясатын жалғастыруда. Осы мақсатқа жетуде екінші деңгейдегі банктерге ІРО-
ға шығу немесе онымен стратегиялық серіктестікке түсуі қажет.
Сарапшылардың мәліметтері бойынша 2007 жылы ІРО-ға шығуға Халық банкі,
Казкоммерцбанк және Центркредит банкі дайындық жасауда. Ал Туран Әлем банкі
ІРО-ға шығуды 2009 жылға жоспарлауда.
Тақырыптың өзектілігі бүгінгі коммерциялық банктер қызметіндегі
корпоративтік басқару, тәуекелді басқару және капиталды арттыруға жалпы
банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуге байланысты проблемалардың болуымен
сипатталады.
Зерттеу объектісіне – ҚР-ғы коммерциялық банктер қызметі, олардың
клиенттерге қызмет көрсету түрлері мен операциялары және өнімдері жатады.
Диплом жұмыстың басты мақсаты – нарық жағдайына сай коммерциялық
банктердің қызмет ету ерекшеліктерін теориялық және практикалық тұрғыдан
оқып, біле отырып, қазіргі жағдайларға сай олардың қызметін ұйымдастыруды
жетілдіру жолдарын іздестіру.
Қойылған мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешу қажет:
- Коммерциялық банктердің мәнін ашу;
- Коммерциялық банктердің жіктелемін беру;
- ҚР-да банктік реформалардыың ерекшеліктерін сипаттау;
- Банктерді ашу және ұйымдастыру тәртібін қарастыру;
- Екінші деңгейдегі банктердің қызметін талдау жасау;
- Банктік қадағлау қызметін жетілдіруді қарастыру;
- Банктеодің қызметін дұрыс бағалау жүйесін қарастыру.
Диплом жұмысының әдістемелік және теориялық негізі. Коммерциялық
банктердің қызметін ұйымдастыруға бағытталған жазған шетелдік және отандық
ғалымдардың шығармашылықтарын пайдаланады.
Диплом жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен
пайдалылған әдебиттер тізімінен тұрады.
1 тарау. Коммерциялық банктердің қызмет етуінің теориялық негізі
1.1 Коммерциялық банктің мәні және пайда болуы
Ежелгі ғасырлар тарихы кейінгі ұрпаққа банктердің қашан пайда болғаны
туралы ғана емес, сондай-ақ олардың қандай операцияларды орындағандығы
туралы да толық мәліметтер қалдырмаған секілді.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализмнің мануфактура
тұсында және ең бастысы, Италияның жекелеген қалаларында (Венеция, Генуе)
XІV-XV ғғ. пайда болған. Олардың еңбектерінде банк тауар шаруашылығының
ерекше институты ретінде тауар шаруашылығының ерте кезеңінде, яғни тауар-
ақша қатынастарының дамуына байланыссыз, ақша айналысын реттеу үшін пайда
болған делінеді.
XVІ-XVІІ ғғ. Венецияда, Генуеде, Миланда, Амстердамда, Гамбургте,
Нюрнбергте саудагер-клиенттер арасында қолма-қол ақшасыз есеп айырысуларды
жүзеге асыру үшін жиробанктер құрылады. Жиробанктер өздерінің клиенттері
арасында белгілі салмағы бар бағалы металлдардан жасалған ақша бірліктері
арқылы есеп айырысулар жүргізді. Өздерінің бос ақша қаражаттарын
жиробанктер мемлекетке, қалаларға және артықшылығы бар компанияларға
ссудаға берді.
Ал кейбір мамандар, банкті одан да ерте мерзімде – феодализм тұсында
пайда болған деп айтады. Олар феодалдық шаруашылық тұсында банктердің
төлемдегі делдалдық қызметінің қажеттігінен пайда болғандығын тілге тиек
етеді.[1;134б.]
Дегенмен де, деректерге сүйене отырып, банктердің пайда болуының екі
мың жылдық тарихы бар екендігін айтуға болады.
Өкінішке орай, “банк” сөзінің өзі бізге оның мәнін ғана белгісіз етіп
қоймай, алғашқы несиелік мекеме туралы біздің жорамалымыздың ақиқаттығына
күмән туғызады.
“Банк” сөзі “banco” деген ағылшын тілінен аударғанда “айырбас столы”
дегенді білдіреді. Бұл “айырбас столы” тауарлармен сауда жасалатын
алаңдарда құрылады. Сауда мемлекеттер мен қалалардың, жекелеген тұлғалардың
әр түрлі монеталарымен жасалған. Ол уақытта монеталардың біртұтас жүйесі
болмағандықтан, олармен сауда-саттық барысында әр түрлі формадағы монеталар
кездескен. Банктер пайда болардың алдында ақша-сауда капиталының өкілдері
саудагерлердің ақшалай салымдарын қабылдап, оларды әр түрлі елдің
ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт өте келе, айырбастаушылар
бұл салымдарды, сондай-ақ өздерінің ақша қаражаттарын ссудаға беріп, пайыз
алу үшін пайдалана бастайды. Сөйтіп, айырбастаушылар біртіндеп банкирлерге
айналады.
Біздің түсінігімізде, банк ұғымы айырбастаушылардың және олардың
айырбас орындарының болуымен сипатталады. Алғашқы банктердің Италияда пайда
болу себебі, оның сол уақыттарда дүниежүзілік сауда орталығы болғандығын
ескеріп, әр елдің ақшалары мен тауарларының сол елге қарай ағылып,
банкирлердің сауда операцияларына тікелей қатысуына байланысты
түсіндіріледі.
Тарихшылардың пікірінше, б. э. д. 2300 жыл бұрын холдейлердің сауда
компаниялары пайда болып, олар өздерінің тікелей қызметтерімен қатар,
ссудалар берген. Олар б. э. д. VІ ғ. Ежелгі Вавилонда салым операциялары:
салымдарды қабылдау және оларға пайыз төлеу операцияларының жасалғандығын
еске сала кетеді. Мұндай операциялар б. э. д. ІV ғ. Ежелгі Грецияда да
жасалған. Бір айта кететіні, ежелгі гректер салым қабылдай отырып, белгілі
бір ақы төлеу арқылы ақшалар айырбасын жүргізіп отырған көрінеді.
Сонымен, бұл алғашқы банктік операцияларды орындаған кімдер? деген
сұрақ туады. Тарихшылардың пайымдауынша, олар жекелеген тұлғалар және
қолында шоғырланған ақшалай қаражаттары бар шіркеу мекемелері екен.
Шіркеулер құндылықтарды сақтайтын ең сенімді орындар болған. Сол уақыттары
белгілі гректің шіркеулері (Дельфа, Дело, Само, Эфсе) ақша сақтаумен
айналысқан. Эфседегі Артемид шіркеуінде кіші Азия жағалауындағы елдердің
салымдары, ал Дельфадағы Аполлон шіркеуінде барлық еуропалық Грецияның бос
ақша қаражаттары шоғырланыпты.
Алғашқы банктер жинақталған зор ақша байлықтарының қозғалыссыз жатуға
болмайтынын, оларды уақытша пайдалануға беріп, пайда табу қажеттігін
түсінеді.[1;135б.]
Ежелгі банктер несиелік операциялар жүргізумен қатар салым иелеріне
біртіндеп есеп айырысу қызметін де көрсетті. Есеп айырысулар банктердегі
салым иелерінің бір шотынан басқа бір шотқа аудару арқылы жүргізілді.
Банктер қызметтерінің қолайлылығы іскер адамдардың назарынан тыс
қалмады. Банктің клиенттер қатары ақырындап ұлғая түсті. Банктер өз
кезегінде клиенттер арасында жасалатын келісім-шарттарды құруда сенім
қызметтерін көрсетіп, сауда-саттықта делдал қызметін атқарды. Есеп
айырысуларды жеңілдету мақсатында ежелгі банктер өздерінің банктік
билеттерін шығарды. Олар толық құнды ақшалармен қатар айналыста жүрді.
Ағылшын елінде алғашқы акционерлік банк - Ағылшын банкі 1694ж. құрылып,
үкіметтен банкнота шығаруға құқық алады.
Әрине, мұның бәрі алғашқы банктердің капитализмнің мануфактура
жағдайында, банкирлер үйлері ретінде пайда болғанын куәландырмайды. Мұндағы
несие беруші мен қарыз алушылардың болуы банктердің пайда болуының тек
алғышартын ғана сипаттайды.
Ендеше, осы жерде несие берушінің қандай жағдайларда банкке айналғаны
таң қалдырады. Сонымен бізге белгісіз болатын келесі бір нәрсе - бұл
несиенің жеке формасы мен банктік несие арасындағы айырмашылықтың болуы.
Банктік несие бойынша несиелік қатынастың бір тарабы жеке тұлға емес,
несиелік мекеменің қалай болғаны түсініксіз болуы мүмкін.
Бұл сұраққа жауап беру үшін қазіргі кездегі сөздіктердегі банк ұғымына
мән берелік. Анықтамалық басылымдарда банк “ірі несиелік мекеме” ретінде
сипатталады. Несиелік істің даму деңгейіне байланысты және несие
берушілердің несиелік операциялары бір жүйеге айналу нәтижесінде жеке несие
беруші өзінің несие беруін тоқтатады. Несие тек қана тұтыну мақсатына ғана
берілмей, шаруашылық операциялардың қажеттілігін де қанағаттандыра
бастайды. Несиелік мәмілелер жасаумен бірге несие беруші өзінің
клиенттерінің тапсырмалары бойынша есеп айырысу және басқа да операцияларды
жүзеге асырады. Сөйтіп, банктер ақша шаруашылығының осы даму сатысына өте
отырып, барлық операцияларды бірдей көрсететін біртұтас орталыққа айналады.
Демек, алғашқы банктер капитализмнің мануфактура сатысынан да бұрын, яғни
мемлекеттің құрылуы кезеңінде пайда болған дегенге негіз бар. Мұндай
қатынастардың құл иеленушілік қоғамында болғандығына тарих куә.
Ежелгі Римде банк және несие құқының нормалары болған. Осы нормаларға
сәйкес, б.э.д. ІІІ ғ. айырбас ісіне мамандандырылған Римдік банкирлерді
кумулияр деп атады. Оларға несиелік операцияларды жүргізуге рұқсат
етілмеген. Тарихшылардың айтуынша, Ежелгі Вавилон банктері тек қана несие
беріп қоймай, сондай-ақ жер бөлімшелерін сатып алу-сату, және басқа да
операцияларды орындаған.
Банктің пайда болуы туралы қарастырғандар оның мәнін ашуға жақындайды,
бірақ та банктің толық мәні әлі де болса жұмбақ болып қала бермек.
Банктік мекемелердің қызметі сан алуан. Қазіргі қоғамда банктер әр
түрлі операциялармен айналысады. Банктер арқылы халық шаруашылығын
қаржыландыру, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, кей жағдайларда делдалдық
мәмілелер мен мүлікті басқаруға байланысты қызметтер жүзеге асырылады.
Банктің мәнін ашуға екі жақты тұрғыдан келуге болады: заңи және
экономикалық. Бірінші жағдайда, ең бастысы “банктік операциялар” ұғымының
маңызы артады. Олардың қатарына банк қызметі туралы заңда көрсетілген
операциялар тізімі жатады.
Қай жағынан алсақ та банктің мәнін заң тұрғысынан қарау жеткіліксіз
болып табылады. Банктің мәнін айқындау оның қызметінің заңмен қатынасын
білумен ғана шектелмейді. Банктің мәнін, оған рұқсат етілген операцияларын
анықтайтын заң емес, оны істің экономикалық жағы және банктің жаратылысы
анықтайды.[1;136б.]
Банктің мәнін талдағанда оның бастапқы атқарған қызметтерін (валюта
айырбасы, несие беру, есеп айырысу) жоққа шығаруға болмайды. Жалпы, кез
келген құбылыстың мәнін танып білуде, оның қандай операцияларды орындайтыны
немесе орындағандығы туралы сұраққа жауап іздеудің қажеті шамалы, бұл жерде
ең бастысы, оның сапасына және басқа институттардан өзара айырмашылығына
мән берген дұрыс.
Банктің мәнін басқа институттардан өзара айырмашылығына байланысты
қарастырсақ, банк ерекше өнім шығарумен айналысатын кәсіпорын болып
саналады. КСРО тұсында кәсіпорын ретінде тек фабрика, зауыт, немесе
материалдық өнім жасайтын өндіріс сферасы түсінілген. Бірақ экономиканың
басқа да буындарына “кәсіпорын” деген атақты иеленуге ешқандай да тиым
салынбаған.
Ежелгі Русьте “кәсіпорын” деп қандай да бір іспен немесе қызметпен
айналысатын субъектіні айтқан. Сондықтан да белгілі бір қызметпен
айналысатын банк сияқты субъектіге “банк – бұл кәсіпорын” деп айту өзінше
дұрыс нәрсе. Мұнымен біз нүкте қоюға тиіс емеспіз, себебі “кәсіпорын”- бұл
біздің ойымыздағының бәрін толығымен ашпайды.
Сонымен бірге ол дұрыс нақтылауды қажет етеді, себебі, банк шын мәнінде
фабрика да, зауыт та емес. Ол бұлардан өзіндік ерекше қызмет көрсетуіне
қарай ажыратылады. Ең бастысы - банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан өзара
ажыратылатыны, оның қызметінің өндіріс аясында емес, айналыс және айырбас
аясында жүзеге асуына байланысты болуы.
Банктің ерекше кәсіпорын ретінде шығаратын өнімі материалдық өндіріс
аясының өнімдерінен өзара ажыратылады, ол жай ғана тауар шығармайды, оның
тауары ерекше, яғни ақша, төлем құралдары түрінде шығады.
Қызмет көрсету аясындағы банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан
ерекшелігі оның несие беруінен байқалады. Оның негізгі өнімі “несие”
болғандықтан, банкті - “несиелік мекеме” деп атаған.
Сондай-ақ, банк өнеркәсіптік кәсіпорындардан өзінің эмиссиялау сипатына
да байланысты ажыратылады. Ол тек қана акциялар мен басқа да бағалы
қағаздар шығарып қоймайды, сол сияқты басқа эмитенттердің бағалы
қағаздарын есепке алу және сақтауға байланысты операцияларды жасайды.
Банкті сауда, делдал кәсіпорыны десе болады. Жалпы, банктің саудамен
ұқсас болуы кездейсоқтық емес. Шынында да, банктер де ресурстарды сатып
алып, оларды сатумен айналысады.
Сауда кәсіпорыны да өз кезегінде банкке ұқсайды, яғни ол да банктің
кейбір қызметтерін көрсетеді. Мысалы ірі сауда кәсіпорындары да банк сияқты
белгілі мөлшерде ақшалай немесе заттай несие беруі мүмкін. Сауда
кәсіпорынынан банктің іргелі айырмашылығын оның негізінен байқауға болады.
Банктің негізі деп оның басты өнімі – несие ісі түсіндіріледі.
Сонымен, қазіргі түсінікте “ коммерциялық банк” - бұл ерекше өнім
шығарумен айналысатын кәсіпорын немесе қолма-қол және қолма-қолсыз ақшада
төлем айналысын реттеуді жүзеге асыратын ақша-несие институты болып
табылады. [1;137б.]
“ҚР-ғы банктер және банктік қызмет туралы” заңның 1-бабына сәйкес,
“банк –осы заңға сай банктік қызметті жүзеге асыруға құқылы коммерциялық
ұйым болып табылатын заңды тұлға”.
Банктік қызмет - бұл банктік операцияларды жүзеге асырумен байланысты
қызметті білдіреді. Аталған заңның 30-бабына сәкес банктік операцияларға
мыналар жатады:
- заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және
жүргізу;
- жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және
жүргізу;
- банктердің және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың крреспондентік шоттарын ашу және жүргізу;
- заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және жүргізу;
- кассалық операциялар: банкнота мен монетаны қабылдау, беру, қайта
санау, айырбастау, ұсату, сорттау, қаптау және сақтау;
- аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақшаны аударумен
байланысты тапсырмаларын орындау;
- есепке алу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдерін
және өзге борыштық міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
- заемдық операциялар: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару
шартымен ақшалай формада несиелер беру;
- заңды және жеке тұлғалардың, оның ішінде корреспондент-банктердің
тапсырмаларына байланысты, олардың банктік шоттары бойынша есеп
айырысу операцияларын жүргізу;
- сенім (траст) операциялары: сенім білдірушінің тапсырмасы бойынша
және оның мүддесіне сай, ақшасын, құйма бағалы металын және бағалы
қағаздарын басқару;
- клирингтік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау,
сондай-ақ олар бойынша өзара есепке алу операцияларын жүргізу және
клирингке қатысушылардың таза позициясын анықтау;
- сейфтік операциялар: клиенттердің құжатты формада шығарылған
бағалы қағаздарын, құжаттарын және бағалы заттарын сақтау қызметін
көрсету, сондай-ақ жәшіктерді, шкафтарды және бөлмелерді жалға
беру;
- ломбардтық операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен
жылжитын мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несиелер беру;
- төлем карточкаларын шығару;
- банкнота мен монеталарды және бағалы заттары инкассациялау және
жөнелту;
- шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдасытыру;
- төлем құжаттарын инкассоға қабылдау (вексельден басқаларын);
- чек кітапшаларын шығару;
- бағалы қағаздар нарығындағы клирингтік қызмет;
- аккредитивті ашу, растау және ол бойынша міндеттемені орындау;
- ақшалай формада орындалуды көздейтін, банктік кепіл-хаттарды беру;
- үшінші тұлғаның атынан ақшалай формада орындалуды көздейтін
банктік кепілдеме беру.[1;140б.]
1.2 Қазақстандағы банк жүйесін реформалау ерекшеліктері
Қазақстан Республикасындағы банктік жүйенің қалыптасуы мен дамуы
төмендегідей үш банктік реформаға тікелей байланысты:
1) 1987-88жж банктік реформалар;
2) 1995 ж банктік реформа.
3) 1996-1998 жж банктік реформалар.
1987-88жж банктік реформалар. Қазақстандағы несие жүйесінің қайта құру
тұысындағы дамуы, КСРО-да соңғы рет жүргізілген банктік реформа (1987-1988
жж.) сәйкес келеді. Банктік реформа нәтижесінде: КСРО-ның Мемлекеттік
банкі және Құрылыс банктерінің мекемелері негізінде - КСРО Өнеркәсіп-
құрылыс банкі, КСРО Агроөнеркәсіп банкі және КСРО Тұрғын үй-әлеуметтік
банкі құрылды. Сол сияқты, кезінде КСРО-ның Мемлекеттік банкі құрамында
келген жинақ кассалары негізінде – КСРО Жинақ банкі, Сыртқы сауда банкі
негізінде - КСРО Сыртқы экономикалық банк құрылды. Сол уақыттан бастап,
Мемлекеттік банк кәсіпорындар мен ұйымдарға кассалық және несиелік есеп
айырысу қызметін көрсетуді тоқтатты. Сөйтіп, КСРО-ның Орталық банкісіне
айналды.
Қазақстанда жоғарыда аталған мамандандырылған банктердің республикалық
кеңселері (филиалдары) ашылып қызмет ете бастады.
КСРО-ның Өнеркәсіп-құрылыс банкісіне несиелік саясатты жүргізу,
негізгі қызметі ретінде несиелеу жүйесінің тиімділігін арттыру, капитал
жұмсалымын қаржыландыру мен несиелеу, сондай-ақ өнеркәсіпте, құрылыста,
көлік пен байланыста, мемлекеттік қамсыздандыру жүйесінде есеп айырысу
жұмыстарын ұйымдастыру қызметтері бекітіліп берілді. Сонымен қатар, бұл
банк осы шаруашылық салаларындағы кәсіпорындар мен бірлестіктердің есеп
айырысу, ссудалық және басқа шоттарды жүргізді. Осындай несиелік есеп
айырысу қызметтерінің түрлерін ауыл шаруашылық кешені кәсіпорындарында
Агроөнеркәсіп банкі, әлеуметтік аумақтағы және сауда саласының
кәсіпорындары мен ұйымдарында Тұрғын үй әлеуметтік банкі, халыққа қызмет
көрсетуге бағытталған Жинақ банкі жүргізді.
Сыртқы экономикалық банк, экспорттық және импорттық операциялар бойынша
есеп айырысуды ұйымдастырды.[2;107б.]
Мамандандырылған банктер құрылымы әкімшіл-аумақтық қағидаға сәйкес
құрылды. Республикалық банктер одақтас республикаларда және банктің
басқармалары саласында ұйымдастырылды. Аудан немесе қала деңгейінде бұл
банктер өздерінің мекемелерін ашады. Әр мамандандырылған банктің бір
мекемесі әр аудандағы өзіне тиісті клиенттерге ғана қызмет көрсеткен. Жинақ
банкісінің мекемелері аудандармен қоса ұжымшар және кеңшарларда жұмыс
жасады. Жинақ банкісінен басқа мамандандырылған банктердің төменгі
буындары мамандандырылуына қарамай-ақ, сол аудандардың барлық клиенттеріне
бірдей қызмет көрсетті. Шындап келгенде, мамандандыру тек банктің жоғарғы
басқару деңгейінде ғана жүргізілді, ал төменгі деңгейдегі мекемелер әмбебап
мекемелерге айналған болатын.
Мамандандырылған банктер санына байланысты оларда төрт несиелік жоспар
болған. Бұл банк клиенттерінің әр түрлі болып келуі несиелік ресурстарды
құрауға байланысты бірқатар мәселелерді тудырды. Банктен банкке өзара
аймақаралық есеп айырысу жүйесі арқылы құйылатын қаражаттардың
бақылаусыздығы арта түсті. Әр банк өз ресурстар көлемінде жұмыс жасауы
үшін, оларға Мемлекеттік банкте ашылатын корреспонденттік шоттар бойынша
банкаралық есеп айырысуға өту қажет болды.
Мемлекеттің ықпалымен бөлінген коммерциялық банктердің де
мамандандырылған банктер сияқты, әр банктің белгілі бір салаларында
(өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылық, сыртқы сауда) өзіндік монополиясы
болды. Олар өз кәсіпорындарын өте төменгі пайызбен қаржыландырып және
несиелеп отырды, яғни, мұнда, бұл кәсіпорындардың өміршеңдігі және
пайдалылығы есепке алынбады. Мұндай банктердің активтерінде мемлекеттік
зиян шегіп отырған кәсіпорындардың уақыты өткен, төленбеген, яғни,
сапасыз ссудалар қатары арта түсті.
Жалпы банктерді мамандандыру идеясы банк жүйесінің жұмысын тығырыққа
әкеліп, ол монополияландырудан құтылмады және несиелік механизмге
түпкілікті өзгеріс енгізе алған жоқ. Сонымен қатар, КСРО Мемлекеттік
банкінің ролі біршама төмендеп, ол мамандандырылған банктердің жұмысына
ешқандай әсер ете алмады.[2;108б.]
Мұндай жағдайда, банк реформасын батыс үлгілерінде қалыптасқан екі
деңгейдегі банктік жүйеде жүзеге асыруға ғана қол жеткізілді.
1987 жылғы реформаға дейінгі банктік жүйенің мынадай кемшіліктері
болды:
вексель айналысының болмауы;
кәсіпорындардың қарыздарын кешіруі, әсіресе ауыл шаруашылығына қатысты;
шаруашылықтың барлық аяларында артық несиелеу операцияларының байқалуы;
банк мамандандырылуының жойылуы;
кәсіпорындарындағы басқа да несие көздерінің болмауынан туындаған
монополизмнің орын алуы;
пайыз мөлшерлемесінің төменгі деңгейде болуы;
экономиканың әр саласының қызметіне қойылатын (несие базасында) банк
бақылауының әлсіздігі;
бақылауға жатпайтын несиелік және банктік ақшалардың басып шығарылуы.
1987 жылғы банктік жүйені қайта ұйымдастыру бұрынғыша әкімшілік сипатқа
ие болып қала берді, тек қана бұл жерде үш банктің монополиясын бірнеше
банктер монополиялары ауыстырды.
1987 жылғы банк жүйесін қайта ұйымдастырудың оң жағынан теріс жақтары
басымырақ болды, атап айтсақ:
банктер бұрынғы меншік формасында, яғни мемлекеттік болып қала берді;
олардың монополизмі толық сақталып, монополистердің саны өсті;
реформа жаңа экономикалық механизмдердің жоқтығына қарамай-ақ
жүргізілді;
кәсіпорындар белгілі бір банктерге бекітілгендіктен, олардың несие алу
барысында банктерді таңдау мүмкіндігі болмады;
клиенттер арасында несиелік ресурстарды бөлу тігінен жалғаса берді;
ақша нарығы және несиелік ресурстар, саудаға түсетін орындар құрылмады;
банк аппаратын ұстауға жұмсалатын шығындар артып кетті;
ағымдық және ссудалық шоттарды бөлу барысында “банктік соғыc” шыға
бастады;
қайта ұйымдастыруда несиені қайтарудың басты көздері ретіндегі
сақтандыру мекемелерінің қызметтері жайлы қозғалыс болмады.
Бұл реформаның оң жақтары ретінде қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды
тәртіпке келтіруімен қатар, банк қызметінің мамандандыруын қысқартты десе
болады.
Сонымен 70 жыл бойы КСРО-ның банк жүйесінде, оның ішінде Қазақстанда
қатаң түрде орталықтандыру мен шоғырландыру, әкімшілік әдістері кеңірек
орын алады. Сол уақыттардан қалыптасып келген ақша-несие қатынастары
жаңадан туындай бастаған нарықтық қатынастарға сәйкес келмеді.
Социалистік эксперимент жүргізу барысында ғасырлар бойы қалыптасып
келген қаржы-несие институттары мен қаржы нарығының құралдары жойылып
кеткен болатын. Сөйтіп, утопиялық, идеологиялық тұжырым негізінде
монобанктік жүйе қалыптасып, мұнда мемлекеттік банк барлық несиелік жүйені
өзіне бағындырып және бәсекелестік элементтерін өзі реттеп отырады.
1989 жылдан бастап, елімізде алғашқы коммерциялық банктер,
кооперативтік және жеке банктер қатары жұмыс істеді. Сол жылы алғаш
құрылған коммерциялық банктерге – Интеринвестбанк, Крамдсбанк, қазіргі
Казкоммерц банк және т.б. жатады.
1995 жылғы банк реформасы. 1990 жылы Қазақстан Республикасы өз
егемендігін жариялағаннан бастап нарықтық қатынастардың талаптарына сай
келетін меншікті банк жүйесін құруға бетбұрыс жасады.
1990 жылы желтоқсан айында қабылданған “ҚазКРО-ғы банктер және банктік
қызмет туралы” алғашқы заң Қазақстандағы банктік реформаны жүргізудің
бастапқы кезеңдерін қамтиды.
Бұл банктік реформа Ұлттық банктің 1995 жылға арналған “Қазақстандағы
банктік жүйені реформалау” бағдарламасына сәйкес жүзеге
асырылды.[2;110б.]
Нарық экономикасына өту жағдайында және экономикалық дағдарысты
жоюда, макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізуде ҚР банк жүйесі
маңызды роль атқарады.
Қазіргі уақытта қалыптасқан екі деңгейлі банктік жүйенің қызмет
етуіне байланысты жасалған талдауда, олардың көрсетіп отырғанындай,
кемшіліктердің басым бөлігі банктер қызметін реттейтін нормативтік
базаны жасаудағы артта қалушылық және оның іске асырылуына іс жүзінде
бақылау жасау механизмдеріндегі кемшіліктерімен сипатталады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасындағы жұмыс жасап отырған банктік
жүйенің қалыптасуын үш кезеңге бөледі:
І кезең. 1988 – 1991 жж. (КСРО-ның тұсында) – мемлекеттік салалық
мамандандырылған банктер қызметінің бір бөлігін республикалардағы сол
банктердің тиісті бөлімшелеріне беру арқылы қайта түрлендіру; алғашқы
коммерциялық банктер құру; КСРО Мемлекеттік банкіне орталық банктің
жекелеген қызметтерін беруге байланысты бастапқы қадамдар жасау кезеңі.
ІІ кезең. 1992 жылдың аяғы 1993 жылдары – рубль аймағында бола отырып,
ҚР Ұлттық банкінің орталық банктің бірқатар қызметтерін орындауға біртіндеп
кірісуі, коммерциялық банктердің экстенсивті (сандық) түрде қалыптасуы және
дамуы, ұлттық нормативтік базаның қалыптасуының бастапқы кезеңі.
ІІІ кезең. 1993 жылдың қараша айынан осы уақытқа дейінгі, яғни
айналысқа Ұлттық валютаның енгізілуіне байланысты Ұлттық банкінің ақша-
несие аясының қызмет етуіне толық жауапкершілік алу, бюджет және банктермен
қарым-қатынас орнатудың классикалық қағидаларын енгізу, банктердің қызметін
реттеу жүйесін нығайту кезеңін білдіреді.
1995 жылғы банктік реформалауға дейінгі жұмыс жасаған банктік жүйенің
басты кемшіліктеріне мыналарды жатқызуға болады:
а) Ұлттық (орталық) банк қызметіне байланысты:
мемлекеттің қаржы саясатын жүргізу барысындағы Ұлттық банк пен Қаржы
министрлігі қызметтерінің жеткіліксіз шоғырлануы;
коммерциялық банктердің өтімділігін толық қолдау механизмінің
жеткіліксіздігі;
екінші деңгейдегі банктер қызметін қадағалау және реттеу жүйесінің баяу
құрылуы;
валюталық реттеу және бақылау жүйесінің қалыптасуындағы артта
қалушылық;
макроэкономикалық процесстерді жедел түрде талдау, оларды болжау және
шешім қабылдауда пайдалану деңгейінің төмендігі;
осы уақытқа дейін пайдаланылып келген Ұлттық банк пен екінші деңгейдегі
банктердің бухгалтерлік есеп жүйесінің халықаралық стандартқа және нарықтық
экономика талаптарына сай келмеуі;
Ұлттық банк жүйесіндегі еңбек ақының төмендігінен кадрлардың кету
деңгейінің жоғарылығы.
ә) Екінші деңгейдегі банктерге байланысты:
Ұлттық банктер тарапынан белгіленген экономикалық (қазіргі
пруденциалдық) нормативтер мен банк клиенттерінің құқықтарын тікелей
бұзған банктердің нарықта қызмет ете беруі;
қаржы ресурстарын жинақтаудың іс жүзіндегі механизмдерінің әлсіздігі;
шаруашылық субъектілерін несиелеу барысында жобаларды бағалау
деңгейінің және банк үшін несие беруден туындайтын тәуекелді бағалау
дәрежесінің, сондай-ақ несиенің қайтарылуына жасалатын бақылаудың
қанағаттанарлықсыз деңгейде болуы;[2;111б.]
орта және ұзақ мерзімде ірі жобаларды дербес түрде қаржыландыруды іске
асыруға мүмкіндік беретін, банктердің капиталдану деңгейінің
жеткіліксіздігі;
прогрессивті қаржы құралдарын және технологияларды пайдаланып, игерудің
баяулығы;
банк қызметкерлерін кәсіби жағынан даярлаудың жалпы төмен деңгейде
болуы.
Сонымен бұрынғы салалық мамандандырылған банктерді қайта түрлендіруге
байланысты бірқатар шаралар 1994 ж. орта кезінен басталып, 1995 жылға дейін
жалғасты.
Бірінші кезекте 1994 жылы Ұлттық банктің ұсынысы бойынша Кабинет
Министрлігінің Қаулысына сәйкес арнайы құрылған комиссия Қазагроөнеркәсіп
банкіне санация процесін жүргізіп, ондағы орталықтандырылған несиелерге
(шаруашылықтардың нақты төлем қабілеттілігін ескермей, Жоғарғы Кеңес пен
Үкіметтің шешімі бойынша өткен жылдардағы берілген) байланысты мерзімі
өткен қарыздарды Қазагроөнеркәсіп банкінің балансынан Қаржы Министрлігінің
қарамағында құрылған ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау мемлекеттік қорының
балансына беру шараларын іске асырды.
Екінші кезекте, Қазақстан ӘлемБанкін 1994 жылдың орта кезеңінде
Мемлекеттік Экспорттық-импорттық банкке (қазіргі Эксимбанк) және әмбебап
акционерлік ӘлемБанкке бөлу шаралары жүзеге асты. Сөйтіп, ол уақыттағы
ӘлемБанктің жарғылық капиталындағы мемлекеттің үлесі – 35% құрады. Бұл бір
жағынан, ӘлемБанктегі мемлекеттің қаржысы мен мемлекеттік емес акционерлер
қаржыларын өзара бөлуге мүмкіндік берсе, екінші жағынан Әлем банктегі
монополияны жоюға мүмкіндік жасады.[2;113 б.]
Үшінші кезекте, мемлекеттік мамандандырылған Халық банкін әмбебап
банкке түрлендіру шаралары жүргізілді. Түрлендіру мынадай үш кезеңді
қамтыды:
Бірінші кезеңде (1995 жылдың 1-ші жартысын) мемлекеттік емес
акционерлерден акцияларын сатып алу жолымен 100 % мемлекеттік меншікті
қалпына келтіру және оның жарғылық капиталын ұлғайту мақсатында мемлекеттен
жалға алған ғимаратын Халық банкінің меншігіне беру, сондай-ақ 01.01.1992
ж. жағдайға байланысты халық салымдарын индексациялау жүйесін анықтау
міндеті белгіленді.
Екінші кезеңде (1995 ж. екінші жартысында және 1996 ж.), Халық банкіне
пластикалық дебеттік және кредиттік карточкаларды енгізу және олардың
қолданылу ауқымын кеңейту міндеті жүктелді.
Үшінші кезеңде (1997 ж. ішінде), Халық банкісінің алдында Ұлттық банк
белгілеген пруденциалдық нормативтерге сәйкес 01.01.1998ж. бастап
салымдарды мемлекеттің толық кепілдемесінен ұжымдық сақтандыруға
негізделген аралас сақтандыру жүйесіне өтуге дайындық жасап және
жекшелендірудің бірінші кезеңін бастау міндеті тұрды.
Төртінші кезеңде әмбебап банк - Тұран банкіндегі мемлекеттің үлесі
(61%, 1994 жылдың сәуіріне) анықталып, ондағы негізгі борышқор-
кәсіпорындардың бір бөлігі 1995 жылы жаңадан құрылатын Медетші банкке
берілетін болды.
Бесінші кезеңде әмбебап банк - Кредсоцбанктегі мемлекеттің үлесі -
40,3% мөлшерінде (1994 жылдың сәуіріне) анықталды. 1995 жылдың қаңтар
айының аяғына таман оның жарғылық капиталындағы мемлекеттің үлесін сату
бағдарламасын Ұлттық банк даярлауға тиіс болды.
Коммерциялық банктер үшін нақты секторды қысқа мерзімді несиелеу
тиімсіз болып табылғандықтан, орта және ұзақ мерзімді несиелеу қызметін өз
міндетіне алатын мамандандырылған мемлекеттік банктерді құру қажеттігі
туды. Ондай банктерді халықаралық тәжірибеде даму банктері деп атайды,
себебі олар үшін басты мақсат пайда табу емес, яғни экономиканың жекелеген
салаларын дамыту болып саналады.
Сонымен, Қазақстанда банк секторын реформалау бағдарламасын іске асыру
шегінде Экспортты-импорттық банк (Эксимбанк), Мемлекеттік даму банкі және
Тұрғын үй құрылыс банкі құрылды. Мамандандырылған банктер қатарында халыққа
қызмет көрсетуге маманданған Халық Жинақ банкі де болды.
Мемлекеттік даму банкі – бұл банк экономиканың маңызды салаларында
тиімді инвестициялық жобаларды ұзақ мерзімді несиелеуді жүзеге асыруға
бағытталған үкіметтің қаржы-несие институты болып табылады.
Экспортты-импорттық банк (Эксимбанк) – бұл Қазақстан үшін дәстүрлі
емес, даму және ғылыми ұйымдардың экспортын қаржыландыру үшін, экспорттық
несиелер мен инвестицияларға сақтандыру және кепілдеме беру үшін Әлем
банктен бөлініп шыққан банк.
Тұрғын үй құрылыс банкі – бұл тұрғын үй құрылысын коммерциялық
құрылысшылар арқылы несиелеуге, халық үшін тұрғын үй жинақ шоттарын
қалыптастыру, ипотекалық несиелеу жүйесін құру мақсатында құрылған банк.
Медетші банк (траст) – бұл Дүниежүзілік банктің ықпалымен “Проблемалық
кәсіпорындар үшін госпиталь” ретінде құрылған банк. Бұл банкті құру туралы
жарғыға сәйкес, ол небәрі 4 жыл мерзімге қызмет етуге уақытша құрылды.
Ұлттық банктің 1995 жылғы реформалау нәтижесінде қолданған шаралары
қаржылық және экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізді. Ең бастысы, ақша-
несие реттеу әдістері мен құралдары әрі қарай дами түсті.[2;114б.]
Банктерді қайта қаржыландыру механизмі түбірімен өзгерді. 1995ж. ақпан
айынан бастап, директивті несиелерді беру тоқтатылды. Орталықтандырылған
көздер есебінен берілетін несиелер көлемі мен мерзімі қысқарып, экономиканы
несиелеу қызметі Ұлттық банктен екінші деңгейдегі банктерге ауысты. Ұлттық
банк орталық банктерге тән қызметке: қысқа мерзімді өтімділігін қолдап
отыру мақсатында екінші деңгейдегі банктерге несие беру, Үкіметке несие
беру және ақша-несие және валюталық реттеумен айналысуға көшті.
1995 жылдың бірінші жартысында Ұлттық банктің екінші деңгейдегі
банктерге берілетін несиелері несиелік ресурстар аукционы арқылы 3 ай
мерзімге дейін берілсе, ал екінші жартысында операциялардың ауыртпалығы
мемлекеттік бағалы қағаздардың қайталама нарығына өте бастады. Сөйтіп,
банкаралық несиелер нарығы дами түсті. 1995 жылы қыркүйек айынан бастап
ломбардтық несиелеу жүйесі енгізілді. Базалық ақшалардың өсу қарқынына шек
қою мақсатында Ұлттық банк айналысқа өзінің қысқа мерзімді ноталарын шығару
арқылы ақша массасын реттеп отырды.
1995 жылы Ұлттық банк қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің нақты мәнін
қалпына келтірді. Инфляция қарқынын төмендету арқылы оның мөлшерлемесін
төмендетті. Айталық, 1995 ж. қаңтар айындағы инфляцияның қарқынын 8,9%-
дан, қыркүйек айында - 2,4%-ға дейін төмендету нәтижесінде қайта
қаржыландыру мөлшерлемесі: 210 % -дан 45% -ға дейін төмендеген. Айта
берсек, тағы да басқа көптеген жетістіктерге қол жеткізілді.
1996 -1998 жж. банктік реформалар. Бұл реформалар Ұлттық банктің 1996-
1998 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының банк жүйесін реформалау
бағадарламасына сәйкес жүргізілді.
Банк реформасын жүргізу бағдарламасының басты мақсаты - ҚР ұлттық
валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын әрі қарай арттыру және
экономиканы қаржыландыру мүмкіндігін кеңейту үшін екінші деңгейдегі
банктердің жүйесін нығайту.
Көздеген мақсатқа жетуде Ұлттық банк мынадай міндеттерді шешуге күш
жұмсады:
ақша-несиелік реттеу әдістері мен құралдарын жетілдіру;
елдің қаржы нарығына Ұлттық банктің араласуы арқылы қолма-қол ақша
айналымында әкімшілік басқаруды күшейту;
валюталық реттеуді дамыту және алтын валюта резервін басқару;
банктік қадағалау жүйесін және банк қызметін реттеу принциптерін
түбірімен өзгерту;
бухгалтерлік есепті және банк жүйесін реформалауды аяқтау;
Ұлттық банктің басқа елдердің орталық банктерімен және басқа да
қаржылық институттарымен байланысып, халықаралық қаржы ұйымдарына қатысуы;
Ұлттық банктің құрылымын жетілдіріп, кадр және техникалық әл-ауқатын
нығайту;
екінші деңгейдегі банк жүйесін сауықтандыру;
төлем жүйесін дамыту;
елдің банк жүйесінің қызмет етуінің және реформалауының құқықтық
қамтамасыз етілуін жетілдіру.
Сол уақыттары Республикамызда берілген директивті несиелердің уақытында
қайтарылмағаны, яғни олардың 24 %-дан астамы ғана қайтқандығы белгілі.
Соның салдарынан Ұлттық банк ондай несиелерді беруді тоқтатуға мәжбүр
болды. Осындай жағдайларға байланысты Ұлттық банк 1996-1998 жж.
орталықтандырылған несиелерді тек қана банктердің қысқа мерзімді
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін несиелік аукциондар, банкаралық нарық,
ломбардтық несиелеу, “репо” операциялары, вексельдерді қайта есепке алу
арқылы беріп отырды.[2;115б.]
Ұлттық банк пен Қаржы министрлігі арасындағы бюджетті несиелеуге
байланысты жаңа қатынастың қалыптасуына сәйкес, 1998 жылдан бастап, Қаржы
министрілігі бюджет тапшылығын өз күшімен несиелеуге міндеттеме
алғандықтан, Ұлттық банк оған тікелей несие беруін тоқтатты. Оған дейін
бюджеттің тапшылығының 80%-ға жуық бөлігі Ұлттық банк несиелері есебінен
жабылып келген. Мұны да осы реформаның бірден-бір нәтижесі деп санауға
толық болады.
Банк жүйесін реформалау және ақша банкноталарын шығаруда меншікті
өндірісті іске қосу республикамыздағы қолма-қол ақшамен байланысты жағдайды
түбірімен өзгерістерге әкелді. Осыған байланысты қолма-қол ақша айналымын
басқаруда 1992-1993 жж. қолма-қол ақшаның тапшылығынан енгізілген
директивтік саясаттың орнына экономикалық реттеу әдістерін пайдаланудың
алғышарттары жасалды.
Сонымен осы реформа нәтижесінде кәсіпорындарды және екінші деңгейдегі
банктердің қолма-қол ақшамен жасалатын кассалық операцияларының лимиті
алынып тасталды.
Ұлттық валютаның тұрақтылығын сақтап отыру мақсатында Ұлттық банк
шетелдік тәжірибелерді ескере отырып, теңгенің жүйелі валюталық айырбас
бағамы саясатын жүргізіп отырды. Алтын-валюта резервін басқаруда Ұлттық
банк мынадай екі портфелді құру қажет деп таныды: стратегиялық
инвестициялық портфель және тактикалық өтімділік портфелі.
Мұндағы, тактикалық өтімділік портфелі валюталық бағамды реттеу
саясатын жүргізу және қысқа мерзімді міндеттемелерді жабу үшін қажет.
Өтімділік портфелінің негізгі құралдарына ақша нарығының құралдары жатты.
Стратегиялық инвестициялық портфель құрамы Ұлттық банктің орта
мерзімді (3 айдан 3 жылға дейінгі) және ұзақ мерзімді (3 жылдан 10 жылға
дейінгі) міндеттемелерінен тұрды.[2;116б.]
Аталған портфельдің негізгі құралдарына: мемлекеттік бағалы қағаздар
нарығының құралдары, орта және ұзақ мерзімді депозиттер және капиталдар
нарығының басқа да құралдары жатқызылды.
Банктік қадағалау жүйесін реформалаудың басты мақсаты - банктік
қадағалау әдістері мен процедураларын халықаралық стандартқа жақындату
болып табылды. Осыған сәйкес, Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктерге
капиталдану талабын қойды. Мұндағы мақсат - бәсекелік ортада қызмет
көрсететін банктерді тәрбиелеу және біршама тұрақты банктерді анықтау болып
табылды. Осындай талаптың негізінде Ұлттық банк капиталы жеткіліксіз
банктердің өзара бірігуін немесе жойылу шараларын ұйымдастырды. Реформа
нәтижесінде көптеген банктер таратылды немесе бірігу процесін басынан
кешті. Осындай шараларды ең бастысы, мамандандырылған банктер басынан
кешті. Өйткені олардың барлығы дерлік бастапқыда бюджет қаражаты есебінен
құрылғандықтан да, олар үшін несиелік ресурстарды қалыптастыру басты
мәселеге айналады. Сөйтіп, кейбіреуі өзара бірігіп жұмыс жасауға мәжбүр
болды. Айталық, Мемлекеттік даму банкі Эксимбанкпен, Тұрғын үй құрылыс
банкі Центркредитбанкпен қосылып, ал, Медетші банк - Медетші қор ретінде
қайта түрлендірілді. Мұндай түрлендіруге Ұлттық банк тарапынан банк
жүйесіне жүргізген кейінгі реформалар себеп болды.
Ұлттық банктің 1995 жылы бастаған банк жүйесінің бухгалтерлік есебін
реформалау 1996-1998 жж. әрі қарай жалғасып, нәтижесінде Ұлттық банктің
халықаралық стандартқа сәйкес жасалған жаңа шоттар жоспары екінші
деңгейдегі банктер қызметіне толығымен енгізілді.
Банк жүйесіндегі бухгалтерлік есепті реформалау - нарықтық экономика
талаптарына жауап беретін жалпыға ортақ халықаралық принциптер мен
стандарттарды банктердің тәжірибесіне енгізуге мүмкіндік беретін шаралар
кешенін білдіреді.
Бухгалтерлік есеп реформасын аяқтауға байланысты жұмыстар мынадай
мерзімдерді қамтыды:
- Ұлттық банк бойынша:
1996 жылы қосымша және бас бухгалтерия бойынша нұсқаулық материалдар
дайындап, оларды баспадан шығару. 1997 жылы 1996 жылдың жұмыс нәтижелері
бойынша жаңа шоттар жоспары мен нұсқаулық материалдарға өзгерістер енгізу,
Ұлттық банктің қызметіне байланысты халықаралық аудит жүргізу, банк
мекемелерінде ескі шоттар жоспарынан жаңаға өтуді аяқтау шаралары жүзеге
асырылды. 1998 жылдың бірінші жартысында қосымша есеп бойынша бағдарламалық
қамтамасыз етудің жаңа пакетін әзірлеу және екінші жартысында Ұлттық
банктің бюджетін жоспарлау әдісін жасау.
- Екінші деңгейдегі банктер бойынша:
1996 жылы екінші деңгейдегі он банктер бойынша жаңа шоттар жоспарын
енгізіп, ай сайын осы жоспарға сәйкес жиынтық балансын алу.
1997 жылы екінші тоқсанында екінші деңгейдегі банктерде бухгалтерлік
есептің стандартын жасау, барлық екінші деңгейдегі банктер бойынша үшінші
тоқсанда жылдық жинақ есебін құру шаралары жүзеге асты.
Сонымен қатар, бұл банктік реформаның басты нәтижесі - бұл банктік
жүйенің тұрақтылығын сақтап қалу мақсатында халық салымдарын ұжымдық
сақтандыру қоры құрылды. Бұл қорды құру уақыты 1997 жылдан кешікпеуге тиіс
еді, бірақ әр түрлі себептерге байланысты қор 1999 жылдың аяғында құрылып,
өз қызметін 2000 жылдың қаңтарынан бастады.
Елімізде қабылданған “ҚР банктер және банктік қызмет туралы” ҚР заңына
сәйкес қазіргі ҚР-ғы банк жүйесі екі деңгейден тұрады:
- ҚР Ұлттық банкі – мемлекеттік орталық банк ретінде бірінші деңгейдегі
банк.
- өзге банктердің барлығы (Мемлекеттік даму банкісінен басқасы) -
екінші деңгейді сипаттайды, сондықтан да оларды іс-жүзінде екінші
деңгейдегі банктер.[2;117б.]
3. Банктерді ашу және олардың қызметін ұйымдастыру
ҚР-ғы коммерциялық банктер өз қызметінде 1995 жылы 30 наурызда
қабылданған “ҚР Ұлттық банкі” және 1995 жылдың 31 тамызында қабылданған “ҚР-
ғы банктер және банктік қызмет туралы” ҚР заңдарын басшылыққа алады.
Коммерциялық банктер - банктік жүйенің екінші деңгейін немесе екінші
деңгейдегі банктерді білдіреді. Олар банктік ресурстарды шоғырландыра
отырып, заңды және жеке тұлғаларға кең көлемде банктік операциялар мен
қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
Қазіргі коммерциялық банктер жүйесі 1990 жылдың аяғынан бастап
қалыптасты, яғни отандық банктік жүйенің небары 17 жылдық тарихы бар.
Коммерциялық банктердің соңғы бес жылдағы сандық құрамы 1-кестеде
берілген.[3;8б.]
1 Кесте Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің сандық
құрамы.
№ Банктер, олардың 2002ж 2003ж 2004ж 2005ж 2006ж*
құрылымдары
1. ЕДБ-дің саны, с.і.: 37 35 35 34 34
- шетел капиталының
қатысумен 17 16 15 14 14
- 100% мемлекеттік
қатысумен 1 2 1 1 1
2. Филиалдар саны 368 355 385 418 435
3. ЕКО саны 1020 1023 1106 1106 1019
4. Шетелдегі өкілдік саны 8 10 11 17 20
5. ҚР-ғы 14 20 18 18 20
бекрезидент-банктердің
өкілдіктерінің саны
6. Жеке 21 29 34 33 33
тұлғалардың
салымдарын
кепілдендіру
жүйесіне
қатысушы
банктердің
саны
Ескерту - Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің 2000-2006 жж.
статистикалық бюллетені
90-шы жылдың басында банктердің саны 200-ден асты, әрине бұл, олардың
экстенсивті жағынан дамуын сипаттаса, сол жылдың орта кезінен бастап, күні
бүгінге дейін банктеріміздің саны біртіндеп азаюда, әрине бұл құбылысты,
олардың интенсивттік немесе сапалық өсуімен байланыстыруға болады.[3;7б.]
2004 жылдың қаңтар айынан бастап, ҚР екінші деңгейдегі банктері қаржы
нарығын және қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі ҚР
Агенттігінің (Қаржылық қадағалау агенттігі) лицензиясы негізінде қызмет
етеді.
Лицензияның өзіндік стандартты формасы бар және онда коммерциялық
банктердің айналысатын қызмет түрі жазылады. Қазақстандағы берілетін
лицензияның дамыған шет елдерден айырмашылығы әмбебаптығы болып табылады.
ҚР-ғы банк қызметінде мемлекеттік органдар банктердің мамандануын
белгілемейді, мысалға, инвестициялық, ипотекалық қызметтерді жүзеге асырады
және т.б. Қазақстандық банктер бағалы қағаздар нарығында да тікелей
қатысуға толық құқылы.
ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктер банктік операцияларды жүзеге асыруға
алатын лицензиядан басқа валюталық операцияларды жүргізуге үшін арнайы
лицензия алады. Мұндай лицензия оларға өз қызметін жүзеге асыруы үшін
қажетті саналатын банктер қатарымен корреспонденттік қатынастар орнатуға,
сондай-ақ дамыған шет елдерде өз филиалдары мен өкілеттігін ашуға құқық
береді.
Сонымен қатар, екінші деңгейдегі банктер бағалы металдармен
операцияларды жүзеге асыруға арналған лицензия алады.
1995 жылдың 31 тамызында қабылданған “ҚР-ғы банктер және банктік қызмет
туралы” ҚР-ның заңына сәйкес Қазақстан Республикасында банкті ашу немесе
оның қызметін ұйымдастыру мынадай үш кезеңнен тұрады:
1) Банк ашуға рұқсат алу;
2) Әділет Министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өту;
3) Банк операцияларын жүргізуге лицензия алу.
Аталған заңға сәйкес, банкті заңды және жеке тұлға ашуға
құқылы.[3;9б.]
Бірінші кезеңде, банк ашушы банк ашуға рұқсат алу өтінішін береді және
оған қоса төмендегідей құжаттарды тапсырады:
• рұқсат алу үшін беретін өтініші;
• құрылтайшылық шарт (түп нұсқа);
• банктің жарғысы (түп нұсқа);
• банк жарғысын қабылдау және банк органын сайлау туралы хаттама;
• құрылтайшылар туралы мәліметтер;
• құрылтайшылардың соңғы екі есептік жылдағы бухгалтерлік балансы (заңды
тұлғалар үшін);
• құрылтайшылардың қаржылық жағдайлары туралы аудиторлық қорытынды;
• егер бір немесе одан да көп құрылтайшылары ҚР-ның резиденті болмаса,
ондай жағдайда сол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 3
1 тарау. Коммерциялық банктердің қызмет етуінің теориялық негізі
Коммерциялық банктің мәні және қызметтері 5
Қазақстандағы банк жүйесін реформалау ерекшеліктері 9
ҚР-ғы банк қызметін ашу және ұйымдастыру 19
2 тарау. ҚР екінші деңгейдегі банктердің қызметін талдау
2.1 Коммерциялық банктердің ресурстарының қалыптасу көздерін 24
талдау
2.2 Банктің активтік операцияларын бағалалау және жіктеу 40
3 тарау. Коммерциялық банктердің қызметінің даму болашағы
3.1 Банк қызметін жиынтық қадағалау әдісін жетілдіру 48
3.2 Банк қызметін рейтингтік бағалау жүйесі 58
68
Қорытынды
70
Пайдаланылған әдебитетер тізімі
Қосымшалар 73
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Экономикамыздың нарықтық қатынастарға көшуіне
байланысты 80 жылдардың аяғы мен 90 жылдардың басында Қазақстанда
коммерциялық банктер ашалып жұмыс жасай бастады. Коммерциялық банктердің
бастапқыда көбірек ашылуда объективті құбылысты көрсетеді. Ол кезде
коммерциялық банктер өздерінің атынан туындап отырғандай коммерцияға яғни
саудаға қызмет ете бастады. Себебі, өндіріс экономикадағы дағдарыстарға
сәйкес тоқтап қалған болаты. Сонымен қатар коммерциялық банктерде
шоғарланған ақша қаражаттар да қысқа мерзімдік сипатқа ие болған жасырын
емес. Коммерциялық банктер пайда табуды көздеп көптеп ашыла бастады.
1995 жылы Қазақстан Ұлттық банкінің Базель келісімне қол қойған күннен
бастап, коммерциялық банктер құрылымында өзгерістер бола бастады. Ол
өзгерістер, негізінен ҚҰБ-нің банк жүйесін реформалауды жүргізу және
жалғастырунан туындады.
Реформалаудан кейін коммерциялық банктер саны күр қысқарып, бәсекеге
тұрақты бантер қана қала бастады. Көптеген банктеріміз жабылып, немесе
бірігіп, сондай-ақ өзге несиелік мекемелерге айналып кетті.
Банктік жүйенің тұрақты дамуы кезеңі ретінде 2000 жылдан осы күнге
дейінге кезеңде атауға болады.
Қазіргі коммерциялық банктер тек қана саудаға ғана емес, өнеркісіптің
барлық салаларына бірдей қызмет етуде.
Бүгінгі күні Қазақстанның банктік секторы ТМД және Шығыс Еуропа
елдеріндегі қаржы секторының ішінде тұрақты және біршама жете дамып отырған
секторға жатады. Қазақстанның банк жүйесі өзінің көрсеткіштері мен деңгейі
жағынан Шығыс Еуропаның елдерінің бірқатарының банк жүйесінің дамуымен тең
түсуде.
Бүгінгі күні Қазақстанның жетекші банктері ел экономикасының
жағдайының жақсаруымен байланысты, алдағы уақытта да несиелерге сұраныстың
өсетіндігін ескере отырып, халықаралық қаржы нарықтарынан қарыз тарту
саясатын жалғастыруда. Осы мақсатқа жетуде екінші деңгейдегі банктерге ІРО-
ға шығу немесе онымен стратегиялық серіктестікке түсуі қажет.
Сарапшылардың мәліметтері бойынша 2007 жылы ІРО-ға шығуға Халық банкі,
Казкоммерцбанк және Центркредит банкі дайындық жасауда. Ал Туран Әлем банкі
ІРО-ға шығуды 2009 жылға жоспарлауда.
Тақырыптың өзектілігі бүгінгі коммерциялық банктер қызметіндегі
корпоративтік басқару, тәуекелді басқару және капиталды арттыруға жалпы
банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуге байланысты проблемалардың болуымен
сипатталады.
Зерттеу объектісіне – ҚР-ғы коммерциялық банктер қызметі, олардың
клиенттерге қызмет көрсету түрлері мен операциялары және өнімдері жатады.
Диплом жұмыстың басты мақсаты – нарық жағдайына сай коммерциялық
банктердің қызмет ету ерекшеліктерін теориялық және практикалық тұрғыдан
оқып, біле отырып, қазіргі жағдайларға сай олардың қызметін ұйымдастыруды
жетілдіру жолдарын іздестіру.
Қойылған мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешу қажет:
- Коммерциялық банктердің мәнін ашу;
- Коммерциялық банктердің жіктелемін беру;
- ҚР-да банктік реформалардыың ерекшеліктерін сипаттау;
- Банктерді ашу және ұйымдастыру тәртібін қарастыру;
- Екінші деңгейдегі банктердің қызметін талдау жасау;
- Банктік қадағлау қызметін жетілдіруді қарастыру;
- Банктеодің қызметін дұрыс бағалау жүйесін қарастыру.
Диплом жұмысының әдістемелік және теориялық негізі. Коммерциялық
банктердің қызметін ұйымдастыруға бағытталған жазған шетелдік және отандық
ғалымдардың шығармашылықтарын пайдаланады.
Диплом жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен
пайдалылған әдебиттер тізімінен тұрады.
1 тарау. Коммерциялық банктердің қызмет етуінің теориялық негізі
1.1 Коммерциялық банктің мәні және пайда болуы
Ежелгі ғасырлар тарихы кейінгі ұрпаққа банктердің қашан пайда болғаны
туралы ғана емес, сондай-ақ олардың қандай операцияларды орындағандығы
туралы да толық мәліметтер қалдырмаған секілді.
Кейбір ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализмнің мануфактура
тұсында және ең бастысы, Италияның жекелеген қалаларында (Венеция, Генуе)
XІV-XV ғғ. пайда болған. Олардың еңбектерінде банк тауар шаруашылығының
ерекше институты ретінде тауар шаруашылығының ерте кезеңінде, яғни тауар-
ақша қатынастарының дамуына байланыссыз, ақша айналысын реттеу үшін пайда
болған делінеді.
XVІ-XVІІ ғғ. Венецияда, Генуеде, Миланда, Амстердамда, Гамбургте,
Нюрнбергте саудагер-клиенттер арасында қолма-қол ақшасыз есеп айырысуларды
жүзеге асыру үшін жиробанктер құрылады. Жиробанктер өздерінің клиенттері
арасында белгілі салмағы бар бағалы металлдардан жасалған ақша бірліктері
арқылы есеп айырысулар жүргізді. Өздерінің бос ақша қаражаттарын
жиробанктер мемлекетке, қалаларға және артықшылығы бар компанияларға
ссудаға берді.
Ал кейбір мамандар, банкті одан да ерте мерзімде – феодализм тұсында
пайда болған деп айтады. Олар феодалдық шаруашылық тұсында банктердің
төлемдегі делдалдық қызметінің қажеттігінен пайда болғандығын тілге тиек
етеді.[1;134б.]
Дегенмен де, деректерге сүйене отырып, банктердің пайда болуының екі
мың жылдық тарихы бар екендігін айтуға болады.
Өкінішке орай, “банк” сөзінің өзі бізге оның мәнін ғана белгісіз етіп
қоймай, алғашқы несиелік мекеме туралы біздің жорамалымыздың ақиқаттығына
күмән туғызады.
“Банк” сөзі “banco” деген ағылшын тілінен аударғанда “айырбас столы”
дегенді білдіреді. Бұл “айырбас столы” тауарлармен сауда жасалатын
алаңдарда құрылады. Сауда мемлекеттер мен қалалардың, жекелеген тұлғалардың
әр түрлі монеталарымен жасалған. Ол уақытта монеталардың біртұтас жүйесі
болмағандықтан, олармен сауда-саттық барысында әр түрлі формадағы монеталар
кездескен. Банктер пайда болардың алдында ақша-сауда капиталының өкілдері
саудагерлердің ақшалай салымдарын қабылдап, оларды әр түрлі елдің
ақшаларына айырбастауға маманданып отырған. Уақыт өте келе, айырбастаушылар
бұл салымдарды, сондай-ақ өздерінің ақша қаражаттарын ссудаға беріп, пайыз
алу үшін пайдалана бастайды. Сөйтіп, айырбастаушылар біртіндеп банкирлерге
айналады.
Біздің түсінігімізде, банк ұғымы айырбастаушылардың және олардың
айырбас орындарының болуымен сипатталады. Алғашқы банктердің Италияда пайда
болу себебі, оның сол уақыттарда дүниежүзілік сауда орталығы болғандығын
ескеріп, әр елдің ақшалары мен тауарларының сол елге қарай ағылып,
банкирлердің сауда операцияларына тікелей қатысуына байланысты
түсіндіріледі.
Тарихшылардың пікірінше, б. э. д. 2300 жыл бұрын холдейлердің сауда
компаниялары пайда болып, олар өздерінің тікелей қызметтерімен қатар,
ссудалар берген. Олар б. э. д. VІ ғ. Ежелгі Вавилонда салым операциялары:
салымдарды қабылдау және оларға пайыз төлеу операцияларының жасалғандығын
еске сала кетеді. Мұндай операциялар б. э. д. ІV ғ. Ежелгі Грецияда да
жасалған. Бір айта кететіні, ежелгі гректер салым қабылдай отырып, белгілі
бір ақы төлеу арқылы ақшалар айырбасын жүргізіп отырған көрінеді.
Сонымен, бұл алғашқы банктік операцияларды орындаған кімдер? деген
сұрақ туады. Тарихшылардың пайымдауынша, олар жекелеген тұлғалар және
қолында шоғырланған ақшалай қаражаттары бар шіркеу мекемелері екен.
Шіркеулер құндылықтарды сақтайтын ең сенімді орындар болған. Сол уақыттары
белгілі гректің шіркеулері (Дельфа, Дело, Само, Эфсе) ақша сақтаумен
айналысқан. Эфседегі Артемид шіркеуінде кіші Азия жағалауындағы елдердің
салымдары, ал Дельфадағы Аполлон шіркеуінде барлық еуропалық Грецияның бос
ақша қаражаттары шоғырланыпты.
Алғашқы банктер жинақталған зор ақша байлықтарының қозғалыссыз жатуға
болмайтынын, оларды уақытша пайдалануға беріп, пайда табу қажеттігін
түсінеді.[1;135б.]
Ежелгі банктер несиелік операциялар жүргізумен қатар салым иелеріне
біртіндеп есеп айырысу қызметін де көрсетті. Есеп айырысулар банктердегі
салым иелерінің бір шотынан басқа бір шотқа аудару арқылы жүргізілді.
Банктер қызметтерінің қолайлылығы іскер адамдардың назарынан тыс
қалмады. Банктің клиенттер қатары ақырындап ұлғая түсті. Банктер өз
кезегінде клиенттер арасында жасалатын келісім-шарттарды құруда сенім
қызметтерін көрсетіп, сауда-саттықта делдал қызметін атқарды. Есеп
айырысуларды жеңілдету мақсатында ежелгі банктер өздерінің банктік
билеттерін шығарды. Олар толық құнды ақшалармен қатар айналыста жүрді.
Ағылшын елінде алғашқы акционерлік банк - Ағылшын банкі 1694ж. құрылып,
үкіметтен банкнота шығаруға құқық алады.
Әрине, мұның бәрі алғашқы банктердің капитализмнің мануфактура
жағдайында, банкирлер үйлері ретінде пайда болғанын куәландырмайды. Мұндағы
несие беруші мен қарыз алушылардың болуы банктердің пайда болуының тек
алғышартын ғана сипаттайды.
Ендеше, осы жерде несие берушінің қандай жағдайларда банкке айналғаны
таң қалдырады. Сонымен бізге белгісіз болатын келесі бір нәрсе - бұл
несиенің жеке формасы мен банктік несие арасындағы айырмашылықтың болуы.
Банктік несие бойынша несиелік қатынастың бір тарабы жеке тұлға емес,
несиелік мекеменің қалай болғаны түсініксіз болуы мүмкін.
Бұл сұраққа жауап беру үшін қазіргі кездегі сөздіктердегі банк ұғымына
мән берелік. Анықтамалық басылымдарда банк “ірі несиелік мекеме” ретінде
сипатталады. Несиелік істің даму деңгейіне байланысты және несие
берушілердің несиелік операциялары бір жүйеге айналу нәтижесінде жеке несие
беруші өзінің несие беруін тоқтатады. Несие тек қана тұтыну мақсатына ғана
берілмей, шаруашылық операциялардың қажеттілігін де қанағаттандыра
бастайды. Несиелік мәмілелер жасаумен бірге несие беруші өзінің
клиенттерінің тапсырмалары бойынша есеп айырысу және басқа да операцияларды
жүзеге асырады. Сөйтіп, банктер ақша шаруашылығының осы даму сатысына өте
отырып, барлық операцияларды бірдей көрсететін біртұтас орталыққа айналады.
Демек, алғашқы банктер капитализмнің мануфактура сатысынан да бұрын, яғни
мемлекеттің құрылуы кезеңінде пайда болған дегенге негіз бар. Мұндай
қатынастардың құл иеленушілік қоғамында болғандығына тарих куә.
Ежелгі Римде банк және несие құқының нормалары болған. Осы нормаларға
сәйкес, б.э.д. ІІІ ғ. айырбас ісіне мамандандырылған Римдік банкирлерді
кумулияр деп атады. Оларға несиелік операцияларды жүргізуге рұқсат
етілмеген. Тарихшылардың айтуынша, Ежелгі Вавилон банктері тек қана несие
беріп қоймай, сондай-ақ жер бөлімшелерін сатып алу-сату, және басқа да
операцияларды орындаған.
Банктің пайда болуы туралы қарастырғандар оның мәнін ашуға жақындайды,
бірақ та банктің толық мәні әлі де болса жұмбақ болып қала бермек.
Банктік мекемелердің қызметі сан алуан. Қазіргі қоғамда банктер әр
түрлі операциялармен айналысады. Банктер арқылы халық шаруашылығын
қаржыландыру, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, кей жағдайларда делдалдық
мәмілелер мен мүлікті басқаруға байланысты қызметтер жүзеге асырылады.
Банктің мәнін ашуға екі жақты тұрғыдан келуге болады: заңи және
экономикалық. Бірінші жағдайда, ең бастысы “банктік операциялар” ұғымының
маңызы артады. Олардың қатарына банк қызметі туралы заңда көрсетілген
операциялар тізімі жатады.
Қай жағынан алсақ та банктің мәнін заң тұрғысынан қарау жеткіліксіз
болып табылады. Банктің мәнін айқындау оның қызметінің заңмен қатынасын
білумен ғана шектелмейді. Банктің мәнін, оған рұқсат етілген операцияларын
анықтайтын заң емес, оны істің экономикалық жағы және банктің жаратылысы
анықтайды.[1;136б.]
Банктің мәнін талдағанда оның бастапқы атқарған қызметтерін (валюта
айырбасы, несие беру, есеп айырысу) жоққа шығаруға болмайды. Жалпы, кез
келген құбылыстың мәнін танып білуде, оның қандай операцияларды орындайтыны
немесе орындағандығы туралы сұраққа жауап іздеудің қажеті шамалы, бұл жерде
ең бастысы, оның сапасына және басқа институттардан өзара айырмашылығына
мән берген дұрыс.
Банктің мәнін басқа институттардан өзара айырмашылығына байланысты
қарастырсақ, банк ерекше өнім шығарумен айналысатын кәсіпорын болып
саналады. КСРО тұсында кәсіпорын ретінде тек фабрика, зауыт, немесе
материалдық өнім жасайтын өндіріс сферасы түсінілген. Бірақ экономиканың
басқа да буындарына “кәсіпорын” деген атақты иеленуге ешқандай да тиым
салынбаған.
Ежелгі Русьте “кәсіпорын” деп қандай да бір іспен немесе қызметпен
айналысатын субъектіні айтқан. Сондықтан да белгілі бір қызметпен
айналысатын банк сияқты субъектіге “банк – бұл кәсіпорын” деп айту өзінше
дұрыс нәрсе. Мұнымен біз нүкте қоюға тиіс емеспіз, себебі “кәсіпорын”- бұл
біздің ойымыздағының бәрін толығымен ашпайды.
Сонымен бірге ол дұрыс нақтылауды қажет етеді, себебі, банк шын мәнінде
фабрика да, зауыт та емес. Ол бұлардан өзіндік ерекше қызмет көрсетуіне
қарай ажыратылады. Ең бастысы - банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан өзара
ажыратылатыны, оның қызметінің өндіріс аясында емес, айналыс және айырбас
аясында жүзеге асуына байланысты болуы.
Банктің ерекше кәсіпорын ретінде шығаратын өнімі материалдық өндіріс
аясының өнімдерінен өзара ажыратылады, ол жай ғана тауар шығармайды, оның
тауары ерекше, яғни ақша, төлем құралдары түрінде шығады.
Қызмет көрсету аясындағы банктің өнеркәсіптік кәсіпорындардан
ерекшелігі оның несие беруінен байқалады. Оның негізгі өнімі “несие”
болғандықтан, банкті - “несиелік мекеме” деп атаған.
Сондай-ақ, банк өнеркәсіптік кәсіпорындардан өзінің эмиссиялау сипатына
да байланысты ажыратылады. Ол тек қана акциялар мен басқа да бағалы
қағаздар шығарып қоймайды, сол сияқты басқа эмитенттердің бағалы
қағаздарын есепке алу және сақтауға байланысты операцияларды жасайды.
Банкті сауда, делдал кәсіпорыны десе болады. Жалпы, банктің саудамен
ұқсас болуы кездейсоқтық емес. Шынында да, банктер де ресурстарды сатып
алып, оларды сатумен айналысады.
Сауда кәсіпорыны да өз кезегінде банкке ұқсайды, яғни ол да банктің
кейбір қызметтерін көрсетеді. Мысалы ірі сауда кәсіпорындары да банк сияқты
белгілі мөлшерде ақшалай немесе заттай несие беруі мүмкін. Сауда
кәсіпорынынан банктің іргелі айырмашылығын оның негізінен байқауға болады.
Банктің негізі деп оның басты өнімі – несие ісі түсіндіріледі.
Сонымен, қазіргі түсінікте “ коммерциялық банк” - бұл ерекше өнім
шығарумен айналысатын кәсіпорын немесе қолма-қол және қолма-қолсыз ақшада
төлем айналысын реттеуді жүзеге асыратын ақша-несие институты болып
табылады. [1;137б.]
“ҚР-ғы банктер және банктік қызмет туралы” заңның 1-бабына сәйкес,
“банк –осы заңға сай банктік қызметті жүзеге асыруға құқылы коммерциялық
ұйым болып табылатын заңды тұлға”.
Банктік қызмет - бұл банктік операцияларды жүзеге асырумен байланысты
қызметті білдіреді. Аталған заңның 30-бабына сәкес банктік операцияларға
мыналар жатады:
- заңды тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және
жүргізу;
- жеке тұлғалардың депозиттерін қабылдау, банктік шоттарын ашу және
жүргізу;
- банктердің және банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардың крреспондентік шоттарын ашу және жүргізу;
- заңды және жеке тұлғалардың металдық шоттарын ашу және жүргізу;
- кассалық операциялар: банкнота мен монетаны қабылдау, беру, қайта
санау, айырбастау, ұсату, сорттау, қаптау және сақтау;
- аударым операциялары: заңды және жеке тұлғалардың ақшаны аударумен
байланысты тапсырмаларын орындау;
- есепке алу операциялары: заңды және жеке тұлғалардың вексельдерін
және өзге борыштық міндеттемелерін есепке алу (дисконт);
- заемдық операциялар: ақы төлеу, мерзімін белгілеу және қайтару
шартымен ақшалай формада несиелер беру;
- заңды және жеке тұлғалардың, оның ішінде корреспондент-банктердің
тапсырмаларына байланысты, олардың банктік шоттары бойынша есеп
айырысу операцияларын жүргізу;
- сенім (траст) операциялары: сенім білдірушінің тапсырмасы бойынша
және оның мүддесіне сай, ақшасын, құйма бағалы металын және бағалы
қағаздарын басқару;
- клирингтік операциялар: төлемдерді жинау, тексеру және растау,
сондай-ақ олар бойынша өзара есепке алу операцияларын жүргізу және
клирингке қатысушылардың таза позициясын анықтау;
- сейфтік операциялар: клиенттердің құжатты формада шығарылған
бағалы қағаздарын, құжаттарын және бағалы заттарын сақтау қызметін
көрсету, сондай-ақ жәшіктерді, шкафтарды және бөлмелерді жалға
беру;
- ломбардтық операциялар: тез іске асатын бағалы қағаздар мен
жылжитын мүліктерді кепілге алып, қысқа мерзімді несиелер беру;
- төлем карточкаларын шығару;
- банкнота мен монеталарды және бағалы заттары инкассациялау және
жөнелту;
- шетел валютасымен айырбас операцияларын ұйымдасытыру;
- төлем құжаттарын инкассоға қабылдау (вексельден басқаларын);
- чек кітапшаларын шығару;
- бағалы қағаздар нарығындағы клирингтік қызмет;
- аккредитивті ашу, растау және ол бойынша міндеттемені орындау;
- ақшалай формада орындалуды көздейтін, банктік кепіл-хаттарды беру;
- үшінші тұлғаның атынан ақшалай формада орындалуды көздейтін
банктік кепілдеме беру.[1;140б.]
1.2 Қазақстандағы банк жүйесін реформалау ерекшеліктері
Қазақстан Республикасындағы банктік жүйенің қалыптасуы мен дамуы
төмендегідей үш банктік реформаға тікелей байланысты:
1) 1987-88жж банктік реформалар;
2) 1995 ж банктік реформа.
3) 1996-1998 жж банктік реформалар.
1987-88жж банктік реформалар. Қазақстандағы несие жүйесінің қайта құру
тұысындағы дамуы, КСРО-да соңғы рет жүргізілген банктік реформа (1987-1988
жж.) сәйкес келеді. Банктік реформа нәтижесінде: КСРО-ның Мемлекеттік
банкі және Құрылыс банктерінің мекемелері негізінде - КСРО Өнеркәсіп-
құрылыс банкі, КСРО Агроөнеркәсіп банкі және КСРО Тұрғын үй-әлеуметтік
банкі құрылды. Сол сияқты, кезінде КСРО-ның Мемлекеттік банкі құрамында
келген жинақ кассалары негізінде – КСРО Жинақ банкі, Сыртқы сауда банкі
негізінде - КСРО Сыртқы экономикалық банк құрылды. Сол уақыттан бастап,
Мемлекеттік банк кәсіпорындар мен ұйымдарға кассалық және несиелік есеп
айырысу қызметін көрсетуді тоқтатты. Сөйтіп, КСРО-ның Орталық банкісіне
айналды.
Қазақстанда жоғарыда аталған мамандандырылған банктердің республикалық
кеңселері (филиалдары) ашылып қызмет ете бастады.
КСРО-ның Өнеркәсіп-құрылыс банкісіне несиелік саясатты жүргізу,
негізгі қызметі ретінде несиелеу жүйесінің тиімділігін арттыру, капитал
жұмсалымын қаржыландыру мен несиелеу, сондай-ақ өнеркәсіпте, құрылыста,
көлік пен байланыста, мемлекеттік қамсыздандыру жүйесінде есеп айырысу
жұмыстарын ұйымдастыру қызметтері бекітіліп берілді. Сонымен қатар, бұл
банк осы шаруашылық салаларындағы кәсіпорындар мен бірлестіктердің есеп
айырысу, ссудалық және басқа шоттарды жүргізді. Осындай несиелік есеп
айырысу қызметтерінің түрлерін ауыл шаруашылық кешені кәсіпорындарында
Агроөнеркәсіп банкі, әлеуметтік аумақтағы және сауда саласының
кәсіпорындары мен ұйымдарында Тұрғын үй әлеуметтік банкі, халыққа қызмет
көрсетуге бағытталған Жинақ банкі жүргізді.
Сыртқы экономикалық банк, экспорттық және импорттық операциялар бойынша
есеп айырысуды ұйымдастырды.[2;107б.]
Мамандандырылған банктер құрылымы әкімшіл-аумақтық қағидаға сәйкес
құрылды. Республикалық банктер одақтас республикаларда және банктің
басқармалары саласында ұйымдастырылды. Аудан немесе қала деңгейінде бұл
банктер өздерінің мекемелерін ашады. Әр мамандандырылған банктің бір
мекемесі әр аудандағы өзіне тиісті клиенттерге ғана қызмет көрсеткен. Жинақ
банкісінің мекемелері аудандармен қоса ұжымшар және кеңшарларда жұмыс
жасады. Жинақ банкісінен басқа мамандандырылған банктердің төменгі
буындары мамандандырылуына қарамай-ақ, сол аудандардың барлық клиенттеріне
бірдей қызмет көрсетті. Шындап келгенде, мамандандыру тек банктің жоғарғы
басқару деңгейінде ғана жүргізілді, ал төменгі деңгейдегі мекемелер әмбебап
мекемелерге айналған болатын.
Мамандандырылған банктер санына байланысты оларда төрт несиелік жоспар
болған. Бұл банк клиенттерінің әр түрлі болып келуі несиелік ресурстарды
құрауға байланысты бірқатар мәселелерді тудырды. Банктен банкке өзара
аймақаралық есеп айырысу жүйесі арқылы құйылатын қаражаттардың
бақылаусыздығы арта түсті. Әр банк өз ресурстар көлемінде жұмыс жасауы
үшін, оларға Мемлекеттік банкте ашылатын корреспонденттік шоттар бойынша
банкаралық есеп айырысуға өту қажет болды.
Мемлекеттің ықпалымен бөлінген коммерциялық банктердің де
мамандандырылған банктер сияқты, әр банктің белгілі бір салаларында
(өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылық, сыртқы сауда) өзіндік монополиясы
болды. Олар өз кәсіпорындарын өте төменгі пайызбен қаржыландырып және
несиелеп отырды, яғни, мұнда, бұл кәсіпорындардың өміршеңдігі және
пайдалылығы есепке алынбады. Мұндай банктердің активтерінде мемлекеттік
зиян шегіп отырған кәсіпорындардың уақыты өткен, төленбеген, яғни,
сапасыз ссудалар қатары арта түсті.
Жалпы банктерді мамандандыру идеясы банк жүйесінің жұмысын тығырыққа
әкеліп, ол монополияландырудан құтылмады және несиелік механизмге
түпкілікті өзгеріс енгізе алған жоқ. Сонымен қатар, КСРО Мемлекеттік
банкінің ролі біршама төмендеп, ол мамандандырылған банктердің жұмысына
ешқандай әсер ете алмады.[2;108б.]
Мұндай жағдайда, банк реформасын батыс үлгілерінде қалыптасқан екі
деңгейдегі банктік жүйеде жүзеге асыруға ғана қол жеткізілді.
1987 жылғы реформаға дейінгі банктік жүйенің мынадай кемшіліктері
болды:
вексель айналысының болмауы;
кәсіпорындардың қарыздарын кешіруі, әсіресе ауыл шаруашылығына қатысты;
шаруашылықтың барлық аяларында артық несиелеу операцияларының байқалуы;
банк мамандандырылуының жойылуы;
кәсіпорындарындағы басқа да несие көздерінің болмауынан туындаған
монополизмнің орын алуы;
пайыз мөлшерлемесінің төменгі деңгейде болуы;
экономиканың әр саласының қызметіне қойылатын (несие базасында) банк
бақылауының әлсіздігі;
бақылауға жатпайтын несиелік және банктік ақшалардың басып шығарылуы.
1987 жылғы банктік жүйені қайта ұйымдастыру бұрынғыша әкімшілік сипатқа
ие болып қала берді, тек қана бұл жерде үш банктің монополиясын бірнеше
банктер монополиялары ауыстырды.
1987 жылғы банк жүйесін қайта ұйымдастырудың оң жағынан теріс жақтары
басымырақ болды, атап айтсақ:
банктер бұрынғы меншік формасында, яғни мемлекеттік болып қала берді;
олардың монополизмі толық сақталып, монополистердің саны өсті;
реформа жаңа экономикалық механизмдердің жоқтығына қарамай-ақ
жүргізілді;
кәсіпорындар белгілі бір банктерге бекітілгендіктен, олардың несие алу
барысында банктерді таңдау мүмкіндігі болмады;
клиенттер арасында несиелік ресурстарды бөлу тігінен жалғаса берді;
ақша нарығы және несиелік ресурстар, саудаға түсетін орындар құрылмады;
банк аппаратын ұстауға жұмсалатын шығындар артып кетті;
ағымдық және ссудалық шоттарды бөлу барысында “банктік соғыc” шыға
бастады;
қайта ұйымдастыруда несиені қайтарудың басты көздері ретіндегі
сақтандыру мекемелерінің қызметтері жайлы қозғалыс болмады.
Бұл реформаның оң жақтары ретінде қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды
тәртіпке келтіруімен қатар, банк қызметінің мамандандыруын қысқартты десе
болады.
Сонымен 70 жыл бойы КСРО-ның банк жүйесінде, оның ішінде Қазақстанда
қатаң түрде орталықтандыру мен шоғырландыру, әкімшілік әдістері кеңірек
орын алады. Сол уақыттардан қалыптасып келген ақша-несие қатынастары
жаңадан туындай бастаған нарықтық қатынастарға сәйкес келмеді.
Социалистік эксперимент жүргізу барысында ғасырлар бойы қалыптасып
келген қаржы-несие институттары мен қаржы нарығының құралдары жойылып
кеткен болатын. Сөйтіп, утопиялық, идеологиялық тұжырым негізінде
монобанктік жүйе қалыптасып, мұнда мемлекеттік банк барлық несиелік жүйені
өзіне бағындырып және бәсекелестік элементтерін өзі реттеп отырады.
1989 жылдан бастап, елімізде алғашқы коммерциялық банктер,
кооперативтік және жеке банктер қатары жұмыс істеді. Сол жылы алғаш
құрылған коммерциялық банктерге – Интеринвестбанк, Крамдсбанк, қазіргі
Казкоммерц банк және т.б. жатады.
1995 жылғы банк реформасы. 1990 жылы Қазақстан Республикасы өз
егемендігін жариялағаннан бастап нарықтық қатынастардың талаптарына сай
келетін меншікті банк жүйесін құруға бетбұрыс жасады.
1990 жылы желтоқсан айында қабылданған “ҚазКРО-ғы банктер және банктік
қызмет туралы” алғашқы заң Қазақстандағы банктік реформаны жүргізудің
бастапқы кезеңдерін қамтиды.
Бұл банктік реформа Ұлттық банктің 1995 жылға арналған “Қазақстандағы
банктік жүйені реформалау” бағдарламасына сәйкес жүзеге
асырылды.[2;110б.]
Нарық экономикасына өту жағдайында және экономикалық дағдарысты
жоюда, макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізуде ҚР банк жүйесі
маңызды роль атқарады.
Қазіргі уақытта қалыптасқан екі деңгейлі банктік жүйенің қызмет
етуіне байланысты жасалған талдауда, олардың көрсетіп отырғанындай,
кемшіліктердің басым бөлігі банктер қызметін реттейтін нормативтік
базаны жасаудағы артта қалушылық және оның іске асырылуына іс жүзінде
бақылау жасау механизмдеріндегі кемшіліктерімен сипатталады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасындағы жұмыс жасап отырған банктік
жүйенің қалыптасуын үш кезеңге бөледі:
І кезең. 1988 – 1991 жж. (КСРО-ның тұсында) – мемлекеттік салалық
мамандандырылған банктер қызметінің бір бөлігін республикалардағы сол
банктердің тиісті бөлімшелеріне беру арқылы қайта түрлендіру; алғашқы
коммерциялық банктер құру; КСРО Мемлекеттік банкіне орталық банктің
жекелеген қызметтерін беруге байланысты бастапқы қадамдар жасау кезеңі.
ІІ кезең. 1992 жылдың аяғы 1993 жылдары – рубль аймағында бола отырып,
ҚР Ұлттық банкінің орталық банктің бірқатар қызметтерін орындауға біртіндеп
кірісуі, коммерциялық банктердің экстенсивті (сандық) түрде қалыптасуы және
дамуы, ұлттық нормативтік базаның қалыптасуының бастапқы кезеңі.
ІІІ кезең. 1993 жылдың қараша айынан осы уақытқа дейінгі, яғни
айналысқа Ұлттық валютаның енгізілуіне байланысты Ұлттық банкінің ақша-
несие аясының қызмет етуіне толық жауапкершілік алу, бюджет және банктермен
қарым-қатынас орнатудың классикалық қағидаларын енгізу, банктердің қызметін
реттеу жүйесін нығайту кезеңін білдіреді.
1995 жылғы банктік реформалауға дейінгі жұмыс жасаған банктік жүйенің
басты кемшіліктеріне мыналарды жатқызуға болады:
а) Ұлттық (орталық) банк қызметіне байланысты:
мемлекеттің қаржы саясатын жүргізу барысындағы Ұлттық банк пен Қаржы
министрлігі қызметтерінің жеткіліксіз шоғырлануы;
коммерциялық банктердің өтімділігін толық қолдау механизмінің
жеткіліксіздігі;
екінші деңгейдегі банктер қызметін қадағалау және реттеу жүйесінің баяу
құрылуы;
валюталық реттеу және бақылау жүйесінің қалыптасуындағы артта
қалушылық;
макроэкономикалық процесстерді жедел түрде талдау, оларды болжау және
шешім қабылдауда пайдалану деңгейінің төмендігі;
осы уақытқа дейін пайдаланылып келген Ұлттық банк пен екінші деңгейдегі
банктердің бухгалтерлік есеп жүйесінің халықаралық стандартқа және нарықтық
экономика талаптарына сай келмеуі;
Ұлттық банк жүйесіндегі еңбек ақының төмендігінен кадрлардың кету
деңгейінің жоғарылығы.
ә) Екінші деңгейдегі банктерге байланысты:
Ұлттық банктер тарапынан белгіленген экономикалық (қазіргі
пруденциалдық) нормативтер мен банк клиенттерінің құқықтарын тікелей
бұзған банктердің нарықта қызмет ете беруі;
қаржы ресурстарын жинақтаудың іс жүзіндегі механизмдерінің әлсіздігі;
шаруашылық субъектілерін несиелеу барысында жобаларды бағалау
деңгейінің және банк үшін несие беруден туындайтын тәуекелді бағалау
дәрежесінің, сондай-ақ несиенің қайтарылуына жасалатын бақылаудың
қанағаттанарлықсыз деңгейде болуы;[2;111б.]
орта және ұзақ мерзімде ірі жобаларды дербес түрде қаржыландыруды іске
асыруға мүмкіндік беретін, банктердің капиталдану деңгейінің
жеткіліксіздігі;
прогрессивті қаржы құралдарын және технологияларды пайдаланып, игерудің
баяулығы;
банк қызметкерлерін кәсіби жағынан даярлаудың жалпы төмен деңгейде
болуы.
Сонымен бұрынғы салалық мамандандырылған банктерді қайта түрлендіруге
байланысты бірқатар шаралар 1994 ж. орта кезінен басталып, 1995 жылға дейін
жалғасты.
Бірінші кезекте 1994 жылы Ұлттық банктің ұсынысы бойынша Кабинет
Министрлігінің Қаулысына сәйкес арнайы құрылған комиссия Қазагроөнеркәсіп
банкіне санация процесін жүргізіп, ондағы орталықтандырылған несиелерге
(шаруашылықтардың нақты төлем қабілеттілігін ескермей, Жоғарғы Кеңес пен
Үкіметтің шешімі бойынша өткен жылдардағы берілген) байланысты мерзімі
өткен қарыздарды Қазагроөнеркәсіп банкінің балансынан Қаржы Министрлігінің
қарамағында құрылған ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау мемлекеттік қорының
балансына беру шараларын іске асырды.
Екінші кезекте, Қазақстан ӘлемБанкін 1994 жылдың орта кезеңінде
Мемлекеттік Экспорттық-импорттық банкке (қазіргі Эксимбанк) және әмбебап
акционерлік ӘлемБанкке бөлу шаралары жүзеге асты. Сөйтіп, ол уақыттағы
ӘлемБанктің жарғылық капиталындағы мемлекеттің үлесі – 35% құрады. Бұл бір
жағынан, ӘлемБанктегі мемлекеттің қаржысы мен мемлекеттік емес акционерлер
қаржыларын өзара бөлуге мүмкіндік берсе, екінші жағынан Әлем банктегі
монополияны жоюға мүмкіндік жасады.[2;113 б.]
Үшінші кезекте, мемлекеттік мамандандырылған Халық банкін әмбебап
банкке түрлендіру шаралары жүргізілді. Түрлендіру мынадай үш кезеңді
қамтыды:
Бірінші кезеңде (1995 жылдың 1-ші жартысын) мемлекеттік емес
акционерлерден акцияларын сатып алу жолымен 100 % мемлекеттік меншікті
қалпына келтіру және оның жарғылық капиталын ұлғайту мақсатында мемлекеттен
жалға алған ғимаратын Халық банкінің меншігіне беру, сондай-ақ 01.01.1992
ж. жағдайға байланысты халық салымдарын индексациялау жүйесін анықтау
міндеті белгіленді.
Екінші кезеңде (1995 ж. екінші жартысында және 1996 ж.), Халық банкіне
пластикалық дебеттік және кредиттік карточкаларды енгізу және олардың
қолданылу ауқымын кеңейту міндеті жүктелді.
Үшінші кезеңде (1997 ж. ішінде), Халық банкісінің алдында Ұлттық банк
белгілеген пруденциалдық нормативтерге сәйкес 01.01.1998ж. бастап
салымдарды мемлекеттің толық кепілдемесінен ұжымдық сақтандыруға
негізделген аралас сақтандыру жүйесіне өтуге дайындық жасап және
жекшелендірудің бірінші кезеңін бастау міндеті тұрды.
Төртінші кезеңде әмбебап банк - Тұран банкіндегі мемлекеттің үлесі
(61%, 1994 жылдың сәуіріне) анықталып, ондағы негізгі борышқор-
кәсіпорындардың бір бөлігі 1995 жылы жаңадан құрылатын Медетші банкке
берілетін болды.
Бесінші кезеңде әмбебап банк - Кредсоцбанктегі мемлекеттің үлесі -
40,3% мөлшерінде (1994 жылдың сәуіріне) анықталды. 1995 жылдың қаңтар
айының аяғына таман оның жарғылық капиталындағы мемлекеттің үлесін сату
бағдарламасын Ұлттық банк даярлауға тиіс болды.
Коммерциялық банктер үшін нақты секторды қысқа мерзімді несиелеу
тиімсіз болып табылғандықтан, орта және ұзақ мерзімді несиелеу қызметін өз
міндетіне алатын мамандандырылған мемлекеттік банктерді құру қажеттігі
туды. Ондай банктерді халықаралық тәжірибеде даму банктері деп атайды,
себебі олар үшін басты мақсат пайда табу емес, яғни экономиканың жекелеген
салаларын дамыту болып саналады.
Сонымен, Қазақстанда банк секторын реформалау бағдарламасын іске асыру
шегінде Экспортты-импорттық банк (Эксимбанк), Мемлекеттік даму банкі және
Тұрғын үй құрылыс банкі құрылды. Мамандандырылған банктер қатарында халыққа
қызмет көрсетуге маманданған Халық Жинақ банкі де болды.
Мемлекеттік даму банкі – бұл банк экономиканың маңызды салаларында
тиімді инвестициялық жобаларды ұзақ мерзімді несиелеуді жүзеге асыруға
бағытталған үкіметтің қаржы-несие институты болып табылады.
Экспортты-импорттық банк (Эксимбанк) – бұл Қазақстан үшін дәстүрлі
емес, даму және ғылыми ұйымдардың экспортын қаржыландыру үшін, экспорттық
несиелер мен инвестицияларға сақтандыру және кепілдеме беру үшін Әлем
банктен бөлініп шыққан банк.
Тұрғын үй құрылыс банкі – бұл тұрғын үй құрылысын коммерциялық
құрылысшылар арқылы несиелеуге, халық үшін тұрғын үй жинақ шоттарын
қалыптастыру, ипотекалық несиелеу жүйесін құру мақсатында құрылған банк.
Медетші банк (траст) – бұл Дүниежүзілік банктің ықпалымен “Проблемалық
кәсіпорындар үшін госпиталь” ретінде құрылған банк. Бұл банкті құру туралы
жарғыға сәйкес, ол небәрі 4 жыл мерзімге қызмет етуге уақытша құрылды.
Ұлттық банктің 1995 жылғы реформалау нәтижесінде қолданған шаралары
қаржылық және экономикалық тұрақтылыққа қол жеткізді. Ең бастысы, ақша-
несие реттеу әдістері мен құралдары әрі қарай дами түсті.[2;114б.]
Банктерді қайта қаржыландыру механизмі түбірімен өзгерді. 1995ж. ақпан
айынан бастап, директивті несиелерді беру тоқтатылды. Орталықтандырылған
көздер есебінен берілетін несиелер көлемі мен мерзімі қысқарып, экономиканы
несиелеу қызметі Ұлттық банктен екінші деңгейдегі банктерге ауысты. Ұлттық
банк орталық банктерге тән қызметке: қысқа мерзімді өтімділігін қолдап
отыру мақсатында екінші деңгейдегі банктерге несие беру, Үкіметке несие
беру және ақша-несие және валюталық реттеумен айналысуға көшті.
1995 жылдың бірінші жартысында Ұлттық банктің екінші деңгейдегі
банктерге берілетін несиелері несиелік ресурстар аукционы арқылы 3 ай
мерзімге дейін берілсе, ал екінші жартысында операциялардың ауыртпалығы
мемлекеттік бағалы қағаздардың қайталама нарығына өте бастады. Сөйтіп,
банкаралық несиелер нарығы дами түсті. 1995 жылы қыркүйек айынан бастап
ломбардтық несиелеу жүйесі енгізілді. Базалық ақшалардың өсу қарқынына шек
қою мақсатында Ұлттық банк айналысқа өзінің қысқа мерзімді ноталарын шығару
арқылы ақша массасын реттеп отырды.
1995 жылы Ұлттық банк қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің нақты мәнін
қалпына келтірді. Инфляция қарқынын төмендету арқылы оның мөлшерлемесін
төмендетті. Айталық, 1995 ж. қаңтар айындағы инфляцияның қарқынын 8,9%-
дан, қыркүйек айында - 2,4%-ға дейін төмендету нәтижесінде қайта
қаржыландыру мөлшерлемесі: 210 % -дан 45% -ға дейін төмендеген. Айта
берсек, тағы да басқа көптеген жетістіктерге қол жеткізілді.
1996 -1998 жж. банктік реформалар. Бұл реформалар Ұлттық банктің 1996-
1998 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының банк жүйесін реформалау
бағадарламасына сәйкес жүргізілді.
Банк реформасын жүргізу бағдарламасының басты мақсаты - ҚР ұлттық
валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын әрі қарай арттыру және
экономиканы қаржыландыру мүмкіндігін кеңейту үшін екінші деңгейдегі
банктердің жүйесін нығайту.
Көздеген мақсатқа жетуде Ұлттық банк мынадай міндеттерді шешуге күш
жұмсады:
ақша-несиелік реттеу әдістері мен құралдарын жетілдіру;
елдің қаржы нарығына Ұлттық банктің араласуы арқылы қолма-қол ақша
айналымында әкімшілік басқаруды күшейту;
валюталық реттеуді дамыту және алтын валюта резервін басқару;
банктік қадағалау жүйесін және банк қызметін реттеу принциптерін
түбірімен өзгерту;
бухгалтерлік есепті және банк жүйесін реформалауды аяқтау;
Ұлттық банктің басқа елдердің орталық банктерімен және басқа да
қаржылық институттарымен байланысып, халықаралық қаржы ұйымдарына қатысуы;
Ұлттық банктің құрылымын жетілдіріп, кадр және техникалық әл-ауқатын
нығайту;
екінші деңгейдегі банк жүйесін сауықтандыру;
төлем жүйесін дамыту;
елдің банк жүйесінің қызмет етуінің және реформалауының құқықтық
қамтамасыз етілуін жетілдіру.
Сол уақыттары Республикамызда берілген директивті несиелердің уақытында
қайтарылмағаны, яғни олардың 24 %-дан астамы ғана қайтқандығы белгілі.
Соның салдарынан Ұлттық банк ондай несиелерді беруді тоқтатуға мәжбүр
болды. Осындай жағдайларға байланысты Ұлттық банк 1996-1998 жж.
орталықтандырылған несиелерді тек қана банктердің қысқа мерзімді
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін несиелік аукциондар, банкаралық нарық,
ломбардтық несиелеу, “репо” операциялары, вексельдерді қайта есепке алу
арқылы беріп отырды.[2;115б.]
Ұлттық банк пен Қаржы министрлігі арасындағы бюджетті несиелеуге
байланысты жаңа қатынастың қалыптасуына сәйкес, 1998 жылдан бастап, Қаржы
министрілігі бюджет тапшылығын өз күшімен несиелеуге міндеттеме
алғандықтан, Ұлттық банк оған тікелей несие беруін тоқтатты. Оған дейін
бюджеттің тапшылығының 80%-ға жуық бөлігі Ұлттық банк несиелері есебінен
жабылып келген. Мұны да осы реформаның бірден-бір нәтижесі деп санауға
толық болады.
Банк жүйесін реформалау және ақша банкноталарын шығаруда меншікті
өндірісті іске қосу республикамыздағы қолма-қол ақшамен байланысты жағдайды
түбірімен өзгерістерге әкелді. Осыған байланысты қолма-қол ақша айналымын
басқаруда 1992-1993 жж. қолма-қол ақшаның тапшылығынан енгізілген
директивтік саясаттың орнына экономикалық реттеу әдістерін пайдаланудың
алғышарттары жасалды.
Сонымен осы реформа нәтижесінде кәсіпорындарды және екінші деңгейдегі
банктердің қолма-қол ақшамен жасалатын кассалық операцияларының лимиті
алынып тасталды.
Ұлттық валютаның тұрақтылығын сақтап отыру мақсатында Ұлттық банк
шетелдік тәжірибелерді ескере отырып, теңгенің жүйелі валюталық айырбас
бағамы саясатын жүргізіп отырды. Алтын-валюта резервін басқаруда Ұлттық
банк мынадай екі портфелді құру қажет деп таныды: стратегиялық
инвестициялық портфель және тактикалық өтімділік портфелі.
Мұндағы, тактикалық өтімділік портфелі валюталық бағамды реттеу
саясатын жүргізу және қысқа мерзімді міндеттемелерді жабу үшін қажет.
Өтімділік портфелінің негізгі құралдарына ақша нарығының құралдары жатты.
Стратегиялық инвестициялық портфель құрамы Ұлттық банктің орта
мерзімді (3 айдан 3 жылға дейінгі) және ұзақ мерзімді (3 жылдан 10 жылға
дейінгі) міндеттемелерінен тұрды.[2;116б.]
Аталған портфельдің негізгі құралдарына: мемлекеттік бағалы қағаздар
нарығының құралдары, орта және ұзақ мерзімді депозиттер және капиталдар
нарығының басқа да құралдары жатқызылды.
Банктік қадағалау жүйесін реформалаудың басты мақсаты - банктік
қадағалау әдістері мен процедураларын халықаралық стандартқа жақындату
болып табылды. Осыған сәйкес, Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктерге
капиталдану талабын қойды. Мұндағы мақсат - бәсекелік ортада қызмет
көрсететін банктерді тәрбиелеу және біршама тұрақты банктерді анықтау болып
табылды. Осындай талаптың негізінде Ұлттық банк капиталы жеткіліксіз
банктердің өзара бірігуін немесе жойылу шараларын ұйымдастырды. Реформа
нәтижесінде көптеген банктер таратылды немесе бірігу процесін басынан
кешті. Осындай шараларды ең бастысы, мамандандырылған банктер басынан
кешті. Өйткені олардың барлығы дерлік бастапқыда бюджет қаражаты есебінен
құрылғандықтан да, олар үшін несиелік ресурстарды қалыптастыру басты
мәселеге айналады. Сөйтіп, кейбіреуі өзара бірігіп жұмыс жасауға мәжбүр
болды. Айталық, Мемлекеттік даму банкі Эксимбанкпен, Тұрғын үй құрылыс
банкі Центркредитбанкпен қосылып, ал, Медетші банк - Медетші қор ретінде
қайта түрлендірілді. Мұндай түрлендіруге Ұлттық банк тарапынан банк
жүйесіне жүргізген кейінгі реформалар себеп болды.
Ұлттық банктің 1995 жылы бастаған банк жүйесінің бухгалтерлік есебін
реформалау 1996-1998 жж. әрі қарай жалғасып, нәтижесінде Ұлттық банктің
халықаралық стандартқа сәйкес жасалған жаңа шоттар жоспары екінші
деңгейдегі банктер қызметіне толығымен енгізілді.
Банк жүйесіндегі бухгалтерлік есепті реформалау - нарықтық экономика
талаптарына жауап беретін жалпыға ортақ халықаралық принциптер мен
стандарттарды банктердің тәжірибесіне енгізуге мүмкіндік беретін шаралар
кешенін білдіреді.
Бухгалтерлік есеп реформасын аяқтауға байланысты жұмыстар мынадай
мерзімдерді қамтыды:
- Ұлттық банк бойынша:
1996 жылы қосымша және бас бухгалтерия бойынша нұсқаулық материалдар
дайындап, оларды баспадан шығару. 1997 жылы 1996 жылдың жұмыс нәтижелері
бойынша жаңа шоттар жоспары мен нұсқаулық материалдарға өзгерістер енгізу,
Ұлттық банктің қызметіне байланысты халықаралық аудит жүргізу, банк
мекемелерінде ескі шоттар жоспарынан жаңаға өтуді аяқтау шаралары жүзеге
асырылды. 1998 жылдың бірінші жартысында қосымша есеп бойынша бағдарламалық
қамтамасыз етудің жаңа пакетін әзірлеу және екінші жартысында Ұлттық
банктің бюджетін жоспарлау әдісін жасау.
- Екінші деңгейдегі банктер бойынша:
1996 жылы екінші деңгейдегі он банктер бойынша жаңа шоттар жоспарын
енгізіп, ай сайын осы жоспарға сәйкес жиынтық балансын алу.
1997 жылы екінші тоқсанында екінші деңгейдегі банктерде бухгалтерлік
есептің стандартын жасау, барлық екінші деңгейдегі банктер бойынша үшінші
тоқсанда жылдық жинақ есебін құру шаралары жүзеге асты.
Сонымен қатар, бұл банктік реформаның басты нәтижесі - бұл банктік
жүйенің тұрақтылығын сақтап қалу мақсатында халық салымдарын ұжымдық
сақтандыру қоры құрылды. Бұл қорды құру уақыты 1997 жылдан кешікпеуге тиіс
еді, бірақ әр түрлі себептерге байланысты қор 1999 жылдың аяғында құрылып,
өз қызметін 2000 жылдың қаңтарынан бастады.
Елімізде қабылданған “ҚР банктер және банктік қызмет туралы” ҚР заңына
сәйкес қазіргі ҚР-ғы банк жүйесі екі деңгейден тұрады:
- ҚР Ұлттық банкі – мемлекеттік орталық банк ретінде бірінші деңгейдегі
банк.
- өзге банктердің барлығы (Мемлекеттік даму банкісінен басқасы) -
екінші деңгейді сипаттайды, сондықтан да оларды іс-жүзінде екінші
деңгейдегі банктер.[2;117б.]
3. Банктерді ашу және олардың қызметін ұйымдастыру
ҚР-ғы коммерциялық банктер өз қызметінде 1995 жылы 30 наурызда
қабылданған “ҚР Ұлттық банкі” және 1995 жылдың 31 тамызында қабылданған “ҚР-
ғы банктер және банктік қызмет туралы” ҚР заңдарын басшылыққа алады.
Коммерциялық банктер - банктік жүйенің екінші деңгейін немесе екінші
деңгейдегі банктерді білдіреді. Олар банктік ресурстарды шоғырландыра
отырып, заңды және жеке тұлғаларға кең көлемде банктік операциялар мен
қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
Қазіргі коммерциялық банктер жүйесі 1990 жылдың аяғынан бастап
қалыптасты, яғни отандық банктік жүйенің небары 17 жылдық тарихы бар.
Коммерциялық банктердің соңғы бес жылдағы сандық құрамы 1-кестеде
берілген.[3;8б.]
1 Кесте Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің сандық
құрамы.
№ Банктер, олардың 2002ж 2003ж 2004ж 2005ж 2006ж*
құрылымдары
1. ЕДБ-дің саны, с.і.: 37 35 35 34 34
- шетел капиталының
қатысумен 17 16 15 14 14
- 100% мемлекеттік
қатысумен 1 2 1 1 1
2. Филиалдар саны 368 355 385 418 435
3. ЕКО саны 1020 1023 1106 1106 1019
4. Шетелдегі өкілдік саны 8 10 11 17 20
5. ҚР-ғы 14 20 18 18 20
бекрезидент-банктердің
өкілдіктерінің саны
6. Жеке 21 29 34 33 33
тұлғалардың
салымдарын
кепілдендіру
жүйесіне
қатысушы
банктердің
саны
Ескерту - Қазақстан Республикасының Ұлттық банктің 2000-2006 жж.
статистикалық бюллетені
90-шы жылдың басында банктердің саны 200-ден асты, әрине бұл, олардың
экстенсивті жағынан дамуын сипаттаса, сол жылдың орта кезінен бастап, күні
бүгінге дейін банктеріміздің саны біртіндеп азаюда, әрине бұл құбылысты,
олардың интенсивттік немесе сапалық өсуімен байланыстыруға болады.[3;7б.]
2004 жылдың қаңтар айынан бастап, ҚР екінші деңгейдегі банктері қаржы
нарығын және қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі ҚР
Агенттігінің (Қаржылық қадағалау агенттігі) лицензиясы негізінде қызмет
етеді.
Лицензияның өзіндік стандартты формасы бар және онда коммерциялық
банктердің айналысатын қызмет түрі жазылады. Қазақстандағы берілетін
лицензияның дамыған шет елдерден айырмашылығы әмбебаптығы болып табылады.
ҚР-ғы банк қызметінде мемлекеттік органдар банктердің мамандануын
белгілемейді, мысалға, инвестициялық, ипотекалық қызметтерді жүзеге асырады
және т.б. Қазақстандық банктер бағалы қағаздар нарығында да тікелей
қатысуға толық құқылы.
ҚР-ғы екінші деңгейдегі банктер банктік операцияларды жүзеге асыруға
алатын лицензиядан басқа валюталық операцияларды жүргізуге үшін арнайы
лицензия алады. Мұндай лицензия оларға өз қызметін жүзеге асыруы үшін
қажетті саналатын банктер қатарымен корреспонденттік қатынастар орнатуға,
сондай-ақ дамыған шет елдерде өз филиалдары мен өкілеттігін ашуға құқық
береді.
Сонымен қатар, екінші деңгейдегі банктер бағалы металдармен
операцияларды жүзеге асыруға арналған лицензия алады.
1995 жылдың 31 тамызында қабылданған “ҚР-ғы банктер және банктік қызмет
туралы” ҚР-ның заңына сәйкес Қазақстан Республикасында банкті ашу немесе
оның қызметін ұйымдастыру мынадай үш кезеңнен тұрады:
1) Банк ашуға рұқсат алу;
2) Әділет Министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өту;
3) Банк операцияларын жүргізуге лицензия алу.
Аталған заңға сәйкес, банкті заңды және жеке тұлға ашуға
құқылы.[3;9б.]
Бірінші кезеңде, банк ашушы банк ашуға рұқсат алу өтінішін береді және
оған қоса төмендегідей құжаттарды тапсырады:
• рұқсат алу үшін беретін өтініші;
• құрылтайшылық шарт (түп нұсқа);
• банктің жарғысы (түп нұсқа);
• банк жарғысын қабылдау және банк органын сайлау туралы хаттама;
• құрылтайшылар туралы мәліметтер;
• құрылтайшылардың соңғы екі есептік жылдағы бухгалтерлік балансы (заңды
тұлғалар үшін);
• құрылтайшылардың қаржылық жағдайлары туралы аудиторлық қорытынды;
• егер бір немесе одан да көп құрылтайшылары ҚР-ның резиденті болмаса,
ондай жағдайда сол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz