Желтоқсан жеңіліс емес, жеміс еді

Шерудің алғы шарттары қазақ елінің қойнауында әбден пісіп-жетілген болатын. Алғы шарттың нышандары сонау қазақ елінің отар елге айналған күндерінен бастап 1986 желтоқсанға дейін жинақталған.
Кеңес өкіметінің халыктың қажеттілігін түгел өтемеуі идеологиялық тоталитарлизм және ғылым мен ағарту саласын қаржыландырудың артта калған принциптері шерудің бас көтеруіне себеп болды.
Ғылымдар, оның ішінде қоғамдық ғылымдар тарихта ресми саясаттың елгезек қызметшілеріне айналып ал мәдениет болса үлттық тамырынан қол үзіп, сұрқай тартып, өңінен айырыла бастады. 1954-1986 жылдар аралығында 600-ден астам қазақ тілінде оқытатын мектептер жабылды. Қазақ тілінің жағдайы төзгісіз халге жетті. Ол қоғамдық орындарда қызмет етуден қалып, тек тұрмыстық тілге айналды. Тілдің өзіндік өрісінде тарыла түсті, өйткені оны жастардың көпшілігі ұмыта бастағаны былай тұрсын ,тіпті оларда ана тіліне деген менсінбеушілік пайда бола бастады. Ұлгтық мәдениет пен тілден аластатудың осындай үзақ процесі мәңгүрттердің аумақты тобын дүниеге әкелді. Осындай, факторлардың салдарынан қазақ ұлтының көңіл-күйі ауырлай берді. Көптеген адамдар жарияларған қоғамдық саяси өмірді қайта құру бағытына үміт артты. 1986 жылдың ақпан, наурыз айларында Қазақстан Комунистік партиясының ХVІ сьезі болып өтті. Алайда бұл сьезде Республиканы Қазақстан әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың себептеріне терең талдау жасай алмай тек жекеленген кемшіліктерді сынаумен шектелді. Бұрынғы жылдардағы сияқты үстірттік байқалып, кемшіліктер сын көзбен бағаланбады. Республиканың басшылығында ұзақ жылдар бойы отырған дарынды адам Д.А. Қонаевтың өзі де, бүкіл КОКІІ сияқты, әміршіл-әкімшіл жүйенің өкілі ғана болып қалды. Оған Республиканың етемендігі сөз жүзінде ғана жарияланған жағдайда жұмыс істеуге тура келді. Анағұрлым маңызды саяси шешімдер Мәскеуде қабылданып, ұлттық республикаға деректива ретінде жіберіліп отырды. Қандай да болсын жоғары жақпен келіспеушілік немесе қарсылық партиялық; тәртіпті бұзу немесе ұлтшылдық деп бағаланып, қатаң жазаға тартылды.
Басқасын былай қойғанда әміршіл-әкімшіл жүйе көсемдерге табынушылық пен иланушылықты Мәскеуде ғана емес республикалар мен облыстарда да жүргізіліп отырды.
Қазақстан басшыларының көз алдында Арал құрғап, казақ тілінің колданылу аясы тарыла түсті. Семей және басқа полигондарда үздіксіз жарылыстар жүргізіліп, әкімшіл жүйенің мәңгілік сыңарлары парақорлық, тамыр-таныстық, маскүнемдік пен халықтың әлеуметтік немқұрайлығы құлаш жайды.
1979 жылы Ақмоладағы жаппай толқу елеусіз қалып, тіпті көпшілікпен. жасырылды.
Біз комунистік деп аттап жүрген идеялармен тәрбиеленген адамдар үшін, 1985 жылғы тарихи сәуір бет бұрысы оңайға түскен жоқ. Қазақстандағы қайта құру процесі, еліміздің басқа аймақтары сияқты көптеген қиындықтар мен кедергілерге соқтықты.
Д.А. Қонаевтың тағдыры ескі алаңдағы Кремльде шешілді 1986 жылы желтоқсанның 16 таңертенгілікте Қазақстан Компартиясының пленумы болды. Пленумды КОКП орталық комитетінің хатшысы Г.П. Разумовский жүргізді. Пленум бар болғаны 18 минутқа созылды. Республиканы ширек ғасырға жуық басқарған саяси қайраткерді ауыстыру сияқты аса маңызды мәселелердің бірі осыншалықты қысқа мерзім ішнде шешілді. Д.А. Қонаевтың орнына Г.П. Разумовскийдің ұсынысы бойынша бұған дейін КОКП-ның Ульяновск облыстық комитетінің бірінші хатшысы болып істеген., республикаға мүлдем бейтаныс адам Г.В. Колбин тағайындалды Орталықтың мұндай екіжүзділігімен Қазақстан бірінші рет кездесіп отырған жоқ еді. Желтоқсанның 17 таңертен Алматыда жаппай толқу басталып, кейінірек ол республиканың басқа да қалаларына тарады, Г.В. Колбиннің республиканың жоғары да беделді басшылығына тағайындалуы толқу үшін тек сылтау ғана еді. Наразылыққа жылдар бойы қара халықтың намысын қайрай отырып жинақталған себептер түрткі болды.

1. Айдаров Ғ-Қазақстан тарихы -Алматы, 1996.
2. Маденов .Х Қазақ халқының арғы бергі тарихы–Алматы, 1995.
3. Назарбаев Н. Әділеттің ақ жолы–Алматы, 1991.