Нарықтық экономикадағы баға және оның экономикалық категориялармен байланысы
КІРІСПЕ
I Нарықтық экономикадағы баға және оның экономикалық категориялармен байланысы
1.1 Баға.нарықтық экономиканың негізгі элементі
1.2 Нарықтық экономикадағы баға және оның экономикалық категориялармен байланысы
II БАҒА ҚҰРУДЫҢ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ МЕН ПРИНЦИПТЕРІ
2.1 Баға белгілеу заңдары
2.2 Бағалаудың негізгі принциптері
2.3 Бағалау құнының қағидалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
I Нарықтық экономикадағы баға және оның экономикалық категориялармен байланысы
1.1 Баға.нарықтық экономиканың негізгі элементі
1.2 Нарықтық экономикадағы баға және оның экономикалық категориялармен байланысы
II БАҒА ҚҰРУДЫҢ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ МЕН ПРИНЦИПТЕРІ
2.1 Баға белгілеу заңдары
2.2 Бағалаудың негізгі принциптері
2.3 Бағалау құнының қағидалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Дамыған елдердің қазіргі кездегі экономикасы рыноктық сипатта. Негізгі экономикалық проблемаларды шешуде рыноктық жүйе тиімді де серпімді болып табылады. Бұл жүйе бір күнде пайда болған жоқ, ол ғасырлар бойы қалыптасып, өркениетті түрге ие болды. Алдағы уақытта да әлем елдерінің экономикалық келбетін анықтайтыны хақ. Елiмiздiң рыноктық экономикаға өтуiне байланысты рыноктың қымет ету механизмiн және оның негiзгi элементтерiн талдап, оларды экономикамыздың тиiмдi дамуына қолдана бiлу бүгiнгi күн тәртiбiнiң өзектi мәселесi.
Қазiргi кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгiлейтiн тек қана сұраныс пен ұсыныс деп төте айту қиындау. Өйткенi фирмалар белгiлi бiр рынокта, белгiлi бәсеке жағдайында және белгiлi рынок құрылымының негiзiнде әрекет жасайды.
Баға саясаты дегеніміз - өзінің тауарларына (қызметтеріне) баға белгілеу үшін басшылыққа алған фирманың жалпы принциптері. Ал баға стратегиясы дегеніміз – сол принциптерді іс жүзіне асыру үшін фирманың қолданылатын әдістер жиынтығы.
Сонымен қатар, нарықтық экономикада фирма баға саясатын жүргізгенде нарықтың құрылымының әсері мен маңызы зор. Яғни, нарық құрылымы бәсекелі болған жағдайда, жекелеген бәсекелес фирмалар нарықта бағаға әсер ете алмайды, олар бағаны белгіленген деп есептейді. Сондықтан олар максималды пайда табу үшін өндіріс көлемін, өндіріс шығындарын оптималдауды іске асырады. Ал монополиялық нарықтағы кәсіпорындардың монополиялық билікке ие болғандықтан, олар өздерінің өнімдеріне баға белгілей алады және олар бағаға байланысты әр түрлі саясаттар жүргізе алады. Мысалы, монополиялық фирмалар бағалық дискриминация саясататрын жүргізе алады және олар ол саясатты жүргізу арқылы қосымша табыс түсіреді.
Қазiргi кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгiлейтiн тек қана сұраныс пен ұсыныс деп төте айту қиындау. Өйткенi фирмалар белгiлi бiр рынокта, белгiлi бәсеке жағдайында және белгiлi рынок құрылымының негiзiнде әрекет жасайды.
Баға саясаты дегеніміз - өзінің тауарларына (қызметтеріне) баға белгілеу үшін басшылыққа алған фирманың жалпы принциптері. Ал баға стратегиясы дегеніміз – сол принциптерді іс жүзіне асыру үшін фирманың қолданылатын әдістер жиынтығы.
Сонымен қатар, нарықтық экономикада фирма баға саясатын жүргізгенде нарықтың құрылымының әсері мен маңызы зор. Яғни, нарық құрылымы бәсекелі болған жағдайда, жекелеген бәсекелес фирмалар нарықта бағаға әсер ете алмайды, олар бағаны белгіленген деп есептейді. Сондықтан олар максималды пайда табу үшін өндіріс көлемін, өндіріс шығындарын оптималдауды іске асырады. Ал монополиялық нарықтағы кәсіпорындардың монополиялық билікке ие болғандықтан, олар өздерінің өнімдеріне баға белгілей алады және олар бағаға байланысты әр түрлі саясаттар жүргізе алады. Мысалы, монополиялық фирмалар бағалық дискриминация саясататрын жүргізе алады және олар ол саясатты жүргізу арқылы қосымша табыс түсіреді.
1. Нысанбаев С.Н. Коммерциялық баға құру: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. - 358 бет.
2. Мэнкью Н.Г. Принципы экономики. - СПб: ПитерКом, 1999-784 с.
3. Вэриан Х.Р. Микроэкономика. Промежуточный уровень. / Учебник для вузов. – М.: ЮНИТИ, 1997. – 767 с.
4. Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С., Тлеужанова М.А. Микроэкономика / Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2000 ж. – 420 б.
5. Есипова В.Е. Цены и ценообразование. Учебник для вузов. – СПб:. “Питер”, 1999. – 464с.
6.Қазақстан Республикасының 26.07.1999жылғы «Тауар белгілері, қызмет көрсету белгілері және тауардың жасалған орнының атаулары туралы» Заңы.
7.Қазақстан Республикасының 20.06.2003 жылғы №442 Жер кодексі.
8.Қазақстан Республикасының 16.07.1999 жылғы Патент туралы Заңы.
9.“Қазақстан Республикасының бағалау туралы”заңы, 30 қараша 2000 жылы, №109-ІІ.
10.“Қазақстан Республикасының бағалау туралы” заңын қолдану шаралары туралы” Қазақстан Республикасының Үкіметінің Қаулысы, 27 мамыр 2002 жылы, №572.
2. Мэнкью Н.Г. Принципы экономики. - СПб: ПитерКом, 1999-784 с.
3. Вэриан Х.Р. Микроэкономика. Промежуточный уровень. / Учебник для вузов. – М.: ЮНИТИ, 1997. – 767 с.
4. Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С., Тлеужанова М.А. Микроэкономика / Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2000 ж. – 420 б.
5. Есипова В.Е. Цены и ценообразование. Учебник для вузов. – СПб:. “Питер”, 1999. – 464с.
6.Қазақстан Республикасының 26.07.1999жылғы «Тауар белгілері, қызмет көрсету белгілері және тауардың жасалған орнының атаулары туралы» Заңы.
7.Қазақстан Республикасының 20.06.2003 жылғы №442 Жер кодексі.
8.Қазақстан Республикасының 16.07.1999 жылғы Патент туралы Заңы.
9.“Қазақстан Республикасының бағалау туралы”заңы, 30 қараша 2000 жылы, №109-ІІ.
10.“Қазақстан Республикасының бағалау туралы” заңын қолдану шаралары туралы” Қазақстан Республикасының Үкіметінің Қаулысы, 27 мамыр 2002 жылы, №572.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
I Нарықтық экономикадағы баға және оның экономикалық категориялармен
байланысы
1.1 Баға-нарықтық экономиканың негізгі элементі
1.2 Нарықтық экономикадағы баға және оның экономикалық категориялармен
байланысы
II БАҒА ҚҰРУДЫҢ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ МЕН ПРИНЦИПТЕРІ
2.1 Баға белгілеу заңдары
2.2 Бағалаудың негізгі принциптері
2.3 Бағалау құнының қағидалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Дамыған елдердің қазіргі кездегі экономикасы рыноктық сипатта. Негізгі
экономикалық проблемаларды шешуде рыноктық жүйе тиімді де серпімді болып
табылады. Бұл жүйе бір күнде пайда болған жоқ, ол ғасырлар бойы
қалыптасып, өркениетті түрге ие болды. Алдағы уақытта да әлем елдерінің
экономикалық келбетін анықтайтыны хақ. Елiмiздiң рыноктық экономикаға
өтуiне байланысты рыноктың қымет ету механизмiн және оның негiзгi
элементтерiн талдап, оларды экономикамыздың тиiмдi дамуына қолдана бiлу
бүгiнгi күн тәртiбiнiң өзектi мәселесi.
Қазiргi кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгiлейтiн тек
қана сұраныс пен ұсыныс деп төте айту қиындау. Өйткенi фирмалар белгiлi бiр
рынокта, белгiлi бәсеке жағдайында және белгiлi рынок құрылымының негiзiнде
әрекет жасайды.
Баға саясаты дегеніміз - өзінің тауарларына (қызметтеріне) баға
белгілеу үшін басшылыққа алған фирманың жалпы принциптері. Ал баға
стратегиясы дегеніміз – сол принциптерді іс жүзіне асыру үшін фирманың
қолданылатын әдістер жиынтығы.
Сонымен қатар, нарықтық экономикада фирма баға саясатын жүргізгенде
нарықтың құрылымының әсері мен маңызы зор. Яғни, нарық құрылымы бәсекелі
болған жағдайда, жекелеген бәсекелес фирмалар нарықта бағаға әсер ете
алмайды, олар бағаны белгіленген деп есептейді. Сондықтан олар максималды
пайда табу үшін өндіріс көлемін, өндіріс шығындарын оптималдауды іске
асырады. Ал монополиялық нарықтағы кәсіпорындардың монополиялық билікке ие
болғандықтан, олар өздерінің өнімдеріне баға белгілей алады және олар
бағаға байланысты әр түрлі саясаттар жүргізе алады. Мысалы, монополиялық
фирмалар бағалық дискриминация саясататрын жүргізе алады және олар ол
саясатты жүргізу арқылы қосымша табыс түсіреді.
I БАҒА ҚҰРУДЫҢ ЖАЛПЫ ҒЫЛЫМИ ӘДІСНАМАЛАРЫ
1.1 Баға-нарықтық экономиканың негізгі элементі
Баға-көп функционалды экономикалық құбылыс, (ведущая) алдағы нарықтық
категория. Бағаның өзгеруінен көбінесе әлеуметтік, экономикалық, сонымен
қатар саяси қайшылықтар туындайды. Сондықтан да басқару құрылымдары
(властные структуры) және маркетингтік қызметтер ғана емес, сонымен қатар
бүкіл қоғам бағалар туралы барлық жақты және объективті ақпараттарға,
олардың өзгеруінің заңдылығы мен тенденциясының терең анализіне
қызығушылықпен қарайды.
Баға-тауар бірлігіне берілетін ақша соммасы, тауардың ақшаға айырбасының
эквиваленті.
Бағалар, олардың құралу және өзгеруінің процестері өзімен статистикалық
зерттеулердің пәнін көрсетеді. Баға статистикасы-нарық статистикасына және
әлеуметтік-экономикалық статистикаға олардың құрама бөлігі ретінде кіретін
жеке (самостоятельный) блок. Баға бойынша ақпараттардың екі қайнар көзі
белгілі. Біріншісі, тұтыну нарығындағы тарифтердің бағаларының өзгеруін
қадағалау. Екіншісі, халықтың тұтынуын, шығындары мен табыстарын таңдамалы
статистикалық зерттеулердің бір түрі ретінде бюджеттік зерттеу. Осы қайнар
көздердің негізінде негізгі тұтыну тауарлары мен қызметтерін фиксталған
(фиксированному) жинау (набор) бойынша тұтыну бағаларының индексі (ТБИ)
(кейде өмір құнының индексі деп аталады) есептеледі. Көп елдер (стран) үшін
есептеу әдісі бірдей болып келеді. Бұл ТБИ-нің халықаралық салыстыруларын
(сопоставления) жүргізуге көмектеседі.
Баға түсінігі, оның экономикалық табиғаты нарықта баға ойнайтын екі
рольде сипат алады (проявляются). Ол мына түрде болады:
-нарық конъюктурасы мен саясатын көрсететін индикаторы ретінде (сұраныс
пен ұсыныс байланысы (соотношения), саудалық және экономикалық тәуекел,
қаржы-несиелік жағдайлар, нарықтағы бәсекелестіктің дәрежесі және т.б.);
-сұраныс пен ұсынысқа, нарықтың құрылымына, теңгенің сатылымдық қасиетіне
және т.б. әсер ететін нарықтың маркетингтік реттеуіші (регулятор) ретінде.
Бағаның реттеуіш ретінде ресурстарды қолдануды шектеуге көмектеседі және ол
өндіріс үшін мотивация болып табылады.
Нарықтық баға әр түрлі функциялар атқарады. Баға-бұл тауарларды ақшаға
ауыстыруда (соизмеритель) және делдал. Баға-нарық конъюктурасының маңызды
көрсеткіші, сұраныс пен ұсыныстың байланысы мен құрылымының, деңгейінің
факторы. Баға-тиімділікті (эффективность) басқарудың және пайда табудың
құралы, салық салудың факторы. Баға-бұл инфляциялық процестердің маңызды
құраушысы, инвестициялық саясатқа әсер ету құралы (бағаның көтерілуінен
(өсуінен) инвестицияның (привлекательность) өседі). Баға-еңбек нарығына,
тұтынудың көлемі мен құрамына, әр түрлі әлеуметтік топтардың нақты
табыстарының деңгейіне әсер ететін халықтың өмірінің дәрежесінің күшті
(мощный) факторы. Сонымен қатар, баға-бұл бәсекелестік күрестің қаруы.
Бағаның түсінігін түсінудің тағы бір әдісі экономикада бағалардың
ойнайтын ролін суреттейтін оның функцияларын қарастыру.
Бағаның алғашқы функциясы-өлшемдік (измерительная). Бағаның арқасында
тауардың құнын өлшеуге, анықтауға болады, басқаша айтқанда, сатылған
тауарлар үшін сатып алушы қанша ақша беру керектігін анықтау. Бағалар
ақшаға төлем құралы ретінде сату-сатып алу актінде сандық анықтамалыққа
(количественная определенность) ие болуға мүмкіндік береді. Тауарлардың
бірлігінің даналық, көлемдік, салмақтық бағасын біле отырып және оны
сатушының сататын көлеміне және сатып алушының алатын бірлігіне көбейте
отырып, біз тауарлар мен қызметтерге ақшалай төлемдердің көлемін
анықтаймыз. Еңбектің, жұмыс күшінің бағасын есептей отырып, жалақы
есептеледі.
Бағаның өлшемдік функциясынан басқа әр түрлі тауарлардың құндылықтарын
салыстыра қарама-қарсы қоюға бағытталған (соизмерительная) функциясы бар.
Бағаларды салыстыра отырып, біз өте немесе кішкене қымбат, қымбат және
арзан тауарларды ажыратуға мүмкіндік аламыз.
Өлшемдік функциясының арқасында баға есептік (учетная) функцияға ие
болады. Физикалық бірліктерді өлшенген материалды-заттық түрдегі
тауарлардың сандық және сапалық көрсеткіштерін ақшалай бірліктерде өлшенген
(адекватные) көрсеткіштерге ауыстырсақ, баға есептің қосалқы құралына
айналады. Кәсіпорынның мүліктік кешенінде 5 қондырғы бар екендігі
бекітілгенге қарағанда, есептің жалпы соммасы 15 млн. ақшалай бірлік
болатын әрбіреуінің бағасы 3 млн. ақшалай бірлік болатын 5 қондырғы бар
екендігін куәландыруы ыңғайлы. Бағаның есептік функциясы өнім өндіруге
кеткен шығындарды да есепке алуға мүмкіндік береді.
Есеппен қатар баға өлшеуіш ретінде көрсеткіштері ақшалай түрде
қолданылатын талдаудың (анализ), болжаудың, жоспарлаудың маңызды
құралдарының бірі бола алады.
Бағалардың жоғарыда аталған функцияларынан оларды экономикалық
процестерді реттеудің құралы ретінде қолдану мүмкіндігі туады. Сонымен,
нарықтық экономикада баға-бұл тұтынушы немесе сатып алушының жауапты
реакциясымен олардың төлеміне тауарларды сатушы немесе өндірушінің ақшалай
сауалын (запрос) ұштастыратын сұраныс пен ұсыныстың теңесуінің негізгі
құралы. Реттеуші баға реттеу процесінде пайда болады және оған бұл мағынада
реттелетін болуы тән. Сондықтан да дәрежесі сұраныс пен ұсынысты
теңестіруге сәйкес келетін тең (равновесные), яғни өзі қалыптасатын
(самоустанавливающиеся) бағалар көмегімен тауар-ақша процестерін реттеу
(саморегулирования) функциясы туралы сөз қылған нақтырақ болатын еді.
Баға үлестіру (распределительная) функциясын атқара алады. Оның мәні
өнімнің бағасымен байланысты сол немесе басқа өнімге сұранысты қайта
үлестіру арқасында тауар ұсынысына, жетіспейтін (дефицит) тауарладың
өндірісін кеңейтуге және артық (избыточный) тауарлардың өндірісін
қысқартуға әсер ету мүмкіндігінде. Соның арқасында инвестициялар ескі
салалардан ағып шыққан қаржылар арқасында өндірістің аз дамыған салаларына
көбірек бағытталады.
Баға өте маңызды әлеуметтік функцияны атқарады. Баға және оның өзгеруімен
жанұяның тұтыну (потребительский) бюджеті, өмір деңгейі (уровень жизни),
өмір сүру минимумы, шығындары, қызметтер мен игіліктерді тұтыну көлемі мен
құрылымы байланысты. Бағаның деңгейі мен оның өсуіне адмдардың әлеуметтік
реакциясы сезімтал және жоғары. Тұтыну тауарлары мен қызметтеріне бөлшектік
(розничные) бағаларды тұрмыстық қабылдауда (восприятие) адамдар бағаның
өскені өмір деңгейін төмендетеді, ал бағаның төмендеуі өмір деңгейін
жақсартады деп ойлайды. Бұл жағдайда әдетте тұтыну құрылымы, табысьар,
тауарлардың нарықта болуы сияқты басқа, бағалық емес факторлар
ескерілмейді.
Өндірушінің сатудан түсетін түсімді ұлғайту үшін өнімнің сапасы мен
өндіріс көлемін үлкейтудегі қызығушылығына әсер ете отырып, бағалар
ынталандыру функциясын атқарады. Бұл әсер етудің механизмі өндірушінің
тауарлар мен қызметтер, өнімдер бағасымен байланысты кіріс пен табысты
ұлғайту мүддесі арқылы өтеді. Бұл функцияның бәсекелестік нарықтық және
дефициттік бәсекелессіз экономикада көрініс табуларының арасындағы
айырмашылық, бірінші жағдайда, өндіруші тауар көлемін, сапасын және бағаны,
ал екіншісінде-тек қана бағаны көтеруге тырысуында.
Нарықтық экономикада бағалар көптеген функциялардан босатылған (мысалы,
жоспарлық) және негізінен ақшалай мазмұнды іске асыратын нарықтық реттеуіш
және ынталандырғыш ретінде қолданылады.
Баға-объективті (әділ) категория, оның көлемі ақша айналымы, сұраныс пен
ұсыныс заңдарының әрекетіне байланысты.
1.2 Нарықтық экономикадағы баға және оның экономикалық категориялармен
байланысы
Рынокты реттеуде, бағаға елеулі әсер ететін, сұраныс пен ұсыныстың
ара қатынасы үлкен роль атқарады. Бағаның жоғарлауы – өндірісті кеңейтуге,
ал төмендеуі – өндірісті қысқартуға көтермелейді. Нәтижесінде,
кәсіпкерлердің стихиялы әрекеттері жоғары немесе төмен деңгейдегі
оптималды пропорциялар орнатады. Реттеуші көрінбейтін қол әрекет етеді,
ол туралы Адам Смит былай деген: Кәсіпкер тек өз мүдделерін көздейді,
жеке бас пайдасын ойлайды және де бұл жағдайда көрінбейтін қол оны алдын-
ала ойламаған мақсатына жетелейді. Өзінің жеке мақсаттарына қол жеткізу
үшін, ол қоғамға бұрынғыдан да саналы түрде қызмет көрсетеді[1].
Рынок жағдайында байланысты баға туралы шешімдер, яғни баға құру
бағыты әр түрлі. Сондықтан ол шешімдердің фирма үшін салдары да әр түрлі.
Демек, баға деңгейін белгілеу алдында әрбір баға бағытын, оның терең
салдарын талдау қажет. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, тек дәл баға саясатын
белгілеп, анық баға стратегиясын ұстанған фирмалар рынокта жемісті әрекет
жасай алады. Осы екі басқа (баға саясаты, баға стратегиясы) түсініктердің
мәнін айыру қажет.
Біраз қайталап, жоғарыда келтірілген міндеттердің бірін еске
түсірейік. Айталық, фирма рыноктың кеңею мүмкіндігін үдете пайдаланып, сату
көлемін асыра ұлғайту үшін бағасын негізгі бәсекелестерден де одан әрі
төмендетуді ұйғарды делік. Міне, бұл фирманың баға саясаты, яғни баға
белгілеуді ұстаған приципі. Осы баға саясатын іске асыру үшін фирма оны
орындау тәртібін және шаралар жиынтығын, яғни баға сратегиясын белгілейді.
Мысалы, сатып алушыларға неше түрлі жеңілдіктер арқылы, айталық, оларға
тауарды тегін жеткізу, тегін орнату, тегін жөндеу, тұтыну несиесінарзан
беру, бағаны бірден немесе күн сайын, апта сайын белгілі мөлшерде кеміту,
тұтынушыларға сыйлық беру немесе сауда орындарында шай беру, ойын сауық
ұйымдастыру т.б.с.с. шаралар арқылы өзінің баға стратегиясын жүргізеді. 1,
31 б
Егер фирма жұмсаған шығынын анықтап, белгілі пайда табу тұрғысынан
бағасын белгілеген болса, онда оның баға саясаты, онымен бірге баға
стратегиясы да болмағаны. Баға саясаты болған фирма мәселені басқаша
қарастырады: Әрекет жасайтын нақты рынокта бағаның деңгейі қандай болуы
мүмкін? Сол баға деңгейіне сәйкес пайда табу үшін шығындар көлемін шектеу
қолдан келе ме? Осы сұрақтарға жауап іздестірген фирманың баға саясатының
болғаны.
Сатып алушылардың табысы қандай бағаны көтере алады деген сұраққа
жауап іздеген фирманың баға саясаты мен баға стратегиясының болмағаны. Баға
саясаты мен баға стратегиясын қолданған фирма басқаша сұрақтарға жауап
іздестіреді: сатып алушылары үшін фирма тауарының құндылығы қандай? Сол
тауар құндылығына сәйкес бағаның белгіленгені жайлы сатып алушыларды қалай
сендіруге болады?
Тауар құндылығы, яғни тауар пайдалығының субъективті қабылдануы
бағаны ақтамаған жағдайда, білгір менеджер бағаны дереу төмендетудің
тауардың қындылығының (пайдалылығының) жойылғаны деп түсінеді. Ондай тауар
бағасы төмендесе де сұраныс таппай, өтпей қояды. Осыған байланысты бағаның
қандай деңгейі сату көлемін ойлаған мөлшерге, ойлаған рынок үлесі жеткізеді
дегент сұраққа жауап іздеген фирманың баға саясатының болмағанын білдіреді.
Ал маркетинг қызмет фирманың бәсекедегі ұтымды жақтарына сүйене
отырып, оның комерциялық негізі бола алатын ұтымды өнім түрін, рынок
сегментінің таңдауды игеруі қажет. Саиып келе, дәлме – дәл айтқанда,
маркетинг және қаржы қызметкерлерінің арасындағы қайшылық фирма
басшылығының баға құруда орын алатын екі түрлі бапты анық ажыратпағаннан
болатыны белгілі. Ол шығынға немесе құндылыққа сүйенген баға құру баптары.
Олардың мәні кейінірек талданды. Ал олардың қысқаша мәндік сипатының
айырмашылығын мына сурет арқылы көрсетуге болады.
а) Шығынға негізделген баға құру бабы
Өндіріс
Өнім техноло -
гиясы
Шы – Ба -
ғында ға
р
Баға
Сатып алушының ұтымы ҚҰНДЫ
ЛЫҚ
Фирма пайдасы
Фирма шығыны
Сурет-3 - Тауар құндылығы мен бағаның арақатынасы
Әрине, сатушы мен сатып алушылардың құндылықты бөлісу үрдісіне үшінші
рынок тұлғасы - бәсекелес фирмалар күшті ықпал тигізеді. Жалпы алғанда
баға саясатын құру және оның негізінде бағалардың нақты деңгейін белгілеу
үрдісі тауарды сатуға және пайда операциясына әсерін тигізетін факторларды
жинақтап ескеруді қажет етеді. Осы тұрғыдан алғанда фирма баға саясатының
қалыптасуы 4-ші суретте бейнеленген. 1, 40 б
Баға құру тактикасы дегеніміз фирма тауарының бағасын басқаруға
арналған баға мамандары алдына қойылған міндеттерді шешу үшін қолданылатын
нақты іс-әрекеті шараларының жиынтығы. Ол шаралардың қатарында түрлі баға
жеңілдіктері мен баға үстемелері қолданылады.
Нарықтық экономикада сондай-ақ тауардың пайдалылығы тауарға оның
түұтыну қасиеттерінің көрсеткіштеріне тұтынушы тарапынан берілген бағалау
арқылы анықталатыны ескерілуі тиіс. Экономикалық құндылық дегеніміз сатып
алушының қолы жежетін баламалы тауарлардың ішіндегі ең жақсы тауардың
бағасы плюс сол ең жақсы тауармен салыстырғандағы белгілі тауардың
қасиеттері құндылығының айырмасы.
Сурет-4 - Фирманың баға саясатының қалыптасуы
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
I Нарықтық экономикадағы баға және оның экономикалық категориялармен
байланысы
1.1 Баға-нарықтық экономиканың негізгі элементі
1.2 Нарықтық экономикадағы баға және оның экономикалық категориялармен
байланысы
II БАҒА ҚҰРУДЫҢ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ МЕН ПРИНЦИПТЕРІ
2.1 Баға белгілеу заңдары
2.2 Бағалаудың негізгі принциптері
2.3 Бағалау құнының қағидалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Дамыған елдердің қазіргі кездегі экономикасы рыноктық сипатта. Негізгі
экономикалық проблемаларды шешуде рыноктық жүйе тиімді де серпімді болып
табылады. Бұл жүйе бір күнде пайда болған жоқ, ол ғасырлар бойы
қалыптасып, өркениетті түрге ие болды. Алдағы уақытта да әлем елдерінің
экономикалық келбетін анықтайтыны хақ. Елiмiздiң рыноктық экономикаға
өтуiне байланысты рыноктың қымет ету механизмiн және оның негiзгi
элементтерiн талдап, оларды экономикамыздың тиiмдi дамуына қолдана бiлу
бүгiнгi күн тәртiбiнiң өзектi мәселесi.
Қазiргi кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгiлейтiн тек
қана сұраныс пен ұсыныс деп төте айту қиындау. Өйткенi фирмалар белгiлi бiр
рынокта, белгiлi бәсеке жағдайында және белгiлi рынок құрылымының негiзiнде
әрекет жасайды.
Баға саясаты дегеніміз - өзінің тауарларына (қызметтеріне) баға
белгілеу үшін басшылыққа алған фирманың жалпы принциптері. Ал баға
стратегиясы дегеніміз – сол принциптерді іс жүзіне асыру үшін фирманың
қолданылатын әдістер жиынтығы.
Сонымен қатар, нарықтық экономикада фирма баға саясатын жүргізгенде
нарықтың құрылымының әсері мен маңызы зор. Яғни, нарық құрылымы бәсекелі
болған жағдайда, жекелеген бәсекелес фирмалар нарықта бағаға әсер ете
алмайды, олар бағаны белгіленген деп есептейді. Сондықтан олар максималды
пайда табу үшін өндіріс көлемін, өндіріс шығындарын оптималдауды іске
асырады. Ал монополиялық нарықтағы кәсіпорындардың монополиялық билікке ие
болғандықтан, олар өздерінің өнімдеріне баға белгілей алады және олар
бағаға байланысты әр түрлі саясаттар жүргізе алады. Мысалы, монополиялық
фирмалар бағалық дискриминация саясататрын жүргізе алады және олар ол
саясатты жүргізу арқылы қосымша табыс түсіреді.
I БАҒА ҚҰРУДЫҢ ЖАЛПЫ ҒЫЛЫМИ ӘДІСНАМАЛАРЫ
1.1 Баға-нарықтық экономиканың негізгі элементі
Баға-көп функционалды экономикалық құбылыс, (ведущая) алдағы нарықтық
категория. Бағаның өзгеруінен көбінесе әлеуметтік, экономикалық, сонымен
қатар саяси қайшылықтар туындайды. Сондықтан да басқару құрылымдары
(властные структуры) және маркетингтік қызметтер ғана емес, сонымен қатар
бүкіл қоғам бағалар туралы барлық жақты және объективті ақпараттарға,
олардың өзгеруінің заңдылығы мен тенденциясының терең анализіне
қызығушылықпен қарайды.
Баға-тауар бірлігіне берілетін ақша соммасы, тауардың ақшаға айырбасының
эквиваленті.
Бағалар, олардың құралу және өзгеруінің процестері өзімен статистикалық
зерттеулердің пәнін көрсетеді. Баға статистикасы-нарық статистикасына және
әлеуметтік-экономикалық статистикаға олардың құрама бөлігі ретінде кіретін
жеке (самостоятельный) блок. Баға бойынша ақпараттардың екі қайнар көзі
белгілі. Біріншісі, тұтыну нарығындағы тарифтердің бағаларының өзгеруін
қадағалау. Екіншісі, халықтың тұтынуын, шығындары мен табыстарын таңдамалы
статистикалық зерттеулердің бір түрі ретінде бюджеттік зерттеу. Осы қайнар
көздердің негізінде негізгі тұтыну тауарлары мен қызметтерін фиксталған
(фиксированному) жинау (набор) бойынша тұтыну бағаларының индексі (ТБИ)
(кейде өмір құнының индексі деп аталады) есептеледі. Көп елдер (стран) үшін
есептеу әдісі бірдей болып келеді. Бұл ТБИ-нің халықаралық салыстыруларын
(сопоставления) жүргізуге көмектеседі.
Баға түсінігі, оның экономикалық табиғаты нарықта баға ойнайтын екі
рольде сипат алады (проявляются). Ол мына түрде болады:
-нарық конъюктурасы мен саясатын көрсететін индикаторы ретінде (сұраныс
пен ұсыныс байланысы (соотношения), саудалық және экономикалық тәуекел,
қаржы-несиелік жағдайлар, нарықтағы бәсекелестіктің дәрежесі және т.б.);
-сұраныс пен ұсынысқа, нарықтың құрылымына, теңгенің сатылымдық қасиетіне
және т.б. әсер ететін нарықтың маркетингтік реттеуіші (регулятор) ретінде.
Бағаның реттеуіш ретінде ресурстарды қолдануды шектеуге көмектеседі және ол
өндіріс үшін мотивация болып табылады.
Нарықтық баға әр түрлі функциялар атқарады. Баға-бұл тауарларды ақшаға
ауыстыруда (соизмеритель) және делдал. Баға-нарық конъюктурасының маңызды
көрсеткіші, сұраныс пен ұсыныстың байланысы мен құрылымының, деңгейінің
факторы. Баға-тиімділікті (эффективность) басқарудың және пайда табудың
құралы, салық салудың факторы. Баға-бұл инфляциялық процестердің маңызды
құраушысы, инвестициялық саясатқа әсер ету құралы (бағаның көтерілуінен
(өсуінен) инвестицияның (привлекательность) өседі). Баға-еңбек нарығына,
тұтынудың көлемі мен құрамына, әр түрлі әлеуметтік топтардың нақты
табыстарының деңгейіне әсер ететін халықтың өмірінің дәрежесінің күшті
(мощный) факторы. Сонымен қатар, баға-бұл бәсекелестік күрестің қаруы.
Бағаның түсінігін түсінудің тағы бір әдісі экономикада бағалардың
ойнайтын ролін суреттейтін оның функцияларын қарастыру.
Бағаның алғашқы функциясы-өлшемдік (измерительная). Бағаның арқасында
тауардың құнын өлшеуге, анықтауға болады, басқаша айтқанда, сатылған
тауарлар үшін сатып алушы қанша ақша беру керектігін анықтау. Бағалар
ақшаға төлем құралы ретінде сату-сатып алу актінде сандық анықтамалыққа
(количественная определенность) ие болуға мүмкіндік береді. Тауарлардың
бірлігінің даналық, көлемдік, салмақтық бағасын біле отырып және оны
сатушының сататын көлеміне және сатып алушының алатын бірлігіне көбейте
отырып, біз тауарлар мен қызметтерге ақшалай төлемдердің көлемін
анықтаймыз. Еңбектің, жұмыс күшінің бағасын есептей отырып, жалақы
есептеледі.
Бағаның өлшемдік функциясынан басқа әр түрлі тауарлардың құндылықтарын
салыстыра қарама-қарсы қоюға бағытталған (соизмерительная) функциясы бар.
Бағаларды салыстыра отырып, біз өте немесе кішкене қымбат, қымбат және
арзан тауарларды ажыратуға мүмкіндік аламыз.
Өлшемдік функциясының арқасында баға есептік (учетная) функцияға ие
болады. Физикалық бірліктерді өлшенген материалды-заттық түрдегі
тауарлардың сандық және сапалық көрсеткіштерін ақшалай бірліктерде өлшенген
(адекватные) көрсеткіштерге ауыстырсақ, баға есептің қосалқы құралына
айналады. Кәсіпорынның мүліктік кешенінде 5 қондырғы бар екендігі
бекітілгенге қарағанда, есептің жалпы соммасы 15 млн. ақшалай бірлік
болатын әрбіреуінің бағасы 3 млн. ақшалай бірлік болатын 5 қондырғы бар
екендігін куәландыруы ыңғайлы. Бағаның есептік функциясы өнім өндіруге
кеткен шығындарды да есепке алуға мүмкіндік береді.
Есеппен қатар баға өлшеуіш ретінде көрсеткіштері ақшалай түрде
қолданылатын талдаудың (анализ), болжаудың, жоспарлаудың маңызды
құралдарының бірі бола алады.
Бағалардың жоғарыда аталған функцияларынан оларды экономикалық
процестерді реттеудің құралы ретінде қолдану мүмкіндігі туады. Сонымен,
нарықтық экономикада баға-бұл тұтынушы немесе сатып алушының жауапты
реакциясымен олардың төлеміне тауарларды сатушы немесе өндірушінің ақшалай
сауалын (запрос) ұштастыратын сұраныс пен ұсыныстың теңесуінің негізгі
құралы. Реттеуші баға реттеу процесінде пайда болады және оған бұл мағынада
реттелетін болуы тән. Сондықтан да дәрежесі сұраныс пен ұсынысты
теңестіруге сәйкес келетін тең (равновесные), яғни өзі қалыптасатын
(самоустанавливающиеся) бағалар көмегімен тауар-ақша процестерін реттеу
(саморегулирования) функциясы туралы сөз қылған нақтырақ болатын еді.
Баға үлестіру (распределительная) функциясын атқара алады. Оның мәні
өнімнің бағасымен байланысты сол немесе басқа өнімге сұранысты қайта
үлестіру арқасында тауар ұсынысына, жетіспейтін (дефицит) тауарладың
өндірісін кеңейтуге және артық (избыточный) тауарлардың өндірісін
қысқартуға әсер ету мүмкіндігінде. Соның арқасында инвестициялар ескі
салалардан ағып шыққан қаржылар арқасында өндірістің аз дамыған салаларына
көбірек бағытталады.
Баға өте маңызды әлеуметтік функцияны атқарады. Баға және оның өзгеруімен
жанұяның тұтыну (потребительский) бюджеті, өмір деңгейі (уровень жизни),
өмір сүру минимумы, шығындары, қызметтер мен игіліктерді тұтыну көлемі мен
құрылымы байланысты. Бағаның деңгейі мен оның өсуіне адмдардың әлеуметтік
реакциясы сезімтал және жоғары. Тұтыну тауарлары мен қызметтеріне бөлшектік
(розничные) бағаларды тұрмыстық қабылдауда (восприятие) адамдар бағаның
өскені өмір деңгейін төмендетеді, ал бағаның төмендеуі өмір деңгейін
жақсартады деп ойлайды. Бұл жағдайда әдетте тұтыну құрылымы, табысьар,
тауарлардың нарықта болуы сияқты басқа, бағалық емес факторлар
ескерілмейді.
Өндірушінің сатудан түсетін түсімді ұлғайту үшін өнімнің сапасы мен
өндіріс көлемін үлкейтудегі қызығушылығына әсер ете отырып, бағалар
ынталандыру функциясын атқарады. Бұл әсер етудің механизмі өндірушінің
тауарлар мен қызметтер, өнімдер бағасымен байланысты кіріс пен табысты
ұлғайту мүддесі арқылы өтеді. Бұл функцияның бәсекелестік нарықтық және
дефициттік бәсекелессіз экономикада көрініс табуларының арасындағы
айырмашылық, бірінші жағдайда, өндіруші тауар көлемін, сапасын және бағаны,
ал екіншісінде-тек қана бағаны көтеруге тырысуында.
Нарықтық экономикада бағалар көптеген функциялардан босатылған (мысалы,
жоспарлық) және негізінен ақшалай мазмұнды іске асыратын нарықтық реттеуіш
және ынталандырғыш ретінде қолданылады.
Баға-объективті (әділ) категория, оның көлемі ақша айналымы, сұраныс пен
ұсыныс заңдарының әрекетіне байланысты.
1.2 Нарықтық экономикадағы баға және оның экономикалық категориялармен
байланысы
Рынокты реттеуде, бағаға елеулі әсер ететін, сұраныс пен ұсыныстың
ара қатынасы үлкен роль атқарады. Бағаның жоғарлауы – өндірісті кеңейтуге,
ал төмендеуі – өндірісті қысқартуға көтермелейді. Нәтижесінде,
кәсіпкерлердің стихиялы әрекеттері жоғары немесе төмен деңгейдегі
оптималды пропорциялар орнатады. Реттеуші көрінбейтін қол әрекет етеді,
ол туралы Адам Смит былай деген: Кәсіпкер тек өз мүдделерін көздейді,
жеке бас пайдасын ойлайды және де бұл жағдайда көрінбейтін қол оны алдын-
ала ойламаған мақсатына жетелейді. Өзінің жеке мақсаттарына қол жеткізу
үшін, ол қоғамға бұрынғыдан да саналы түрде қызмет көрсетеді[1].
Рынок жағдайында байланысты баға туралы шешімдер, яғни баға құру
бағыты әр түрлі. Сондықтан ол шешімдердің фирма үшін салдары да әр түрлі.
Демек, баға деңгейін белгілеу алдында әрбір баға бағытын, оның терең
салдарын талдау қажет. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, тек дәл баға саясатын
белгілеп, анық баға стратегиясын ұстанған фирмалар рынокта жемісті әрекет
жасай алады. Осы екі басқа (баға саясаты, баға стратегиясы) түсініктердің
мәнін айыру қажет.
Біраз қайталап, жоғарыда келтірілген міндеттердің бірін еске
түсірейік. Айталық, фирма рыноктың кеңею мүмкіндігін үдете пайдаланып, сату
көлемін асыра ұлғайту үшін бағасын негізгі бәсекелестерден де одан әрі
төмендетуді ұйғарды делік. Міне, бұл фирманың баға саясаты, яғни баға
белгілеуді ұстаған приципі. Осы баға саясатын іске асыру үшін фирма оны
орындау тәртібін және шаралар жиынтығын, яғни баға сратегиясын белгілейді.
Мысалы, сатып алушыларға неше түрлі жеңілдіктер арқылы, айталық, оларға
тауарды тегін жеткізу, тегін орнату, тегін жөндеу, тұтыну несиесінарзан
беру, бағаны бірден немесе күн сайын, апта сайын белгілі мөлшерде кеміту,
тұтынушыларға сыйлық беру немесе сауда орындарында шай беру, ойын сауық
ұйымдастыру т.б.с.с. шаралар арқылы өзінің баға стратегиясын жүргізеді. 1,
31 б
Егер фирма жұмсаған шығынын анықтап, белгілі пайда табу тұрғысынан
бағасын белгілеген болса, онда оның баға саясаты, онымен бірге баға
стратегиясы да болмағаны. Баға саясаты болған фирма мәселені басқаша
қарастырады: Әрекет жасайтын нақты рынокта бағаның деңгейі қандай болуы
мүмкін? Сол баға деңгейіне сәйкес пайда табу үшін шығындар көлемін шектеу
қолдан келе ме? Осы сұрақтарға жауап іздестірген фирманың баға саясатының
болғаны.
Сатып алушылардың табысы қандай бағаны көтере алады деген сұраққа
жауап іздеген фирманың баға саясаты мен баға стратегиясының болмағаны. Баға
саясаты мен баға стратегиясын қолданған фирма басқаша сұрақтарға жауап
іздестіреді: сатып алушылары үшін фирма тауарының құндылығы қандай? Сол
тауар құндылығына сәйкес бағаның белгіленгені жайлы сатып алушыларды қалай
сендіруге болады?
Тауар құндылығы, яғни тауар пайдалығының субъективті қабылдануы
бағаны ақтамаған жағдайда, білгір менеджер бағаны дереу төмендетудің
тауардың қындылығының (пайдалылығының) жойылғаны деп түсінеді. Ондай тауар
бағасы төмендесе де сұраныс таппай, өтпей қояды. Осыған байланысты бағаның
қандай деңгейі сату көлемін ойлаған мөлшерге, ойлаған рынок үлесі жеткізеді
дегент сұраққа жауап іздеген фирманың баға саясатының болмағанын білдіреді.
Ал маркетинг қызмет фирманың бәсекедегі ұтымды жақтарына сүйене
отырып, оның комерциялық негізі бола алатын ұтымды өнім түрін, рынок
сегментінің таңдауды игеруі қажет. Саиып келе, дәлме – дәл айтқанда,
маркетинг және қаржы қызметкерлерінің арасындағы қайшылық фирма
басшылығының баға құруда орын алатын екі түрлі бапты анық ажыратпағаннан
болатыны белгілі. Ол шығынға немесе құндылыққа сүйенген баға құру баптары.
Олардың мәні кейінірек талданды. Ал олардың қысқаша мәндік сипатының
айырмашылығын мына сурет арқылы көрсетуге болады.
а) Шығынға негізделген баға құру бабы
Өндіріс
Өнім техноло -
гиясы
Шы – Ба -
ғында ға
р
Баға
Сатып алушының ұтымы ҚҰНДЫ
ЛЫҚ
Фирма пайдасы
Фирма шығыны
Сурет-3 - Тауар құндылығы мен бағаның арақатынасы
Әрине, сатушы мен сатып алушылардың құндылықты бөлісу үрдісіне үшінші
рынок тұлғасы - бәсекелес фирмалар күшті ықпал тигізеді. Жалпы алғанда
баға саясатын құру және оның негізінде бағалардың нақты деңгейін белгілеу
үрдісі тауарды сатуға және пайда операциясына әсерін тигізетін факторларды
жинақтап ескеруді қажет етеді. Осы тұрғыдан алғанда фирма баға саясатының
қалыптасуы 4-ші суретте бейнеленген. 1, 40 б
Баға құру тактикасы дегеніміз фирма тауарының бағасын басқаруға
арналған баға мамандары алдына қойылған міндеттерді шешу үшін қолданылатын
нақты іс-әрекеті шараларының жиынтығы. Ол шаралардың қатарында түрлі баға
жеңілдіктері мен баға үстемелері қолданылады.
Нарықтық экономикада сондай-ақ тауардың пайдалылығы тауарға оның
түұтыну қасиеттерінің көрсеткіштеріне тұтынушы тарапынан берілген бағалау
арқылы анықталатыны ескерілуі тиіс. Экономикалық құндылық дегеніміз сатып
алушының қолы жежетін баламалы тауарлардың ішіндегі ең жақсы тауардың
бағасы плюс сол ең жақсы тауармен салыстырғандағы белгілі тауардың
қасиеттері құндылығының айырмасы.
Сурет-4 - Фирманың баға саясатының қалыптасуы
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz