Салықтық бақылаудың нысандары мен әдістері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.Қазақстанның салық салу жүйесiнің салықтық бақылау әдістері механизмінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Салықтардың пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Салықтық бақылаудың мәні, нысандары мен әдістері ... ... ... ... ...14
1.3 Шет мемлекеттерінің салық салу құқығының реттелу
мәселесінде салықтық бақылаудың ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2. Салықтық бақылау және оның бюджетке төлемдердің түсуін қаматамасыз етудегі роліне экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ..27
2.1 Салық қызметі органдарының салықтық бақылау қызметін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесін орындауды қамтамасыз етудегі салықтық бақылаудың ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.3 Мемлекеттік бюджет түсiмiндегі салықтарда салықтық бақылаудың
атқаратын ролін экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3. Қазақстанның салық жүйесінің салықтық бақылау әдістерін жүзеге
асыруды жетілдірудің негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.1 Салықтық бақылау әдістерін жүзеге асыруды жетілдіру бағыттары ... ..49
3.2 Салық жүйесінің салықтық бақылау әдістері тиімділігін арттырудағы
проблемалар және оны шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
1.Қазақстанның салық салу жүйесiнің салықтық бақылау әдістері механизмінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Салықтардың пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Салықтық бақылаудың мәні, нысандары мен әдістері ... ... ... ... ...14
1.3 Шет мемлекеттерінің салық салу құқығының реттелу
мәселесінде салықтық бақылаудың ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2. Салықтық бақылау және оның бюджетке төлемдердің түсуін қаматамасыз етудегі роліне экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ..27
2.1 Салық қызметі органдарының салықтық бақылау қызметін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесін орындауды қамтамасыз етудегі салықтық бақылаудың ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.3 Мемлекеттік бюджет түсiмiндегі салықтарда салықтық бақылаудың
атқаратын ролін экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3. Қазақстанның салық жүйесінің салықтық бақылау әдістерін жүзеге
асыруды жетілдірудің негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.1 Салықтық бақылау әдістерін жүзеге асыруды жетілдіру бағыттары ... ..49
3.2 Салық жүйесінің салықтық бақылау әдістері тиімділігін арттырудағы
проблемалар және оны шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Тақырыптың көкейтестілігі. Жалпы мемлекеттегі қаржылық ресурстардың, оның ішінде бюджеттік ресурстардың қалыптасуында салық жүйесінің атқаратын рөлі жоғары. Ал, мемлекетте алынатын салықтардың жиынтығы және оны жүзеге асыратын салық қызметі органдары басқа да элементтермен қоса салық жүйесін қалыптастырады. Экономикалық өсуді қамтамасыз ету, халықтың әлеуметтік қамтамасыз етілу деңгейін көтеру, орта және шағын бизнес субъектілерін ынталандыру, бюджеттік тапшылықты төмендету сияқты республиканың негізгі деген кезек күттірмес өзекті мәселелерін шешуге салық жүйесінің қызмет етуінің тиімділігін жетілдіру арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Рыноктық экономика кезеңiнде салық жүйесінің негiзгi бағыты немесе салық жүйесі реформасының басты мақсаты-салық жүйесiн құру және оның тиiмдi қызмет етуiне мүмкiншiлiк беретiн салық механизмiн iске асыру.
Қазақстан Республикасы экономикасының тиiмдiлiгiне қол жеткiзуге және оның әрi қарай экономикалық өсiмiн қамтамасыз етуге салық механизмiнiң жұмысын реттеуге салық жүйесі маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар, экономикалық реформаларды тереңдету жағдайында казiргi кезеңдегi елiмiздiң кез-келген саласындағы салық жүйесі байланыс қызметтерiнiң көлемiн, өсiруге, олардың құрылымдарын жақсартуға, кәсiпорындарда техника экономикалық иновацияларды жүргiзуге мүмкiндiк тудыратын болуы қажет.
Кез-келген мемлекеттің нарықтық экономикасының қалыптасуы мен дамуы мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы ретінде салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Отандық және шет ел тәжірибелерінен көріп отырғанымыздай салықтар және салық жүйесі экономиканы реттеудің және салықтарды бюджетке жұмылдыра отырып, оның өз қызметтерін атқаруға мүмкіндік беретін негізгі қаржылық құралы болып табылады.
Мемлекет Басшысының 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауының шеңберінде берген тапсырмасын орындау үшін жаңа Салық кодексі қабылданды, ол экономиканың жаңғыруы мен әртараптануына, бизнестің «көлеңкеден» шығуына ықпал ететін болады. Жаңа Салық кодексі:
- тікелей әсер ететін заң қағидаттарын іске асыруды;
- экономиканың шикізат емес секторына түсетін жалпы жүктемені азайтуды;
- экономиканы жаңғырту мен әртараптандыруға ықпал ететін жағдайлар жасауды;
- салықтық әкімшілендіруді жетілдіру және салық рәсімдерін жеңілдету есебінен бизнесті жүргізу жағдайларын жақсартуды көздейді [1].
Мемлекет Басшысы Қазақстан халқына Жолдауында салықтық әкімшілендіруді Қазақстан дамуының жаңа кезеңінің болмысына сәйкес келтіру жөнінде міндет қойылған. Салықтық реформалардың басқа бағыттарымен қатар жаңа Салық кодексі тікелей әрекет ету заңы болуы тиіс екендігі айқындалған, бұл ретте, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілердің мүдделерін үйлестіру қажет. Осыған байланысты, Салық кодексіне салық салу саласындағы нормативтік құқықтық актілер барынша қосылды, салық рәсімдері жеңілдетілді.
Рыноктық экономика кезеңiнде салық жүйесінің негiзгi бағыты немесе салық жүйесі реформасының басты мақсаты-салық жүйесiн құру және оның тиiмдi қызмет етуiне мүмкiншiлiк беретiн салық механизмiн iске асыру.
Қазақстан Республикасы экономикасының тиiмдiлiгiне қол жеткiзуге және оның әрi қарай экономикалық өсiмiн қамтамасыз етуге салық механизмiнiң жұмысын реттеуге салық жүйесі маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар, экономикалық реформаларды тереңдету жағдайында казiргi кезеңдегi елiмiздiң кез-келген саласындағы салық жүйесі байланыс қызметтерiнiң көлемiн, өсiруге, олардың құрылымдарын жақсартуға, кәсiпорындарда техника экономикалық иновацияларды жүргiзуге мүмкiндiк тудыратын болуы қажет.
Кез-келген мемлекеттің нарықтық экономикасының қалыптасуы мен дамуы мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы ретінде салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Отандық және шет ел тәжірибелерінен көріп отырғанымыздай салықтар және салық жүйесі экономиканы реттеудің және салықтарды бюджетке жұмылдыра отырып, оның өз қызметтерін атқаруға мүмкіндік беретін негізгі қаржылық құралы болып табылады.
Мемлекет Басшысының 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауының шеңберінде берген тапсырмасын орындау үшін жаңа Салық кодексі қабылданды, ол экономиканың жаңғыруы мен әртараптануына, бизнестің «көлеңкеден» шығуына ықпал ететін болады. Жаңа Салық кодексі:
- тікелей әсер ететін заң қағидаттарын іске асыруды;
- экономиканың шикізат емес секторына түсетін жалпы жүктемені азайтуды;
- экономиканы жаңғырту мен әртараптандыруға ықпал ететін жағдайлар жасауды;
- салықтық әкімшілендіруді жетілдіру және салық рәсімдерін жеңілдету есебінен бизнесті жүргізу жағдайларын жақсартуды көздейді [1].
Мемлекет Басшысы Қазақстан халқына Жолдауында салықтық әкімшілендіруді Қазақстан дамуының жаңа кезеңінің болмысына сәйкес келтіру жөнінде міндет қойылған. Салықтық реформалардың басқа бағыттарымен қатар жаңа Салық кодексі тікелей әрекет ету заңы болуы тиіс екендігі айқындалған, бұл ретте, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілердің мүдделерін үйлестіру қажет. Осыған байланысты, Салық кодексіне салық салу саласындағы нормативтік құқықтық актілер барынша қосылды, салық рәсімдері жеңілдетілді.
1. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2008 ж.
2. Қазақстан Республикасының «Салықтар және бюджетке төленетiн басқа да мiнтеттi төлемдер туралы» Салық кодексi 10.12.2009 жылғы №99-IV Заңы. -Алматы: ЮРИСТ, 2009. -12 б.
3. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнiң Салық комитетi туралы Ережесi
4. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi.(Жалпы және ерекше бөлiмдер) -Алматы: ЮРИСТ, 2002. -309б.
5. Худяков А.И., Наурызбаев Н.Е. Налог: понятие, элементы, установление, виды. -Алматы: ТОО Баспа,1998. -160б.
6. Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение: Учебник -Москва: ИНФРА-М, 1999. -429б.
7. Миляков Н.В. Налоги и налогообложение. -Москва: ИНФРА-М, 2000. -348б.
8. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. -Алматы: ТОО Баспа, 2003.
9. Сарсенбаев М. Налоговый контроль на основе мониторинга //Вестник Налоговой службы Республики Казахстан, 2009, №1, 18б.
10. Брызгалина А.В. Налоги и налоговое право. –Москва: Аналитика- Пресс,1997. -600б.
11. Сейсекулова Б. Налоговый контроль на основе данных мониторинга //Вестник Налоговой службы Республики Казахстан, 2009, №8, 9б.
12. Арабскин В. Сколько весят налоги. Как выжить в кризисе.-Алматы: ТОО Аян әдет, 2008. -40б.
13. Русакова И.Г., Кашин В.А. Налоги и налогообложение. -Москва: ЮНИТИ, 2000. -495б.
14. Байзакова Ж., Герун А. Повышение качества налогового аудита и контроль эффективности работы налоговых органов на базе внедрения ИС ЭФНА //Вестник Налоговой службы Республики Казахстан, 2009,№2, 10б.
15. Атыгаева З. О контрольной работе в территориальных налоговых органах //Қаржы –қаражат, 2008, №3-4.
16. Князева В.Г., Черника Д.Г. Налоговые системы зарубежных стран. –Москва :Закон и право, ЮНИТИ,1997. -191б.
17. Попанова Н.А. Налоговый контроль во Франции //Финансы, 2008, №10, 32-34б.
18. Черник Д.Г. Налоги в рыночной экономике. –М.: «Финансы и статистика», 2007. -С. 29.
19. Нәдіров М.Н., Қалыбекова Д.Б. Шет мемлекеттер қаржылары: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2006.
20. Козырин А.Н. Налоговое право зарубежных стран: Вопросы теории и практики. –М.: «Манускрипт», 1993. -С. 40.
21. Мещерякова О. Налоговые системы развитых стран мира. Справочник. –М.: Фонд «Правовая культура», 1995. -С. 205.
21. Налоги: учеб. пособие /под ред. Д.Г.Черника. - М.: ФиС, 2000. -С.32.
22. Ельчибаев Б. О налоговой проверке в сфере недропользования //Юридический консультант главного бухгалтера, 2008, №8, 73-76б.
23. Кисилева О. Камеральный контроль и налоговые ошибки //Юридический консультант главного бухгалтера, 2009, №6, 23б.
24. Манапов Н. Ш. Налоговый контроль и пути его совершенствования //Налогоплательщик, 2009, №2, 21-23б.
25. Мушистин М.В. Совершенствования налогового администрирования –фактор повышения эффективности работы налоговых органов // Финансы, 2009, №6.
26 Гусева Г.А. Как эффективнее провести налоговые проверки //Финансы, 2009, №21, 34-37б.
27. Шаповалова С. Налоговая ответственность и камеральная проверка //Аудит налогов, 2008, №11, 36-38б.
28. Янцен Н. Обжалованияе результатов налоговых проверок и действии должностных лиц органов налоговой службы //Файл бухгалтера, 2009, №4, 9-15б.
29. Сармантаева Р. Практика применения норм административного законодательства при выявлении правонарушений в области налогообложения // Вестник Налоговой службы Республики Казахстан, 2009, №3.
2. Қазақстан Республикасының «Салықтар және бюджетке төленетiн басқа да мiнтеттi төлемдер туралы» Салық кодексi 10.12.2009 жылғы №99-IV Заңы. -Алматы: ЮРИСТ, 2009. -12 б.
3. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнiң Салық комитетi туралы Ережесi
4. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексi.(Жалпы және ерекше бөлiмдер) -Алматы: ЮРИСТ, 2002. -309б.
5. Худяков А.И., Наурызбаев Н.Е. Налог: понятие, элементы, установление, виды. -Алматы: ТОО Баспа,1998. -160б.
6. Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение: Учебник -Москва: ИНФРА-М, 1999. -429б.
7. Миляков Н.В. Налоги и налогообложение. -Москва: ИНФРА-М, 2000. -348б.
8. Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. -Алматы: ТОО Баспа, 2003.
9. Сарсенбаев М. Налоговый контроль на основе мониторинга //Вестник Налоговой службы Республики Казахстан, 2009, №1, 18б.
10. Брызгалина А.В. Налоги и налоговое право. –Москва: Аналитика- Пресс,1997. -600б.
11. Сейсекулова Б. Налоговый контроль на основе данных мониторинга //Вестник Налоговой службы Республики Казахстан, 2009, №8, 9б.
12. Арабскин В. Сколько весят налоги. Как выжить в кризисе.-Алматы: ТОО Аян әдет, 2008. -40б.
13. Русакова И.Г., Кашин В.А. Налоги и налогообложение. -Москва: ЮНИТИ, 2000. -495б.
14. Байзакова Ж., Герун А. Повышение качества налогового аудита и контроль эффективности работы налоговых органов на базе внедрения ИС ЭФНА //Вестник Налоговой службы Республики Казахстан, 2009,№2, 10б.
15. Атыгаева З. О контрольной работе в территориальных налоговых органах //Қаржы –қаражат, 2008, №3-4.
16. Князева В.Г., Черника Д.Г. Налоговые системы зарубежных стран. –Москва :Закон и право, ЮНИТИ,1997. -191б.
17. Попанова Н.А. Налоговый контроль во Франции //Финансы, 2008, №10, 32-34б.
18. Черник Д.Г. Налоги в рыночной экономике. –М.: «Финансы и статистика», 2007. -С. 29.
19. Нәдіров М.Н., Қалыбекова Д.Б. Шет мемлекеттер қаржылары: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2006.
20. Козырин А.Н. Налоговое право зарубежных стран: Вопросы теории и практики. –М.: «Манускрипт», 1993. -С. 40.
21. Мещерякова О. Налоговые системы развитых стран мира. Справочник. –М.: Фонд «Правовая культура», 1995. -С. 205.
21. Налоги: учеб. пособие /под ред. Д.Г.Черника. - М.: ФиС, 2000. -С.32.
22. Ельчибаев Б. О налоговой проверке в сфере недропользования //Юридический консультант главного бухгалтера, 2008, №8, 73-76б.
23. Кисилева О. Камеральный контроль и налоговые ошибки //Юридический консультант главного бухгалтера, 2009, №6, 23б.
24. Манапов Н. Ш. Налоговый контроль и пути его совершенствования //Налогоплательщик, 2009, №2, 21-23б.
25. Мушистин М.В. Совершенствования налогового администрирования –фактор повышения эффективности работы налоговых органов // Финансы, 2009, №6.
26 Гусева Г.А. Как эффективнее провести налоговые проверки //Финансы, 2009, №21, 34-37б.
27. Шаповалова С. Налоговая ответственность и камеральная проверка //Аудит налогов, 2008, №11, 36-38б.
28. Янцен Н. Обжалованияе результатов налоговых проверок и действии должностных лиц органов налоговой службы //Файл бухгалтера, 2009, №4, 9-15б.
29. Сармантаева Р. Практика применения норм административного законодательства при выявлении правонарушений в области налогообложения // Вестник Налоговой службы Республики Казахстан, 2009, №3.
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Қаржы факультеті
Қаржы кафедрасы
Салықтық бақылаудың нысандары мен әдістері тақырыбына
Қаржы мамандығы бойынша жазылған
ДипломДЫҚ ЖҰМЫСЫ
Орындаған: Алмат ______________
(аты-жөні) (студенттің қолы)
5 курс сыртқы бөлім студенті
Ғылыми жетекшісі: э _________________
(жетекшінің қолы)
аты-жөні, ғылыми дәрежесі, атағы
Диплом жұмысы Қаржы кафедрасы отырысының № ___ хаттама ____ __________
2011 жылғы шешімімен Мемлекеттік аттестациялау комиссиясына алдында
қорғауға жіберіледі.
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.д., профессор Интыкбаева С.Ж.
__________
(қолы)
Алматы, 2011
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.Қазақстанның салық салу жүйесiнің салықтық бақылау әдістері
механизмінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Салықтардың пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Салықтық бақылаудың мәні, нысандары мен әдістері
... ... ... ... ...14
1.3 Шет мемлекеттерінің салық салу құқығының реттелу
мәселесінде салықтық бақылаудың
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2. Салықтық бақылау және оның бюджетке төлемдердің түсуін қаматамасыз
етудегі роліне экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ..27
2.1 Салық қызметі органдарының салықтық бақылау
қызметін ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 27
2.2 Мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесін орындауды қамтамасыз
етудегі салықтық бақылаудың
ролі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3 Мемлекеттік бюджет түсiмiндегі салықтарда салықтық бақылаудың
атқаратын ролін экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3. Қазақстанның салық жүйесінің салықтық бақылау әдістерін жүзеге
асыруды жетілдірудің негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.1 Салықтық бақылау әдістерін жүзеге асыруды жетілдіру бағыттары
... ..49
3.2 Салық жүйесінің салықтық бақылау әдістері тиімділігін арттырудағы
проблемалар және оны шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
66
Кіріспе
Тақырыптың көкейтестілігі. Жалпы мемлекеттегі қаржылық ресурстардың,
оның ішінде бюджеттік ресурстардың қалыптасуында салық жүйесінің атқаратын
рөлі жоғары. Ал, мемлекетте алынатын салықтардың жиынтығы және оны жүзеге
асыратын салық қызметі органдары басқа да элементтермен қоса салық жүйесін
қалыптастырады. Экономикалық өсуді қамтамасыз ету, халықтың әлеуметтік
қамтамасыз етілу деңгейін көтеру, орта және шағын бизнес субъектілерін
ынталандыру, бюджеттік тапшылықты төмендету сияқты республиканың негізгі
деген кезек күттірмес өзекті мәселелерін шешуге салық жүйесінің қызмет
етуінің тиімділігін жетілдіру арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Рыноктық экономика кезеңiнде салық жүйесінің негiзгi бағыты немесе
салық жүйесі реформасының басты мақсаты-салық жүйесiн құру және оның
тиiмдi қызмет етуiне мүмкiншiлiк беретiн салық механизмiн iске асыру.
Қазақстан Республикасы экономикасының тиiмдiлiгiне қол жеткiзуге
және оның әрi қарай экономикалық өсiмiн қамтамасыз етуге салық механизмiнiң
жұмысын реттеуге салық жүйесі маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар,
экономикалық реформаларды тереңдету жағдайында казiргi кезеңдегi
елiмiздiң кез-келген саласындағы салық жүйесі байланыс қызметтерiнiң
көлемiн, өсiруге, олардың құрылымдарын жақсартуға, кәсiпорындарда техника
экономикалық иновацияларды жүргiзуге мүмкiндiк тудыратын болуы қажет.
Кез-келген мемлекеттің нарықтық экономикасының қалыптасуы мен дамуы
мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы ретінде
салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Отандық
және шет ел тәжірибелерінен көріп отырғанымыздай салықтар және салық жүйесі
экономиканы реттеудің және салықтарды бюджетке жұмылдыра отырып, оның өз
қызметтерін атқаруға мүмкіндік беретін негізгі қаржылық құралы болып
табылады.
Мемлекет Басшысының 2008 жылғы 6 ақпандағы Қазақстан халқының әл-
ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Қазақстан
халқына жыл сайынғы Жолдауының шеңберінде берген тапсырмасын орындау үшін
жаңа Салық кодексі қабылданды, ол экономиканың жаңғыруы мен әртараптануына,
бизнестің көлеңкеден шығуына ықпал ететін болады. Жаңа Салық кодексі:
- тікелей әсер ететін заң қағидаттарын іске асыруды;
- экономиканың шикізат емес секторына түсетін жалпы жүктемені азайтуды;
- экономиканы жаңғырту мен әртараптандыруға ықпал ететін жағдайлар жасауды;
- салықтық әкімшілендіруді жетілдіру және салық рәсімдерін жеңілдету
есебінен бизнесті жүргізу жағдайларын жақсартуды көздейді [1].
Мемлекет Басшысы Қазақстан халқына Жолдауында салықтық
әкімшілендіруді Қазақстан дамуының жаңа кезеңінің болмысына сәйкес келтіру
жөнінде міндет қойылған. Салықтық реформалардың басқа бағыттарымен қатар
жаңа Салық кодексі тікелей әрекет ету заңы болуы тиіс екендігі айқындалған,
бұл ретте, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілердің мүдделерін
үйлестіру қажет. Осыған байланысты, Салық кодексіне салық салу саласындағы
нормативтік құқықтық актілер барынша қосылды, салық рәсімдері жеңілдетілді.
Салық жүйесінің қызмет етуін тиімді ұйымдастырумен инвестициялық
процесске экономикалық әсер етуді қамтамасыз етуге, сондай-ақ өндіріс
салаларындағы техника мен технологияларды жаңартуға, бюджетті баланстауға,
салықтық аударымдарды реттеуге мүмкіндік туындайды. Сондықтан, салық жүйесі
қызметінің алдында жаңа фискалды саясатты құру сияқты негізгі міндетімен
қоса, Қазақстанның экономикасындағы қазіргі кездегі ерекшеліктерімен және
халықаралық стандарттармен үйлесімді түрде қызмет етуі тиіс. Сонымен
қатар,салық жүйесінің қызмет етуінің тиімділігін сақтап қалуда салық
әкімшілігінің әдістері мен нысандарын сапалы да, уақтылы қайта құруға және
аталған процесстерді ақпараттармен мұқият қамтамасыз етуге жағдай жасауы
қажет. Осы мақсатта жазылған диплом жұмысының тақырыбы өзекті болып
табылады.
Тақырыптың өзектілігі салық салудың, елден әлеуметтік процесстерге
әсер ету деңгейі мен сипаты туралы қозғалған мәселенің аздығына
байланысты олардың қоғамдық катынастардағы алатын орнына негізделген.
Жұмыстың басты мақсаты салық жүйесінің салықтық бақылау барысындағы
әрекет ету механизімін талдап, болашақта салықтық бақылаудың нысандары мен
әдістерінің тиімді жолдарын теориялық және практикалық негіздеу болып
табылады.
Дипломдық жұмыста қойылған мақсаттарға жету үшін төмендегідей
міндеттері алға қойылды:
- Қазақстанның салық жүйесінің салықтық бақылау әдістері
механизмінің теориялық мәнін нақтылай түсу;
- Салықтық бақылаудың мәнін, нысандары мен әдістерін сипаттап анықтама
беру;
- Салық органдарының салықтық бақылау-экономикалық қызметіне талдау
жасау;
- Салық қызметі органдарының салықтық бақылау
қызметін ұйымдастыруын анықтау;
- Салықтық бақылау әдістерін ұйымдастыру мен жүзеге асыруды жетілдіру
барысында ұсыныстар әзірлеу.
Дипломдық жұмысты зерттеудің ғылыми жаңалығы мыналардан көрінеді:
- Ғылыми зерттеу негізінде салықтық бақылаудың, нысандарының,
әдістерінің экономикалық мәні тиянақталды;
- Салық жүйесіндегі салықтық бақылаудың экономикалық
қызметіне сандық мәліметтермен талдау жасалды;
- Салықтық бақылаудың жіктемелері , бақылау әдiстерiнің үлгілері
ұсынылды;
- Қазақстан Республикасында салық жүйесінің салықтық бақылаудың
әдістерін жетілдіретін ұсыныстар берілді.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні ретінде Қазақстандағы салықтық
бақылаудың нысандары мен әдістерін ұйымдстыру барысында пайда болатын
экономикалық қарым-қатынастар қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі ретінде Қазақстандағы салық
жүйесінің салықтық бақылау нысандары алынған.
Дипломдық жұмысын жазуда келесі материалдар: ҚР нормативті-құқықтық заң
актілері, қаржы және экономикалық теория жөніндегі оқулықтар,
монографиялар, мерзімдік басылымдарда жарияланған мақалалар, Қазақстан
Республикасы қаржы министрлігі, ҚР статистика Агенттігінің мәліметтері
қолданылған салық комитеттерінің сандық мәліметтері.
1.Қазақстанның салық салу жүйесiнің салықтық бақылау
әдістері механизмінің теориялық негіздері
1.1 Салықтардың пайда болу тарихы
Салықтарда ежелден салық жүктемесiн бөлудiң екi қағидаты
қалыптасқан: пайда (алынған игiлiктер) қағидаты; кайыр көрсету (төлем
қабiлеттiлiгi) қағидаты. Алынған игiлiктерге және төлем қабiлеттiлiгiне
салық салудың қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерiн белгiлеуге және
табыстың өсуiне қарай олардың өзгеруiне саяды. Салықты ұтымды
ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын Адам Смит ұсынған едi.
Олар мынаған саяды:
1. салық салық төлеушiнiң әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиiс
(әдiлеттiлiк қағидаты) ;
2. салықтың мөлшерi мен оны төлеу мерзiмi алдын ала және дәл
анықталуы керек (анықтылық қағидаты);
3. әрбiр салық салық төлеушi үшiн неғұрлым қолайлы уақытта және
қолайлы әдiспен алынуы тиiс (анықтылық қағидаты);
4. салықты алудың шығындары өте аз болуы тиiс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық-зомбылықты жоқ
еттi, бұл процеске реттемелеудi енгiздi және Адам Смитке салықтар – оны
төлейтiндерге құлшылықтың нысаны емес, бостандықтың нысаны деп қорытынды
жасауға мүмкiндiк бердi. Салық салудың кейiнгi даму барысында қағидаттардың
тұжырымдамалары дәлдендi, толықтырылды [2].
Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында заңнамалық деңгейде салық
салудың қағидаттары баянда етiлген. Қазақстанның салық заңнамасында сонымен
бiрге салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi төлеудiң
мiндеттiлiгi, салық салудың айқындығы, әдiлдiгi, салық жүйесiнiң
бiртұтастығы және салық заңнамасының жариялылығы қағидаттары негiзделедi.
Салық төлеушi салық заңнамасына сәйкес салықтық мiндеттемелерiн толық
көлемiнде және белгiленген мерзiмдерде орындауға мiндеттi.
Салықтар және бюджетке төленетiн басқа да
мiнденттi төлемдер айқын болуға тиiс. Салық салудың айқындығы салық
төлеушiнiң салықтық мiндеттемелерi туындауының, орындалуының және
тоқтатылуының барлық негiздерi мен тәртiбiн салық заңнамасында белгiлеу
мүмкiндiгiн бiлдiредi.
Елiмiздегi салық салу жалпыға бiрдей және мiндеттi болып табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңiлдiктерiн беруге тыйым салынады. Қазақстанның
салық жүйесi оның бүкiл аумағында барлық салық төлеушiлерге қатысты
бiрыңғай болып табылады. Салық салу мәселелерiн реттейтiн нормативтiк-
құқықтық актiлер ресми басылымдарда мiндеттi түрде жариялануға жатады.
Алғашқы ұйымдастырылған салық жүйелерiнiң бiрi болып Ежелгi Римнiң салық
жүйесi болып табылады. Рим мемлекетiнiң дамуының алғашқы кезеңдерiнде салық
механизмдерi әскери iс-әрекеттердi қаржыландыру үшiн қолданылды. Рим
азаматтары табысына және жанұялық жағдайына қарай салықпен салынып отырды.
Салық соммаларының есептелуi арнайы тұлғалармен жүргiзiледi. Б.э.д. 4-3
ғасырларда салық жүйесi дамуының жалпы мемлекеттiк және жергiлiктi
(коммуналды) салықтардың пайда болу жағдайына алып келдi. Бiрақ бұл кезеңде
бiрыңғай салық жүйесi болмады не арнайы жерлердiң салықпен салынуы
мемлекеттiң әскери шара бойынша атқаратын iсiмен байланыстырлды. Әскерде
жеңiстерге үлесiн қосқан орталық жерлердiң салықтары төмендетiлдi немесе
мүлдем жойылып отырды. Римнiң мемлекеттiк институттарының дамуы император
Октавиан салық реформаларын жүргiзуге алып келдi. Нәтижесiнде атрибуттар
атты бiрiңғай ақшалай салық пайда болды және оның алынуы арнайы құрылған
қаржылық мекемелердiң бақылауында болды.
Рим империясының өзiнде салықтар тек фискалды қызметті ғана
емес, сонымен қатар техникалық реттеушi және экономикалық қатынастарды
реттеушi қызметiн атқарды. Жалпы салықтық төлемдердiң саны 200- ден астам
болды. Кейiнгi салық жүйелерінiң қалыптасуы өзгертiлген түрде Ежелгi
дүниенiң жүйесiн қайталады. Салық салу объектiлерiн анықтау, салықтық
төлемдердiң түрлерiн енгiзу жолдары бiздiң күнiмiзге дейiн сақталғанын
айтып кету қажет. Ежелгi Рим мен Қазақстан Республикасының салық жүйелерiн
салыстыратын болсақ, онда бiрнеше салықтардың түрлерi ұқсас болып табылады.
16-17 ғасырларда Еуропада дамыған салық жүйесi болмады. 17 ғасырдың соңы –
18 ғасыр басында салық салу жүйесiнiң дамуының 2- шi кезеңi басталды. Бұл
кезеңде өз құрамына тiкелей және жанама салықтарды енгiзетiн алғашқы салық
жүйелерi қалыптасты. Ерекше орында табысқа салынатын салық, акциз және жан
басына салынатын салық болды. Еуропалық елдерде демократиялық процестердiң
дамуы өз көрiнiсiн салықты еңгiзу туралы сұрақтарында тапты. Англияда 1215
жылы еркiндiктiң ұлы партиясында салықтар тек қана ұлт келiсiмiмен
енгiзiледi деп бекiтiлдi.
Францияда парламент бюджетпен салықтарды тек 1791 жылдары ұлы
Франция революциясынан кейiн бекiте бастады. Салық прототиптерi адам
қоғамын басқарудың алғашқы ұйымдардың түрлерiмен бiрге қалыптасты. В.
Пушкарева салық салудың дамуының 3кезеңiн бөлiп көрсеттi. Олардың
әрқайсысының өзiне тән ерекшелiктерi мен белгiлерi бар. 1-кезең ежелгi
дүние мен орта ғасырдың шаруашылық жүйесi құрамына енгiзетiн салық салудың
даму кезеңi дамымағандық деңгейi мен кездейсоқ сипатымен ерекшеленедi. Бұл
кезеңде қалыптасу жағдайында болатын салықтар, олардың механизмi пайда
болды. Салықтың пайда болуын алғашқы мемлекеттiк құрылымдардың пайда
болуымен сәйкестендiредi.
Себебi-тауар өндiрiсiнiң, мемлекеттiк аппараттық пайда болуы. Алғашқы
кезде салықтар натуралды түрге ие жүйесiз төлемдердi бiлдiредi. Мемлекеттiк
құралдарды басқарумен қамтамасыз ету қажеттiлiгi салық салудың пайда
болуына негiз болды. Қоластындағылар салықты өнiммен, әскер жабдықтарымен
төледi. Рим империясында және Афинада бейбiтшiлiк кезде салықтар болмаған.
Ал олардың пайда болуы әскери соғыс кезеңiнiң енуiмен байланысты болды.
Тауар-ақша қатынастардың дамуы, бекiтуiмен қатар салықтар бiрте-бiрте
ерекше ақшалай түрге ие бола бастады. Алғашында салықтар мемлекеттiң
ақшалай қажетiнiң негiзгi табыс көзi болып табылады. Ежелгi дүниенiң
мiндеттi төлемдерi алшақтаған түрде қазiргi салықтарды ескертедi. Нақты
айтқанда бұл квазисалықтар болды.
Мемлекет салық салудың дамуымен бiр мезетте салық салудың ғылыми
теориясы қалыптаса бастады. Оның негiзiн салушы шотландық экономист және
философ Адам Смит Табиғат пен халық байлығының себептерiн зерттеу атты
өзiнiң еңбегiнде (1776 ж.) салық салу принциптерiн ұсынды, салық
төлеушiлерге түсiнiк бердi, мемлекеттiк қаржы жүйесiндегi олардың орнын
көрсеттi . Жалпы көрнiсте салық даму жүйесiнiң 3-шi кезеңi өз тарихын 19
ғасырда бастады және салық санының төмендеуiмен, олардың алынуындағы
құқыққа зор маңыз берiлетiнiмен ерекше.
Қаржылық ғылым дамуымен қатар салық салудың проблемалары, әдiстемелерi
пайда бола бастады. Экономикалық мектептер мен қаржылық теориялардың
бiреуiде фискалитет сұрақтарын айналып өтпедi. 19 ғасырдың екiншi
жартысында көптеген мемлекеттер ғылыми пiкiрлердi тәжiрибеде қолдануға
қадам жасады. В. Пушкарева айтқандай қаржылық ғылымдардың негiзгi буынын
салық реформалары құрады, олар 1- шi Дүние жүзiлiк соғыстан кейiн
жүргiзiлiп, салық салудың ғылыми принциптерiмен негiзделдi. Осы уақытта
қазiргi салық жүйелердiң құрылымы қалыптасты. Мұнда тiкелей салықтар және
прогрессивтi жеке табыс салығы алғашқы орынға ие бола бастады.
Бiрақ әлi күнге дейiн адамзат идеалды салық жүйесiн таба алмады.
Қаржылық ғылым күнi бүгiнге дейiн көптеген салықтық сұрақтарға жауап бере
алмайды, ал көптеген дамыған елдердiң тұрақты салық реформалары салық
салудың бекiтiлген, әдiлеттi болуының дәлелi болып табылады. Дүниенiң
көптеген елдерiнiң салық жүйесi бiрте-бiрте дамып, көптеген жылдарды алды.
Қазақстан Республикасының салық жүйесiн қалыптастыруда ұзақ эволюцияға
уақыты жоқ және болмаған едi, бiрақ Қазақстан Республикасы 1 кезең iшiнде
қанағаттанарлық және салық салу жүйесiн өте алмады. Бұл мақсатқа жету
бiрнеше кезеңнен тұрды. Салықтардың жинақтармен басқа да төлемдердiң
бекiтiлген тәртiппен алынуы салық жүйесiн құрайды [3] .
Салық қатынастардың жаңа механизмдерiн iске қосылуы қазiргi
рынок реформасының қысқа тарихындағы маңызды бетi болып табылады. Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк салық қызметi 1991 жылы құрылды. Бұл салық
қызметi салық заңдылығын бақылауда болашақта жетiлдiру мақсатында құрылды.
1995 жыл 1-шi бесжылдықта маңызды революциялық жыл болды, Қазақстан
Республикасының салық жүйесiнiң реформалауының, жобалар өткiзудiң жылы
болды. 1995 жыл салық саясатында өзгерiлiс жылы болды- салық жүйесi
өзгерiске ұшырады.
Салық салудағы өзгерiстер экономикалық жағдайына байланысты болды.
1995 жылдық қаңтарында барлық салық және төлемдер бойынша жетiспеушiлiк
соммасы 4,8 млрд теңгеге өстi. Бiрақ 1 шiлдеден бастап салық базасын
кеңейтуге, стратегияны және тактиканы нақтылауға мүмкiндiк туды. Салық
кодексiнiң механизмiн жүзеге асыру iске қосыла бастады. Бiрақ оның
тәжiрибеге енуi бiрте-бiрте жүргiзiлуi мүмкiн. Сондықтан 1996 жылдың
басында салық қызметi Президент жарлығының 4 жобасын, Үкiмет бекiтулердiң
18 жобасын, салық реформасы дамуына бағытталған 10 құрал әзiрлендi, жылдық
жиынтық табысқа түсiнiк пайда болды, негiзгi құралдардың амортизациялық
аударым тәртiбi жеңiлдетiлдi, өндiрушiлер, кәсiпорындар, қаржы және агроном
мамандары тұрақты iс-әрекет жасауға мүмкiндiк алды: кәсiпкерлiкпен
байланысты шығындарды бесжылға дейiн созуға рұқсат етiлдi. Салық
ұйымдарының маңызды мәселесi бұл салық салу режимiнiң өзгерiсiне байланысты
инвестицияларды экономикалық зоналарға бағыттау, оларды құру, кеңейту.
Мысалы: өз iс-әрекетiн сондай территорияда жүзеге асыратын заңды тұлғаға
салықтық жеңiлдетiлген ставкасы 20% қолданылады. 1996 жылы 2 рет салық
салуды болдырмау жөнiнде ТМД елдерiмен 2 жақты салық конвенциясын өткiзу
жұмыстары жалғастырылды.
Мемлекеттік салық салу саясаты - салық саласындағы шаралар жүйесін
қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты
немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын
күрделі модель. Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай : қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни
салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық
салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен
жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру,
салық салудың негізгі принциптері және т.б-лар салық механизміне жатады.
Салық жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің
тигізер ықпалы өте зор. Енді осы салық жүйесінің құрамы мен салық салу
механизміне кеңірек тоқталайық. Қандай да бір механизмінің құрамында
бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты
белгілі бір салық элементтерінен құралады.
Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету.
Салық түрлері,салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып
саналады. Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана
өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға
саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті
дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді
қызмет атқару үшін, олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз
байланыста болуы қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық
жеңілдіктерінің алатын орыны ерекше. Себебі, ғылыми негізделмеген, шектен
тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің
төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады.
Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де теңсіз жағы және бар. Дамыған елдердің
тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
1. егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 процентінен
асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
2. егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті аралығында
болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
3. егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті мөлшері
аралығында болса, онда ұлғамайлы ұдайы өндіріске әкеледі [4].
Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл
қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттік кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі
субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің
іс - әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы
арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан
Республикасының ішкі өнімдегі салықтардың үлес салмағы 40 проценттен
көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда
жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың
бір айғағы осы. Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін
(функциясын) пайдалана отырып елдің салық жүйесін анықтайды. Салық
механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты
негізге ала отырып салық саясатын анықтайды.Салықтардың әлеуметтік –
экономикалық мәнімен мазмұны олар қарайтын функциаларда толық ашыла түседі.
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі
үш функияны орындайды. Олардың әр қайсысы – осы қаржы санаттың ішкі
қасиетін, белгілерімен ерекшеліктерін білдіреді. Фискалдық функция барлық
мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор
қалыптасады. Мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі.
Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін толтыра отырып,
экономиканы, әлеуметтік – мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол халық шаруашылығының дамуына
қабылдаған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде салықтардың
нысандарын таңдау ставкаларының алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктерімен
шегермелер пайдаланады. Бұл реттегіштер қоғамдық ұдайы өндірістің
құрылымына, қордалану мен тұтыну ауқымына ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекет қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады. Соңғы жылдары
Қазақстанда ішкі жалпы өнімдегі салықтар үлесінің төмендеу тенденциясы орын
алып отыр. Егер 1997 жылы ішкі жалпы өнімдегі олардың үлесі 19,7%
болса,1998 жылы ол 16,6%,2000 жылы-22,6%,2001 жылы - 22,2% болды (салыстыру
үшін: Украинада – 29 %, Ресейде – 33,3%). Салық салу объектілерін есепке
алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі
қолданылады: кадастрлык, салық төлеушінің декларациясы бойынша, табысты алу
көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.
Салық салу элементтері мыналар: Субъект, объект, салық көзі, салық
ставкасы, салық өлшем бірлігі салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу
мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқы
мен міндеттері, салықтың төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
Салық субъектісі (салық төлеуші) дегеніміз – заң бойынша салық
төлеу міндеті жүктелген жеке және заңды тұлғалар.
Салық объектісі – табыс, мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету,
ақшамен
жасалатын операциялар, мүлікті басқаға беру, табиғи қорларды пайдалану,
қосылған құн, айналым және т.б.
Салық көзі – салық салынатын табыс.
Салық ставкасы немесе өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
Ставкалар тұрақты немесе процентпен белгіленеді.
Тұрақты ставкалар салық объектісінен түсетін табыстың мөлшеріне
байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты соммамен тағайындалады.
Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті;
Регрессивті және пропорционалды. Үдемелі немесе прогрессивтік
ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, өсіп отырады.
Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың төмендеуіне
сәйкес, азайып отырады. Пропорционалдық ставкалар салық салу объектісінің
мөлшеріне байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен
төлейтін
салық сомасы.
Салық жеңілдіктері дегеніміз, заңға сәйкес салық төлеушіні
біртіндеп
немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту жатады.
Салық төлеу мерзімі – салық төленетін уақыт.
Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген
кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезінде
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық қызметінің негізгі міндеттері мыналар:
- салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, оның тиімділігін зерделеу; -
заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен жасалатын
шарттардың жобаларын әзірлеуге қатысу; - салық төлеушілерге олардың
құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық заңдары мен салық салу жөніндегі
нормативті актілердегі өзгерістер туралы салық төлеушілерге уақтылы
хабарлап отыру. Салық төлеушілер өз тарапынан мынадай міндеттерді
атқарулары тиіс: уақытылы салық инспекциясына тіркеліп, тіркеу нөмірін
алуға; мемлекеттік салық комитетінің актілеріне сәйкес есеп құжаттамаларды
жүргізуге, осы есеп құжаттамаларды бес жыл бойы сақтауға; белгіленген
мерзімде салық декларациясын тапсыру; атқарылған жұмыс немесе көрсетілген
қызмет үшін төлемді жүзеге асыратын салық, төлеуші салық қызметінің талабы
бойынша атқарушыға төленген соммалар туралы ақпарат беруге; салық заңдарын,
салық төлеу тәртібін, салық төлеу мерзімін қатаң сақтауға міндетті.
1.2 Салықтық бақылаудың мәні, нысандары мен әдістері
Салықтық бақылау – бұл салық заңдылықтарының орындалуын бақылау болып
табылады. Салықтық бақылау – мемлекеттiң жетiк меңгерiп, жақсы
ұйымдастырылған iс-әрекетi. Өйткенi мұнда мемлекеттiң мүддесi, материалдық-
қаржылық қамтамасыз етiлуi көзделiп отыр. Қоғамымыздың жетiлiп-дамуына,
экономикалық өркендеуiнде салықтардың үлесi басым [5].
Жалпы алғанда, салықтық бақылау дегенiмiз салық қызметi органдарының
салық заңдарының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына мiндеттi
зейнетақы жарналарының және Мемлекеттiк әлеуметтiк сақтандыру қорына
әлеуметтiк аударымдардың толық және уақытылы аударылуын бақылауы.
Салықтық бақылау нысандары мыналар болып табылады:
1. салық есептiлiгi
2. салықтық өтiнiш
3. салық тiркелiмдерi
Салықтық бақылау мемлекеттiк қызметтiң бiр түрi ретiнде келесi
белгiлерi бойынша сипатталады:
1. Салықтық бақылау мемлекеттiк бақылаудың бiр түрi ретiнде. Салықтық
бақылау - мемлекеттiң салық қызметiнiң бiр бағыты болып саналады. Салықтық
бақылауы мемлекеттiк салық қызметi органдары арқылы жүзеге асады. Осы
органдар арқылы мемлекет өзiнiң бақылау функциясын айқындайды, соған
сәйкес, мемлекеттiк салық қызметi органдары өзiне берiлген бiр жақты билiк
негiзiнде айқындалған функцияларды жүзеге асырады.
2. Салықтық бақылау қаржы бақылауының құрамдас бір бөлігі ретiнде.
Салық бақылауы мемлекеттiң қаржы қызметiнiң бiр тармағы болып табылады.
Салық бақылауын жүзеге асыру барысында тексерiске, мемлекеттiк қаржы қорын
жасауға керектi табыстарды жинауды жүзеге асыратын, мемлекеттiң қаржы
қызметiнiң бағыттары тартылады.
3. Салықтық бақылауы - мемлекеттiк бақылаудың айқындалған түрi. Салық
кодексi бойынша, бұл салық бақылауын арнайы уәкiлеттiлiгi бар мемлекеттiк
салық қызметi органдары ғана жүзеге асыруға құқығы бар. Соған сәйкес, басқа
мемлекеттiк органдардың салық бақылауы өрiсiне араласуға еш құқықтары жоқ.
4. Салықтық бақылауының айқындылығы - оның функционалдылығын
айқындайды. Бұл бiрiншiден, салық бақылау органдарының салық бақылауы
барысында шектен шықпау мiндеттiлiгiн айқындаса, ал екiншiден салық
бақылауы объектiсi ретiнде салық мiндеттемесi жүктелген, меншiк формасы,
атқаратын қызмет түрлерi мен ұйымдық-құқықтық формасына байланыссыз кез-
келген заңды және жеке тұлға бола алатындығымен байланысты.
5. Салықтық бақылауының субъектiсi ретiнде – бақылауды жүзеге асырушы
уәкiлеттi мемлекеттiк орган қарастырылады. Қазақстан Республикасының заңы
бойынша салық бақылауын салық қызметi органдарының, сонымен қатар,
Қазақстан Республикасының шекарасы арқылы өтетiн әрбiр тауарға қатысты
салық мiндеттемелерiнiң орындалғанын бақылап отыратын – кеден органдарының
ғана жүргiзуге құқықтары бар.
Салықтық бақылауын қалыптасуына байланысты әртүрлi топтарға бөлуге
болады.
Салықтық бақылауының жiктелуiн төмендегi 1-суреттен көруге болады.
1- суреттен көріп отырғандай, салықтық бақылауын әр түрлі белгілеріне
қарай жіктеуге болады.
Iске асырылу формасына байланысты салық бақылауы:
- тiкелей салықтық бақылау; жанама салық бақылауы болып бөлiнедi.
Тiкелей салықтық бақылау бiрiншiден, тексерiс бақылау объектiсiнiң
өзiнде жүргiзiлетiндiгiмен, ал екiншiден, салық органдары қызметкерлерiнiң
салық есептемесiне қатысты алғашқы құжаттарды зерделеп, талдау жасалуымен
сипатталады. Тiкелей салық бақылауы әдетте бақыланатын субъектiнiң
тұрғылықты жерi бойынша жүзеге асырылады. Жанама салықтық бақылау кезiнде
бақылау субъектiсi мен объектiсi бiр-бiрiмен тiкелей байланысқа түспей,
бақылау сырттан жасалады, сонымен қатар, бақылау негiзiнен есеп-қисап
құжатамасына тiкелей қатысты жүргiзiледi. Салық тәжiрибесiнде бақылаудың
бұл түрi-камералдық бақылау деп аталады.
Салықтық бақылауы жүргiзiлу уақытына байланысты:
- алдын-ала салықтық бақылау; - ағымдағы салықтық бақылау;
- кейiнгi салықтық бақылау болып үшке бөлiнедi.
Алдын-ала салықтық бақылау әлде бiр салық салумен байланысты қаржы-
шаруашылық операциялар жүргiзiлер алдында жасалынады. Бақылау барысында
iске асырылатын операциялардың заңға сәйкестiлiгi тексерiлiп, соған сәйкес
бiрқатар сұрақтар шешiмiн табады. Бұл бақылаудың басты мiндетi - салық
заңын бұзушылықты болдырмау болып табылады.
Ағымдағы салықтық бақылау қандай да бiр қаржы-шаруашылық
операцияларының жүргiзiлу барысында жасалынады. Бақылау барысында
жүргiзiлiп жатқан операциялардың заңға сәйкестiгi қарастырылады. Ағымдағы
салық бақылауының мiндетiне – салық заңдылықтарын орындау барысындағы
кемшiлiктердi дер кезiнде тауып, қателердi жөндеу жатады.
Кейiнгi салықтық бақылау қандай да бiр салық мiндеттемесiнiң орындалу
уақыты аяқталған соң жасалынады.
Бақылау барысында салық мiндеттемелерiнiң орындалғандығы, орындалу
барысында салық заңдылығын бұзушылық орын алды ма деген бiрқатар сұрақтар
қарастырылады. Кейiнгi салық бақылауының мiндетiне салық заңының бұзылуы
жөнiнде айғақтарды тауып, заң бұзушылықты кейiн де болдырмау мақсатымен ,
оған қатысты тұлғаларды жауапкершiлiкке тарту жүктеледi.
1 сурет. Салықтық бақылауының жiктелуi
Дереккөз: Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. -Алматы:
ТОО Баспа, 256-б
Көп жағдайда алдын–ала жасалынатын салық бақылауы қолданылмайды. Мұндай
бақылау әдетте, салық төлеушi салық қызметi органымен салық мiндеттемесiнiң
көлемi жайлы алдын-ала келiссөз жүргiзген кезде ғана орын алады. Мысалы,
салық декларациясын тапсыру кезiнде, себебi бұл iс әрекет салық
органдарының қызметкерлерiнiң көмегi арқылы жүзеге асырылады. Сонымен
қатар, ағымдағы салық бақылауы да қолданыста жиi бола бермейдi. Себебi,
бұл бақылау кезiнде, бақылаушы орган бақыланатын субъектiнiң салық
мiндеттемесiнiң орындалуына бақылау жасап отыруы керек [6].
Салық бақылауы бақылау көлемiне байланысты:
- кешендi салық бақылауы; тақырыптық салық бақылауы болып бөлiнедi.
Кешендi салық бақылауы кезiнде бақыланатын субъектiнiң бүкiл салық
мiндеттемелерiнiң орындалуы бақыланады.
Тақырыптық салық бақылауы кезiнде бақыланатын субъектiнiң қызметiнiң
бiр бағыты салық бақылауының құралы ретiнде айқындалады(мысалы, салық салу
объектiсiнiң тiзiмiнiң жасалуының дұрыстығын тексеру.)
Ақпараттарды алу көзi бойынша:
- құжаттарды тексеруге негiзделген - құжаттық салық бақылауы;
- құжаттарды тексерумен қатар бақыланатын субъектiлердiң нақты iс
бағыты зерделенетiн - фактiлiк салық бақылауы. Мысалы: мүлiктердi түгендеу,
қолда бар ақша–қаражаттары мен бағалы қағаздарды тексеру, салық салумен
байланысты объектiлерге хронометраждық зерттеу жұмыстарын жүргiзу.
Бақылаумен қамтылу көлемiне немесе толықтығына байланысты:
- жалпылай салықтық бақылау;
- таңдамалы салық бақылауы болып екiге бөлiнедi.
Жалпылай жүргiзiлетiн салық бақылауы барысында бақыланатын
субъектiлердiң салық мiндеттемелерiн орындауларына қатысты барлық құжаттар
мен басқа да материалдық игiлiктер толығымен тексерiледi.
Таңдамалы салық бақылауы барысында бақыланатын субъектiлердiң салық
мiндетемелерiн орындауларына қатысты құжаттар мен материалды игiлiктердiң
кейбiр қырлары ғана тексерiске тартылады.
Бақылау шараларының өткiзiлу орындары бойынша:
- салық органдарының орналасқан жерi бойынша жүзеге асырылатын-
камералдық салық бақылауы;
- бақыланатын субъектiлердiң тұрғылықты жерi бойынша жүзеге асырылатын
– көшпелi салық бақылауы болып бөлiнедi.
Ұйымдастырылу нышанына байланысты салық бақылауы :
- алдын-ала бекiтiлген жоспар негiзiнде жүргiзiлетiн – жоспарлы салық
бақылауы;
- салық заңдылығының бұзылғандығы жайлы ақпарат келiп түскенде немесе
заңды тұлғалар таратылғанда, сондай-ақ басқа да төтенше жағдайларға
байланысты жүргiзiлетiн- жоспарсыз салық бақылауы болып екiге бөлiнедi.
Бақылау субъектiлерiне байланысты :
- салық органдары арқылы жүргiзiлетiн бақылау; кеден органдары арқылы
жүргiзiлетiн бақылау.
Бақылаушы органдар мен бақыланатын субъектiлердiң бiр-бiрiмен қарым-
қатынасына қарай:
- бақылаушы органдар мен бақыланатын субъектi арасында ешқандай
әкiмгершiлiк бағынышты қарым-қатынассыз жүргiзiлетiн – функционалды
бақылау;
- әкiмгершiлiк бағыныштылық тәртiбiнде жүзеге асырылатын бақылау
(мысалы, жоғарғы тұрған органның төменгi тұрған органның қызметiн тексеруi)
болып бөлiнедi.
Салық бақылауының осы түрлерi арқылы мемлекеттiң салық бақылауы жүйелi
түрде ұйымдастырылып, салық заңдылықтарының орындалуы мен салық
мiндеттемелерiнiң дер кезiнде және толық мөлшерде бюджетке түсуi ерекше
бақыланады.
Салық бақылауын жүзеге асырудың амалдары мен тәсiлдерiнiң жиынтығы -
салық бақылауының әдiстерi болып табылады. Кей жағдайда бұл әдiстердi салық
бақылауының нысандарына да теңеп жатады.
Салық бақылауы:
- салық төлеушiлердi тiркеу есебi;
- салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердi
есепке алу; бюджетке түсiмдердi есепке алу;
- қосылған құн салығын төлеушiлердi есепке алу;
- салық тексерiстерi; камералдық бақылау; салық төлеушiлердiң қаржы-
шаруашылық қызметi мониторингi;
- фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелерi;
- акцизделетiн тауарлардың кейбiр түрлерiн таңбалау және акциздiк
постыларды белгiлеу;
- мемлекет меншiгiне айналдырылған мүлiктi есепке алу, бағалау және
сату тәртiбiн сақтауды, сондай-ақ мемлекет меншiгiне айналдырылған мүлiктiң
толық және уақытылы берiлуiн тексеру;
- уәкiлеттi органдарға бақылау жасау нысандарында жүзеге асырылады.
Салық төлеушiлердi мемлекеттiк тiркеу - салық төлеушi туралы
мәлiметтердi Қазақстан Республикасы Салық төлеушiлерiнiң мемлекеттiк
тiзiлiмiне енгiзу.
Тiркеу есебi - салық төлеушiнi салық органында есепке қою, соның
нәтижесiнде салық төлеушiнiң тiркеу деректерi, оның iшiнде салық төлеушiнiң
тұрған жерi, оған салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты
объектiлердiң тиесiлiлiгi; салық төлеушiнiң тiркеу деректерiнiң ағымдағы
өзгерiстерiн тiркеу; есептен шығару белгiленедi.
Салық заңнамасы одан әрі жетілдіруді талап етеді.
Дамыған, айқын салық заңнамасы – қолайлы инвестициялық ахуалды
қалыптастыруға, отандық және шетелдік инвестицияларды тартуға ықпал ететін
аса маңызды шарттардың бірі. Осыған байланысты салық заңнамасы елдің
индустриялық-инновациялық стратегиясымен тікелей байланысты болуы тиіс: ол
шикізаттық емес секторларды дамытуға және елде жаңа технологияларды
енгізуге көмектесуі тиіс. Салық ауыртпалығын азайту жалпыәлемдік үрдіс
болып табылады. Салық заңнамасын жетілдіру кезінде салық салу жүйесін
жасаудың жалпыға танымал мынадай принциптеріне негізделген алдыңғы қатарлы
шетелдік тәжірибені пайдаланған дұрыс:
– салықтар мүмкіндігінше аз болуы тиіс;
– оларды алуға жұмсалған шығындар да неғұрлым аз болуы тиіс;
– салық бәсекелестікке кедергі болмауы тиіс;
– салық мемлекеттің экономикалық саладағы құрылымдық саясатына сәйкес
болуы және салық кірістерді әділ бөлуге бағытталуы тиіс;
– салық жүйесі қосарланған салық салуға жол бермеуі тиіс.
Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң түсуiн,
мiндеттi зейнетақы жарналарының және Мемлекеттік әлеуметтiк сақтандыру
қорына әлеуметтік аударымдардың толық және уақтылы аударылуын қамтамасыз
ету, сондай-ақ салық төлеушімен салық міндеттемелерін орындауына салық
бақылауын жүзеге асыру[7] .
Салық басқармасы мемлекеттік орган ретінде салық қызметінің миссиясы
стратегиялық бағытымен салықтардың толық түсуін қамтамасыз етуді анықтайды.
Салық қызметінің Көрінісіне жету үшін тағы да екі стратегиялық бағыт
белгіленеді: салық қызметі органдарының қызметіне қоғамның қанағаттануын
қамтамасыз ету және тиімділігі жоғары салық қызметін құру.
1. Салықтардың толық түсуін қамтамасыз ету.
Салық қызметі органдарының қызметінің осы стратегиялық бағыты басым
болып табылады және оны жүзеге асыру үшін мынадай бағыттарға баса көңіл
бөлу кажет:
– салық мәдениетін көтеру: мемлекет алдында әлемнің 50 бәсекеге
қабілетті елдер қатарына кіру міндеті тұрғанын ескере отырып,
дамыған елдердің салық мәдениетінің деңгейі қазақстандық
қоғамның әрі қарай дамуы үшін үлгі болуы қажет.
– салық бақылауының тиімділігін арттыру: көлеңкелі экономика
көлемін азайту және салық төлеушілердің салық заңнамасын сақтау
аясында қабылданатын шаралардан қажет нәтижелерге қол жеткізуде
салық қызметі органдары жұмысында тиімді салық бақылауы маңызды
мәнге ие.
– салық заңнамасын оңайлату: салықтардың толық жиналуын
қамтамасыз ету үшін салық салудың қолданылып жүрген жүйесін
оңтайландыру және оңайлату қажет.
2. Салық қызметі органдарының қызметіне қоғамның қанағаттануын
қамтамасыз ету.
Қазір салықтық әкімшілендіру аясында салық төлеушілермен салықтық
қызмет көрсету сапасымен қанағаттанбауында және қоғамның салықтық заңнама
мен салық міндеттемелерін орындау мәселелері бойынша ақпаратпен нашар
қамтылғанынан көрінетін проблемалар бар.
Осыған байланысты, мынадай бағыттарда жұмыстарды күшейту қажеттігі
туындайды: қоғамның салық сұрақтарында ақпараттануын арттыру: қабылданатын
шаралардан қажет нәтижелерге қол жеткізу. қоғаммен ұдайы өзара іс-әрекет
жасасу қажет және көрсетілетін салық қызметінің сапасын арттыру:
көрсетілетін салық қызметінің сапасы халықаралық стандарттарға сай келуі
тиіс.
Салық қызметінің стратегиялық мақсаттары.
Салық қызметінің стратегиялық дамуының миссиясы мен көрінісiнен жуық 5
жылда мынадай мақсаттар мен міндеттер тұр: Салықтардың толық түсуін
қамтамасыз ету. Салық мәдениетін көтеру.
Осы мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешу жолымен жүзеге асырылады.
Орта білім беру жүйесінде салық салу негіздерін оқытуды енгізу.
Салық бақылауының тиімділігін арттыру.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу қажет.
Салық бақылауы рәсімін жетілдіру және оңайлату.
Салық бақылауы рәсімін реттеу.
Мемлекеттік, өзге уәкілетті органдардың шет мемлекеттердің құзырлы
салық органдарымен өзара әрекет ету тиімділігін арттыру.
Салық бақылауы рәсімін автоматтандыру.
Жүйелі түрде салық салудан жалтаруда қолданылатын жаңа тәсілдер мен
схемалар анықтау және олардың тууына ықпал ететін себептерді жою аясында
әрі қарай шаралар енгізу.
Мемлекеттің осы күнгі даму кезінде салықтан жалтару проблемасы маңызы
зор болып табылады. Жалтарушылықтын себебінен мемлекеттік бюджеттік
табыстары кемітіліп азаяды, салық тәртібін бұзушыларда қосымша криминалдық
табыс көздері пайда болады, кәсіпкерлік саласында құнның қозғалысында
негізгі пропорциялардың бұрмалауы туындайды. Жалпы айтқанда мемлекеттің
мүддесіне күрделі әсер етіледі.
Әр-түрлі себептерге байланысты жалтарушылық пайда болады, мысалы:
салық салмағының ауыр болуына байланысты. Осыған орай экономикада
көлеңкелі қозғалыстар туындалады; салық салудан заңдылық жүйесінің күрделі
болуына; салық қызметін ұйымдастыруда кемшіліктерге байланысты, салық
қызметкерлерінің квалификациясы мен білімділігі төмен болудан,салық төлеуші
субъектілердің салық төлеуден мақсатты ауытқуына байланысты.
Салықтан жалтаруда казіргі тәжірибеде көптеген тәсілдер қолданылады.
Мысалы: шаруашылық субъектілер “қызмет етпейтін” статусқа ие болған
жағдайда салықты төлемеу факторлары туындалады, себебі қызмет ететін
кәсіпорындарға жоғарыдағы субъектіледен жалған шот-фактура берілгендіктен
кейінгі субъектілер ҚҚС жалтарап кетеді. Сондықтан, салықтан жалтрушылық
бүгінгі жағдайда макродеңгейлік көрініс болып табылады. Бұл проблеманы жою
үшін жалпы мемлекеттің тарапынан салық салу механизмін және салық жүйесін
жетілдіру керек. Салық саясаты елдің индустриялық-инновациялық дамуын
ынталандыруға, бәсекеге қабілеттілікті арттыруға, көлеңкелі экономика
үлесін қысқартуға және экономикадағы салықтық жүктеменің ұтымды теңгерімін
құруға бағытталатын болады. Салықтық жеңілдіктер бойынша терең талдау
жүргізу, олардың экономиканың тиімділігіне әсер ету дәрежесін бағалау
міндеті алда тұр[8] .
Салықтық ауыртпалықтарды заңды тұлғалардың кірістерінен жеке
тұлғалардың кірістеріне қайта бөлу міндеті кезең-кезеңмен шешілетін болады,
сондай-ақ халықтың кірісі мен шығысын жалпы декларациялауды енгізу мәселесі
зерделенеді.
Салық салу элементтері мыналар: Субъект, объект, салық көзі, салық
ставкасы, салық өлшем бірлігі салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу
мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқы
мен міндеттері, - салықтың төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
Салық субъекті (салық төлеуші) дегеніміз – заң бойынша салық төлеу
міндеті жүктелген жеке және заңды тұлғалар. Салық объектісі – табыс,
мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету, ақшамен жасалатын операциялар,
мүлікті басқаға беру, табиғи қорларды пайдалану, қосылған құн, айналым және
т.б.
Салық көзі – салық салынатын табыс. алық ставкасы немесе бәсі
өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері. Ставкалар тұрақты немесе
процентпен белгіленеді. Тұрақты ставкалар салық объектісінен түсетін
табыстың мөлшеріне байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты соммамен
тағайындалады.
Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті;
регрессивті және пропорционалды. Үдемелі немесе прогрессивтік ставкалар
салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, өсіп отырады.
Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың төмендеуіне
сәйкес, азайып отырады. Пропорционалдық ставкалар салық салу объектісінің
мөлшеріне байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен
төлейтін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері дегеніміз, заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп
немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту жатады.
Салық төлеу мерзімі – салық төленетін уақыт.
Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезінде
белгілі бір дәйектілікті белгілейді. Салық қызметінің негізгі
міндеттері мыналар:
- салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, оның тиімділігін зерделеу;
- заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен жасалатын
шарттардың жобаларын әзірлеуге қатысу;
- салық төлеушілерге олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық
заңдары мен салық салу жөніндегі нормативті актілердегі өзгерістер туралы
салық төлеушілерге уақтылы хабарлап отыру.
Салық төлеушілер өз тарапынан мынадай міндеттерді атқарулары тиіс:
уақытылы салық инспекциясына тіркеліп, тіркеу нөмірін алуға;
мемлекеттік салық комитетінің актілеріне сәйкес есеп құжаттамаларды
жүргізуге, осы есеп құжаттамаларды бес жыл бойы сақтауға;
белгіленген мерзімде салық декларациясын тапсыру;
атқарылған жұмыс немесе көрсетілген қызмет үшін төлемді жүзеге асыратын
салық, төлеуші салық қызметінің талабы бойынша атқарушыға төленген соммалар
туралы ақпарат беруге; салық заңдарын, салық төлеу тәртібін, салық төлеу
мерзімін қатаң сақтауға міндетті.
1.3 Шет мемлекеттерінің салық салу құқығының реттелу
мәселесінде салықтық бақылаудың ролі
Кез келген мемлекеттің экономикалық өмірінде салықтық
бақылау ең маңызды құралдарының бірі болып табылады. Салықтық бақылау
тек маңызды ғана емес, сонымен қатар тұтас экономиканың анықтаушы
компоненті. Нарықтық қатынастарға қалыптасқан мемлекеттер өздерінің
салық саясатын қадағалай отырып, әлемдік экономикадағы заттардың
ағымдағы жайымен сәйкес тұрақты тұзетулер жүргізіліп отырады.
Рыноктық экономикада салық маңызды орын алатыны сөзсіз және
қоғамдық өндірістің даму талаптарына жауап беретін нақты салық салу
жүйесінсіз тиімді нарық экономика болу мүмкін еместігі жөнінде
сенімділікпен айтуға болады. Мемлекет пайда болған сәттен бастап
қоғамдағы экономикалық қатынастар салықтың басты бөлімі. Дамыған
елдердегі салық жүйесі әр түрлі саяси, экономикалық, әскери,
әлеуметтік ықпал етуімен өзара айрықшаланды. ХХ ғасыр 60 жылдардың
аяғына қарай жүргізілген реформалар оларды жақындыра бастады.
Шетелдердің салық жүйесінің маңызды белгісі болып көптеген он
жылдар бойы олар халықаралық экономикалық қызмет және қарсы тұру
үрдісін реттейтін құралдармен тиімді және сапалы пайдалану
табылады.
Салық мемлекеттік кірістердің негізгі қайнар көзі бола отырып,
сонымен қатар мемлекеттің нарық экономикасына ықпал ететін негізгі
рычагы болып табылады. Сондықтан тиімді салық салу жүйесін құру
әрбір мемлекеттің аса маңызды мәселелерінің бірі. Құқықтық
тұрғысынан қарағанда,салық - бұл мемлекеттің бекітілім, яғни тұлғалардың
мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін көздейтін міндеттеме.
Салықтық бақылау құқығы- мемлекеттің салықтық әрекет үрдісінде пайда
болған қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы
[9].
Салықтық бақылау әкімшілігі дегеніміз, мемлекеттің салықтық әрекеті
үрдісінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы. Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары
пайда болады. Тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке
түрде емес, нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді.
Көптеген мемлекеттердің салық заңдылықтарында салықты былайша
қарастырады: біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган
ғана бекіте алады; екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң
немесе нормативтік - құқықтық актілермен қатаң түрде жүзеге
асырылады; үшіншіден, осы қабылданған құқықтық акт белгілі бір
тәртіпке сәйкес жүргізіледі. Қабылданған құқықтық акт негізінде
белгіленген салық жеке және заңды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қаржы факультеті
Қаржы кафедрасы
Салықтық бақылаудың нысандары мен әдістері тақырыбына
Қаржы мамандығы бойынша жазылған
ДипломДЫҚ ЖҰМЫСЫ
Орындаған: Алмат ______________
(аты-жөні) (студенттің қолы)
5 курс сыртқы бөлім студенті
Ғылыми жетекшісі: э _________________
(жетекшінің қолы)
аты-жөні, ғылыми дәрежесі, атағы
Диплом жұмысы Қаржы кафедрасы отырысының № ___ хаттама ____ __________
2011 жылғы шешімімен Мемлекеттік аттестациялау комиссиясына алдында
қорғауға жіберіледі.
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.д., профессор Интыкбаева С.Ж.
__________
(қолы)
Алматы, 2011
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.Қазақстанның салық салу жүйесiнің салықтық бақылау әдістері
механизмінің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Салықтардың пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Салықтық бақылаудың мәні, нысандары мен әдістері
... ... ... ... ...14
1.3 Шет мемлекеттерінің салық салу құқығының реттелу
мәселесінде салықтық бақылаудың
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2. Салықтық бақылау және оның бюджетке төлемдердің түсуін қаматамасыз
етудегі роліне экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ..27
2.1 Салық қызметі органдарының салықтық бақылау
қызметін ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... 27
2.2 Мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесін орындауды қамтамасыз
етудегі салықтық бақылаудың
ролі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3 Мемлекеттік бюджет түсiмiндегі салықтарда салықтық бақылаудың
атқаратын ролін экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
3. Қазақстанның салық жүйесінің салықтық бақылау әдістерін жүзеге
асыруды жетілдірудің негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.1 Салықтық бақылау әдістерін жүзеге асыруды жетілдіру бағыттары
... ..49
3.2 Салық жүйесінің салықтық бақылау әдістері тиімділігін арттырудағы
проблемалар және оны шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ..57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
66
Кіріспе
Тақырыптың көкейтестілігі. Жалпы мемлекеттегі қаржылық ресурстардың,
оның ішінде бюджеттік ресурстардың қалыптасуында салық жүйесінің атқаратын
рөлі жоғары. Ал, мемлекетте алынатын салықтардың жиынтығы және оны жүзеге
асыратын салық қызметі органдары басқа да элементтермен қоса салық жүйесін
қалыптастырады. Экономикалық өсуді қамтамасыз ету, халықтың әлеуметтік
қамтамасыз етілу деңгейін көтеру, орта және шағын бизнес субъектілерін
ынталандыру, бюджеттік тапшылықты төмендету сияқты республиканың негізгі
деген кезек күттірмес өзекті мәселелерін шешуге салық жүйесінің қызмет
етуінің тиімділігін жетілдіру арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Рыноктық экономика кезеңiнде салық жүйесінің негiзгi бағыты немесе
салық жүйесі реформасының басты мақсаты-салық жүйесiн құру және оның
тиiмдi қызмет етуiне мүмкiншiлiк беретiн салық механизмiн iске асыру.
Қазақстан Республикасы экономикасының тиiмдiлiгiне қол жеткiзуге
және оның әрi қарай экономикалық өсiмiн қамтамасыз етуге салық механизмiнiң
жұмысын реттеуге салық жүйесі маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар,
экономикалық реформаларды тереңдету жағдайында казiргi кезеңдегi
елiмiздiң кез-келген саласындағы салық жүйесі байланыс қызметтерiнiң
көлемiн, өсiруге, олардың құрылымдарын жақсартуға, кәсiпорындарда техника
экономикалық иновацияларды жүргiзуге мүмкiндiк тудыратын болуы қажет.
Кез-келген мемлекеттің нарықтық экономикасының қалыптасуы мен дамуы
мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы ретінде
салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Отандық
және шет ел тәжірибелерінен көріп отырғанымыздай салықтар және салық жүйесі
экономиканы реттеудің және салықтарды бюджетке жұмылдыра отырып, оның өз
қызметтерін атқаруға мүмкіндік беретін негізгі қаржылық құралы болып
табылады.
Мемлекет Басшысының 2008 жылғы 6 ақпандағы Қазақстан халқының әл-
ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Қазақстан
халқына жыл сайынғы Жолдауының шеңберінде берген тапсырмасын орындау үшін
жаңа Салық кодексі қабылданды, ол экономиканың жаңғыруы мен әртараптануына,
бизнестің көлеңкеден шығуына ықпал ететін болады. Жаңа Салық кодексі:
- тікелей әсер ететін заң қағидаттарын іске асыруды;
- экономиканың шикізат емес секторына түсетін жалпы жүктемені азайтуды;
- экономиканы жаңғырту мен әртараптандыруға ықпал ететін жағдайлар жасауды;
- салықтық әкімшілендіруді жетілдіру және салық рәсімдерін жеңілдету
есебінен бизнесті жүргізу жағдайларын жақсартуды көздейді [1].
Мемлекет Басшысы Қазақстан халқына Жолдауында салықтық
әкімшілендіруді Қазақстан дамуының жаңа кезеңінің болмысына сәйкес келтіру
жөнінде міндет қойылған. Салықтық реформалардың басқа бағыттарымен қатар
жаңа Салық кодексі тікелей әрекет ету заңы болуы тиіс екендігі айқындалған,
бұл ретте, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілердің мүдделерін
үйлестіру қажет. Осыған байланысты, Салық кодексіне салық салу саласындағы
нормативтік құқықтық актілер барынша қосылды, салық рәсімдері жеңілдетілді.
Салық жүйесінің қызмет етуін тиімді ұйымдастырумен инвестициялық
процесске экономикалық әсер етуді қамтамасыз етуге, сондай-ақ өндіріс
салаларындағы техника мен технологияларды жаңартуға, бюджетті баланстауға,
салықтық аударымдарды реттеуге мүмкіндік туындайды. Сондықтан, салық жүйесі
қызметінің алдында жаңа фискалды саясатты құру сияқты негізгі міндетімен
қоса, Қазақстанның экономикасындағы қазіргі кездегі ерекшеліктерімен және
халықаралық стандарттармен үйлесімді түрде қызмет етуі тиіс. Сонымен
қатар,салық жүйесінің қызмет етуінің тиімділігін сақтап қалуда салық
әкімшілігінің әдістері мен нысандарын сапалы да, уақтылы қайта құруға және
аталған процесстерді ақпараттармен мұқият қамтамасыз етуге жағдай жасауы
қажет. Осы мақсатта жазылған диплом жұмысының тақырыбы өзекті болып
табылады.
Тақырыптың өзектілігі салық салудың, елден әлеуметтік процесстерге
әсер ету деңгейі мен сипаты туралы қозғалған мәселенің аздығына
байланысты олардың қоғамдық катынастардағы алатын орнына негізделген.
Жұмыстың басты мақсаты салық жүйесінің салықтық бақылау барысындағы
әрекет ету механизімін талдап, болашақта салықтық бақылаудың нысандары мен
әдістерінің тиімді жолдарын теориялық және практикалық негіздеу болып
табылады.
Дипломдық жұмыста қойылған мақсаттарға жету үшін төмендегідей
міндеттері алға қойылды:
- Қазақстанның салық жүйесінің салықтық бақылау әдістері
механизмінің теориялық мәнін нақтылай түсу;
- Салықтық бақылаудың мәнін, нысандары мен әдістерін сипаттап анықтама
беру;
- Салық органдарының салықтық бақылау-экономикалық қызметіне талдау
жасау;
- Салық қызметі органдарының салықтық бақылау
қызметін ұйымдастыруын анықтау;
- Салықтық бақылау әдістерін ұйымдастыру мен жүзеге асыруды жетілдіру
барысында ұсыныстар әзірлеу.
Дипломдық жұмысты зерттеудің ғылыми жаңалығы мыналардан көрінеді:
- Ғылыми зерттеу негізінде салықтық бақылаудың, нысандарының,
әдістерінің экономикалық мәні тиянақталды;
- Салық жүйесіндегі салықтық бақылаудың экономикалық
қызметіне сандық мәліметтермен талдау жасалды;
- Салықтық бақылаудың жіктемелері , бақылау әдiстерiнің үлгілері
ұсынылды;
- Қазақстан Республикасында салық жүйесінің салықтық бақылаудың
әдістерін жетілдіретін ұсыныстар берілді.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні ретінде Қазақстандағы салықтық
бақылаудың нысандары мен әдістерін ұйымдстыру барысында пайда болатын
экономикалық қарым-қатынастар қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі ретінде Қазақстандағы салық
жүйесінің салықтық бақылау нысандары алынған.
Дипломдық жұмысын жазуда келесі материалдар: ҚР нормативті-құқықтық заң
актілері, қаржы және экономикалық теория жөніндегі оқулықтар,
монографиялар, мерзімдік басылымдарда жарияланған мақалалар, Қазақстан
Республикасы қаржы министрлігі, ҚР статистика Агенттігінің мәліметтері
қолданылған салық комитеттерінің сандық мәліметтері.
1.Қазақстанның салық салу жүйесiнің салықтық бақылау
әдістері механизмінің теориялық негіздері
1.1 Салықтардың пайда болу тарихы
Салықтарда ежелден салық жүктемесiн бөлудiң екi қағидаты
қалыптасқан: пайда (алынған игiлiктер) қағидаты; кайыр көрсету (төлем
қабiлеттiлiгi) қағидаты. Алынған игiлiктерге және төлем қабiлеттiлiгiне
салық салудың қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерiн белгiлеуге және
табыстың өсуiне қарай олардың өзгеруiне саяды. Салықты ұтымды
ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын Адам Смит ұсынған едi.
Олар мынаған саяды:
1. салық салық төлеушiнiң әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиiс
(әдiлеттiлiк қағидаты) ;
2. салықтың мөлшерi мен оны төлеу мерзiмi алдын ала және дәл
анықталуы керек (анықтылық қағидаты);
3. әрбiр салық салық төлеушi үшiн неғұрлым қолайлы уақытта және
қолайлы әдiспен алынуы тиiс (анықтылық қағидаты);
4. салықты алудың шығындары өте аз болуы тиiс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық-зомбылықты жоқ
еттi, бұл процеске реттемелеудi енгiздi және Адам Смитке салықтар – оны
төлейтiндерге құлшылықтың нысаны емес, бостандықтың нысаны деп қорытынды
жасауға мүмкiндiк бердi. Салық салудың кейiнгi даму барысында қағидаттардың
тұжырымдамалары дәлдендi, толықтырылды [2].
Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында заңнамалық деңгейде салық
салудың қағидаттары баянда етiлген. Қазақстанның салық заңнамасында сонымен
бiрге салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi төлеудiң
мiндеттiлiгi, салық салудың айқындығы, әдiлдiгi, салық жүйесiнiң
бiртұтастығы және салық заңнамасының жариялылығы қағидаттары негiзделедi.
Салық төлеушi салық заңнамасына сәйкес салықтық мiндеттемелерiн толық
көлемiнде және белгiленген мерзiмдерде орындауға мiндеттi.
Салықтар және бюджетке төленетiн басқа да
мiнденттi төлемдер айқын болуға тиiс. Салық салудың айқындығы салық
төлеушiнiң салықтық мiндеттемелерi туындауының, орындалуының және
тоқтатылуының барлық негiздерi мен тәртiбiн салық заңнамасында белгiлеу
мүмкiндiгiн бiлдiредi.
Елiмiздегi салық салу жалпыға бiрдей және мiндеттi болып табылады.
Жеке сипаттағы салық жеңiлдiктерiн беруге тыйым салынады. Қазақстанның
салық жүйесi оның бүкiл аумағында барлық салық төлеушiлерге қатысты
бiрыңғай болып табылады. Салық салу мәселелерiн реттейтiн нормативтiк-
құқықтық актiлер ресми басылымдарда мiндеттi түрде жариялануға жатады.
Алғашқы ұйымдастырылған салық жүйелерiнiң бiрi болып Ежелгi Римнiң салық
жүйесi болып табылады. Рим мемлекетiнiң дамуының алғашқы кезеңдерiнде салық
механизмдерi әскери iс-әрекеттердi қаржыландыру үшiн қолданылды. Рим
азаматтары табысына және жанұялық жағдайына қарай салықпен салынып отырды.
Салық соммаларының есептелуi арнайы тұлғалармен жүргiзiледi. Б.э.д. 4-3
ғасырларда салық жүйесi дамуының жалпы мемлекеттiк және жергiлiктi
(коммуналды) салықтардың пайда болу жағдайына алып келдi. Бiрақ бұл кезеңде
бiрыңғай салық жүйесi болмады не арнайы жерлердiң салықпен салынуы
мемлекеттiң әскери шара бойынша атқаратын iсiмен байланыстырлды. Әскерде
жеңiстерге үлесiн қосқан орталық жерлердiң салықтары төмендетiлдi немесе
мүлдем жойылып отырды. Римнiң мемлекеттiк институттарының дамуы император
Октавиан салық реформаларын жүргiзуге алып келдi. Нәтижесiнде атрибуттар
атты бiрiңғай ақшалай салық пайда болды және оның алынуы арнайы құрылған
қаржылық мекемелердiң бақылауында болды.
Рим империясының өзiнде салықтар тек фискалды қызметті ғана
емес, сонымен қатар техникалық реттеушi және экономикалық қатынастарды
реттеушi қызметiн атқарды. Жалпы салықтық төлемдердiң саны 200- ден астам
болды. Кейiнгi салық жүйелерінiң қалыптасуы өзгертiлген түрде Ежелгi
дүниенiң жүйесiн қайталады. Салық салу объектiлерiн анықтау, салықтық
төлемдердiң түрлерiн енгiзу жолдары бiздiң күнiмiзге дейiн сақталғанын
айтып кету қажет. Ежелгi Рим мен Қазақстан Республикасының салық жүйелерiн
салыстыратын болсақ, онда бiрнеше салықтардың түрлерi ұқсас болып табылады.
16-17 ғасырларда Еуропада дамыған салық жүйесi болмады. 17 ғасырдың соңы –
18 ғасыр басында салық салу жүйесiнiң дамуының 2- шi кезеңi басталды. Бұл
кезеңде өз құрамына тiкелей және жанама салықтарды енгiзетiн алғашқы салық
жүйелерi қалыптасты. Ерекше орында табысқа салынатын салық, акциз және жан
басына салынатын салық болды. Еуропалық елдерде демократиялық процестердiң
дамуы өз көрiнiсiн салықты еңгiзу туралы сұрақтарында тапты. Англияда 1215
жылы еркiндiктiң ұлы партиясында салықтар тек қана ұлт келiсiмiмен
енгiзiледi деп бекiтiлдi.
Францияда парламент бюджетпен салықтарды тек 1791 жылдары ұлы
Франция революциясынан кейiн бекiте бастады. Салық прототиптерi адам
қоғамын басқарудың алғашқы ұйымдардың түрлерiмен бiрге қалыптасты. В.
Пушкарева салық салудың дамуының 3кезеңiн бөлiп көрсеттi. Олардың
әрқайсысының өзiне тән ерекшелiктерi мен белгiлерi бар. 1-кезең ежелгi
дүние мен орта ғасырдың шаруашылық жүйесi құрамына енгiзетiн салық салудың
даму кезеңi дамымағандық деңгейi мен кездейсоқ сипатымен ерекшеленедi. Бұл
кезеңде қалыптасу жағдайында болатын салықтар, олардың механизмi пайда
болды. Салықтың пайда болуын алғашқы мемлекеттiк құрылымдардың пайда
болуымен сәйкестендiредi.
Себебi-тауар өндiрiсiнiң, мемлекеттiк аппараттық пайда болуы. Алғашқы
кезде салықтар натуралды түрге ие жүйесiз төлемдердi бiлдiредi. Мемлекеттiк
құралдарды басқарумен қамтамасыз ету қажеттiлiгi салық салудың пайда
болуына негiз болды. Қоластындағылар салықты өнiммен, әскер жабдықтарымен
төледi. Рим империясында және Афинада бейбiтшiлiк кезде салықтар болмаған.
Ал олардың пайда болуы әскери соғыс кезеңiнiң енуiмен байланысты болды.
Тауар-ақша қатынастардың дамуы, бекiтуiмен қатар салықтар бiрте-бiрте
ерекше ақшалай түрге ие бола бастады. Алғашында салықтар мемлекеттiң
ақшалай қажетiнiң негiзгi табыс көзi болып табылады. Ежелгi дүниенiң
мiндеттi төлемдерi алшақтаған түрде қазiргi салықтарды ескертедi. Нақты
айтқанда бұл квазисалықтар болды.
Мемлекет салық салудың дамуымен бiр мезетте салық салудың ғылыми
теориясы қалыптаса бастады. Оның негiзiн салушы шотландық экономист және
философ Адам Смит Табиғат пен халық байлығының себептерiн зерттеу атты
өзiнiң еңбегiнде (1776 ж.) салық салу принциптерiн ұсынды, салық
төлеушiлерге түсiнiк бердi, мемлекеттiк қаржы жүйесiндегi олардың орнын
көрсеттi . Жалпы көрнiсте салық даму жүйесiнiң 3-шi кезеңi өз тарихын 19
ғасырда бастады және салық санының төмендеуiмен, олардың алынуындағы
құқыққа зор маңыз берiлетiнiмен ерекше.
Қаржылық ғылым дамуымен қатар салық салудың проблемалары, әдiстемелерi
пайда бола бастады. Экономикалық мектептер мен қаржылық теориялардың
бiреуiде фискалитет сұрақтарын айналып өтпедi. 19 ғасырдың екiншi
жартысында көптеген мемлекеттер ғылыми пiкiрлердi тәжiрибеде қолдануға
қадам жасады. В. Пушкарева айтқандай қаржылық ғылымдардың негiзгi буынын
салық реформалары құрады, олар 1- шi Дүние жүзiлiк соғыстан кейiн
жүргiзiлiп, салық салудың ғылыми принциптерiмен негiзделдi. Осы уақытта
қазiргi салық жүйелердiң құрылымы қалыптасты. Мұнда тiкелей салықтар және
прогрессивтi жеке табыс салығы алғашқы орынға ие бола бастады.
Бiрақ әлi күнге дейiн адамзат идеалды салық жүйесiн таба алмады.
Қаржылық ғылым күнi бүгiнге дейiн көптеген салықтық сұрақтарға жауап бере
алмайды, ал көптеген дамыған елдердiң тұрақты салық реформалары салық
салудың бекiтiлген, әдiлеттi болуының дәлелi болып табылады. Дүниенiң
көптеген елдерiнiң салық жүйесi бiрте-бiрте дамып, көптеген жылдарды алды.
Қазақстан Республикасының салық жүйесiн қалыптастыруда ұзақ эволюцияға
уақыты жоқ және болмаған едi, бiрақ Қазақстан Республикасы 1 кезең iшiнде
қанағаттанарлық және салық салу жүйесiн өте алмады. Бұл мақсатқа жету
бiрнеше кезеңнен тұрды. Салықтардың жинақтармен басқа да төлемдердiң
бекiтiлген тәртiппен алынуы салық жүйесiн құрайды [3] .
Салық қатынастардың жаңа механизмдерiн iске қосылуы қазiргi
рынок реформасының қысқа тарихындағы маңызды бетi болып табылады. Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк салық қызметi 1991 жылы құрылды. Бұл салық
қызметi салық заңдылығын бақылауда болашақта жетiлдiру мақсатында құрылды.
1995 жыл 1-шi бесжылдықта маңызды революциялық жыл болды, Қазақстан
Республикасының салық жүйесiнiң реформалауының, жобалар өткiзудiң жылы
болды. 1995 жыл салық саясатында өзгерiлiс жылы болды- салық жүйесi
өзгерiске ұшырады.
Салық салудағы өзгерiстер экономикалық жағдайына байланысты болды.
1995 жылдық қаңтарында барлық салық және төлемдер бойынша жетiспеушiлiк
соммасы 4,8 млрд теңгеге өстi. Бiрақ 1 шiлдеден бастап салық базасын
кеңейтуге, стратегияны және тактиканы нақтылауға мүмкiндiк туды. Салық
кодексiнiң механизмiн жүзеге асыру iске қосыла бастады. Бiрақ оның
тәжiрибеге енуi бiрте-бiрте жүргiзiлуi мүмкiн. Сондықтан 1996 жылдың
басында салық қызметi Президент жарлығының 4 жобасын, Үкiмет бекiтулердiң
18 жобасын, салық реформасы дамуына бағытталған 10 құрал әзiрлендi, жылдық
жиынтық табысқа түсiнiк пайда болды, негiзгi құралдардың амортизациялық
аударым тәртiбi жеңiлдетiлдi, өндiрушiлер, кәсiпорындар, қаржы және агроном
мамандары тұрақты iс-әрекет жасауға мүмкiндiк алды: кәсiпкерлiкпен
байланысты шығындарды бесжылға дейiн созуға рұқсат етiлдi. Салық
ұйымдарының маңызды мәселесi бұл салық салу режимiнiң өзгерiсiне байланысты
инвестицияларды экономикалық зоналарға бағыттау, оларды құру, кеңейту.
Мысалы: өз iс-әрекетiн сондай территорияда жүзеге асыратын заңды тұлғаға
салықтық жеңiлдетiлген ставкасы 20% қолданылады. 1996 жылы 2 рет салық
салуды болдырмау жөнiнде ТМД елдерiмен 2 жақты салық конвенциясын өткiзу
жұмыстары жалғастырылды.
Мемлекеттік салық салу саясаты - салық саласындағы шаралар жүйесін
қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты
немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын
күрделі модель. Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай : қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни
салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық
салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен
жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру,
салық салудың негізгі принциптері және т.б-лар салық механизміне жатады.
Салық жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің
тигізер ықпалы өте зор. Енді осы салық жүйесінің құрамы мен салық салу
механизміне кеңірек тоқталайық. Қандай да бір механизмінің құрамында
бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты
белгілі бір салық элементтерінен құралады.
Салықтық реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету.
Салық түрлері,салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып
саналады. Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана
өндірістің дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға
саясаты, шетелдік инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті
дамыту жұмыстарын жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді
қызмет атқару үшін, олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз
байланыста болуы қажет. Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық
жеңілдіктерінің алатын орыны ерекше. Себебі, ғылыми негізделмеген, шектен
тыс жоғары қойылған ставкалар кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің
төмендеуіне және мемлекеттік бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады.
Осы сияқты салық жеңілдіктерінің де теңсіз жағы және бар. Дамыған елдердің
тарихынан салық ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
1. егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 процентінен
асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
2. егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті аралығында
болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
3. егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті мөлшері
аралығында болса, онда ұлғамайлы ұдайы өндіріске әкеледі [4].
Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл
қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттік кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі
субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің
іс - әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы
арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан
Республикасының ішкі өнімдегі салықтардың үлес салмағы 40 проценттен
көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда
жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың
бір айғағы осы. Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін
(функциясын) пайдалана отырып елдің салық жүйесін анықтайды. Салық
механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты
негізге ала отырып салық саясатын анықтайды.Салықтардың әлеуметтік –
экономикалық мәнімен мазмұны олар қарайтын функциаларда толық ашыла түседі.
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі
үш функияны орындайды. Олардың әр қайсысы – осы қаржы санаттың ішкі
қасиетін, белгілерімен ерекшеліктерін білдіреді. Фискалдық функция барлық
мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор
қалыптасады. Мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі.
Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін толтыра отырып,
экономиканы, әлеуметтік – мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол халық шаруашылығының дамуына
қабылдаған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде салықтардың
нысандарын таңдау ставкаларының алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктерімен
шегермелер пайдаланады. Бұл реттегіштер қоғамдық ұдайы өндірістің
құрылымына, қордалану мен тұтыну ауқымына ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекет қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады. Соңғы жылдары
Қазақстанда ішкі жалпы өнімдегі салықтар үлесінің төмендеу тенденциясы орын
алып отыр. Егер 1997 жылы ішкі жалпы өнімдегі олардың үлесі 19,7%
болса,1998 жылы ол 16,6%,2000 жылы-22,6%,2001 жылы - 22,2% болды (салыстыру
үшін: Украинада – 29 %, Ресейде – 33,3%). Салық салу объектілерін есепке
алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі
қолданылады: кадастрлык, салық төлеушінің декларациясы бойынша, табысты алу
көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.
Салық салу элементтері мыналар: Субъект, объект, салық көзі, салық
ставкасы, салық өлшем бірлігі салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу
мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқы
мен міндеттері, салықтың төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
Салық субъектісі (салық төлеуші) дегеніміз – заң бойынша салық
төлеу міндеті жүктелген жеке және заңды тұлғалар.
Салық объектісі – табыс, мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету,
ақшамен
жасалатын операциялар, мүлікті басқаға беру, табиғи қорларды пайдалану,
қосылған құн, айналым және т.б.
Салық көзі – салық салынатын табыс.
Салық ставкасы немесе өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
Ставкалар тұрақты немесе процентпен белгіленеді.
Тұрақты ставкалар салық объектісінен түсетін табыстың мөлшеріне
байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты соммамен тағайындалады.
Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті;
Регрессивті және пропорционалды. Үдемелі немесе прогрессивтік
ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, өсіп отырады.
Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың төмендеуіне
сәйкес, азайып отырады. Пропорционалдық ставкалар салық салу объектісінің
мөлшеріне байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен
төлейтін
салық сомасы.
Салық жеңілдіктері дегеніміз, заңға сәйкес салық төлеушіні
біртіндеп
немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту жатады.
Салық төлеу мерзімі – салық төленетін уақыт.
Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген
кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезінде
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
Салық қызметінің негізгі міндеттері мыналар:
- салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, оның тиімділігін зерделеу; -
заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен жасалатын
шарттардың жобаларын әзірлеуге қатысу; - салық төлеушілерге олардың
құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық заңдары мен салық салу жөніндегі
нормативті актілердегі өзгерістер туралы салық төлеушілерге уақтылы
хабарлап отыру. Салық төлеушілер өз тарапынан мынадай міндеттерді
атқарулары тиіс: уақытылы салық инспекциясына тіркеліп, тіркеу нөмірін
алуға; мемлекеттік салық комитетінің актілеріне сәйкес есеп құжаттамаларды
жүргізуге, осы есеп құжаттамаларды бес жыл бойы сақтауға; белгіленген
мерзімде салық декларациясын тапсыру; атқарылған жұмыс немесе көрсетілген
қызмет үшін төлемді жүзеге асыратын салық, төлеуші салық қызметінің талабы
бойынша атқарушыға төленген соммалар туралы ақпарат беруге; салық заңдарын,
салық төлеу тәртібін, салық төлеу мерзімін қатаң сақтауға міндетті.
1.2 Салықтық бақылаудың мәні, нысандары мен әдістері
Салықтық бақылау – бұл салық заңдылықтарының орындалуын бақылау болып
табылады. Салықтық бақылау – мемлекеттiң жетiк меңгерiп, жақсы
ұйымдастырылған iс-әрекетi. Өйткенi мұнда мемлекеттiң мүддесi, материалдық-
қаржылық қамтамасыз етiлуi көзделiп отыр. Қоғамымыздың жетiлiп-дамуына,
экономикалық өркендеуiнде салықтардың үлесi басым [5].
Жалпы алғанда, салықтық бақылау дегенiмiз салық қызметi органдарының
салық заңдарының орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына мiндеттi
зейнетақы жарналарының және Мемлекеттiк әлеуметтiк сақтандыру қорына
әлеуметтiк аударымдардың толық және уақытылы аударылуын бақылауы.
Салықтық бақылау нысандары мыналар болып табылады:
1. салық есептiлiгi
2. салықтық өтiнiш
3. салық тiркелiмдерi
Салықтық бақылау мемлекеттiк қызметтiң бiр түрi ретiнде келесi
белгiлерi бойынша сипатталады:
1. Салықтық бақылау мемлекеттiк бақылаудың бiр түрi ретiнде. Салықтық
бақылау - мемлекеттiң салық қызметiнiң бiр бағыты болып саналады. Салықтық
бақылауы мемлекеттiк салық қызметi органдары арқылы жүзеге асады. Осы
органдар арқылы мемлекет өзiнiң бақылау функциясын айқындайды, соған
сәйкес, мемлекеттiк салық қызметi органдары өзiне берiлген бiр жақты билiк
негiзiнде айқындалған функцияларды жүзеге асырады.
2. Салықтық бақылау қаржы бақылауының құрамдас бір бөлігі ретiнде.
Салық бақылауы мемлекеттiң қаржы қызметiнiң бiр тармағы болып табылады.
Салық бақылауын жүзеге асыру барысында тексерiске, мемлекеттiк қаржы қорын
жасауға керектi табыстарды жинауды жүзеге асыратын, мемлекеттiң қаржы
қызметiнiң бағыттары тартылады.
3. Салықтық бақылауы - мемлекеттiк бақылаудың айқындалған түрi. Салық
кодексi бойынша, бұл салық бақылауын арнайы уәкiлеттiлiгi бар мемлекеттiк
салық қызметi органдары ғана жүзеге асыруға құқығы бар. Соған сәйкес, басқа
мемлекеттiк органдардың салық бақылауы өрiсiне араласуға еш құқықтары жоқ.
4. Салықтық бақылауының айқындылығы - оның функционалдылығын
айқындайды. Бұл бiрiншiден, салық бақылау органдарының салық бақылауы
барысында шектен шықпау мiндеттiлiгiн айқындаса, ал екiншiден салық
бақылауы объектiсi ретiнде салық мiндеттемесi жүктелген, меншiк формасы,
атқаратын қызмет түрлерi мен ұйымдық-құқықтық формасына байланыссыз кез-
келген заңды және жеке тұлға бола алатындығымен байланысты.
5. Салықтық бақылауының субъектiсi ретiнде – бақылауды жүзеге асырушы
уәкiлеттi мемлекеттiк орган қарастырылады. Қазақстан Республикасының заңы
бойынша салық бақылауын салық қызметi органдарының, сонымен қатар,
Қазақстан Республикасының шекарасы арқылы өтетiн әрбiр тауарға қатысты
салық мiндеттемелерiнiң орындалғанын бақылап отыратын – кеден органдарының
ғана жүргiзуге құқықтары бар.
Салықтық бақылауын қалыптасуына байланысты әртүрлi топтарға бөлуге
болады.
Салықтық бақылауының жiктелуiн төмендегi 1-суреттен көруге болады.
1- суреттен көріп отырғандай, салықтық бақылауын әр түрлі белгілеріне
қарай жіктеуге болады.
Iске асырылу формасына байланысты салық бақылауы:
- тiкелей салықтық бақылау; жанама салық бақылауы болып бөлiнедi.
Тiкелей салықтық бақылау бiрiншiден, тексерiс бақылау объектiсiнiң
өзiнде жүргiзiлетiндiгiмен, ал екiншiден, салық органдары қызметкерлерiнiң
салық есептемесiне қатысты алғашқы құжаттарды зерделеп, талдау жасалуымен
сипатталады. Тiкелей салық бақылауы әдетте бақыланатын субъектiнiң
тұрғылықты жерi бойынша жүзеге асырылады. Жанама салықтық бақылау кезiнде
бақылау субъектiсi мен объектiсi бiр-бiрiмен тiкелей байланысқа түспей,
бақылау сырттан жасалады, сонымен қатар, бақылау негiзiнен есеп-қисап
құжатамасына тiкелей қатысты жүргiзiледi. Салық тәжiрибесiнде бақылаудың
бұл түрi-камералдық бақылау деп аталады.
Салықтық бақылауы жүргiзiлу уақытына байланысты:
- алдын-ала салықтық бақылау; - ағымдағы салықтық бақылау;
- кейiнгi салықтық бақылау болып үшке бөлiнедi.
Алдын-ала салықтық бақылау әлде бiр салық салумен байланысты қаржы-
шаруашылық операциялар жүргiзiлер алдында жасалынады. Бақылау барысында
iске асырылатын операциялардың заңға сәйкестiлiгi тексерiлiп, соған сәйкес
бiрқатар сұрақтар шешiмiн табады. Бұл бақылаудың басты мiндетi - салық
заңын бұзушылықты болдырмау болып табылады.
Ағымдағы салықтық бақылау қандай да бiр қаржы-шаруашылық
операцияларының жүргiзiлу барысында жасалынады. Бақылау барысында
жүргiзiлiп жатқан операциялардың заңға сәйкестiгi қарастырылады. Ағымдағы
салық бақылауының мiндетiне – салық заңдылықтарын орындау барысындағы
кемшiлiктердi дер кезiнде тауып, қателердi жөндеу жатады.
Кейiнгi салықтық бақылау қандай да бiр салық мiндеттемесiнiң орындалу
уақыты аяқталған соң жасалынады.
Бақылау барысында салық мiндеттемелерiнiң орындалғандығы, орындалу
барысында салық заңдылығын бұзушылық орын алды ма деген бiрқатар сұрақтар
қарастырылады. Кейiнгi салық бақылауының мiндетiне салық заңының бұзылуы
жөнiнде айғақтарды тауып, заң бұзушылықты кейiн де болдырмау мақсатымен ,
оған қатысты тұлғаларды жауапкершiлiкке тарту жүктеледi.
1 сурет. Салықтық бақылауының жiктелуi
Дереккөз: Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. -Алматы:
ТОО Баспа, 256-б
Көп жағдайда алдын–ала жасалынатын салық бақылауы қолданылмайды. Мұндай
бақылау әдетте, салық төлеушi салық қызметi органымен салық мiндеттемесiнiң
көлемi жайлы алдын-ала келiссөз жүргiзген кезде ғана орын алады. Мысалы,
салық декларациясын тапсыру кезiнде, себебi бұл iс әрекет салық
органдарының қызметкерлерiнiң көмегi арқылы жүзеге асырылады. Сонымен
қатар, ағымдағы салық бақылауы да қолданыста жиi бола бермейдi. Себебi,
бұл бақылау кезiнде, бақылаушы орган бақыланатын субъектiнiң салық
мiндеттемесiнiң орындалуына бақылау жасап отыруы керек [6].
Салық бақылауы бақылау көлемiне байланысты:
- кешендi салық бақылауы; тақырыптық салық бақылауы болып бөлiнедi.
Кешендi салық бақылауы кезiнде бақыланатын субъектiнiң бүкiл салық
мiндеттемелерiнiң орындалуы бақыланады.
Тақырыптық салық бақылауы кезiнде бақыланатын субъектiнiң қызметiнiң
бiр бағыты салық бақылауының құралы ретiнде айқындалады(мысалы, салық салу
объектiсiнiң тiзiмiнiң жасалуының дұрыстығын тексеру.)
Ақпараттарды алу көзi бойынша:
- құжаттарды тексеруге негiзделген - құжаттық салық бақылауы;
- құжаттарды тексерумен қатар бақыланатын субъектiлердiң нақты iс
бағыты зерделенетiн - фактiлiк салық бақылауы. Мысалы: мүлiктердi түгендеу,
қолда бар ақша–қаражаттары мен бағалы қағаздарды тексеру, салық салумен
байланысты объектiлерге хронометраждық зерттеу жұмыстарын жүргiзу.
Бақылаумен қамтылу көлемiне немесе толықтығына байланысты:
- жалпылай салықтық бақылау;
- таңдамалы салық бақылауы болып екiге бөлiнедi.
Жалпылай жүргiзiлетiн салық бақылауы барысында бақыланатын
субъектiлердiң салық мiндеттемелерiн орындауларына қатысты барлық құжаттар
мен басқа да материалдық игiлiктер толығымен тексерiледi.
Таңдамалы салық бақылауы барысында бақыланатын субъектiлердiң салық
мiндетемелерiн орындауларына қатысты құжаттар мен материалды игiлiктердiң
кейбiр қырлары ғана тексерiске тартылады.
Бақылау шараларының өткiзiлу орындары бойынша:
- салық органдарының орналасқан жерi бойынша жүзеге асырылатын-
камералдық салық бақылауы;
- бақыланатын субъектiлердiң тұрғылықты жерi бойынша жүзеге асырылатын
– көшпелi салық бақылауы болып бөлiнедi.
Ұйымдастырылу нышанына байланысты салық бақылауы :
- алдын-ала бекiтiлген жоспар негiзiнде жүргiзiлетiн – жоспарлы салық
бақылауы;
- салық заңдылығының бұзылғандығы жайлы ақпарат келiп түскенде немесе
заңды тұлғалар таратылғанда, сондай-ақ басқа да төтенше жағдайларға
байланысты жүргiзiлетiн- жоспарсыз салық бақылауы болып екiге бөлiнедi.
Бақылау субъектiлерiне байланысты :
- салық органдары арқылы жүргiзiлетiн бақылау; кеден органдары арқылы
жүргiзiлетiн бақылау.
Бақылаушы органдар мен бақыланатын субъектiлердiң бiр-бiрiмен қарым-
қатынасына қарай:
- бақылаушы органдар мен бақыланатын субъектi арасында ешқандай
әкiмгершiлiк бағынышты қарым-қатынассыз жүргiзiлетiн – функционалды
бақылау;
- әкiмгершiлiк бағыныштылық тәртiбiнде жүзеге асырылатын бақылау
(мысалы, жоғарғы тұрған органның төменгi тұрған органның қызметiн тексеруi)
болып бөлiнедi.
Салық бақылауының осы түрлерi арқылы мемлекеттiң салық бақылауы жүйелi
түрде ұйымдастырылып, салық заңдылықтарының орындалуы мен салық
мiндеттемелерiнiң дер кезiнде және толық мөлшерде бюджетке түсуi ерекше
бақыланады.
Салық бақылауын жүзеге асырудың амалдары мен тәсiлдерiнiң жиынтығы -
салық бақылауының әдiстерi болып табылады. Кей жағдайда бұл әдiстердi салық
бақылауының нысандарына да теңеп жатады.
Салық бақылауы:
- салық төлеушiлердi тiркеу есебi;
- салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердi
есепке алу; бюджетке түсiмдердi есепке алу;
- қосылған құн салығын төлеушiлердi есепке алу;
- салық тексерiстерi; камералдық бақылау; салық төлеушiлердiң қаржы-
шаруашылық қызметi мониторингi;
- фискальдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолдану ережелерi;
- акцизделетiн тауарлардың кейбiр түрлерiн таңбалау және акциздiк
постыларды белгiлеу;
- мемлекет меншiгiне айналдырылған мүлiктi есепке алу, бағалау және
сату тәртiбiн сақтауды, сондай-ақ мемлекет меншiгiне айналдырылған мүлiктiң
толық және уақытылы берiлуiн тексеру;
- уәкiлеттi органдарға бақылау жасау нысандарында жүзеге асырылады.
Салық төлеушiлердi мемлекеттiк тiркеу - салық төлеушi туралы
мәлiметтердi Қазақстан Республикасы Салық төлеушiлерiнiң мемлекеттiк
тiзiлiмiне енгiзу.
Тiркеу есебi - салық төлеушiнi салық органында есепке қою, соның
нәтижесiнде салық төлеушiнiң тiркеу деректерi, оның iшiнде салық төлеушiнiң
тұрған жерi, оған салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты
объектiлердiң тиесiлiлiгi; салық төлеушiнiң тiркеу деректерiнiң ағымдағы
өзгерiстерiн тiркеу; есептен шығару белгiленедi.
Салық заңнамасы одан әрі жетілдіруді талап етеді.
Дамыған, айқын салық заңнамасы – қолайлы инвестициялық ахуалды
қалыптастыруға, отандық және шетелдік инвестицияларды тартуға ықпал ететін
аса маңызды шарттардың бірі. Осыған байланысты салық заңнамасы елдің
индустриялық-инновациялық стратегиясымен тікелей байланысты болуы тиіс: ол
шикізаттық емес секторларды дамытуға және елде жаңа технологияларды
енгізуге көмектесуі тиіс. Салық ауыртпалығын азайту жалпыәлемдік үрдіс
болып табылады. Салық заңнамасын жетілдіру кезінде салық салу жүйесін
жасаудың жалпыға танымал мынадай принциптеріне негізделген алдыңғы қатарлы
шетелдік тәжірибені пайдаланған дұрыс:
– салықтар мүмкіндігінше аз болуы тиіс;
– оларды алуға жұмсалған шығындар да неғұрлым аз болуы тиіс;
– салық бәсекелестікке кедергі болмауы тиіс;
– салық мемлекеттің экономикалық саладағы құрылымдық саясатына сәйкес
болуы және салық кірістерді әділ бөлуге бағытталуы тиіс;
– салық жүйесі қосарланған салық салуға жол бермеуі тиіс.
Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң түсуiн,
мiндеттi зейнетақы жарналарының және Мемлекеттік әлеуметтiк сақтандыру
қорына әлеуметтік аударымдардың толық және уақтылы аударылуын қамтамасыз
ету, сондай-ақ салық төлеушімен салық міндеттемелерін орындауына салық
бақылауын жүзеге асыру[7] .
Салық басқармасы мемлекеттік орган ретінде салық қызметінің миссиясы
стратегиялық бағытымен салықтардың толық түсуін қамтамасыз етуді анықтайды.
Салық қызметінің Көрінісіне жету үшін тағы да екі стратегиялық бағыт
белгіленеді: салық қызметі органдарының қызметіне қоғамның қанағаттануын
қамтамасыз ету және тиімділігі жоғары салық қызметін құру.
1. Салықтардың толық түсуін қамтамасыз ету.
Салық қызметі органдарының қызметінің осы стратегиялық бағыты басым
болып табылады және оны жүзеге асыру үшін мынадай бағыттарға баса көңіл
бөлу кажет:
– салық мәдениетін көтеру: мемлекет алдында әлемнің 50 бәсекеге
қабілетті елдер қатарына кіру міндеті тұрғанын ескере отырып,
дамыған елдердің салық мәдениетінің деңгейі қазақстандық
қоғамның әрі қарай дамуы үшін үлгі болуы қажет.
– салық бақылауының тиімділігін арттыру: көлеңкелі экономика
көлемін азайту және салық төлеушілердің салық заңнамасын сақтау
аясында қабылданатын шаралардан қажет нәтижелерге қол жеткізуде
салық қызметі органдары жұмысында тиімді салық бақылауы маңызды
мәнге ие.
– салық заңнамасын оңайлату: салықтардың толық жиналуын
қамтамасыз ету үшін салық салудың қолданылып жүрген жүйесін
оңтайландыру және оңайлату қажет.
2. Салық қызметі органдарының қызметіне қоғамның қанағаттануын
қамтамасыз ету.
Қазір салықтық әкімшілендіру аясында салық төлеушілермен салықтық
қызмет көрсету сапасымен қанағаттанбауында және қоғамның салықтық заңнама
мен салық міндеттемелерін орындау мәселелері бойынша ақпаратпен нашар
қамтылғанынан көрінетін проблемалар бар.
Осыған байланысты, мынадай бағыттарда жұмыстарды күшейту қажеттігі
туындайды: қоғамның салық сұрақтарында ақпараттануын арттыру: қабылданатын
шаралардан қажет нәтижелерге қол жеткізу. қоғаммен ұдайы өзара іс-әрекет
жасасу қажет және көрсетілетін салық қызметінің сапасын арттыру:
көрсетілетін салық қызметінің сапасы халықаралық стандарттарға сай келуі
тиіс.
Салық қызметінің стратегиялық мақсаттары.
Салық қызметінің стратегиялық дамуының миссиясы мен көрінісiнен жуық 5
жылда мынадай мақсаттар мен міндеттер тұр: Салықтардың толық түсуін
қамтамасыз ету. Салық мәдениетін көтеру.
Осы мақсатқа жету мынадай міндеттерді шешу жолымен жүзеге асырылады.
Орта білім беру жүйесінде салық салу негіздерін оқытуды енгізу.
Салық бақылауының тиімділігін арттыру.
Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу қажет.
Салық бақылауы рәсімін жетілдіру және оңайлату.
Салық бақылауы рәсімін реттеу.
Мемлекеттік, өзге уәкілетті органдардың шет мемлекеттердің құзырлы
салық органдарымен өзара әрекет ету тиімділігін арттыру.
Салық бақылауы рәсімін автоматтандыру.
Жүйелі түрде салық салудан жалтаруда қолданылатын жаңа тәсілдер мен
схемалар анықтау және олардың тууына ықпал ететін себептерді жою аясында
әрі қарай шаралар енгізу.
Мемлекеттің осы күнгі даму кезінде салықтан жалтару проблемасы маңызы
зор болып табылады. Жалтарушылықтын себебінен мемлекеттік бюджеттік
табыстары кемітіліп азаяды, салық тәртібін бұзушыларда қосымша криминалдық
табыс көздері пайда болады, кәсіпкерлік саласында құнның қозғалысында
негізгі пропорциялардың бұрмалауы туындайды. Жалпы айтқанда мемлекеттің
мүддесіне күрделі әсер етіледі.
Әр-түрлі себептерге байланысты жалтарушылық пайда болады, мысалы:
салық салмағының ауыр болуына байланысты. Осыған орай экономикада
көлеңкелі қозғалыстар туындалады; салық салудан заңдылық жүйесінің күрделі
болуына; салық қызметін ұйымдастыруда кемшіліктерге байланысты, салық
қызметкерлерінің квалификациясы мен білімділігі төмен болудан,салық төлеуші
субъектілердің салық төлеуден мақсатты ауытқуына байланысты.
Салықтан жалтаруда казіргі тәжірибеде көптеген тәсілдер қолданылады.
Мысалы: шаруашылық субъектілер “қызмет етпейтін” статусқа ие болған
жағдайда салықты төлемеу факторлары туындалады, себебі қызмет ететін
кәсіпорындарға жоғарыдағы субъектіледен жалған шот-фактура берілгендіктен
кейінгі субъектілер ҚҚС жалтарап кетеді. Сондықтан, салықтан жалтрушылық
бүгінгі жағдайда макродеңгейлік көрініс болып табылады. Бұл проблеманы жою
үшін жалпы мемлекеттің тарапынан салық салу механизмін және салық жүйесін
жетілдіру керек. Салық саясаты елдің индустриялық-инновациялық дамуын
ынталандыруға, бәсекеге қабілеттілікті арттыруға, көлеңкелі экономика
үлесін қысқартуға және экономикадағы салықтық жүктеменің ұтымды теңгерімін
құруға бағытталатын болады. Салықтық жеңілдіктер бойынша терең талдау
жүргізу, олардың экономиканың тиімділігіне әсер ету дәрежесін бағалау
міндеті алда тұр[8] .
Салықтық ауыртпалықтарды заңды тұлғалардың кірістерінен жеке
тұлғалардың кірістеріне қайта бөлу міндеті кезең-кезеңмен шешілетін болады,
сондай-ақ халықтың кірісі мен шығысын жалпы декларациялауды енгізу мәселесі
зерделенеді.
Салық салу элементтері мыналар: Субъект, объект, салық көзі, салық
ставкасы, салық өлшем бірлігі салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу
мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқы
мен міндеттері, - салықтың төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
Салық субъекті (салық төлеуші) дегеніміз – заң бойынша салық төлеу
міндеті жүктелген жеке және заңды тұлғалар. Салық объектісі – табыс,
мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету, ақшамен жасалатын операциялар,
мүлікті басқаға беру, табиғи қорларды пайдалану, қосылған құн, айналым және
т.б.
Салық көзі – салық салынатын табыс. алық ставкасы немесе бәсі
өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері. Ставкалар тұрақты немесе
процентпен белгіленеді. Тұрақты ставкалар салық объектісінен түсетін
табыстың мөлшеріне байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты соммамен
тағайындалады.
Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті;
регрессивті және пропорционалды. Үдемелі немесе прогрессивтік ставкалар
салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, өсіп отырады.
Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың төмендеуіне
сәйкес, азайып отырады. Пропорционалдық ставкалар салық салу объектісінің
мөлшеріне байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады.
Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен
төлейтін салық сомасы.
Салық жеңілдіктері дегеніміз, заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп
немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту жатады.
Салық төлеу мерзімі – салық төленетін уақыт.
Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезінде
белгілі бір дәйектілікті белгілейді. Салық қызметінің негізгі
міндеттері мыналар:
- салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, оның тиімділігін зерделеу;
- заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен жасалатын
шарттардың жобаларын әзірлеуге қатысу;
- салық төлеушілерге олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық
заңдары мен салық салу жөніндегі нормативті актілердегі өзгерістер туралы
салық төлеушілерге уақтылы хабарлап отыру.
Салық төлеушілер өз тарапынан мынадай міндеттерді атқарулары тиіс:
уақытылы салық инспекциясына тіркеліп, тіркеу нөмірін алуға;
мемлекеттік салық комитетінің актілеріне сәйкес есеп құжаттамаларды
жүргізуге, осы есеп құжаттамаларды бес жыл бойы сақтауға;
белгіленген мерзімде салық декларациясын тапсыру;
атқарылған жұмыс немесе көрсетілген қызмет үшін төлемді жүзеге асыратын
салық, төлеуші салық қызметінің талабы бойынша атқарушыға төленген соммалар
туралы ақпарат беруге; салық заңдарын, салық төлеу тәртібін, салық төлеу
мерзімін қатаң сақтауға міндетті.
1.3 Шет мемлекеттерінің салық салу құқығының реттелу
мәселесінде салықтық бақылаудың ролі
Кез келген мемлекеттің экономикалық өмірінде салықтық
бақылау ең маңызды құралдарының бірі болып табылады. Салықтық бақылау
тек маңызды ғана емес, сонымен қатар тұтас экономиканың анықтаушы
компоненті. Нарықтық қатынастарға қалыптасқан мемлекеттер өздерінің
салық саясатын қадағалай отырып, әлемдік экономикадағы заттардың
ағымдағы жайымен сәйкес тұрақты тұзетулер жүргізіліп отырады.
Рыноктық экономикада салық маңызды орын алатыны сөзсіз және
қоғамдық өндірістің даму талаптарына жауап беретін нақты салық салу
жүйесінсіз тиімді нарық экономика болу мүмкін еместігі жөнінде
сенімділікпен айтуға болады. Мемлекет пайда болған сәттен бастап
қоғамдағы экономикалық қатынастар салықтың басты бөлімі. Дамыған
елдердегі салық жүйесі әр түрлі саяси, экономикалық, әскери,
әлеуметтік ықпал етуімен өзара айрықшаланды. ХХ ғасыр 60 жылдардың
аяғына қарай жүргізілген реформалар оларды жақындыра бастады.
Шетелдердің салық жүйесінің маңызды белгісі болып көптеген он
жылдар бойы олар халықаралық экономикалық қызмет және қарсы тұру
үрдісін реттейтін құралдармен тиімді және сапалы пайдалану
табылады.
Салық мемлекеттік кірістердің негізгі қайнар көзі бола отырып,
сонымен қатар мемлекеттің нарық экономикасына ықпал ететін негізгі
рычагы болып табылады. Сондықтан тиімді салық салу жүйесін құру
әрбір мемлекеттің аса маңызды мәселелерінің бірі. Құқықтық
тұрғысынан қарағанда,салық - бұл мемлекеттің бекітілім, яғни тұлғалардың
мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін көздейтін міндеттеме.
Салықтық бақылау құқығы- мемлекеттің салықтық әрекет үрдісінде пайда
болған қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы
[9].
Салықтық бақылау әкімшілігі дегеніміз, мемлекеттің салықтық әрекеті
үрдісінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы. Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары
пайда болады. Тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке
түрде емес, нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді.
Көптеген мемлекеттердің салық заңдылықтарында салықты былайша
қарастырады: біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган
ғана бекіте алады; екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң
немесе нормативтік - құқықтық актілермен қатаң түрде жүзеге
асырылады; үшіншіден, осы қабылданған құқықтық акт белгілі бір
тәртіпке сәйкес жүргізіледі. Қабылданған құқықтық акт негізінде
белгіленген салық жеке және заңды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz