Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету механизімін жетілдіру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету қызметін ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Салықтардың пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Салықтық әкімшілігінің мәні мен қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Қазақстан Республикасы мен шет мемлекеттердегі салық салу құқығының реттелу мәселесінде салық әкімшілігінің ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2. Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету және бюджетке төлемдердің түсуін бақылау жағдайын талдау
2.1Салықтардың бюджетке түсуін қамтамасыз етудегі салық әкімшілігінің атқаратын қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 Салық әкімшілігін жүзеге асыру механизімі мен жүргізу тәртібі ... ... .31
2.3Салықтық бақылауды ұйымдастыру мен бюджетке түсетін төлемдерді бақылаудың жүргізілу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
3. Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету механизімін жетілдірудің негізгі бағыттары
3.1 Салықтық әкімшілік тиімділігін арттыруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ...48
3.2 Салық қызметі органдарының бақылау қызметінің тиімділігін арттырудағы проблемалар және оны шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
1.Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету қызметін ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Салықтардың пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2 Салықтық әкімшілігінің мәні мен қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Қазақстан Республикасы мен шет мемлекеттердегі салық салу құқығының реттелу мәселесінде салық әкімшілігінің ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2. Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету және бюджетке төлемдердің түсуін бақылау жағдайын талдау
2.1Салықтардың бюджетке түсуін қамтамасыз етудегі салық әкімшілігінің атқаратын қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 Салық әкімшілігін жүзеге асыру механизімі мен жүргізу тәртібі ... ... .31
2.3Салықтық бақылауды ұйымдастыру мен бюджетке түсетін төлемдерді бақылаудың жүргізілу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
3. Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету механизімін жетілдірудің негізгі бағыттары
3.1 Салықтық әкімшілік тиімділігін арттыруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ...48
3.2 Салық қызметі органдарының бақылау қызметінің тиімділігін арттырудағы проблемалар және оны шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
Тақырыптың өзектілігі. Елiмiздiң Президентi Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында: “Егер мемлекет қазынасын сақтап, ұлғайтпасақ, егер салықтардың толық көлемде жиналуын қамтамасыз ете алмасақ, ешқашан қалыпты және мықты мемлекет болып саналмаймыз”, - деп атап көрсеткен болатын. Осыған байланысты елiмiзде әлi де болса салық салу жүйесiне жаңа өзгертулер мен толықтырулар енгiзiлiп, салықтық әкімшілік ету әдістерін тиiмдi ұйымдастыру шаралары жүргiзiлiп жатыр[1].
Салық органдарының салыққа және салық бақылауына қатысты көптеген iс-әрекеттерiне қарамастан, салық салу және салық бақылау әдiстерi мен тәсiлдерi әлi де жетiлдiрудi қажет етедi. Еліміздің алдында тұрған басты міндет әлемдік өркениетті мемлекеттер қатарына қосылу мақсатында бәсекеге қабілетті экономиканы дамыту және жаңа жетістіктерге қол жеткізу болып табылады. Осы тұрғыдан ұлттық экономиканы өркендету, оның түрлі салаларының дамуына серпіліс беру уақыт талабынан туындап отырған іргелі міндеттердің бірі.
Салық әкімшілігі арқылы қоғамымыздағы келесі мәселлерге жол табу: әлеуметтік – экономиканың қарқынды дамуына мүмкіндік туғызу, жергілікті бюджет мүмкіншілігін арттырудағы олардың өз кірістері мен шығыстарын теңестіруді қамтамасыз ету мүмкіншілігін өсіру, жергілікті бюджеттің трасферттік қаржылану мүмкіншіліктеріндегі бей-берекеттілікті жою, салық салу мен салық төлеуден жалтару сыбайластық жемқорлыққа жол бермеу жолындағы бақылауды күшейту, салық заңдылық актілерінің жүзеге асыруды тұрақты түрде салықтық әкімшілік бақылау жүргізуді орындау және ұйымдастыруды жетілдіру т.б.
Қазіргі экономикалық тұрақтандыру мен қарқынды даму кезеңіндегі экономика салаларының атап айтқанда: газ бен мұнай, өнеркәсіп орындары, кіші және орта бизнестің өркендеуі, тұрғындардың әлеуметтік ахуалының жақсаруы, халықтың тұрғын үйге сұраныстың артуы салық жүйесінде салық қызметі органдарының салқтық әкімшілік ету қызметі бүгінге дейін толыққанды зерттелмей келген. Экономиканы қайта құруда, оны реттеуде, ел бюджетiнiң кiрiсiн құрастыруда ”Салық әкімшілігінің” алатын орны ерекше. Өйткені, бюджет пен шаруашылық субъектілерінің арасында қарым қатынасты қалыптастыруда фискалды және реттеушілік қызметті жүзеге асыратын салықтық реттеуді жетілдіру бағыттары өзекті мәселелердің біріне айналып отыр.
Салық салудың нәтижелілігі оларды алуды ұйымдастыратын салық қызметінің, олар жүргізіп отыратын салық әкімшілігінің тиімді жүзеге асырылуына тікелей байланысты. Өйткені, егер салық салуды ұйымдастыру тәжірибе жүзінде сапалы қызмет атқарса, олардың атқаратын қызметтері арасында үйлесімді тепе-теңдік сақталатын болса бұл рөл жағымды болып келеді. Нарықтық қатынастардың дамуы экономикалық және әлеуметтік процестерді басқарудағы мемлекеттік реттеудің рөлінің өзгерістерімен жүргізіледі. Салықтардың мемлекеттің тек қажетті қаражаттарымен қамтамасыз ету құралы ғана емес, сондай-ақ қоғамдық өндіріс арақатынастарына мемелекеттік жүйенің әсер ету элементі ретінде де мәні өсіп отыр.
Салық органдарының салыққа және салық бақылауына қатысты көптеген iс-әрекеттерiне қарамастан, салық салу және салық бақылау әдiстерi мен тәсiлдерi әлi де жетiлдiрудi қажет етедi. Еліміздің алдында тұрған басты міндет әлемдік өркениетті мемлекеттер қатарына қосылу мақсатында бәсекеге қабілетті экономиканы дамыту және жаңа жетістіктерге қол жеткізу болып табылады. Осы тұрғыдан ұлттық экономиканы өркендету, оның түрлі салаларының дамуына серпіліс беру уақыт талабынан туындап отырған іргелі міндеттердің бірі.
Салық әкімшілігі арқылы қоғамымыздағы келесі мәселлерге жол табу: әлеуметтік – экономиканың қарқынды дамуына мүмкіндік туғызу, жергілікті бюджет мүмкіншілігін арттырудағы олардың өз кірістері мен шығыстарын теңестіруді қамтамасыз ету мүмкіншілігін өсіру, жергілікті бюджеттің трасферттік қаржылану мүмкіншіліктеріндегі бей-берекеттілікті жою, салық салу мен салық төлеуден жалтару сыбайластық жемқорлыққа жол бермеу жолындағы бақылауды күшейту, салық заңдылық актілерінің жүзеге асыруды тұрақты түрде салықтық әкімшілік бақылау жүргізуді орындау және ұйымдастыруды жетілдіру т.б.
Қазіргі экономикалық тұрақтандыру мен қарқынды даму кезеңіндегі экономика салаларының атап айтқанда: газ бен мұнай, өнеркәсіп орындары, кіші және орта бизнестің өркендеуі, тұрғындардың әлеуметтік ахуалының жақсаруы, халықтың тұрғын үйге сұраныстың артуы салық жүйесінде салық қызметі органдарының салқтық әкімшілік ету қызметі бүгінге дейін толыққанды зерттелмей келген. Экономиканы қайта құруда, оны реттеуде, ел бюджетiнiң кiрiсiн құрастыруда ”Салық әкімшілігінің” алатын орны ерекше. Өйткені, бюджет пен шаруашылық субъектілерінің арасында қарым қатынасты қалыптастыруда фискалды және реттеушілік қызметті жүзеге асыратын салықтық реттеуді жетілдіру бағыттары өзекті мәселелердің біріне айналып отыр.
Салық салудың нәтижелілігі оларды алуды ұйымдастыратын салық қызметінің, олар жүргізіп отыратын салық әкімшілігінің тиімді жүзеге асырылуына тікелей байланысты. Өйткені, егер салық салуды ұйымдастыру тәжірибе жүзінде сапалы қызмет атқарса, олардың атқаратын қызметтері арасында үйлесімді тепе-теңдік сақталатын болса бұл рөл жағымды болып келеді. Нарықтық қатынастардың дамуы экономикалық және әлеуметтік процестерді басқарудағы мемлекеттік реттеудің рөлінің өзгерістерімен жүргізіледі. Салықтардың мемлекеттің тек қажетті қаражаттарымен қамтамасыз ету құралы ғана емес, сондай-ақ қоғамдық өндіріс арақатынастарына мемелекеттік жүйенің әсер ету элементі ретінде де мәні өсіп отыр.
1. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2008 ж
2. ҚР “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы кодексі” , 100-тарау, 552-б., А.: “БИКО”, 2009ж.
3. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 77-бап, 3.2-т.
4. Д.Кушубаева. По анализу декларации КПН.// Вестник НС РК.№6.2008г.
5. Е.Галиев, А. Аушанов. Административные правонарушения в области налогообложения//Юрист, 2008ж., №2, 50-53-бб.
6. Генрих Шнитгер. К вопросу о политической экономии налогов (некоторые вопросы налогового права)//Юрист, 2008ж., №3, 37-б.
7. Мамыров Н.К., Ихданов Ж.О. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы): Учебное пособие №-Алматы: Экономика, 1998 с.248.
8. Қ.Қ.Ілиясов. С.Құлпыбаев. Қаржы.: Оқулық. – Алматы: 2005ж. 208-209 беттер.
9. Идрисова Э.К. Налоги и налогообложения в Казахстане. Алматы.2003г. с.129.
10. Нурумов, А. А. Налоги Республики Казахстан и развитых стран: учебное пособие - Алматы : Сөздік-Словарь, 2005. - 216 с.
11. Ковалев В. В. Финансы : учебник. ред.. - 2-е изд., испр. и доп. - М. : Проспект, 2007. - 640 с.
12. Пушкарева, В. М. История финансовой мысли и политики налогов: учебное пособие. - М. : Финансы и статистика, 2005. - 256 с. -
13. Умбеталиева, А. Д. Налоги и налогообложение: русско-казахский словарь / А. Д. Умбеталиева. - Алматы : Экономика, 2008. - 685 с.
14. Крамаренко Т.Н., Қомбарова А.М. Салық және салық салу: Оқулық.-Астана: Фолиант, 2007ж.
15. Майбурова И. А. Налоги и налогообложение: учебник . - М. : ЮНИТИ-ДАНА, 2007. - 655 с.
16. Ермекбаева Б.Ж.Лесбеков Г.А. Основы налогообложения: Учебное пособие.-Алматы. 2002ж. 38-бет.
17. Миронова, О. А. Налоговое администрирование: учебник / О. А. Миронова. - М. : Омега-Л, 2008. - 288 с.
18. Султанова, Б. Б. Налоговый учет: учеб. пособие / Б. Б. Султанова. - Алматы : Экономика, 2007. - 250 с.
19. А.Б. Зейнельгабдин. Финансовая система Казахстана: становление и развитие. Астана, 2008ж. 126 –бет.
20. Р.Кыстаубаев.Анализ налоговых поступлений в компетенции Налогового Комитета за 2007-2008 годы.// Вестник налоговой службы Республики Казахстан. №4. апрель.2009г.
21. Карагусова Г. ²Налоги: сущность и практика пользования² -Алматы, ²Қаржы -қаражат², 2008ж
22. Мән берiлер мәселелер- Салық қызметi туралы, ²Қаржы -қаражат² 2007ж. N24-27б.
23. Салық жинауда салғырттық болмасын. Қ. Ашутов. Қаржы- қаражат 2001/8.
24. Қазақстан Республикасының “Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы” кодексі, 205-219-баптар, А., “БИКО”, 2006ж.
25. Алматы қаласы бойынша салық комитетінің ведомстволық статистикалық есептілігі. Форма №2-н.
26. Статистический ежегодник. Агенство РК по статистике, А., 2009г.
27. А.Досболов. Особенности борьбы с налоговыми правонарушениями в развитых странах.// Фемида.-2007-№1.
28. Козырин А. Налоговое право зарубежных стран: вопросы теории и практики.- М. Независимое изд- во «Манускрипт», 2003г. С 18
29. Ермекбаева, Б. Ж. Проблемы развития налоговой системы Республики Казахстан в условиях глобализации экономики. КазНУ им.Аль-Фараби. - Алматы : Қазақ университеті, 2007. - 138 с.
30. Қазақстанның жыл сайынғы статистикалық мәліметтері: Статистикалық жинақ-Алматы:ҚР Статистика агенттігі, 2008 жыл.
31. Мандрощенко, О. В. Налоги и налогообложение: учеб. пособие / О. В. Мандрощенко. - М. : Дашков и К, 2007. - 344 с.
32. Кусаинов, К. К. Налоговое регулирование экономики: региональный аспект (на примере северных областей Казахстана): автореферат. - Алматы, 2004.
33. Наукенова Б. Экономический механизм налогового регулирования
инвестиционоого климата в Казахстане. //Қаржы-қаражат.-2008.-№3.-с.8.
34. Нурумов А.А. ҚР салық жүйесінің дамуының негізгі нәтижелері мен
бағыттары.// Қаржы –қаражат.2008ж. №2. 25-30 беттер.
35.Рахметов Н. Основные проблемы налогового законодательства при
наличии льгот.// Вестник налоговой службы РК.-2008.-№12.
36.Ермекбаева Б.Ж. Жубаева С. Гармонизация налоговой системы.// Аль-
Пари.-2008.№2.-с9.
37. «Финансы и налоги», 7 июль 2009г «Взаимодействие государства, бизнеса и общества: позитивная реинтеграция» кітабының материалдары бойынша басылған Москва, 2009.
38.Салық әкімшілендіру жүйесін жетілдіру, «Бухгалтер Хабаршысы» №1 (19), қаңтар 2009, Е. Беков, ҚР ҚМ Салық комитетінң салықтық ағарту басқармасының бастығы.
2. ҚР “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы кодексі” , 100-тарау, 552-б., А.: “БИКО”, 2009ж.
3. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 77-бап, 3.2-т.
4. Д.Кушубаева. По анализу декларации КПН.// Вестник НС РК.№6.2008г.
5. Е.Галиев, А. Аушанов. Административные правонарушения в области налогообложения//Юрист, 2008ж., №2, 50-53-бб.
6. Генрих Шнитгер. К вопросу о политической экономии налогов (некоторые вопросы налогового права)//Юрист, 2008ж., №3, 37-б.
7. Мамыров Н.К., Ихданов Ж.О. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы): Учебное пособие №-Алматы: Экономика, 1998 с.248.
8. Қ.Қ.Ілиясов. С.Құлпыбаев. Қаржы.: Оқулық. – Алматы: 2005ж. 208-209 беттер.
9. Идрисова Э.К. Налоги и налогообложения в Казахстане. Алматы.2003г. с.129.
10. Нурумов, А. А. Налоги Республики Казахстан и развитых стран: учебное пособие - Алматы : Сөздік-Словарь, 2005. - 216 с.
11. Ковалев В. В. Финансы : учебник. ред.. - 2-е изд., испр. и доп. - М. : Проспект, 2007. - 640 с.
12. Пушкарева, В. М. История финансовой мысли и политики налогов: учебное пособие. - М. : Финансы и статистика, 2005. - 256 с. -
13. Умбеталиева, А. Д. Налоги и налогообложение: русско-казахский словарь / А. Д. Умбеталиева. - Алматы : Экономика, 2008. - 685 с.
14. Крамаренко Т.Н., Қомбарова А.М. Салық және салық салу: Оқулық.-Астана: Фолиант, 2007ж.
15. Майбурова И. А. Налоги и налогообложение: учебник . - М. : ЮНИТИ-ДАНА, 2007. - 655 с.
16. Ермекбаева Б.Ж.Лесбеков Г.А. Основы налогообложения: Учебное пособие.-Алматы. 2002ж. 38-бет.
17. Миронова, О. А. Налоговое администрирование: учебник / О. А. Миронова. - М. : Омега-Л, 2008. - 288 с.
18. Султанова, Б. Б. Налоговый учет: учеб. пособие / Б. Б. Султанова. - Алматы : Экономика, 2007. - 250 с.
19. А.Б. Зейнельгабдин. Финансовая система Казахстана: становление и развитие. Астана, 2008ж. 126 –бет.
20. Р.Кыстаубаев.Анализ налоговых поступлений в компетенции Налогового Комитета за 2007-2008 годы.// Вестник налоговой службы Республики Казахстан. №4. апрель.2009г.
21. Карагусова Г. ²Налоги: сущность и практика пользования² -Алматы, ²Қаржы -қаражат², 2008ж
22. Мән берiлер мәселелер- Салық қызметi туралы, ²Қаржы -қаражат² 2007ж. N24-27б.
23. Салық жинауда салғырттық болмасын. Қ. Ашутов. Қаржы- қаражат 2001/8.
24. Қазақстан Республикасының “Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы” кодексі, 205-219-баптар, А., “БИКО”, 2006ж.
25. Алматы қаласы бойынша салық комитетінің ведомстволық статистикалық есептілігі. Форма №2-н.
26. Статистический ежегодник. Агенство РК по статистике, А., 2009г.
27. А.Досболов. Особенности борьбы с налоговыми правонарушениями в развитых странах.// Фемида.-2007-№1.
28. Козырин А. Налоговое право зарубежных стран: вопросы теории и практики.- М. Независимое изд- во «Манускрипт», 2003г. С 18
29. Ермекбаева, Б. Ж. Проблемы развития налоговой системы Республики Казахстан в условиях глобализации экономики. КазНУ им.Аль-Фараби. - Алматы : Қазақ университеті, 2007. - 138 с.
30. Қазақстанның жыл сайынғы статистикалық мәліметтері: Статистикалық жинақ-Алматы:ҚР Статистика агенттігі, 2008 жыл.
31. Мандрощенко, О. В. Налоги и налогообложение: учеб. пособие / О. В. Мандрощенко. - М. : Дашков и К, 2007. - 344 с.
32. Кусаинов, К. К. Налоговое регулирование экономики: региональный аспект (на примере северных областей Казахстана): автореферат. - Алматы, 2004.
33. Наукенова Б. Экономический механизм налогового регулирования
инвестиционоого климата в Казахстане. //Қаржы-қаражат.-2008.-№3.-с.8.
34. Нурумов А.А. ҚР салық жүйесінің дамуының негізгі нәтижелері мен
бағыттары.// Қаржы –қаражат.2008ж. №2. 25-30 беттер.
35.Рахметов Н. Основные проблемы налогового законодательства при
наличии льгот.// Вестник налоговой службы РК.-2008.-№12.
36.Ермекбаева Б.Ж. Жубаева С. Гармонизация налоговой системы.// Аль-
Пари.-2008.№2.-с9.
37. «Финансы и налоги», 7 июль 2009г «Взаимодействие государства, бизнеса и общества: позитивная реинтеграция» кітабының материалдары бойынша басылған Москва, 2009.
38.Салық әкімшілендіру жүйесін жетілдіру, «Бухгалтер Хабаршысы» №1 (19), қаңтар 2009, Е. Беков, ҚР ҚМ Салық комитетінң салықтық ағарту басқармасының бастығы.
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Қаржы факультеті
Қаржы кафедрасы
Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету механизімін жетілдіру
тақырыбына
Қаржы мамандығы бойынша жазылған
ДипломДЫҚ ЖҰМЫСЫ
Орындаған: _______________________ ______________
(аты-жөні) (студенттің қолы)
3 курс 3 ж.о. 301 тобы студенті
Ғылыми жетекшісі: э.ғ.к, доцент, _________________
аты-жөні, ғылыми дәрежесі, атағы (жетекшінің қолы)
Диплом жұмысы Қаржы кафедрасы отырысының № ___ хаттама ____ __________
2011 жылғы шешімімен Мемлекеттік аттестациялау комиссиясына алдында
қорғауға жіберіледі.
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.д., профессор Интыкбаева С.Ж.
__________
(қолы)
Алматы, 2011
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету қызметін ұйымдастырудың
теориялық негіздері
1.1 Салықтардың пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.8
1.2 Салықтық әкімшілігінің мәні мен қажеттілігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Қазақстан Республикасы мен шет мемлекеттердегі салық салу құқығының
реттелу мәселесінде салық әкімшілігінің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2. Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету және бюджетке
төлемдердің түсуін бақылау жағдайын талдау
2.1Салықтардың бюджетке түсуін қамтамасыз етудегі салық әкімшілігінің
атқаратын қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .23
2.2 Салық әкімшілігін жүзеге асыру механизімі мен жүргізу
тәртібі ... ... .31
2.3Салықтық бақылауды ұйымдастыру мен бюджетке түсетін төлемдерді
бақылаудың жүргізілу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .40
3. Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету механизімін
жетілдірудің негізгі бағыттары
3.1 Салықтық әкімшілік тиімділігін арттыруды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ...48
3.2 Салық қызметі органдарының бақылау қызметінің тиімділігін арттырудағы
проблемалар және оны шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..68
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Елiмiздiң Президентi Н.Ә.Назарбаев Қазақстан
халқына жолдауында: “Егер мемлекет қазынасын сақтап, ұлғайтпасақ, егер
салықтардың толық көлемде жиналуын қамтамасыз ете алмасақ, ешқашан қалыпты
және мықты мемлекет болып саналмаймыз”, - деп атап көрсеткен болатын.
Осыған байланысты елiмiзде әлi де болса салық салу жүйесiне жаңа өзгертулер
мен толықтырулар енгiзiлiп, салықтық әкімшілік ету әдістерін тиiмдi
ұйымдастыру шаралары жүргiзiлiп жатыр[1].
Салық органдарының салыққа және салық бақылауына қатысты көптеген iс-
әрекеттерiне қарамастан, салық салу және салық бақылау әдiстерi мен
тәсiлдерi әлi де жетiлдiрудi қажет етедi. Еліміздің алдында тұрған басты
міндет әлемдік өркениетті мемлекеттер қатарына қосылу мақсатында бәсекеге
қабілетті экономиканы дамыту және жаңа жетістіктерге қол жеткізу болып
табылады. Осы тұрғыдан ұлттық экономиканы өркендету, оның түрлі салаларының
дамуына серпіліс беру уақыт талабынан туындап отырған іргелі міндеттердің
бірі.
Салық әкімшілігі арқылы қоғамымыздағы келесі мәселлерге жол табу:
әлеуметтік – экономиканың қарқынды дамуына мүмкіндік туғызу, жергілікті
бюджет мүмкіншілігін арттырудағы олардың өз кірістері мен шығыстарын
теңестіруді қамтамасыз ету мүмкіншілігін өсіру, жергілікті бюджеттің
трасферттік қаржылану мүмкіншіліктеріндегі бей-берекеттілікті жою, салық
салу мен салық төлеуден жалтару сыбайластық жемқорлыққа жол бермеу
жолындағы бақылауды күшейту, салық заңдылық актілерінің жүзеге асыруды
тұрақты түрде салықтық әкімшілік бақылау жүргізуді орындау және
ұйымдастыруды жетілдіру т.б.
Қазіргі экономикалық тұрақтандыру мен қарқынды даму кезеңіндегі
экономика салаларының атап айтқанда: газ бен мұнай, өнеркәсіп орындары,
кіші және орта бизнестің өркендеуі, тұрғындардың әлеуметтік ахуалының
жақсаруы, халықтың тұрғын үйге сұраныстың артуы салық жүйесінде салық
қызметі органдарының салқтық әкімшілік ету қызметі бүгінге дейін толыққанды
зерттелмей келген. Экономиканы қайта құруда, оны реттеуде, ел бюджетiнiң
кiрiсiн құрастыруда ”Салық әкімшілігінің” алатын орны ерекше. Өйткені,
бюджет пен шаруашылық субъектілерінің арасында қарым қатынасты
қалыптастыруда фискалды және реттеушілік қызметті жүзеге асыратын салықтық
реттеуді жетілдіру бағыттары өзекті мәселелердің біріне айналып отыр.
Салық салудың нәтижелілігі оларды алуды ұйымдастыратын салық
қызметінің, олар жүргізіп отыратын салық әкімшілігінің тиімді жүзеге
асырылуына тікелей байланысты. Өйткені, егер салық салуды ұйымдастыру
тәжірибе жүзінде сапалы қызмет атқарса, олардың атқаратын қызметтері
арасында үйлесімді тепе-теңдік сақталатын болса бұл рөл жағымды болып
келеді. Нарықтық қатынастардың дамуы экономикалық және әлеуметтік
процестерді басқарудағы мемлекеттік реттеудің рөлінің өзгерістерімен
жүргізіледі. Салықтардың мемлекеттің тек қажетті қаражаттарымен қамтамасыз
ету құралы ғана емес, сондай-ақ қоғамдық өндіріс арақатынастарына
мемелекеттік жүйенің әсер ету элементі ретінде де мәні өсіп отыр.
Салық жинауды тұрақты қамтамасыз ету әрбір мемлекеттің қаржылық
жүйесінің тұрақтануының негізгі шартты болып табылады. Өз кезегінде бұл
шарттар салық органдарының бақылау-экономикалық қызметінің бірегей
жүйесімен анықталады. Яғни, салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің дұрыс есептелуін, толықтығын және уақытылы төленуін
қамтамасыз етуде салық органдарының салықтық әкімшілік ету механизімінің
немесе бақылау-экономикалық қызметінің маңызы зор.
Салық органдарының бюджетке салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің дер кезінде және уақытылы аударылуын бақылауды
ұйымдастыру және салық заңдылықтарын бұзушылықты болдырмау бағытында
бақылаудың тиімді әдістерін іздестіріп және оны жетілдіру жолдарын ашып
көрсету болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты салық қызметі органдарының салықтық әкімшілік
ету механизімін жетілдіруге байланысты ұсыныстар енгізу және бюджетке
төлемдердің түсуін қамтамасыз етудегі атқаратын қызметін теориялық негіздеу
болып табылады. Қойылған мақсатқа жету үшін зерттеу барысында төмендегідей
міндеттер қойылды:
- Қазақстан салықтық әкімшілік ету механизімінің қалыптасуымен
дамуының теориялық негіздерін қарастыру;
- салық әкімшілігінің салық жүйесіндегі ролі мен маңызына талдау
жүргізу;
- салықтық әкімшілігінің мәні мен қажеттілігіне сипаттама беру ;
- салықтық әкімшілік ету органдарының негізгі қызметтерінің бірі
болып табылатын салық бақылауының мәні жіктелуін қарастыру;
- салықтардың бюджетке түсуін қамтамасыз етудегі салық әкімшілігінің
атқаратын қызметіне талдау жүргізу;
- шет мемлекеттердегі салық қызметі органдарындағы тәжірибені ҚР салық
органдарының бақылау қызметін жетілдіруде қолдану мүмкіндіктерін бағалау;
- салықтық әкімшілік ету механизімінің бақылау қызметі тиімділігін
арттырудағы мәселелер және оны шешу жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың зерттеу жаңалықтары келесілерден көрінеді:
- ғылыми зерттеулер негізінде салық әкімшілігінің мәні мен қажеттілігінің
экономикалық мазмұны нақтыланды;
- салықтық әкімшілік ету органдарының қызмет етуі барысында салық
бақылауының жіктелуі қарастырылды;
- салықтардың бюджетке түсуін бақылауда салық әкімшілігінің атқаратын
қызметіне талдау жасалды;
- салық әкімшілігінің мақсаты анықталды;
- салықтық әкімшілік ету механизімінің бақылау қызметінің тиімділігін
арттыратын ұсыныстар берілді.
Диплом жұмысының зерттеу пәні болып салықтық әкімшілік ету
органдарының бақылау-экономикалық қызметі барысында туындайтын қаржылық
қатынастар және оның жүзеге асырылу механизмі болып табылады.
Диплом жұмысынң зерттеу обьектісі болып салықтық әкімшілік ету
органдарының бақылау-экономикалық қызметі болып табылады.
Бұл жұмыста Қазақстан Республикасы Салық комитетінің нормативтік
құжаттары мен инструктивтік материалдар, сонымен қатар ғылыми
конференциялар мен кезеңдік баспалар материалдары кеңінен қолданылды.
1.Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету қызметін
ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Салықтардың пайда болу тарихы
Салық прототиптерi адам қоғамын басқарудың алғашқы ұйымдардың
түрлерiмен бiрге қалыптасты. В. Пушкарева салық салудың дамуының 3кезеңiн
бөлiп көрсеттi. Олардың әрқайсысының өзiне тән ерекшелiктерi мен белгiлерi
бар. 1-кезең ежелгi дүние мен орта ғасырдың шаруашылық жүйесi құрамына
енгiзетiн салық салудың даму кезеңi дамымағандық деңгейi мен кездейсоқ
сипатымен ерекшеленедi. Бұл кезеңде қалыптасу жағдайында болатын салықтар,
олардың механизмi пайда болды. Салықтың пайда болуын алғашқы мемлекеттiк
құрылымдардың пайда болуымен сәйкестендiредi.
Себебi-тауар өндiрiсiнiң, мемлекеттiк аппараттық пайда болуы. Алғашқы
кезде салықтар натуралды түрге ие жүйесiз төлемдердi бiлдiредi. Мемлекеттiк
құралдарды басқарумен қамтамасыз ету қажеттiлiгi салық салудың пайда
болуына негiз болды. Қоластындағылар салықты өнiммен, әскер жабдықтарымен
төледi. Рим империясында және Афинада бейбiтшiлiк кезде салықтар болмаған.
Ал олардың пайда болуы әскери соғыс кезеңiнiң енуiмен байланысты болды.
Тауар-ақша қатынастардың дамуы, бекiтуiмен қатар салықтар бiрте-бiрте
ерекше ақшалай түрге ие бола бастады. Алғашында салықтар мемлекеттiң
ақшалай қажетiнiң негiзгi табыс көзi болып табылады. Ежелгi дүниенiң
мiндеттi төлемдерi алшақтаған түрде қазiргi салықтарды ескертедi. Нақты
айтқанда бұл квазисалықтар болды.
Квазисалықтар салыққа өтудiң өтпелi қадамын құрады. Алғашқы
ұйымдастырылған салық жүйелерiнiң бiрi болып Ежелгi Римнiң салық жүйесi
болып табылады. Рим мемлекетiнiң дамуының алғашқы кезеңдерiнде салық
механизмдерi әскери iс-әрекеттердi қаржыландыру үшiн қолданылды. Рим
азаматтары табысына және жанұялық жағдайына қарай салықпен салынып отырды.
Салық соммаларының есептелуi арнайы тұлғалармен жүргiзiледi. Б.э.д. 4-3
ғасырларда салық жүйесi дамуының жалпы мемлекеттiк және жергiлiктi
(коммуналды) салықтардың пайда болу жағдайына алып келдi. Бiрақ бұл кезеңде
бiрыңғай салық жүйесi болмады не арнайы жерлердiң салықпен салынуы
мемлекеттiң әскери шара бойынша атқаратын iсiмен байланыстырлды. Әскерде
жеңiстерге үлесiн қосқан орталық жерлердiң салықтары төмендетiлдi немесе
мүлдем жойылып отырды. Римнiң мемлекеттiк институттарының дамуы император
Октавиан салық реформаларын жүргiзуге алып келдi. Нәтижесiнде атрибуттар
атты бiрiңғай ақшалай салық пайда болды және оның алынуы арнайы құрылған
қаржылық мекемелердiң бақылауында болды [2].
Рим империясының өзiнде салықтар тек фискалды қызметті ғана емес,
сонымен қатар техникалық реттеушi және экономикалық қатынастарды реттеушi
қызметiн атқарды. Жалпы салықтық төлемдердiң саны 200- ден астам болды.
Кейiнгi салық жүйелерінiң қалыптасуы өзгертiлген түрде Ежелгi дүниенiң
жүйесiн қайталады. Салық салу объектiлерiн анықтау, салықтық төлемдердiң
түрлерiн енгiзу жолдары бiздiң күнiмiзге дейiн сақталғанын айтып кету
қажет. Ежелгi Рим мен Қазақстан Республикасының салық жүйелерiн
салыстыратын болсақ, онда бiрнеше салықтардың түрлерi ұқсас болып табылады.
16-17 ғасырларда Еуропада дамыған салық жүйесi болмады. 17 ғасырдың соңы –
18 ғасыр басында салық салу жүйесiнiң дамуының 2- шi кезеңi басталды. Бұл
кезеңде өз құрамына тiкелей және жанама салықтарды енгiзетiн алғашқы салық
жүйелерi қалыптасты. Ерекше орында табысқа салынатын салық, акциз және жан
басына салынатын салық болды. Еуропалық елдерде демократиялық процестердiң
дамуы өз көрiнiсiн салықты еңгiзу туралы сұрақтарында тапты. Англияда 1215
жылы еркiндiктiң ұлы партиясында салықтар тек қана ұлт келiсiмiмен
енгiзiледi деп бекiтiлдi. Францияда парламент бюджетпен салықтарды тек 1791
жылдары ұлы Франция революциясынан кейiн бекiте бастады. Мемлекет салық
салудың дамуымен бiр мезетте салық салудың ғылыми теориясы қалыптаса
бастады. Оның негiзiн салушы шотландық экономист және философ Адам Смит
Табиғат пен халық байлығының себептерiн зерттеу атты өзiнiң еңбегiнде
(1776 ж.) салық салу принциптерiн ұсынды, салық төлеушiлерге түсiнiк бердi,
мемлекеттiк қаржы жүйесiндегi олардың орнын көрсеттi . Жалпы көрнiсте салық
даму жүйесiнiң 3-шi кезеңi өз тарихын 19 ғасырда бастады және салық санының
төмендеуiмен, олардың алынуындағы құқыққа зор маңыз берiлетiнiмен ерекше.
Қаржылық ғылым дамуымен қатар салық салудың проблемалары, әдiстемелерi
пайда бола бастады. Экономикалық мектептер мен қаржылық теориялардың
бiреуiде фискалитет сұрақтарын айналып өтпедi. 19 ғасырдың екiншi
жартысында көптеген мемлекеттер ғылыми пiкiрлердi тәжiрибеде қолдануға
қадам жасады. В. Пушкарева айтқандай қаржылық ғылымдардың негiзгi буынын
салық реформалары құрады, олар 1- шi Дүние жүзiлiк соғыстан кейiн
жүргiзiлiп, салық салудың ғылыми принциптерiмен негiзделдi. Осы уақытта
қазiргi салық жүйелердiң құрылымы қалыптасты. Мұнда тiкелей салықтар және
прогрессивтi жеке табыс салығы алғашқы орынға ие бола бастады.
Бiрақ әлi күнге дейiн адамзат идеалды салық жүйесiн таба алмады.
Қаржылық ғылым күнi бүгiнге дейiн көптеген салықтық сұрақтарға жауап бере
алмайды, ал көптеген дамыған елдердiң тұрақты салық реформалары салық
салудың бекiтiлген, әдiлеттi болуының дәлелi болып табылады. Дүниенiң
көптеген елдерiнiң салық жүйесi бiрте-бiрте дамып, көптеген жылдарды алды.
Қазақстан Республикасының салық жүйесiн қалыптастыруда ұзақ эволюцияға
уақыты жоқ және болмаған едi, бiрақ Қазақстан Республикасы 1 кезең iшiнде
қанағаттанарлық және салық салу жүйесiн өте алмады. Бұл мақсатқа жету
бiрнеше кезеңнен тұрды. Салықтардың жинақтармен басқа да төлемдердiң
бекiтiлген тәртiппен алынуы салық жүйесiн құрайды. Қазақстан
Республикасында салық жүйесiнiң қалыптасуын келесi кезеңдерге бөлуге
болады:
1. 1994-1995 жылдар 1-шi этап
2. 1996-1998 жылдар 2-шi жаңа салық жүйесiнiң қалыптасуы.
1-шi этапта 1994-1995 жылдарды салық жүйесiне базалық негiз құрайтын
салық кодексiнiң өңделiп, iске қосылуы жүрдi. 1995 жылдың сәуiр айында жаңа
салық заңдылығын қабылдамас бұрын Қазақстан Республикасында жағдай күрделi
болды. Кәсiпорын өндiрiсiнiң көпшiлiгi мүлдем жұмыс iстемейдi, ал 60% -ы
үзiлiстермен жұмыс iстеп тұрды. Тiзiмде 12 iрi кәсiпорын банкрот кауiпiнде
болды. Елде қанша салық бар екенiнiн ешкiм бiлмедi: бiреулерi 43 түрi бар
десе (сонық iшiнде 16 түрi – мемлекеттiк, 10 түрi – мiндеттi жергiлiктi, 17
түрi есептi жергiлiктi), екiншiлерi 47 салық түрi бар дедi (оларға қосымша
қорға аударымдардың 8 түрi). Үкiмет жаңа салық кодексiн қабылдауда алдымен
төмендегiлердi мақсат етiп қойды: - қайшылықтарды жеңiлдету, жою;
- Қазақстан Республикасында салық кодексiнiң бiрiңғайлылығы .
Салық санын 40-45%-ға, ал азаматтардың табысынан салықты 40%- ға
төмендету, салық ставкiлерін анықтау қаралып отыр. Ең маңыздысы - жаңа
тиiмсiз салық түрлерiн енгiзбеу. Қазақстан Республикасының Үкiметi, Қаржы
Министрлiгi, басқада мемлекеттiк құрылымдардың тапсырысы бойынша Салық
туралы кодекс бойынша жаңа бiрнеше баламалы жобалар өңделдi. Өңдеушiлер,
ғалымдар пiкiрi бойынша үкiметтiк жобалардың принциптерi төмендегiдей:
- әдiлеттiлiгi;
- экономикалық бейтараптылығы;
- қарапайымдылығы;
- салық ставкiлерiнiң сәйкестiгi.
Салық салудың прогрессивтi-регрессивтi түрлерi қаралады, салықтық
қатынастар тәжiрибемен бекiтiлдi. 1995 жылдың 1 шiлдесiнен бастап Қазақстан
Республикасында жаңа салық кодексi әрекет етуде. Бұл кодекс құқықтық
параметрлерге негiзделген, мемлекет мүдделерiне сай келедi, нарықтық
қатынастарында экономикаға бейiмделуге мүмкiндiк бередi.
Салық қатынастардың жаңа механизмдерiн iске қосылуы қазiргi
рынок реформасының қысқа тарихындағы маңызды бетi болып табылады. Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк салық қызметi 1991 жылы құрылды. Бұл салық
қызметi салық заңдылығын бақылауда болашақта жетiлдiру мақсатында құрылды.
1995 жыл 1-шi бесжылдықта маңызды революциялық жыл болды, Қазақстан
Республикасының салық жүйесiнiң реформалауының, жобалар өткiзудiң жылы
болды. 1995 жыл салық саясатында өзгерiлiс жылы болды- салық жүйесi
өзгерiске ұшырады.
Салық салудағы өзгерiстер экономикалық жағдайына байланысты болды.
1995 жылдық қаңтарында барлық салық және төлемдер бойынша жетiспеушiлiк
соммасы 4,8 млрд теңгеге өстi. Бiрақ 1 шiлдеден бастап салық базасын
кеңейтуге, стратегияны және тактиканы нақтылауға мүмкiндiк туды. Салық
кодексiнiң механизмiн жүзеге асыру iске қосыла бастады. Бiрақ оның
тәжiрибеге енуi бiрте-бiрте жүргiзiлуi мүмкiн. Сондықтан 1996 жылдың
басында салық қызметi Президент жарлығының 4 жобасын, Үкiмет бекiтулердiң
18 жобасын, салық реформасы дамуына бағытталған 10 құрал әзiрлендi, жылдық
жиынтық табысқа түсiнiк пайда болды, негiзгi құралдардың амортизациялық
аударым тәртiбi жеңiлдетiлдi, өндiрушiлер, кәсiпорындар, қаржы және агроном
мамандары тұрақты iс-әрекет жасауға мүмкiндiк алды: кәсiпкерлiкпен
байланысты шығындарды бесжылға дейiн созуға рұқсат етiлдi. Салық
ұйымдарының маңызды мәселесi бұл салық салу режимiнiң өзгерiсiне байланысты
инвестицияларды экономикалық зоналарға бағыттау, оларды құру, кеңейту.
Мысалы: өз iс-әрекетiн сондай территорияда жүзеге асыратын заңды тұлғаға
салықтық жеңiлдетiлген ставкасы 20% қолданылады. 1996 жылы 2 рет салық
салуды болдырмау жөнiнде ТМД елдерiмен 2 жақты салық конвенциясын өткiзу
жұмыстары жалғастырылды.
Мемлекеттік салық салу саясаты - салық саласындағы шаралар жүйесін
қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты
немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын
күрделі модель. Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай : қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни
салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық
салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен
жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру,
салық салудың негізгі принциптері және т.б-лар салық механизміне жатады.
Салық жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің
тигізер ықпалы өте зор. Енді осы салық жүйесінің құрамы мен салық салу
механизміне кеңірек тоқталайық. Қандай да бір механизмінің құрамында
бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты
белгілі бір салық элементтерінен құралады[3].
Салықтар негізгі мынадай қызметтері (функциялары) бар:
• реттеушілік;
• фискалдық;
• қайта бөлу.
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функцияларын атап кетуге болады. Реттеушілік қызметі –
салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз
ықпалын тигізеді, яғни салықтарды реттеу жүзеге асырылады. Салықтық
реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық
түрлері,салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін,
олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы қажет.
Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орыны
ерекше. Себебі, ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар
кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік
бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық
жеңілдіктерінің де теңсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық
ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
1. егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 процентінен
асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
2. егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті аралығында
болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
3. егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті мөлшері
аралығында болса, онда ұлғамайлы ұдайы өндіріске әкеледі [4].
Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл
қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттік кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі
субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің
іс - әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы
арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан
Республикасының ішкі өнімдегі салықтардың үлес салмағы 40 проценттен
көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда
жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың
бір айғағы осы. Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін
(функциясын) пайдалана отырып елдің салық жүйесін анықтайды. Салық
механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты
негізге ала отырып салық саясатын анықтайды.Салықтардың әлеуметтік –
экономикалық мәнімен мазмұны олар қарайтын функциаларда толық ашыла түседі.
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі
үш функияны орындайды. Олардың әр қайсысы – осы қаржы санаттың ішкі
қасиетін, белгілерімен ерекшеліктерін білдіреді. Фискалдық функция барлық
мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор
қалыптасады. Мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі.
Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін толтыра отырып,
экономиканы, әлеуметтік – мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол халық шаруашылығының дамуына
қабылдаған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде салықтардың
нысандарын таңдау ставкаларының алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктерімен
шегермелер пайдаланады. Бұл реттегіштер қоғамдық ұдайы өндірістің
құрылымына, қордалану мен тұтыну ауқымына ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекет қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады. Соңғы жылдары
Қазақстанда ішкі жалпы өнімдегі салықтар үлесінің төмендеу тенденциясы орын
алып отыр. Егер 1997 жылы ішкі жалпы өнімдегі олардың үлесі 19,7%
болса,1998 жылы ол 16,6%,2000 жылы-22,6%,2001 жылы - 22,2% болды (салыстыру
үшін: Украинада – 29 %, Ресейде – 33,3%). Салық салу объектілерін есепке
алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі
қолданылады: кадастрлык, салық төлеушінің декларациясы бойынша, табысты алу
көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.
Салық салу элементтері мыналар: Субъект, объект, салық көзі, салық
ставкасы, салық өлшем бірлігі салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу
мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқы
мен міндеттері, салықтың төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
• Салық субъектісі (салық төлеуші) дегеніміз – заң бойынша салық төлеу
міндеті жүктелген жеке және заңды тұлғалар.
• Салық объектісі – табыс, мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету,
ақшамен
жасалатын операциялар, мүлікті басқаға беру, табиғи қорларды пайдалану,
қосылған құн, айналым және т.б.
• Салық көзі – салық салынатын табыс.
• Салық ставкасы немесе өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
• Ставкалар тұрақты немесе процентпен белгіленеді.
• Тұрақты ставкалар салық объектісінен түсетін табыстың мөлшеріне
байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты соммамен тағайындалады.
• Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті;
Регрессивті және пропорционалды. Үдемелі немесе прогрессивтік
ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, өсіп
отырады. Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың
төмендеуіне сәйкес, азайып отырады. Пропорционалдық ставкалар салық салу
объектісінің мөлшеріне байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады
[4].
• Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен
төлейтін
салық сомасы.
• Салық жеңілдіктері дегеніміз, заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп
немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту жатады.
• Салық төлеу мерзімі – салық төленетін уақыт.
• Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген
кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезінде
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
• Салық қызметінің негізгі міндеттері мыналар:
- салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, оның тиімділігін зерделеу; -
заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен жасалатын
шарттардың жобаларын әзірлеуге қатысу; - салық төлеушілерге олардың
құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық заңдары мен салық салу жөніндегі
нормативті актілердегі өзгерістер туралы салық төлеушілерге уақтылы
хабарлап отыру. Салық төлеушілер өз тарапынан мынадай міндеттерді
атқарулары тиіс:
1. уақытылы салық инспекциясына тіркеліп, тіркеу нөмірін алуға;
2. мемлекеттік салық комитетінің актілеріне сәйкес есеп құжаттамаларды
жүргізуге, осы есеп құжаттамаларды бес жыл бойы сақтауға;
3. белгіленген мерзімде салық декларациясын тапсыру;
4. атқарылған жұмыс немесе көрсетілген қызмет үшін төлемді жүзеге
асыратын салық, төлеуші салық қызметінің талабы бойынша атқарушыға
төленген соммалар туралы ақпарат беруге;
5. салық заңдарын, салық төлеу тәртібін, салық төлеу мерзімін қатаң
сақтауға міндетті.
1.2 Салық әкімшілігінің экономикалық мәні мен қажеттілігі
Салық әкімшілігі дегеніміз- салық салу жүйесін мемлекет
тарапынан басқару. Көптеген экономистер салық әкімшілігін салық салуды
басқарудың бәр элементі ретінде қарастырады. Біздіңше, салық әкімшілігі
өзіндік ерекшелігі бар процесс болып табылады. Барлық күрделі жүйе сияқты,
салық салу жүйесі де- басқару объектісі.
Жалпы айтқанда, салықтық басқару мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
басымдылықтарына қарай бейімделіп отыралы. Барлық басқару процесі сияқты
бұл басқарудың түрі де салық жүйесін тұтастай болжамдау мен салық жүйесінің
дамуын бюджет жүйесімен және барлық экономиканы тұтастай біріктіре отырып,
салықтық процестерді реттеуді, талдау мен баұылауды және жоспарлауды
білдіреді.
Салық әкімшілігі салық салудың барлық мәселелерінің өкілеттілігі және
ерекше құқықтарымен, салық қызметімен және өзара байланыстағы салық
төлеушілерімен бөлініп алынған мемлекеттік басқарудың әкімшіл-нұсқаушыл
органы деп айтсақ та болады.
Салықтар – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер. Салықтар – шаруашылық
жүргізуші субъектілердің , жеке тұлғалардың мемлекет пен екі арадағы
мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын
экономикалық санат. Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы
қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай – ақ шаруашылық
жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет
үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте алынатын
салық түрлерінің, оның құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық
службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі
қағидаттар бойынша жіктеледі. Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда
болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады.Мемлекет
құрылымының өзгеруі,өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әр бір мемлекетке өзінің ішкі
және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту,тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланылады. Салықтардың мәнін толық түсіну
үшін,олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық
маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.
Салық әкімшілігін жүргізу салық қызметі органдарының салық
бақылауын жүзеге асыруы, мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесінің
орындалуын қамтамасыз ету тәсілдері мен салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп
алу шараларын қолдануы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасына
сәйкес салық төлеушілерге (салық агенттеріне) және басқа да уәкілетті
мемлекеттік органдарға мемлекеттік қызмет көрсету болып табылады.
Экономикалық және қаржылық тұрақсыздық мемлекеттерді
мақсатты, кешенді салық саясатын жүргізүдің жаңа жолдарын іздеуді
талап етті. ТМД елдерінің ішінде Қазақстан бірінші болып
прогрессивті салықтық заңнаманы енгізді. Мемлекет басшысы көрсеткендей
Қазақстанның 50 бәсекеге қабілетті мемлекеттер қатарына кіру
стратегиясында салықтық саясатты реформалау жолымен Қазақстан
экономикасындағы салықты жаңғырту мен серпінді ету керек, яғни ол
салықтарды жинаудың көбеюі, салықтар санын шектеу мен салық салу
құрылымын жеңілдету жатады.
Салық әкімшілігін жүргізудің негізгі анықтамаларын көрсете отырып,
маңызды категориялардың бірі- камералдық бақылауға тоқтала кетпекпін.
Бүгінгі күні салық органдарының жұмыс процестерінің көпшілігі
автоматтандырылған. Салық төлеушілерді тіркеу есебі, дербес шоттарды
жүргізу, салықтық есептілікті қабылдау және камералдық бақылау сияқты
процестер негізінен салық түрлеріне байланысты, ұазіргі кезде негізгі
салықтар - КТС және ЖТС бойынша автоматтандырылған іске қосу арқылы жүзеге
асырылады [5].
Салықтық заңнаманың тиімділігін жоғарылауы үшін кәсіпкерлік
қызметтің әр түрлі сфераларындағы экономикалық щындықтардың құқықтық
салықтық нормаларды орнату керек, себебі мемлекеттің экономикалық
саясаттың негізгі жолы болып салықтық реформаның жетілдірілүі
болып табылады. Бұл кезекте мемлекет салық салудың нақты шарттары
жетілдіру жұмыстары жургізіледі, мемлекеттің ақпараттық жүйе
бөліміндегі әкімщіліктің сапасын жоғарылатуы, камералды бақылауды
қолдану, ол жыл сайын салықтық ауыртпалықты мемлекетте салықтық
саясаттың орындалуына жауап беретін деңгейге дейін төмендеуге
көмектеседі. Қарапайымдылық салықтық жүйенің негізгі аспектісі болып
табылады. Өте қиын салықтық жүйелер салық әкімшілігін қиындатады,
сонымен қатар төмендеуіне әкелуі мүмкін. Бұл жұмыс басымды болып
табылады, себебі салықтар бойынша салық салу базасындағы нақты
жоғалтуларды болдырмауды қарастырады. Тек 2008 жылы ғана фиктивті шот-
фактураларды электронды орындау барысында, ҚҚС бойынша салықтық
есептегі камералды бақылау түрі негізіндегі, салықтық тексерулер 61
шаруашылық жүргізүші субьектілерде жүргізген 1121,9 млн.тг сомасында
қосымша салық есептелген, 372,6 млн. тг сомасында салықтарды әкімшілік
жолымен өндіріп алды.
Салық әкімшілігі - салық салу жүйесін мемлекет тарапынан басқару.
Көптеген экономистер салық әкімшілігін салық салуды басқарудың бір элементі
ретінде қарастырады. Біздіңше, салық әкімшілігі өзіндік ерекшелігі бар
процесс болып табылады. Барлық күрделі жүйе сияқты, салық салу жүйесі де-
басқару объектісі.
Салық әкімшілігі салық салудың барлық мәселелерінің өкілеттілігі
және ерекше құқықтарымен, салық қызметімен және өзара байланыстағы салық
төлеушілерімен бөлініп алынған мемлекеттік басқарудың әкімшіл-нұсқаушыл
органы болып табылады. Сонымен қатар, салық әкімшілігі басқару әрекеті
үлкен әлеуметтік маңызды сала. Салық әкімшілігінің кемшіліктері бюджетке
түсетін салықтардың түсімін кенеттен төмендеуіне алып келеді. Салықтық
құқық бұзушылықтың мүмкіндіктерін көбейтеді. Әкімшілік орталықтарымен
аймақтардағы бюджетаралық қарым қатнастардың балансын бұзады. Соңғы
нәтижесінде қоғамда әлеуметтік ауыртпалықтар оданда нашарлай түседі.
Ол салықтық әкімшіліктің өкілеттілігі мен қызмет ету құзыретінің
аясында, мемлекет пен салық туралы заң бекіткен шараларды жүзеге асыру
арқылы қызмет етеді.
Мәселен, салық төлеушілер көп жағдайда салық комитеті тарапынан
тексерулердің қорытындысына шағымданады, сол сияқты артық төленген салықты
қайта есептеуді, егер артық төлегендігі анықталған жағдайда оны иесіне кері
қайтарады, бюджетке артық төленеген ҚҚС сомасын кері қайтаруды талап етеді
және салы комитеті тарапынан болатын тесерулердің ұзақтығын сөз етеді.
Салықтық әкімшілігі салық заңдарын яғни Салық кодексі, заңдылық
нормативтік актілерді т.б. орындалуын қадағалау.
Салық әкімшілігін жүзеге асыру іс жүзінде мемлекеттің қаржылық іс
әрекетіне бағытталып, ақша қорларын құюға кететін және осы мемлекеттік
қаржы жүйесінің құрамына кіретін табыстарды жинау болып табылады.
Салық әкімшілігі субъектісі – мемлекеттік салық қызметі, яғни тек
салықтық тексеру жүргізуге құқығы бар орган – салық комитеті.
Салықтық әкімшілігінің объектісі – салық заңдылықтары бойынша заңды
міндеттемелер жүктелген тұлғалар. Олар салық төлеушілер, салық агенттері,
банктер, салық төлеуші туралы ақпараттары бар тұлғалар.
Салық төлеу пәні – тексерушілердің салық заңдары, Салық Кодексі,
заңдылық нормативтік актілер және де ресми құжаттар бойынша атқаруға,
орындауға тиіс міндеттері.
Салық әкімшілігінің мақсаты – салық заңдарын бұзушылық фактілерді
немесе салық құқықтық қатынастарды қатысушының өз міндетін санасыз
орындалғанын анықтау; айыптарды анықтау және оларды заңда бекітілген
жауапкершілікке тарту; салық заңын бұзушылықты жою; қарыздарды өтеу бойынша
шаралар қолдану түріндегі мемлекеттік материалдық қорғау; салық заңын
бұзушылықтың алдын алу.
Салық әкімшілігін жүзеге асыру нысаны тікелей бақылау, сырттай
бақылау болып бөлінеді. Тікелей салық бақылауына тексеру – тексеруші тұлға
алғашқы құжаттарымен, салықтық есепке қатысты құжаттарды тексеруін талдау
жасайтындығымен сипаттауға болады. Оның құжаттық, рейдтік, хронометражды
түрлері бар. Сырттай салық бақылау – бақылау субъектісі мен объектісі
тексеру жүргізу кезінде байланысқа түспей сырттай жүргізіле беретіндігімен
сипатталып (камералдық) түрі.
Салықтық әкімшілігін өткізу уақыты – алдын-ала, қазіргі және ағымдағы
немесе кейінгі түрлері болады.
Салықты әкімшіліктің ішкі және сыртқы болып бөлінді, бақылау
объектісі бір ұжымдық жүйенің бөлімдерінде немесе ведомства аралық
бағытттарға байланысты.
Салықтық әкімшілігі – салықтық тексеру немесе тапсыру мақсатындағы
бақылау болады. Салықтық бақылау тексерілетін салық төлеуші туралы
ақпараттарды жинау, жинаған ақпараттарды бағалау. Жинаған ақпараттар
бойынша шамалау немесе мөлшерлеу кезеңдерінен тұрады. Құжаттар көздеріне
қарай салықтық тексеру құжаттық жәнеіс жүзінде деп бөлінеді. Іс-жүзіндегі
тексеру – объектілердің сандық және сапалық жағдайларын зерттеу
лабораториялық сараптама мен әртүрлі әдістер нәтижелерін шығару.
Салық әкімшілік теңдікті жетілдіруде Салық аудитінің электрондық
бақылауы (САЭБ) ақпараттық жүйесін енгізу үлкен жетістік болып отыр. Бұл
ақпараттық жүйе салықтық тексерулерді жүргізуді және жоспарлауды
автоматтандыруға мүмкіндік береді.
Салықтық тексеру тексеруге дайындау тексеруді жүргізу, тексеру
нәтижелерін рәсімдеу, анықталынған салық заңын бұзушылықты жою үшін
нұсқаманың қаулының орындалуын бақылау мерзімдерінен тұрады.
Салық кодескі бойынша салықтық тексерулер:
- құжаттық тексеру (кешенді тексеру, тақырыптық тексеру, қарама-қарсы
тексеру);
- рейдтік тексеру (салық органының тіркеу есебіне тұруы, бақылау-
кассалық аппараттарын дұрыс қолдану, лицензия және бір жолғы талон
құжаттарын тексеру, акциздік тауарларды тексеру);
- хронометражды зерттеу (салық төлеушінің нақты табысы мен оны алуға
кеткен нақты шығынын білу мақсатында салық органы жүргізеді).
Салық менеджменті – салықты салуда және салықты өндіруді ұйымдастыру.
Салық салуды ұйымдастыру – салық төлеушінің салық міндеттерін
салық органы тарапынан заң аясында дер кезінде толық орындалуы. Салық
міндеттемелері – салық төлеуші тіркеуге тұрған сәттен бастап салық
кодексіндегі баптарға сәйкес салық түрлеріне қарай төлеуші болуына
байланысты сол салық түрінің міндеттемелері Салықтық бақылау салық сомасын
есептелінуін бақылау, есептелген салық сомасынан бюджетке өз уақытында және
толық түсуін бақылауды жүргізілу шеңбері бар. Бақылау объектісіне қарай
салық төлеушілер жеке тұлға мен заңды тұлға деп бөлінеді. Сонымен, салық
менеджментінің құрамдас бөлігі оны өндіру мен салу кезіндегі салықтық
бақылау объектісі болып табылады. Салықтық бақылаулдың ұйымдастыру барысы
ғылыми негізделеді. Мысалы, салықты салуды ұйымдастыруда: есептелінетін
салықты болжау мен жоспарлау, қабылдаған есептіліктегі салық сомасы және
оны талдау, салық сомасының есептелінуін бақылау; салықты өндіруді
ұйымдастыру: бюджетке түсетін салықтарды болжау мен жоспарлау, төленуге
тиіс сомма мен оны талдау, салық соммасының бюджетке түсуін бақылау[6].
1.3 Қазақстан Республикасы мен шет мемлекеттері салық салу
құқығының реттелу мәселесінде салық әкімшілігінің ролі
Кез келген мемлекеттің экономикалық өмірінде салық ең
маңызды құралдарының бірі болып табылады. Салық тек маңызды ғана
емес, сонымен қатар тұтас экономиканың анықтаушы компоненті. Нарықтық
қатынастарға қалыптасқан мемлекеттер өздерінің салық саясатын
қадағалай отырып, әлемдік экономикадағы заттардың ағымдағы жайымен
сәйкес тұрақты тұзетулер жүргізіліп отырады.
Рыноктық экономикада салық маңызды орын алатыны сөзсіз және
қоғамдық өндірістің даму талаптарына жауап беретін нақты салық салу
жүйесінсіз тиімді нарық экономика болу мүмкін еместігі жөнінде
сенімділікпен айтуға болады. Мемлекет пайда болған сәттен бастап
қоғамдағы экономикалық қатынастар салықтың басты бөлімі. Дамыған
елдердегі салық жүйесі әр түрлі саяси, экономикалық, әскери,
әлеуметтік ықпал етуімен өзара айрықшаланды. ХХ ғасыр. 60 жылдардың
аяғына қарай жүргізілген реформалар оларды жақындыра бастады.
Шетелдердің салық жүйесінің маңызды белгісі болып көптеген он
жылдар бойы олар халықаралық экономикалық қызмет және қарсы тұру
үрдісін реттейтін құралдармен тиімді және сапалы пайдалану
табылады.
Салық мемлекеттік кірістердің негізгі қайнар көзі бола отырып,
сонымен қатар мемлекеттің нарық экономикасына ықпал ететін негізгі
рычагы болып табылады. Сондықтан тиімді салық салу жүйесін құру
әрбір мемлекеттің аса маңызды мәселелерінің бірі. Құқықтық
тұрғысынан қарағанда,салық- бұл мемлекеттің бекітілім, яғни тұлғалардың
мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін көздейтін міндеттеме.
Салық құқығы- мемлекеттің салықтық әрекет үрдісінде пайда болған
қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Салық әкімшілігі құқығы дегеніміз, мемлекеттің салықтық әрекеті
үрдісінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы. Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары
пайда болады. Көптеген мемлекеттердің салық зңдылықтарында салықты
былайша қарастырады: біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік
орган ғана бекіте алады; екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір
заң немесе нормативтік- құқықтық актілермен қатаң түрде жүзеге
асырылады; үшіншіден, осы қабылданған құқықтық акт белгілі бір
тәртіпке сәйкес жүргізіледі. Қабылданған құқықтық акт негізінде
белгіленген салық жеке және заңды тұлғаларға салық төлеуші
ретінде салық міндеттемелерін жүктейді. Қазақстан Республикасының
Салық кодексінің 24-бабына сәйкес, салық міндеттемесіне келесідей
түсініктеме беруге болады: Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес
мемлекет алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп
танылады, оған сәйкес салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне
тұруға, салық салу обьектілері мен салық салуға байланысты
обьектілерді айқындауға, салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін жасауға, оны
белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті [2].
Шедулярлық салық жүйесі- салық төлеушімен алынатын кірістері
шедулды бөлімдерге бөлінеді. Бұл бөлімдердің әрқайсысы ерекше түрде
салықтарға ие болады. Әртүрлі шедулдарға әртүрлі салық ставкасы,
льготалары және тағы басқа да салық элементтері бекітілген. Мысалы,
Ұлыбритания мемлекетінде жеке табыс салығы щедул бойынша жүргізіледі.Онда
оны негізгі алты топқа бөледі:A,B,C,D,E,F. A санатына – жерге меншік
табысынан, құрылыс және тағы басқалар; B санатына – орман сілем табысы; C
санатына – пайыз бойынша төленетін бағалы қағаздардан табыс салығы; D
санатына – сауда –саттық, өндіріс, ауыл шаруашылық, көлік және өзге де
табыстарынан салық; Е санаты бойынша – зейнетақы және еңбек ақы табысынан;
F санатына- дивиденттерден алынатын салық және тағы басқалары жатады.
Глобальды салық жүйесінде заңды және жеке тұлғалардың барлық
кірістерге бірдей ие болады. Бұндай жүйе салық есептілігін, кәсіпкерлердің
қаржы нәтижелерін жоспарлау бойынша жеңілдетіледі. Ол көбінесе Батыс
елдеріне кең қолданылады. Батыс елдеріндегі тәжірибелерінде тиімді салық
жүйесін құрудағы пайдалы әрі бағалылығы аз емес. Бірақ, оларды қолдану
барысында объективті талаптарды, яғни ол арқылы салық жүйесі дамып, әрбір
елдің экономикасының жағдайы құрылады.Жекелеген мемлекеттердің салық
салуәкімшілігі ерекшеліктеріне тоқталып өтейік.
Германия мемлекетіндегі салық салу құқығына тән ерекшеліктерін
көрсететін болсақ:еңбекақыға салықтың көлемін анықтау үшін салық топтары,
салық карталар, салық кестелер құралдары қолданылады; бюджет жүйесі
буындарының арасында жиынтық салық түсімдерінің күрделі әрі көп сатылы
бөлінуі; Германияда табыстар вертикальды және горизонтальды деңгейде
теңестіріледі. Табыстары жоғары жерлер (Бавария, Вюртемберг және тағы
басқалар) өздерінің қаржы ресурстарының бір бөлігін (Саксония, Шлезвиг –
Голштейн) нашар дамыған жерлерге береді. Бұл көп жылдар бойынғы салық
жүйесінің даму нәтижесі болып отыр. Жер заңнамасы негізінде табыс салығынан
қосымша ретінде алынып, шіркеу кірістеріне түседі. Діни ұйымдарының барлық
мүшелері салық төлеушілер болып табылады. Шіркеу құрамынан шыққан жағдайда
салық жауапкершілігі де тоқтатылады [10].
Ал, Франция мемлекетіндегі салық құқығына сәйкес ерекшеліктеріне
тоқталып өтсек, елдің салық жүйесінде жанама салыққа басым көңіл бөледі.
Себебі,бұл жанама салықтарға салық жүйесін құрайтын негізгі салықтары, яғни
қосылған құн салығы, кеден баждар, акциз, корпорациядан салық, азық -
түлік, ауыл шаруашылық өнімдеріне, автокөлік, бағалы былғары өнімдеріне
және тағы сол сияқты салықтар жатады. Францияның жеке тұлғаларынан алынатын
табыс салығының ерекшелігі – ол салық жеке тұлғаның өзінің емес, отбасының
табысына салынады. Егер салық төлеуші жалғыз басты болса, онда ол бір
адамнан тұратын отбасы болып танылады. Салық жүйесі ең алдымен кеі
заңнамалық негіздегі жүйелілігімен, сонымен қатар салық салу бойынша барлық
шаралар. Парламент өкілеттілігінде болады. Салықты қолдану үшін жыл сайын
Ұлттық Ассамблеясымен мемлекеттік бюджетке дауыс беру арқылы бекітеді.
Табысқа екі жақты салық салудан қорғаудың белгілі бір механизм әрекет
етеді. Оның бірі, салық төлеуші жекелеген жағдайларда салық ставкасы мен
салық түрін таңдап төлеуге құқықтары беріледі. Заңнамамен көрсетілген салық
төлеушіге кең құқықтарды беру, сонымен қатар, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарға берілген. Бірақ, олардың құқықтары жергілікті салықтардың кіріс
көздерінің базасы қалыптасу талаптарына байланысты біршама шектелген [10].
Нарық механизмдерінің қарқынды дамуы салық салу жүйесінің барлық
элементтерін қайта құрылуына ат салысады. Осының негізінде, әртүрлі
деңгейдегі билік органдарының өкілеті мен мәртебесін нақтыландырып, олардың
төлеу және есептелу механизмін анықтау арқылы жаңа салықтар пайда бола
бастайды. Бұндай өзгерістер салық салу саласындағы механизмдердің бақылауын
күшейтуді қажет етті. Осыған байланысты мемлекет тарапынан бақылау
органдарының қызметі мемлекет алдында салық төлеушілер өз міндеттерін толық
және уақытылы салық төлемдерін төлеуін тексерумен байланысты. Дегенмен де,
сәйкесінше бюджетке немесе қорларға қажетті көлемдегі салық төлемдері келіп
түспейді. Бұндай жағдайда тек қана құқық бұзушылықты көру бұрыс болмас еді,
бірақ бұл жерде салық төлеушілер өздеріне жүктелген міндеттерді толықтай
орындамаганы да болып табылады. Франциядағы фикалдық үрдістер бостандығы
туралы Заңның 64В бабына сәйкес, кез келген салық төлеуші салық
әкімшілігіне жүзеге асырайын деп отырған іс –әрекеттердің заңды екендігін
анықтау үшін сұрау салуға құқықтары бар. Мәні бойынша салық төлеуші салық
әкімшілігінен барлық құжаттарды бере отырып жазбаша кеңестен бастап
шарттарға отыруға дейінгі әрекеттерді алуға немесе жүзеге асыруға құқылы.
Әкімшілік осыған байланысты жүзеге асырайын деп отырған әрекеттерінде
құқықты асыра пайдалану бар жоқтығы сұраулардың жауаптарында көрсетуге
міндетті. Мұндай жауапты қайтаруға алты ай мерзім беріледі. Егер осы уақыт
ішінде салық төлеуші жауабын алмаса, онда ол өз әрекеттерін құқылы деп
санауға негізі бар. Егер әкімшілік бекітілген уақытта қарсылық немесе еш
жауабын қайтармаған жағдайда, ол болашақта бұл әрекетті құқықты асыра
пайдалану деп тануға құқығы болмайды. Белгіленген кепіл саласында салық
төлеушінің сұрау салуында мәміле немесе келісімдер шектелген. Мұны шет
елдердің салық құқығында фискалды рескрипт деп атайды. Дәл осындай үрдістер
басқа да мемлекеттерде әрекет етеді. Салық қызметiн қайта ұйымдастыру
барысында салық төлеушiлердiң берген мәлiметтерiне таңдамалы бақылау
жүргiзу жауапкершiлiгi жүктелген бөлiмшелер құрылған, сыртқы салық
бақылауын жүргiзетiн инспекторлар тобы дайындалған.
Германия мемлекетін алатын болсақ, фискалды бақылауды жүзеге асырумен
байланысты жағдайларды бағалау немесе кеден алымдары, жалақыға салық
мәселелері бойынша салық төлеушілер кеңес алу үрдісімен шектеледі.
Германияда қылмыстық жауапкершілік 1977 жылғы 16 наурыздағы Салық және
өзге де төлемдер туралы Ереженің 5369 2 б. сәйкес, егер салық
заңнамасында осыған байланысты өзге жағдайлар көзделмесе, қылмыстық
құқықтық нормаларына жүгіне отырып анықтайды. Дәл осы заңның №370 сәйкес,
қылмыс болып салық органына жеткіліксіз немесе жалған ақпарат беру, салық
льготаларын негізсіз алу, декларацияларында негізгі табыс көзін табыс көзін
жалған көрсету немесе мүлдем көрсетпеу және өзге де қылмыстар танылады
[10].
Теорияда салық қатынастар салықты алу және енгізу, оларды бекіту
бойынша салық құқық нормаларын реттейтін қоғамдық қатынастар ретінде
қарастырылады. Салық қатынастары халықаралық деңгейде де маңызды
мәселелерінің бірі болып табылғандықтан, халықаралық салық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қаржы факультеті
Қаржы кафедрасы
Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету механизімін жетілдіру
тақырыбына
Қаржы мамандығы бойынша жазылған
ДипломДЫҚ ЖҰМЫСЫ
Орындаған: _______________________ ______________
(аты-жөні) (студенттің қолы)
3 курс 3 ж.о. 301 тобы студенті
Ғылыми жетекшісі: э.ғ.к, доцент, _________________
аты-жөні, ғылыми дәрежесі, атағы (жетекшінің қолы)
Диплом жұмысы Қаржы кафедрасы отырысының № ___ хаттама ____ __________
2011 жылғы шешімімен Мемлекеттік аттестациялау комиссиясына алдында
қорғауға жіберіледі.
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.д., профессор Интыкбаева С.Ж.
__________
(қолы)
Алматы, 2011
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету қызметін ұйымдастырудың
теориялық негіздері
1.1 Салықтардың пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.8
1.2 Салықтық әкімшілігінің мәні мен қажеттілігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Қазақстан Республикасы мен шет мемлекеттердегі салық салу құқығының
реттелу мәселесінде салық әкімшілігінің
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2. Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету және бюджетке
төлемдердің түсуін бақылау жағдайын талдау
2.1Салықтардың бюджетке түсуін қамтамасыз етудегі салық әкімшілігінің
атқаратын қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .23
2.2 Салық әкімшілігін жүзеге асыру механизімі мен жүргізу
тәртібі ... ... .31
2.3Салықтық бақылауды ұйымдастыру мен бюджетке түсетін төлемдерді
бақылаудың жүргізілу
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .40
3. Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету механизімін
жетілдірудің негізгі бағыттары
3.1 Салықтық әкімшілік тиімділігін арттыруды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ...48
3.2 Салық қызметі органдарының бақылау қызметінің тиімділігін арттырудағы
проблемалар және оны шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..68
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Елiмiздiң Президентi Н.Ә.Назарбаев Қазақстан
халқына жолдауында: “Егер мемлекет қазынасын сақтап, ұлғайтпасақ, егер
салықтардың толық көлемде жиналуын қамтамасыз ете алмасақ, ешқашан қалыпты
және мықты мемлекет болып саналмаймыз”, - деп атап көрсеткен болатын.
Осыған байланысты елiмiзде әлi де болса салық салу жүйесiне жаңа өзгертулер
мен толықтырулар енгiзiлiп, салықтық әкімшілік ету әдістерін тиiмдi
ұйымдастыру шаралары жүргiзiлiп жатыр[1].
Салық органдарының салыққа және салық бақылауына қатысты көптеген iс-
әрекеттерiне қарамастан, салық салу және салық бақылау әдiстерi мен
тәсiлдерi әлi де жетiлдiрудi қажет етедi. Еліміздің алдында тұрған басты
міндет әлемдік өркениетті мемлекеттер қатарына қосылу мақсатында бәсекеге
қабілетті экономиканы дамыту және жаңа жетістіктерге қол жеткізу болып
табылады. Осы тұрғыдан ұлттық экономиканы өркендету, оның түрлі салаларының
дамуына серпіліс беру уақыт талабынан туындап отырған іргелі міндеттердің
бірі.
Салық әкімшілігі арқылы қоғамымыздағы келесі мәселлерге жол табу:
әлеуметтік – экономиканың қарқынды дамуына мүмкіндік туғызу, жергілікті
бюджет мүмкіншілігін арттырудағы олардың өз кірістері мен шығыстарын
теңестіруді қамтамасыз ету мүмкіншілігін өсіру, жергілікті бюджеттің
трасферттік қаржылану мүмкіншіліктеріндегі бей-берекеттілікті жою, салық
салу мен салық төлеуден жалтару сыбайластық жемқорлыққа жол бермеу
жолындағы бақылауды күшейту, салық заңдылық актілерінің жүзеге асыруды
тұрақты түрде салықтық әкімшілік бақылау жүргізуді орындау және
ұйымдастыруды жетілдіру т.б.
Қазіргі экономикалық тұрақтандыру мен қарқынды даму кезеңіндегі
экономика салаларының атап айтқанда: газ бен мұнай, өнеркәсіп орындары,
кіші және орта бизнестің өркендеуі, тұрғындардың әлеуметтік ахуалының
жақсаруы, халықтың тұрғын үйге сұраныстың артуы салық жүйесінде салық
қызметі органдарының салқтық әкімшілік ету қызметі бүгінге дейін толыққанды
зерттелмей келген. Экономиканы қайта құруда, оны реттеуде, ел бюджетiнiң
кiрiсiн құрастыруда ”Салық әкімшілігінің” алатын орны ерекше. Өйткені,
бюджет пен шаруашылық субъектілерінің арасында қарым қатынасты
қалыптастыруда фискалды және реттеушілік қызметті жүзеге асыратын салықтық
реттеуді жетілдіру бағыттары өзекті мәселелердің біріне айналып отыр.
Салық салудың нәтижелілігі оларды алуды ұйымдастыратын салық
қызметінің, олар жүргізіп отыратын салық әкімшілігінің тиімді жүзеге
асырылуына тікелей байланысты. Өйткені, егер салық салуды ұйымдастыру
тәжірибе жүзінде сапалы қызмет атқарса, олардың атқаратын қызметтері
арасында үйлесімді тепе-теңдік сақталатын болса бұл рөл жағымды болып
келеді. Нарықтық қатынастардың дамуы экономикалық және әлеуметтік
процестерді басқарудағы мемлекеттік реттеудің рөлінің өзгерістерімен
жүргізіледі. Салықтардың мемлекеттің тек қажетті қаражаттарымен қамтамасыз
ету құралы ғана емес, сондай-ақ қоғамдық өндіріс арақатынастарына
мемелекеттік жүйенің әсер ету элементі ретінде де мәні өсіп отыр.
Салық жинауды тұрақты қамтамасыз ету әрбір мемлекеттің қаржылық
жүйесінің тұрақтануының негізгі шартты болып табылады. Өз кезегінде бұл
шарттар салық органдарының бақылау-экономикалық қызметінің бірегей
жүйесімен анықталады. Яғни, салықтар және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің дұрыс есептелуін, толықтығын және уақытылы төленуін
қамтамасыз етуде салық органдарының салықтық әкімшілік ету механизімінің
немесе бақылау-экономикалық қызметінің маңызы зор.
Салық органдарының бюджетке салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің дер кезінде және уақытылы аударылуын бақылауды
ұйымдастыру және салық заңдылықтарын бұзушылықты болдырмау бағытында
бақылаудың тиімді әдістерін іздестіріп және оны жетілдіру жолдарын ашып
көрсету болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты салық қызметі органдарының салықтық әкімшілік
ету механизімін жетілдіруге байланысты ұсыныстар енгізу және бюджетке
төлемдердің түсуін қамтамасыз етудегі атқаратын қызметін теориялық негіздеу
болып табылады. Қойылған мақсатқа жету үшін зерттеу барысында төмендегідей
міндеттер қойылды:
- Қазақстан салықтық әкімшілік ету механизімінің қалыптасуымен
дамуының теориялық негіздерін қарастыру;
- салық әкімшілігінің салық жүйесіндегі ролі мен маңызына талдау
жүргізу;
- салықтық әкімшілігінің мәні мен қажеттілігіне сипаттама беру ;
- салықтық әкімшілік ету органдарының негізгі қызметтерінің бірі
болып табылатын салық бақылауының мәні жіктелуін қарастыру;
- салықтардың бюджетке түсуін қамтамасыз етудегі салық әкімшілігінің
атқаратын қызметіне талдау жүргізу;
- шет мемлекеттердегі салық қызметі органдарындағы тәжірибені ҚР салық
органдарының бақылау қызметін жетілдіруде қолдану мүмкіндіктерін бағалау;
- салықтық әкімшілік ету механизімінің бақылау қызметі тиімділігін
арттырудағы мәселелер және оны шешу жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыстың зерттеу жаңалықтары келесілерден көрінеді:
- ғылыми зерттеулер негізінде салық әкімшілігінің мәні мен қажеттілігінің
экономикалық мазмұны нақтыланды;
- салықтық әкімшілік ету органдарының қызмет етуі барысында салық
бақылауының жіктелуі қарастырылды;
- салықтардың бюджетке түсуін бақылауда салық әкімшілігінің атқаратын
қызметіне талдау жасалды;
- салық әкімшілігінің мақсаты анықталды;
- салықтық әкімшілік ету механизімінің бақылау қызметінің тиімділігін
арттыратын ұсыныстар берілді.
Диплом жұмысының зерттеу пәні болып салықтық әкімшілік ету
органдарының бақылау-экономикалық қызметі барысында туындайтын қаржылық
қатынастар және оның жүзеге асырылу механизмі болып табылады.
Диплом жұмысынң зерттеу обьектісі болып салықтық әкімшілік ету
органдарының бақылау-экономикалық қызметі болып табылады.
Бұл жұмыста Қазақстан Республикасы Салық комитетінің нормативтік
құжаттары мен инструктивтік материалдар, сонымен қатар ғылыми
конференциялар мен кезеңдік баспалар материалдары кеңінен қолданылды.
1.Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету қызметін
ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Салықтардың пайда болу тарихы
Салық прототиптерi адам қоғамын басқарудың алғашқы ұйымдардың
түрлерiмен бiрге қалыптасты. В. Пушкарева салық салудың дамуының 3кезеңiн
бөлiп көрсеттi. Олардың әрқайсысының өзiне тән ерекшелiктерi мен белгiлерi
бар. 1-кезең ежелгi дүние мен орта ғасырдың шаруашылық жүйесi құрамына
енгiзетiн салық салудың даму кезеңi дамымағандық деңгейi мен кездейсоқ
сипатымен ерекшеленедi. Бұл кезеңде қалыптасу жағдайында болатын салықтар,
олардың механизмi пайда болды. Салықтың пайда болуын алғашқы мемлекеттiк
құрылымдардың пайда болуымен сәйкестендiредi.
Себебi-тауар өндiрiсiнiң, мемлекеттiк аппараттық пайда болуы. Алғашқы
кезде салықтар натуралды түрге ие жүйесiз төлемдердi бiлдiредi. Мемлекеттiк
құралдарды басқарумен қамтамасыз ету қажеттiлiгi салық салудың пайда
болуына негiз болды. Қоластындағылар салықты өнiммен, әскер жабдықтарымен
төледi. Рим империясында және Афинада бейбiтшiлiк кезде салықтар болмаған.
Ал олардың пайда болуы әскери соғыс кезеңiнiң енуiмен байланысты болды.
Тауар-ақша қатынастардың дамуы, бекiтуiмен қатар салықтар бiрте-бiрте
ерекше ақшалай түрге ие бола бастады. Алғашында салықтар мемлекеттiң
ақшалай қажетiнiң негiзгi табыс көзi болып табылады. Ежелгi дүниенiң
мiндеттi төлемдерi алшақтаған түрде қазiргi салықтарды ескертедi. Нақты
айтқанда бұл квазисалықтар болды.
Квазисалықтар салыққа өтудiң өтпелi қадамын құрады. Алғашқы
ұйымдастырылған салық жүйелерiнiң бiрi болып Ежелгi Римнiң салық жүйесi
болып табылады. Рим мемлекетiнiң дамуының алғашқы кезеңдерiнде салық
механизмдерi әскери iс-әрекеттердi қаржыландыру үшiн қолданылды. Рим
азаматтары табысына және жанұялық жағдайына қарай салықпен салынып отырды.
Салық соммаларының есептелуi арнайы тұлғалармен жүргiзiледi. Б.э.д. 4-3
ғасырларда салық жүйесi дамуының жалпы мемлекеттiк және жергiлiктi
(коммуналды) салықтардың пайда болу жағдайына алып келдi. Бiрақ бұл кезеңде
бiрыңғай салық жүйесi болмады не арнайы жерлердiң салықпен салынуы
мемлекеттiң әскери шара бойынша атқаратын iсiмен байланыстырлды. Әскерде
жеңiстерге үлесiн қосқан орталық жерлердiң салықтары төмендетiлдi немесе
мүлдем жойылып отырды. Римнiң мемлекеттiк институттарының дамуы император
Октавиан салық реформаларын жүргiзуге алып келдi. Нәтижесiнде атрибуттар
атты бiрiңғай ақшалай салық пайда болды және оның алынуы арнайы құрылған
қаржылық мекемелердiң бақылауында болды [2].
Рим империясының өзiнде салықтар тек фискалды қызметті ғана емес,
сонымен қатар техникалық реттеушi және экономикалық қатынастарды реттеушi
қызметiн атқарды. Жалпы салықтық төлемдердiң саны 200- ден астам болды.
Кейiнгi салық жүйелерінiң қалыптасуы өзгертiлген түрде Ежелгi дүниенiң
жүйесiн қайталады. Салық салу объектiлерiн анықтау, салықтық төлемдердiң
түрлерiн енгiзу жолдары бiздiң күнiмiзге дейiн сақталғанын айтып кету
қажет. Ежелгi Рим мен Қазақстан Республикасының салық жүйелерiн
салыстыратын болсақ, онда бiрнеше салықтардың түрлерi ұқсас болып табылады.
16-17 ғасырларда Еуропада дамыған салық жүйесi болмады. 17 ғасырдың соңы –
18 ғасыр басында салық салу жүйесiнiң дамуының 2- шi кезеңi басталды. Бұл
кезеңде өз құрамына тiкелей және жанама салықтарды енгiзетiн алғашқы салық
жүйелерi қалыптасты. Ерекше орында табысқа салынатын салық, акциз және жан
басына салынатын салық болды. Еуропалық елдерде демократиялық процестердiң
дамуы өз көрiнiсiн салықты еңгiзу туралы сұрақтарында тапты. Англияда 1215
жылы еркiндiктiң ұлы партиясында салықтар тек қана ұлт келiсiмiмен
енгiзiледi деп бекiтiлдi. Францияда парламент бюджетпен салықтарды тек 1791
жылдары ұлы Франция революциясынан кейiн бекiте бастады. Мемлекет салық
салудың дамуымен бiр мезетте салық салудың ғылыми теориясы қалыптаса
бастады. Оның негiзiн салушы шотландық экономист және философ Адам Смит
Табиғат пен халық байлығының себептерiн зерттеу атты өзiнiң еңбегiнде
(1776 ж.) салық салу принциптерiн ұсынды, салық төлеушiлерге түсiнiк бердi,
мемлекеттiк қаржы жүйесiндегi олардың орнын көрсеттi . Жалпы көрнiсте салық
даму жүйесiнiң 3-шi кезеңi өз тарихын 19 ғасырда бастады және салық санының
төмендеуiмен, олардың алынуындағы құқыққа зор маңыз берiлетiнiмен ерекше.
Қаржылық ғылым дамуымен қатар салық салудың проблемалары, әдiстемелерi
пайда бола бастады. Экономикалық мектептер мен қаржылық теориялардың
бiреуiде фискалитет сұрақтарын айналып өтпедi. 19 ғасырдың екiншi
жартысында көптеген мемлекеттер ғылыми пiкiрлердi тәжiрибеде қолдануға
қадам жасады. В. Пушкарева айтқандай қаржылық ғылымдардың негiзгi буынын
салық реформалары құрады, олар 1- шi Дүние жүзiлiк соғыстан кейiн
жүргiзiлiп, салық салудың ғылыми принциптерiмен негiзделдi. Осы уақытта
қазiргi салық жүйелердiң құрылымы қалыптасты. Мұнда тiкелей салықтар және
прогрессивтi жеке табыс салығы алғашқы орынға ие бола бастады.
Бiрақ әлi күнге дейiн адамзат идеалды салық жүйесiн таба алмады.
Қаржылық ғылым күнi бүгiнге дейiн көптеген салықтық сұрақтарға жауап бере
алмайды, ал көптеген дамыған елдердiң тұрақты салық реформалары салық
салудың бекiтiлген, әдiлеттi болуының дәлелi болып табылады. Дүниенiң
көптеген елдерiнiң салық жүйесi бiрте-бiрте дамып, көптеген жылдарды алды.
Қазақстан Республикасының салық жүйесiн қалыптастыруда ұзақ эволюцияға
уақыты жоқ және болмаған едi, бiрақ Қазақстан Республикасы 1 кезең iшiнде
қанағаттанарлық және салық салу жүйесiн өте алмады. Бұл мақсатқа жету
бiрнеше кезеңнен тұрды. Салықтардың жинақтармен басқа да төлемдердiң
бекiтiлген тәртiппен алынуы салық жүйесiн құрайды. Қазақстан
Республикасында салық жүйесiнiң қалыптасуын келесi кезеңдерге бөлуге
болады:
1. 1994-1995 жылдар 1-шi этап
2. 1996-1998 жылдар 2-шi жаңа салық жүйесiнiң қалыптасуы.
1-шi этапта 1994-1995 жылдарды салық жүйесiне базалық негiз құрайтын
салық кодексiнiң өңделiп, iске қосылуы жүрдi. 1995 жылдың сәуiр айында жаңа
салық заңдылығын қабылдамас бұрын Қазақстан Республикасында жағдай күрделi
болды. Кәсiпорын өндiрiсiнiң көпшiлiгi мүлдем жұмыс iстемейдi, ал 60% -ы
үзiлiстермен жұмыс iстеп тұрды. Тiзiмде 12 iрi кәсiпорын банкрот кауiпiнде
болды. Елде қанша салық бар екенiнiн ешкiм бiлмедi: бiреулерi 43 түрi бар
десе (сонық iшiнде 16 түрi – мемлекеттiк, 10 түрi – мiндеттi жергiлiктi, 17
түрi есептi жергiлiктi), екiншiлерi 47 салық түрi бар дедi (оларға қосымша
қорға аударымдардың 8 түрi). Үкiмет жаңа салық кодексiн қабылдауда алдымен
төмендегiлердi мақсат етiп қойды: - қайшылықтарды жеңiлдету, жою;
- Қазақстан Республикасында салық кодексiнiң бiрiңғайлылығы .
Салық санын 40-45%-ға, ал азаматтардың табысынан салықты 40%- ға
төмендету, салық ставкiлерін анықтау қаралып отыр. Ең маңыздысы - жаңа
тиiмсiз салық түрлерiн енгiзбеу. Қазақстан Республикасының Үкiметi, Қаржы
Министрлiгi, басқада мемлекеттiк құрылымдардың тапсырысы бойынша Салық
туралы кодекс бойынша жаңа бiрнеше баламалы жобалар өңделдi. Өңдеушiлер,
ғалымдар пiкiрi бойынша үкiметтiк жобалардың принциптерi төмендегiдей:
- әдiлеттiлiгi;
- экономикалық бейтараптылығы;
- қарапайымдылығы;
- салық ставкiлерiнiң сәйкестiгi.
Салық салудың прогрессивтi-регрессивтi түрлерi қаралады, салықтық
қатынастар тәжiрибемен бекiтiлдi. 1995 жылдың 1 шiлдесiнен бастап Қазақстан
Республикасында жаңа салық кодексi әрекет етуде. Бұл кодекс құқықтық
параметрлерге негiзделген, мемлекет мүдделерiне сай келедi, нарықтық
қатынастарында экономикаға бейiмделуге мүмкiндiк бередi.
Салық қатынастардың жаңа механизмдерiн iске қосылуы қазiргi
рынок реформасының қысқа тарихындағы маңызды бетi болып табылады. Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк салық қызметi 1991 жылы құрылды. Бұл салық
қызметi салық заңдылығын бақылауда болашақта жетiлдiру мақсатында құрылды.
1995 жыл 1-шi бесжылдықта маңызды революциялық жыл болды, Қазақстан
Республикасының салық жүйесiнiң реформалауының, жобалар өткiзудiң жылы
болды. 1995 жыл салық саясатында өзгерiлiс жылы болды- салық жүйесi
өзгерiске ұшырады.
Салық салудағы өзгерiстер экономикалық жағдайына байланысты болды.
1995 жылдық қаңтарында барлық салық және төлемдер бойынша жетiспеушiлiк
соммасы 4,8 млрд теңгеге өстi. Бiрақ 1 шiлдеден бастап салық базасын
кеңейтуге, стратегияны және тактиканы нақтылауға мүмкiндiк туды. Салық
кодексiнiң механизмiн жүзеге асыру iске қосыла бастады. Бiрақ оның
тәжiрибеге енуi бiрте-бiрте жүргiзiлуi мүмкiн. Сондықтан 1996 жылдың
басында салық қызметi Президент жарлығының 4 жобасын, Үкiмет бекiтулердiң
18 жобасын, салық реформасы дамуына бағытталған 10 құрал әзiрлендi, жылдық
жиынтық табысқа түсiнiк пайда болды, негiзгi құралдардың амортизациялық
аударым тәртiбi жеңiлдетiлдi, өндiрушiлер, кәсiпорындар, қаржы және агроном
мамандары тұрақты iс-әрекет жасауға мүмкiндiк алды: кәсiпкерлiкпен
байланысты шығындарды бесжылға дейiн созуға рұқсат етiлдi. Салық
ұйымдарының маңызды мәселесi бұл салық салу режимiнiң өзгерiсiне байланысты
инвестицияларды экономикалық зоналарға бағыттау, оларды құру, кеңейту.
Мысалы: өз iс-әрекетiн сондай территорияда жүзеге асыратын заңды тұлғаға
салықтық жеңiлдетiлген ставкасы 20% қолданылады. 1996 жылы 2 рет салық
салуды болдырмау жөнiнде ТМД елдерiмен 2 жақты салық конвенциясын өткiзу
жұмыстары жалғастырылды.
Мемлекеттік салық салу саясаты - салық саласындағы шаралар жүйесін
қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты
немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын
күрделі модель. Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай : қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни
салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық
салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен
жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру,
салық салудың негізгі принциптері және т.б-лар салық механизміне жатады.
Салық жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің
тигізер ықпалы өте зор. Енді осы салық жүйесінің құрамы мен салық салу
механизміне кеңірек тоқталайық. Қандай да бір механизмінің құрамында
бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты
белгілі бір салық элементтерінен құралады[3].
Салықтар негізгі мынадай қызметтері (функциялары) бар:
• реттеушілік;
• фискалдық;
• қайта бөлу.
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функцияларын атап кетуге болады. Реттеушілік қызметі –
салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз
ықпалын тигізеді, яғни салықтарды реттеу жүзеге асырылады. Салықтық
реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық
түрлері,салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін,
олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы қажет.
Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орыны
ерекше. Себебі, ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар
кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік
бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық
жеңілдіктерінің де теңсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық
ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
1. егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 процентінен
асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
2. егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті аралығында
болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
3. егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті мөлшері
аралығында болса, онда ұлғамайлы ұдайы өндіріске әкеледі [4].
Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл
қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттік кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі
субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің
іс - әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы
арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан
Республикасының ішкі өнімдегі салықтардың үлес салмағы 40 проценттен
көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда
жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың
бір айғағы осы. Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін
(функциясын) пайдалана отырып елдің салық жүйесін анықтайды. Салық
механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты
негізге ала отырып салық саясатын анықтайды.Салықтардың әлеуметтік –
экономикалық мәнімен мазмұны олар қарайтын функциаларда толық ашыла түседі.
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі
үш функияны орындайды. Олардың әр қайсысы – осы қаржы санаттың ішкі
қасиетін, белгілерімен ерекшеліктерін білдіреді. Фискалдық функция барлық
мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор
қалыптасады. Мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі.
Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін толтыра отырып,
экономиканы, әлеуметтік – мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол халық шаруашылығының дамуына
қабылдаған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде салықтардың
нысандарын таңдау ставкаларының алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктерімен
шегермелер пайдаланады. Бұл реттегіштер қоғамдық ұдайы өндірістің
құрылымына, қордалану мен тұтыну ауқымына ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекет қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады. Соңғы жылдары
Қазақстанда ішкі жалпы өнімдегі салықтар үлесінің төмендеу тенденциясы орын
алып отыр. Егер 1997 жылы ішкі жалпы өнімдегі олардың үлесі 19,7%
болса,1998 жылы ол 16,6%,2000 жылы-22,6%,2001 жылы - 22,2% болды (салыстыру
үшін: Украинада – 29 %, Ресейде – 33,3%). Салық салу объектілерін есепке
алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі
қолданылады: кадастрлык, салық төлеушінің декларациясы бойынша, табысты алу
көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.
Салық салу элементтері мыналар: Субъект, объект, салық көзі, салық
ставкасы, салық өлшем бірлігі салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу
мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқы
мен міндеттері, салықтың төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
• Салық субъектісі (салық төлеуші) дегеніміз – заң бойынша салық төлеу
міндеті жүктелген жеке және заңды тұлғалар.
• Салық объектісі – табыс, мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету,
ақшамен
жасалатын операциялар, мүлікті басқаға беру, табиғи қорларды пайдалану,
қосылған құн, айналым және т.б.
• Салық көзі – салық салынатын табыс.
• Салық ставкасы немесе өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
• Ставкалар тұрақты немесе процентпен белгіленеді.
• Тұрақты ставкалар салық объектісінен түсетін табыстың мөлшеріне
байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты соммамен тағайындалады.
• Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті;
Регрессивті және пропорционалды. Үдемелі немесе прогрессивтік
ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, өсіп
отырады. Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың
төмендеуіне сәйкес, азайып отырады. Пропорционалдық ставкалар салық салу
объектісінің мөлшеріне байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады
[4].
• Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен
төлейтін
салық сомасы.
• Салық жеңілдіктері дегеніміз, заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп
немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту жатады.
• Салық төлеу мерзімі – салық төленетін уақыт.
• Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген
кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезінде
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
• Салық қызметінің негізгі міндеттері мыналар:
- салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, оның тиімділігін зерделеу; -
заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен жасалатын
шарттардың жобаларын әзірлеуге қатысу; - салық төлеушілерге олардың
құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық заңдары мен салық салу жөніндегі
нормативті актілердегі өзгерістер туралы салық төлеушілерге уақтылы
хабарлап отыру. Салық төлеушілер өз тарапынан мынадай міндеттерді
атқарулары тиіс:
1. уақытылы салық инспекциясына тіркеліп, тіркеу нөмірін алуға;
2. мемлекеттік салық комитетінің актілеріне сәйкес есеп құжаттамаларды
жүргізуге, осы есеп құжаттамаларды бес жыл бойы сақтауға;
3. белгіленген мерзімде салық декларациясын тапсыру;
4. атқарылған жұмыс немесе көрсетілген қызмет үшін төлемді жүзеге
асыратын салық, төлеуші салық қызметінің талабы бойынша атқарушыға
төленген соммалар туралы ақпарат беруге;
5. салық заңдарын, салық төлеу тәртібін, салық төлеу мерзімін қатаң
сақтауға міндетті.
1.2 Салық әкімшілігінің экономикалық мәні мен қажеттілігі
Салық әкімшілігі дегеніміз- салық салу жүйесін мемлекет
тарапынан басқару. Көптеген экономистер салық әкімшілігін салық салуды
басқарудың бәр элементі ретінде қарастырады. Біздіңше, салық әкімшілігі
өзіндік ерекшелігі бар процесс болып табылады. Барлық күрделі жүйе сияқты,
салық салу жүйесі де- басқару объектісі.
Жалпы айтқанда, салықтық басқару мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
басымдылықтарына қарай бейімделіп отыралы. Барлық басқару процесі сияқты
бұл басқарудың түрі де салық жүйесін тұтастай болжамдау мен салық жүйесінің
дамуын бюджет жүйесімен және барлық экономиканы тұтастай біріктіре отырып,
салықтық процестерді реттеуді, талдау мен баұылауды және жоспарлауды
білдіреді.
Салық әкімшілігі салық салудың барлық мәселелерінің өкілеттілігі және
ерекше құқықтарымен, салық қызметімен және өзара байланыстағы салық
төлеушілерімен бөлініп алынған мемлекеттік басқарудың әкімшіл-нұсқаушыл
органы деп айтсақ та болады.
Салықтар – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер. Салықтар – шаруашылық
жүргізуші субъектілердің , жеке тұлғалардың мемлекет пен екі арадағы
мемлекеттік бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын
экономикалық санат. Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы
қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай – ақ шаруашылық
жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет
үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді.
Салықұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте алынатын
салық түрлерінің, оның құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық
службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі
қағидаттар бойынша жіктеледі. Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда
болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады.Мемлекет
құрылымының өзгеруі,өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әр бір мемлекетке өзінің ішкі
және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту,тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланылады. Салықтардың мәнін толық түсіну
үшін,олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық
маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.
Салық әкімшілігін жүргізу салық қызметі органдарының салық
бақылауын жүзеге асыруы, мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесінің
орындалуын қамтамасыз ету тәсілдері мен салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп
алу шараларын қолдануы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасына
сәйкес салық төлеушілерге (салық агенттеріне) және басқа да уәкілетті
мемлекеттік органдарға мемлекеттік қызмет көрсету болып табылады.
Экономикалық және қаржылық тұрақсыздық мемлекеттерді
мақсатты, кешенді салық саясатын жүргізүдің жаңа жолдарын іздеуді
талап етті. ТМД елдерінің ішінде Қазақстан бірінші болып
прогрессивті салықтық заңнаманы енгізді. Мемлекет басшысы көрсеткендей
Қазақстанның 50 бәсекеге қабілетті мемлекеттер қатарына кіру
стратегиясында салықтық саясатты реформалау жолымен Қазақстан
экономикасындағы салықты жаңғырту мен серпінді ету керек, яғни ол
салықтарды жинаудың көбеюі, салықтар санын шектеу мен салық салу
құрылымын жеңілдету жатады.
Салық әкімшілігін жүргізудің негізгі анықтамаларын көрсете отырып,
маңызды категориялардың бірі- камералдық бақылауға тоқтала кетпекпін.
Бүгінгі күні салық органдарының жұмыс процестерінің көпшілігі
автоматтандырылған. Салық төлеушілерді тіркеу есебі, дербес шоттарды
жүргізу, салықтық есептілікті қабылдау және камералдық бақылау сияқты
процестер негізінен салық түрлеріне байланысты, ұазіргі кезде негізгі
салықтар - КТС және ЖТС бойынша автоматтандырылған іске қосу арқылы жүзеге
асырылады [5].
Салықтық заңнаманың тиімділігін жоғарылауы үшін кәсіпкерлік
қызметтің әр түрлі сфераларындағы экономикалық щындықтардың құқықтық
салықтық нормаларды орнату керек, себебі мемлекеттің экономикалық
саясаттың негізгі жолы болып салықтық реформаның жетілдірілүі
болып табылады. Бұл кезекте мемлекет салық салудың нақты шарттары
жетілдіру жұмыстары жургізіледі, мемлекеттің ақпараттық жүйе
бөліміндегі әкімщіліктің сапасын жоғарылатуы, камералды бақылауды
қолдану, ол жыл сайын салықтық ауыртпалықты мемлекетте салықтық
саясаттың орындалуына жауап беретін деңгейге дейін төмендеуге
көмектеседі. Қарапайымдылық салықтық жүйенің негізгі аспектісі болып
табылады. Өте қиын салықтық жүйелер салық әкімшілігін қиындатады,
сонымен қатар төмендеуіне әкелуі мүмкін. Бұл жұмыс басымды болып
табылады, себебі салықтар бойынша салық салу базасындағы нақты
жоғалтуларды болдырмауды қарастырады. Тек 2008 жылы ғана фиктивті шот-
фактураларды электронды орындау барысында, ҚҚС бойынша салықтық
есептегі камералды бақылау түрі негізіндегі, салықтық тексерулер 61
шаруашылық жүргізүші субьектілерде жүргізген 1121,9 млн.тг сомасында
қосымша салық есептелген, 372,6 млн. тг сомасында салықтарды әкімшілік
жолымен өндіріп алды.
Салық әкімшілігі - салық салу жүйесін мемлекет тарапынан басқару.
Көптеген экономистер салық әкімшілігін салық салуды басқарудың бір элементі
ретінде қарастырады. Біздіңше, салық әкімшілігі өзіндік ерекшелігі бар
процесс болып табылады. Барлық күрделі жүйе сияқты, салық салу жүйесі де-
басқару объектісі.
Салық әкімшілігі салық салудың барлық мәселелерінің өкілеттілігі
және ерекше құқықтарымен, салық қызметімен және өзара байланыстағы салық
төлеушілерімен бөлініп алынған мемлекеттік басқарудың әкімшіл-нұсқаушыл
органы болып табылады. Сонымен қатар, салық әкімшілігі басқару әрекеті
үлкен әлеуметтік маңызды сала. Салық әкімшілігінің кемшіліктері бюджетке
түсетін салықтардың түсімін кенеттен төмендеуіне алып келеді. Салықтық
құқық бұзушылықтың мүмкіндіктерін көбейтеді. Әкімшілік орталықтарымен
аймақтардағы бюджетаралық қарым қатнастардың балансын бұзады. Соңғы
нәтижесінде қоғамда әлеуметтік ауыртпалықтар оданда нашарлай түседі.
Ол салықтық әкімшіліктің өкілеттілігі мен қызмет ету құзыретінің
аясында, мемлекет пен салық туралы заң бекіткен шараларды жүзеге асыру
арқылы қызмет етеді.
Мәселен, салық төлеушілер көп жағдайда салық комитеті тарапынан
тексерулердің қорытындысына шағымданады, сол сияқты артық төленген салықты
қайта есептеуді, егер артық төлегендігі анықталған жағдайда оны иесіне кері
қайтарады, бюджетке артық төленеген ҚҚС сомасын кері қайтаруды талап етеді
және салы комитеті тарапынан болатын тесерулердің ұзақтығын сөз етеді.
Салықтық әкімшілігі салық заңдарын яғни Салық кодексі, заңдылық
нормативтік актілерді т.б. орындалуын қадағалау.
Салық әкімшілігін жүзеге асыру іс жүзінде мемлекеттің қаржылық іс
әрекетіне бағытталып, ақша қорларын құюға кететін және осы мемлекеттік
қаржы жүйесінің құрамына кіретін табыстарды жинау болып табылады.
Салық әкімшілігі субъектісі – мемлекеттік салық қызметі, яғни тек
салықтық тексеру жүргізуге құқығы бар орган – салық комитеті.
Салықтық әкімшілігінің объектісі – салық заңдылықтары бойынша заңды
міндеттемелер жүктелген тұлғалар. Олар салық төлеушілер, салық агенттері,
банктер, салық төлеуші туралы ақпараттары бар тұлғалар.
Салық төлеу пәні – тексерушілердің салық заңдары, Салық Кодексі,
заңдылық нормативтік актілер және де ресми құжаттар бойынша атқаруға,
орындауға тиіс міндеттері.
Салық әкімшілігінің мақсаты – салық заңдарын бұзушылық фактілерді
немесе салық құқықтық қатынастарды қатысушының өз міндетін санасыз
орындалғанын анықтау; айыптарды анықтау және оларды заңда бекітілген
жауапкершілікке тарту; салық заңын бұзушылықты жою; қарыздарды өтеу бойынша
шаралар қолдану түріндегі мемлекеттік материалдық қорғау; салық заңын
бұзушылықтың алдын алу.
Салық әкімшілігін жүзеге асыру нысаны тікелей бақылау, сырттай
бақылау болып бөлінеді. Тікелей салық бақылауына тексеру – тексеруші тұлға
алғашқы құжаттарымен, салықтық есепке қатысты құжаттарды тексеруін талдау
жасайтындығымен сипаттауға болады. Оның құжаттық, рейдтік, хронометражды
түрлері бар. Сырттай салық бақылау – бақылау субъектісі мен объектісі
тексеру жүргізу кезінде байланысқа түспей сырттай жүргізіле беретіндігімен
сипатталып (камералдық) түрі.
Салықтық әкімшілігін өткізу уақыты – алдын-ала, қазіргі және ағымдағы
немесе кейінгі түрлері болады.
Салықты әкімшіліктің ішкі және сыртқы болып бөлінді, бақылау
объектісі бір ұжымдық жүйенің бөлімдерінде немесе ведомства аралық
бағытттарға байланысты.
Салықтық әкімшілігі – салықтық тексеру немесе тапсыру мақсатындағы
бақылау болады. Салықтық бақылау тексерілетін салық төлеуші туралы
ақпараттарды жинау, жинаған ақпараттарды бағалау. Жинаған ақпараттар
бойынша шамалау немесе мөлшерлеу кезеңдерінен тұрады. Құжаттар көздеріне
қарай салықтық тексеру құжаттық жәнеіс жүзінде деп бөлінеді. Іс-жүзіндегі
тексеру – объектілердің сандық және сапалық жағдайларын зерттеу
лабораториялық сараптама мен әртүрлі әдістер нәтижелерін шығару.
Салық әкімшілік теңдікті жетілдіруде Салық аудитінің электрондық
бақылауы (САЭБ) ақпараттық жүйесін енгізу үлкен жетістік болып отыр. Бұл
ақпараттық жүйе салықтық тексерулерді жүргізуді және жоспарлауды
автоматтандыруға мүмкіндік береді.
Салықтық тексеру тексеруге дайындау тексеруді жүргізу, тексеру
нәтижелерін рәсімдеу, анықталынған салық заңын бұзушылықты жою үшін
нұсқаманың қаулының орындалуын бақылау мерзімдерінен тұрады.
Салық кодескі бойынша салықтық тексерулер:
- құжаттық тексеру (кешенді тексеру, тақырыптық тексеру, қарама-қарсы
тексеру);
- рейдтік тексеру (салық органының тіркеу есебіне тұруы, бақылау-
кассалық аппараттарын дұрыс қолдану, лицензия және бір жолғы талон
құжаттарын тексеру, акциздік тауарларды тексеру);
- хронометражды зерттеу (салық төлеушінің нақты табысы мен оны алуға
кеткен нақты шығынын білу мақсатында салық органы жүргізеді).
Салық менеджменті – салықты салуда және салықты өндіруді ұйымдастыру.
Салық салуды ұйымдастыру – салық төлеушінің салық міндеттерін
салық органы тарапынан заң аясында дер кезінде толық орындалуы. Салық
міндеттемелері – салық төлеуші тіркеуге тұрған сәттен бастап салық
кодексіндегі баптарға сәйкес салық түрлеріне қарай төлеуші болуына
байланысты сол салық түрінің міндеттемелері Салықтық бақылау салық сомасын
есептелінуін бақылау, есептелген салық сомасынан бюджетке өз уақытында және
толық түсуін бақылауды жүргізілу шеңбері бар. Бақылау объектісіне қарай
салық төлеушілер жеке тұлға мен заңды тұлға деп бөлінеді. Сонымен, салық
менеджментінің құрамдас бөлігі оны өндіру мен салу кезіндегі салықтық
бақылау объектісі болып табылады. Салықтық бақылаулдың ұйымдастыру барысы
ғылыми негізделеді. Мысалы, салықты салуды ұйымдастыруда: есептелінетін
салықты болжау мен жоспарлау, қабылдаған есептіліктегі салық сомасы және
оны талдау, салық сомасының есептелінуін бақылау; салықты өндіруді
ұйымдастыру: бюджетке түсетін салықтарды болжау мен жоспарлау, төленуге
тиіс сомма мен оны талдау, салық соммасының бюджетке түсуін бақылау[6].
1.3 Қазақстан Республикасы мен шет мемлекеттері салық салу
құқығының реттелу мәселесінде салық әкімшілігінің ролі
Кез келген мемлекеттің экономикалық өмірінде салық ең
маңызды құралдарының бірі болып табылады. Салық тек маңызды ғана
емес, сонымен қатар тұтас экономиканың анықтаушы компоненті. Нарықтық
қатынастарға қалыптасқан мемлекеттер өздерінің салық саясатын
қадағалай отырып, әлемдік экономикадағы заттардың ағымдағы жайымен
сәйкес тұрақты тұзетулер жүргізіліп отырады.
Рыноктық экономикада салық маңызды орын алатыны сөзсіз және
қоғамдық өндірістің даму талаптарына жауап беретін нақты салық салу
жүйесінсіз тиімді нарық экономика болу мүмкін еместігі жөнінде
сенімділікпен айтуға болады. Мемлекет пайда болған сәттен бастап
қоғамдағы экономикалық қатынастар салықтың басты бөлімі. Дамыған
елдердегі салық жүйесі әр түрлі саяси, экономикалық, әскери,
әлеуметтік ықпал етуімен өзара айрықшаланды. ХХ ғасыр. 60 жылдардың
аяғына қарай жүргізілген реформалар оларды жақындыра бастады.
Шетелдердің салық жүйесінің маңызды белгісі болып көптеген он
жылдар бойы олар халықаралық экономикалық қызмет және қарсы тұру
үрдісін реттейтін құралдармен тиімді және сапалы пайдалану
табылады.
Салық мемлекеттік кірістердің негізгі қайнар көзі бола отырып,
сонымен қатар мемлекеттің нарық экономикасына ықпал ететін негізгі
рычагы болып табылады. Сондықтан тиімді салық салу жүйесін құру
әрбір мемлекеттің аса маңызды мәселелерінің бірі. Құқықтық
тұрғысынан қарағанда,салық- бұл мемлекеттің бекітілім, яғни тұлғалардың
мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін көздейтін міндеттеме.
Салық құқығы- мемлекеттің салықтық әрекет үрдісінде пайда болған
қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Салық әкімшілігі құқығы дегеніміз, мемлекеттің салықтық әрекеті
үрдісінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы. Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары
пайда болады. Көптеген мемлекеттердің салық зңдылықтарында салықты
былайша қарастырады: біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік
орган ғана бекіте алады; екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір
заң немесе нормативтік- құқықтық актілермен қатаң түрде жүзеге
асырылады; үшіншіден, осы қабылданған құқықтық акт белгілі бір
тәртіпке сәйкес жүргізіледі. Қабылданған құқықтық акт негізінде
белгіленген салық жеке және заңды тұлғаларға салық төлеуші
ретінде салық міндеттемелерін жүктейді. Қазақстан Республикасының
Салық кодексінің 24-бабына сәйкес, салық міндеттемесіне келесідей
түсініктеме беруге болады: Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес
мемлекет алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп
танылады, оған сәйкес салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне
тұруға, салық салу обьектілері мен салық салуға байланысты
обьектілерді айқындауға, салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін жасауға, оны
белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті [2].
Шедулярлық салық жүйесі- салық төлеушімен алынатын кірістері
шедулды бөлімдерге бөлінеді. Бұл бөлімдердің әрқайсысы ерекше түрде
салықтарға ие болады. Әртүрлі шедулдарға әртүрлі салық ставкасы,
льготалары және тағы басқа да салық элементтері бекітілген. Мысалы,
Ұлыбритания мемлекетінде жеке табыс салығы щедул бойынша жүргізіледі.Онда
оны негізгі алты топқа бөледі:A,B,C,D,E,F. A санатына – жерге меншік
табысынан, құрылыс және тағы басқалар; B санатына – орман сілем табысы; C
санатына – пайыз бойынша төленетін бағалы қағаздардан табыс салығы; D
санатына – сауда –саттық, өндіріс, ауыл шаруашылық, көлік және өзге де
табыстарынан салық; Е санаты бойынша – зейнетақы және еңбек ақы табысынан;
F санатына- дивиденттерден алынатын салық және тағы басқалары жатады.
Глобальды салық жүйесінде заңды және жеке тұлғалардың барлық
кірістерге бірдей ие болады. Бұндай жүйе салық есептілігін, кәсіпкерлердің
қаржы нәтижелерін жоспарлау бойынша жеңілдетіледі. Ол көбінесе Батыс
елдеріне кең қолданылады. Батыс елдеріндегі тәжірибелерінде тиімді салық
жүйесін құрудағы пайдалы әрі бағалылығы аз емес. Бірақ, оларды қолдану
барысында объективті талаптарды, яғни ол арқылы салық жүйесі дамып, әрбір
елдің экономикасының жағдайы құрылады.Жекелеген мемлекеттердің салық
салуәкімшілігі ерекшеліктеріне тоқталып өтейік.
Германия мемлекетіндегі салық салу құқығына тән ерекшеліктерін
көрсететін болсақ:еңбекақыға салықтың көлемін анықтау үшін салық топтары,
салық карталар, салық кестелер құралдары қолданылады; бюджет жүйесі
буындарының арасында жиынтық салық түсімдерінің күрделі әрі көп сатылы
бөлінуі; Германияда табыстар вертикальды және горизонтальды деңгейде
теңестіріледі. Табыстары жоғары жерлер (Бавария, Вюртемберг және тағы
басқалар) өздерінің қаржы ресурстарының бір бөлігін (Саксония, Шлезвиг –
Голштейн) нашар дамыған жерлерге береді. Бұл көп жылдар бойынғы салық
жүйесінің даму нәтижесі болып отыр. Жер заңнамасы негізінде табыс салығынан
қосымша ретінде алынып, шіркеу кірістеріне түседі. Діни ұйымдарының барлық
мүшелері салық төлеушілер болып табылады. Шіркеу құрамынан шыққан жағдайда
салық жауапкершілігі де тоқтатылады [10].
Ал, Франция мемлекетіндегі салық құқығына сәйкес ерекшеліктеріне
тоқталып өтсек, елдің салық жүйесінде жанама салыққа басым көңіл бөледі.
Себебі,бұл жанама салықтарға салық жүйесін құрайтын негізгі салықтары, яғни
қосылған құн салығы, кеден баждар, акциз, корпорациядан салық, азық -
түлік, ауыл шаруашылық өнімдеріне, автокөлік, бағалы былғары өнімдеріне
және тағы сол сияқты салықтар жатады. Францияның жеке тұлғаларынан алынатын
табыс салығының ерекшелігі – ол салық жеке тұлғаның өзінің емес, отбасының
табысына салынады. Егер салық төлеуші жалғыз басты болса, онда ол бір
адамнан тұратын отбасы болып танылады. Салық жүйесі ең алдымен кеі
заңнамалық негіздегі жүйелілігімен, сонымен қатар салық салу бойынша барлық
шаралар. Парламент өкілеттілігінде болады. Салықты қолдану үшін жыл сайын
Ұлттық Ассамблеясымен мемлекеттік бюджетке дауыс беру арқылы бекітеді.
Табысқа екі жақты салық салудан қорғаудың белгілі бір механизм әрекет
етеді. Оның бірі, салық төлеуші жекелеген жағдайларда салық ставкасы мен
салық түрін таңдап төлеуге құқықтары беріледі. Заңнамамен көрсетілген салық
төлеушіге кең құқықтарды беру, сонымен қатар, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарға берілген. Бірақ, олардың құқықтары жергілікті салықтардың кіріс
көздерінің базасы қалыптасу талаптарына байланысты біршама шектелген [10].
Нарық механизмдерінің қарқынды дамуы салық салу жүйесінің барлық
элементтерін қайта құрылуына ат салысады. Осының негізінде, әртүрлі
деңгейдегі билік органдарының өкілеті мен мәртебесін нақтыландырып, олардың
төлеу және есептелу механизмін анықтау арқылы жаңа салықтар пайда бола
бастайды. Бұндай өзгерістер салық салу саласындағы механизмдердің бақылауын
күшейтуді қажет етті. Осыған байланысты мемлекет тарапынан бақылау
органдарының қызметі мемлекет алдында салық төлеушілер өз міндеттерін толық
және уақытылы салық төлемдерін төлеуін тексерумен байланысты. Дегенмен де,
сәйкесінше бюджетке немесе қорларға қажетті көлемдегі салық төлемдері келіп
түспейді. Бұндай жағдайда тек қана құқық бұзушылықты көру бұрыс болмас еді,
бірақ бұл жерде салық төлеушілер өздеріне жүктелген міндеттерді толықтай
орындамаганы да болып табылады. Франциядағы фикалдық үрдістер бостандығы
туралы Заңның 64В бабына сәйкес, кез келген салық төлеуші салық
әкімшілігіне жүзеге асырайын деп отырған іс –әрекеттердің заңды екендігін
анықтау үшін сұрау салуға құқықтары бар. Мәні бойынша салық төлеуші салық
әкімшілігінен барлық құжаттарды бере отырып жазбаша кеңестен бастап
шарттарға отыруға дейінгі әрекеттерді алуға немесе жүзеге асыруға құқылы.
Әкімшілік осыған байланысты жүзеге асырайын деп отырған әрекеттерінде
құқықты асыра пайдалану бар жоқтығы сұраулардың жауаптарында көрсетуге
міндетті. Мұндай жауапты қайтаруға алты ай мерзім беріледі. Егер осы уақыт
ішінде салық төлеуші жауабын алмаса, онда ол өз әрекеттерін құқылы деп
санауға негізі бар. Егер әкімшілік бекітілген уақытта қарсылық немесе еш
жауабын қайтармаған жағдайда, ол болашақта бұл әрекетті құқықты асыра
пайдалану деп тануға құқығы болмайды. Белгіленген кепіл саласында салық
төлеушінің сұрау салуында мәміле немесе келісімдер шектелген. Мұны шет
елдердің салық құқығында фискалды рескрипт деп атайды. Дәл осындай үрдістер
басқа да мемлекеттерде әрекет етеді. Салық қызметiн қайта ұйымдастыру
барысында салық төлеушiлердiң берген мәлiметтерiне таңдамалы бақылау
жүргiзу жауапкершiлiгi жүктелген бөлiмшелер құрылған, сыртқы салық
бақылауын жүргiзетiн инспекторлар тобы дайындалған.
Германия мемлекетін алатын болсақ, фискалды бақылауды жүзеге асырумен
байланысты жағдайларды бағалау немесе кеден алымдары, жалақыға салық
мәселелері бойынша салық төлеушілер кеңес алу үрдісімен шектеледі.
Германияда қылмыстық жауапкершілік 1977 жылғы 16 наурыздағы Салық және
өзге де төлемдер туралы Ереженің 5369 2 б. сәйкес, егер салық
заңнамасында осыған байланысты өзге жағдайлар көзделмесе, қылмыстық
құқықтық нормаларына жүгіне отырып анықтайды. Дәл осы заңның №370 сәйкес,
қылмыс болып салық органына жеткіліксіз немесе жалған ақпарат беру, салық
льготаларын негізсіз алу, декларацияларында негізгі табыс көзін табыс көзін
жалған көрсету немесе мүлдем көрсетпеу және өзге де қылмыстар танылады
[10].
Теорияда салық қатынастар салықты алу және енгізу, оларды бекіту
бойынша салық құқық нормаларын реттейтін қоғамдық қатынастар ретінде
қарастырылады. Салық қатынастары халықаралық деңгейде де маңызды
мәселелерінің бірі болып табылғандықтан, халықаралық салық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz