Қазақстан Республикасы Парламентінің конституциялық құқықтық мәртебесі
Кіріспе
1.тарау. Қазақстан Республикасы Парламентінің конституциялық құқықтық мәртебесі
1.1. Қазақстан Республикасы Парламенті
1.2. Қазақстан Республикасы Парламентінің депутатары және олардың өкілеттігі.
2.тарау. Республика Парламентінің құзреті және оны жүзеге асырудың ұйымдық нысаны.
2.1. Парламент Мәжілісі мен Сенатының құзреті. Мәжіліс пен Сенаттың жеке қарауына жаттатын мәселелер. Сенаттың ерекше өкілеттігі.
2.2. Қазақстан Республика Парламентін тарату.
1.тарау. Қазақстан Республикасы Парламентінің конституциялық құқықтық мәртебесі
1.1. Қазақстан Республикасы Парламенті
1.2. Қазақстан Республикасы Парламентінің депутатары және олардың өкілеттігі.
2.тарау. Республика Парламентінің құзреті және оны жүзеге асырудың ұйымдық нысаны.
2.1. Парламент Мәжілісі мен Сенатының құзреті. Мәжіліс пен Сенаттың жеке қарауына жаттатын мәселелер. Сенаттың ерекше өкілеттігі.
2.2. Қазақстан Республика Парламентін тарату.
Парламент – Қазақстан Республикасының заң шығарушы қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғарғы өкілді органы. Қазақстан Республикасының Парламенті Мәжіліс пен Сенаттан тұратын жалпы – мемлекеттік өкілдік мекеме.
Парламент, яғни- бұл заңшығару жұмысы арқылы халықтың еркін жүзеге асыратын және халықтың еркін білдіретін мемлекеттік жоғарғы органдарының бірі. Өзіміз белгілеген анықтама бойынша 1995 жылғы ҚР Конституциясының 4 бөлімінің 49 бабының 1 тармағында Парламент дефинициясы көрсетілген: «Парламент – ҚР заңшығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғарғы өкілді органы».
Парламенттің аталған екі негізгі функциясына әртүрлі авторлар қосымша басқада қызметкерлерін көрсетуді ұсынады.
ҚР Парламенті конституциялық-құқықтық мәртебесінің келесі бөлімі – ұйымдастырушылық. Оның мазмұны Парламенттің құрылымы анализдерінен тұрады, оның палаталары мәртебесінің ара қатынасы және басқада мәселелері. Парламент палаталарының соңы – конституциялық құқықтағы даулы міселелердің бірі. Бұл мәселенің шешімі бір палаталы немесе екі палаталы жүйе. Бұл мәселенің қандайда бір елдің мемлекетік құрылым нысанымен байланысты екенін айта кеткен жөн. Біртұтас мемлекет (Конституцияның 2 бабының 1 бабы бойынша ондай мемлекет - ҚР) әрқашан екі түрлі таңдау алдында тұрады. Әрине, барлық кезеңде емес бірақ федеративтік мемлекеттер өз құрлысы бойынша екі мәнді болғандықтанда, мұндай мемлекеттердің көбінде екі палаталы парламент әрекет етеді. Жоғары палата федерация субъектілері мүдделерін, ал төменгі палата халықтың мүделерін білдіреді. Федерацияның барлық субектілерінің саны, олардың көлемі мен халық санына қарамастан тең болуы керек, және екі палатада өаілеттіліктері бойынша тең болуы керек. Конституциялық-құқықтық қағидалардың түпкілікті өзгеруі және тәуелсіздік алу нәтижесінде бір палаталы жоғары кеңес, қос палаталыт парламентке өтеді. Бұл мәселе 1993-1995 жылдары республикалық ғылыми қоғаммен кеңінен талқыланды. Бір палаталы да, қос палаталы парламент үшін нақтыланған дәлелдемелер келтірілді. Алайда заңды түрде бұл даму өз шешімін тапты, ал теорияда ол әлі күнге дейін жалғасуда және де бұл мәселе басқа мемлекеттермен қатар Қазақстанда да парламентаризмді дамыту мәнінде өз өзектілігін жоғалтқан жоқ деуге болады.
Парламент, яғни- бұл заңшығару жұмысы арқылы халықтың еркін жүзеге асыратын және халықтың еркін білдіретін мемлекеттік жоғарғы органдарының бірі. Өзіміз белгілеген анықтама бойынша 1995 жылғы ҚР Конституциясының 4 бөлімінің 49 бабының 1 тармағында Парламент дефинициясы көрсетілген: «Парламент – ҚР заңшығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғарғы өкілді органы».
Парламенттің аталған екі негізгі функциясына әртүрлі авторлар қосымша басқада қызметкерлерін көрсетуді ұсынады.
ҚР Парламенті конституциялық-құқықтық мәртебесінің келесі бөлімі – ұйымдастырушылық. Оның мазмұны Парламенттің құрылымы анализдерінен тұрады, оның палаталары мәртебесінің ара қатынасы және басқада мәселелері. Парламент палаталарының соңы – конституциялық құқықтағы даулы міселелердің бірі. Бұл мәселенің шешімі бір палаталы немесе екі палаталы жүйе. Бұл мәселенің қандайда бір елдің мемлекетік құрылым нысанымен байланысты екенін айта кеткен жөн. Біртұтас мемлекет (Конституцияның 2 бабының 1 бабы бойынша ондай мемлекет - ҚР) әрқашан екі түрлі таңдау алдында тұрады. Әрине, барлық кезеңде емес бірақ федеративтік мемлекеттер өз құрлысы бойынша екі мәнді болғандықтанда, мұндай мемлекеттердің көбінде екі палаталы парламент әрекет етеді. Жоғары палата федерация субъектілері мүдделерін, ал төменгі палата халықтың мүделерін білдіреді. Федерацияның барлық субектілерінің саны, олардың көлемі мен халық санына қарамастан тең болуы керек, және екі палатада өаілеттіліктері бойынша тең болуы керек. Конституциялық-құқықтық қағидалардың түпкілікті өзгеруі және тәуелсіздік алу нәтижесінде бір палаталы жоғары кеңес, қос палаталыт парламентке өтеді. Бұл мәселе 1993-1995 жылдары республикалық ғылыми қоғаммен кеңінен талқыланды. Бір палаталы да, қос палаталы парламент үшін нақтыланған дәлелдемелер келтірілді. Алайда заңды түрде бұл даму өз шешімін тапты, ал теорияда ол әлі күнге дейін жалғасуда және де бұл мәселе басқа мемлекеттермен қатар Қазақстанда да парламентаризмді дамыту мәнінде өз өзектілігін жоғалтқан жоқ деуге болады.
Жоспар
Қазақстан Республикасы Парламентінің конституциялық құқықтық мәртебесі
Кіріспе
1-тарау. Қазақстан Республикасы Парламентінің конституциялық құқықтық
мәртебесі
1.1. Қазақстан Республикасы Парламенті
1.2. Қазақстан Республикасы Парламентінің депутатары және олардың
өкілеттігі.
2-тарау. Республика Парламентінің құзреті және оны жүзеге асырудың ұйымдық
нысаны.
2.1. Парламент Мәжілісі мен Сенатының құзреті. Мәжіліс пен Сенаттың жеке
қарауына жаттатын мәселелер. Сенаттың ерекше өкілеттігі.
2.2. Қазақстан Республика Парламентін тарату.
Кіріспе
Парламент – Қазақстан Республикасының заң шығарушы қызметін жүзеге
асыратын Республиканың ең жоғарғы өкілді органы. Қазақстан
Республикасының Парламенті Мәжіліс пен Сенаттан тұратын жалпы –
мемлекеттік өкілдік мекеме.
Парламент, яғни- бұл заңшығару жұмысы арқылы халықтың еркін жүзеге
асыратын және халықтың еркін білдіретін мемлекеттік жоғарғы органдарының
бірі. Өзіміз белгілеген анықтама бойынша 1995 жылғы ҚР Конституциясының 4
бөлімінің 49 бабының 1 тармағында Парламент дефинициясы көрсетілген:
Парламент – ҚР заңшығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғарғы өкілді
органы.
Парламенттің аталған екі негізгі функциясына әртүрлі авторлар қосымша
басқада қызметкерлерін көрсетуді ұсынады.
ҚР Парламенті конституциялық-құқықтық мәртебесінің келесі бөлімі –
ұйымдастырушылық. Оның мазмұны Парламенттің құрылымы анализдерінен тұрады,
оның палаталары мәртебесінің ара қатынасы және басқада мәселелері.
Парламент палаталарының соңы – конституциялық құқықтағы даулы міселелердің
бірі. Бұл мәселенің шешімі бір палаталы немесе екі палаталы жүйе. Бұл
мәселенің қандайда бір елдің мемлекетік құрылым нысанымен байланысты
екенін айта кеткен жөн. Біртұтас мемлекет (Конституцияның 2 бабының 1 бабы
бойынша ондай мемлекет - ҚР) әрқашан екі түрлі таңдау алдында тұрады.
Әрине, барлық кезеңде емес бірақ федеративтік мемлекеттер өз құрлысы
бойынша екі мәнді болғандықтанда, мұндай мемлекеттердің көбінде екі
палаталы парламент әрекет етеді. Жоғары палата федерация субъектілері
мүдделерін, ал төменгі палата халықтың мүделерін білдіреді. Федерацияның
барлық субектілерінің саны, олардың көлемі мен халық санына қарамастан тең
болуы керек, және екі палатада өаілеттіліктері бойынша тең болуы керек.
Конституциялық-құқықтық қағидалардың түпкілікті өзгеруі және тәуелсіздік
алу нәтижесінде бір палаталы жоғары кеңес, қос палаталыт парламентке
өтеді. Бұл мәселе 1993-1995 жылдары республикалық ғылыми қоғаммен кеңінен
талқыланды. Бір палаталы да, қос палаталы парламент үшін нақтыланған
дәлелдемелер келтірілді. Алайда заңды түрде бұл даму өз шешімін тапты, ал
теорияда ол әлі күнге дейін жалғасуда және де бұл мәселе басқа
мемлекеттермен қатар Қазақстанда да парламентаризмді дамыту мәнінде өз
өзектілігін жоғалтқан жоқ деуге болады.
Қазақстан Республикасы Парламентінің конституциялық құқықтық мәртебесі
Парламент Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңес деп аталған бір
буынды өкілетті органының орнына келді. Жоғарғы Кеңес жоғарғы өкілді
орган ретінде 1937 жылғы ҚСР Конституциясымен белгіленді. ҚСР–ның 1978
жылғы Конституциясыда Жоғарғы Кеңесті мемлекеттік биліктің жоғарғы органы
ретінде таныды. Ол КСРО Конституциясы мен Қазақ ҚСР Конституциясында
көрсетілген республика құзырындағы барлық мәселелрді шешуге құқылы болды.
Жоарғы Кеңес еліміздің мемлекеттік өміріндегі барлық мәселелерді шешу
құқығын иеленеді.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң
мемлекеттік билікті заң шығару, атқару және сот тармақтарына бөлу
принципін жариялады. Осының нәтижесінде Парламент және Парламен таризм
құруға қарай маңызды қадам жасалынды.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы Жоғарғы Кеңесті
республиканың бірден–бір заң шығарушы және өкілді органы деп таныды.
Тұрақты жұмыс істейтін Жоғарғы Кеңес өз қызметін толық атқара алмады. Жаңа
ұлттық құқықтық саясатты негізіне алған заңдарды 12 шақырылған Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Кеңесі қабылдады. Алайда Жоғарғы Кеңес Парламент бола
алған жоқ және Қазақстанда парламенттік республика орнаған жоқ.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы Парламентті заң
шығару қызметін жүзеге асыратын жоғарғы өкілді орган ретінде сипаттайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бірінші рет Парламенттің екі
Палаталық (Сенат және Мәжіліс) құрылымын бекітті.1993 1995 12 13
Жариялы құқықтық доктринада мемлекеттік органның құқықтық мәртебесін
қарастыруда үш деңгейлі жүйе қалыптасқан:
1) Мақсатты бөлім (түсінік беруші);
2) Ұйымдастырушылық (құрылымдық) бөлім;
3) Органның қызметін сипаттаитын бөлім.
Бұл жағдайда Парламентте еш артықшылық жоқ, оның мәртебесін атап
көрсетілген сызба бойынша қарастырғанымыз жөн.
Сонымен ҚР Парламентінің конституциялық-құқықтық мәртебесін
қалыптастыратын мақсатты (түсінік беруші) бөлімді қарастырайық.
Мемлекеттің жоғарғы өкілді және заңшығарушы органның көптеген мәні (атауы)
бар: федералды жиналыс (Ресей, Швецария), Конгрес (АҚШ), Кнессет (Израил),
Генералды Кортес (Испания) және т.б. Көбінесе бұл мақсат үшін Парламент
термині қолданылады. Бұл сөздің этимологиясы parlare латын және parle
француз сөздерінен шыққан, екі жағдайда да айту, сөйлеу мағыналарын
білдіреді, яғни – сөйлейтіе орган, дегенді білдіреді Парламент
терминіне байланысты, оның қызметін жүзеге асыруға бағытталған нақты
мақсаттар пайда болады. Бұрынғы кеңес одағының мемлекеттік – құқықтық
теориясының аполагеттері парламент сөзіне бекерге қарсы болмаған,
күндікпен қарай отырып, оны буржуазиялық демократияның элементі деп
таныған. Мемлекеттік тәуелсіздік туралы заң жобасында парламент термині
қолданылғанда,- деп жазады Г.С. Сапаргалиев,-депутаттар өз күдіктерін
білдіре отырып бұл сөзге қарсылықтарын білдірді. Белгілі бір шекте
депутаттар дұрыс айтады. Күдік бар, бірақ депутаттарға қарсы емес,
керсінше Жоғары Кеңесте әрекет ететін ескі жүйенің элементеріне қарсы.
Мұндай теріс қатынастың пайда болуының негізін ойлау қиынға әкеп соқпайды,
сбебі буржуазиялық демократия, Парламент өзімен бірге биліктің бөліну
қағидасын алып жүрді, ал оған кеңес мемлекетінің құрылымы туралы В.И.
Лениннің тезистерінде кеңестік мемлекеттік, құқықтық негіздеріне тыиым
салынған.
Парламент, яғни- бұл заңшығару жұмысы арқылы халықтың еркін жүзеге
асыратын және халықтың еркін білдіретін мемлекеттік жоғарғы органдарының
бірі. Өзіміз белгілеген анықтама бойынша 1995 жылғы ҚР Конституциясының 4
бөлімінің 49 бабының 1 тармағында Парламент дефинициясы көрсетілген:
Парламент – ҚР заңшығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғарғы өкілді
органы.
Парламенттің аталған екі негізгі функциясына әртүрлі авторлар қосымша
басқада қызметкерлерін көрсетуді ұсынады.
ҚР Парламенті конституциялық-құқықтық мәртебесінің келесі бөлімі –
ұйымдастырушылық. Оның мазмұны Парламенттің құрылымы анализдерінен тұрады,
оның палаталары мәртебесінің ара қатынасы және басқада мәселелері.
Парламент палаталарының соңы – конституциялық құқықтағы даулы міселелердің
бірі. Бұл мәселенің шешімі бір палаталы немесе екі палаталы жүйе. Бұл
мәселенің қандайда бір елдің мемлекетік құрылым нысанымен байланысты
екенін айта кеткен жөн. Біртұтас мемлекет (Конституцияның 2 бабының 1 бабы
бойынша ондай мемлекет - ҚР) әрқашан екі түрлі таңдау алдында тұрады.
Әрине, барлық кезеңде емес бірақ федеративтік мемлекеттер өз құрлысы
бойынша екі мәнді болғандықтанда, мұндай мемлекеттердің көбінде екі
палаталы парламент әрекет етеді. Жоғары палата федерация субъектілері
мүдделерін, ал төменгі палата халықтың мүделерін білдіреді. Федерацияның
барлық субектілерінің саны, олардың көлемі мен халық санына қарамастан тең
болуы керек, және екі палатада өаілеттіліктері бойынша тең болуы керек.
Конституциялық-құқықтық қағидалардың түпкілікті өзгеруі және тәуелсіздік
алу нәтижесінде бір палаталы жоғары кеңес, қос палаталыт парламентке
өтеді. Бұл мәселе 1993-1995 жылдары республикалық ғылыми қоғаммен кеңінен
талқыланды. Бір палаталы да, қос палаталы парламент үшін нақтыланған
дәлелдемелер келтірілді. Алайда заңды түрде бұл даму өз шешімін тапты, ал
теорияда ол әлі күнге дейін жалғасуда және де бұл мәселе басқа
мемлекеттермен қатар Қазақстанда да парламентаризмді дамыту мәнінде өз
өзектілігін жоғалтқан жоқ деуге болады. Бір палаталы парламент үшін
төмендегі аргументтер Көрсетілген:
• Бір палаталы парламент тұрақты, мұнда палаталар арасында шиеленс жоқ;
• Жоғары палата құру негіздерін анықтау қиынға түседі, облыстар негіз бола
алмайды, себебі олар федерация субъектісі емес;
• Қос палаталы парламентте палата мен комитеттердің қызметі қайталанады,
заңшғару мерзімі созылады, мұнда заң сапасы қос палаталыққа емес
депутаттардың біліктілігіне байланысты;
• Бұл аппараттың ұлғайуына және оны ұстау шығындарының өсуіне әкеп соғады;
• Қос палатанын өкілеттіктерін жасанды түрде бөлу, бір қкілді органның бір
тұтастығын жоғалтуға әкеп соғады;
Бұл позицияның қарсыластары қос палаталы парламент құрылысын былайдеп
көрсетеді;
• Мәселелердің әртүрлі аймақтағы депутат өкілдерімен тең дәрежеде шешілуі;
• Манолитті парламенттегі оппозицияның көптігінен сақтандыру;
• Жұмыс тұрақтылығы мен беріктілігінің кепілі болуы;
• Заңдардың сапасын жақсарту мақсатында, оған вето салу жағдайларын
азайту;
• Палаталар арасындағы өкілеттіліктер мен жұмыстарын бөлу негізінде
депутаттардың біліктілігі мен кәсіпқойлығын көтеру;
Келтірілген пікірлердің мазмұны бірдей бағалану саласына қарамастан,
қарама-қайшы мінездемеден тұрады. Қорта келе қазіргі авторлар қос палаталы
жүйе пайдасына екі түрлі аргументтер келтіреді:
Біріншіден бір палатаның шексіз билігі, басқа нысанда құрылатын екінші
палатаның құрылуы мен шектелетін заңшығару билігі мен атқару биліктері
арасындағы тұрақты тепе-теңдікке ұмтылу, және екіншіден асығыс қабылданған
шешімдерді тексеретін екінші бақылаушы палатаның арқасында парламентті
тиімді жұмыс жасату мақсаты Қазақстанның қос палаталы жүйені таңдауының
шынайы табиғатын нақты саяси факторлардың (әсіресе билік тармақтарының
өзара байланысы) даму тарихын анализдеу нәтижесінде түсінуге болады.
Қақақстанда қос палаталы парламентті құру, конституцияны дайындаушылардың
тәуелсіз бір палаталы парламенттің қызметін консервативті сенаттың
көмегімен шектеуді жүзеге асратындығын сипаттайтынын көруге болады.
Қазақстан Республикасы Парламенті палаталары мәртебесінің арақатынасы
А.К. Котов Парламенттің қос палаталы болуын асиметриялы түрде бағалайды.
Депутаттарды қызметке тағайындау (сайлау) палаталарды бірдей жүзеге
асырылмайды. Сенатқа қатысты нақтыландырылған демократия құралдары
қолданылады: жергілікті өкілді органдармен сайлануы және де Президентпен
тағайындалуы. Парламент Сенаты мен Мәжілісімен өкілеттіліктер әр түрлі,
бірақ маңызды мәселелер бойынша: заң қабылдау және президентті қызметінен
кетру кезінде сенат мәжіліс бастамасын тоқтату мүмкіндіктеріне ие.
Өкілеттіктерінің ара қатынасы кретерилер бойынша қос палаталы жүйе
бөлінеді:
1) Консервативті, мұнда екінші палата дедократиялық емес жолмен құрылады,
бірақ біріншіге қарағанда тең, әрі көпшілік құқықтарға ие;
2) Формалды түрдегі қос палаталы, бірақ бір палаталы жійеге жақын, мұнда
барлық депутаттар тікелей сайлау құқығымен халықпен сайлануда, тек содан
кейін жоғарғы палатада кімнің жұмыс жасайтынын өздері жасайды.
Қазақстан Парламентінің моделі жоғарыда келтірілген түрлердің ешқайсысына
келмейді. Ол палата өкілеттіліктерінің арақатынасы жіне сенаттың құрылу
тәсіліне байланысты жоғарыда жасалынған пікірлерді ескере отырып, орташа
консенсусты нұсқаны көрсетеді.
Билік тармақтарының күрделі қатынасы жағынан және бұрынғы тотаритарлық
тәжірбесі бар, специорикалық сипаттамасы жағынан саяси жағдайларда дамып
келе жатқан ҚР қажеттіліктеріне сай Парламентті құруда қос палаталы жүйе
тиімдірек болды.
Парламент палаталарының құрылу тәртібі. Парламенті құруға байланысты
туындайтын мәселелердің ішінде сайлау маңызды орын алады. Республика
Парламентінің конституциялық-құқықтық мәртебесінең жекеленген бөліктерін
анықтауға және анализдеуге көмек беретін түпкілікті мәселелерді ғана
қарастырамыз.
Парламент екі палатадан тұрады: тұраұты негізде жұмыс жасайтын (үзілістері
бар парламенттік каникул) сенат және мәжіліс. Ол бұрынғы жылына бір рет
қана жиналатын қысқа сессиялар арасында тек президум жұмыс жасады. Жоғары
Кеңеспен салыстырғанда, бүгінгі парламенттің біліктілігін айқындайды.
Парламенттің кезекті сессиялары жылына бір рет қыркүйектің 1 жұмыс күнінен
маусымның соңғы жұмыс күніне дейін өткізіледі (парламент және оның
депутаттарының мәртебесі туралы конституциялық заңның 6 бабы 4 тармағы).
Сенат әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және ҚР астанасынан
екі адамнан, тиісінше облыстық, республикалық маңызы бар каланың және
республика астанасының барлық өкілді органдарын депутаттарының бірлескен
отырысында сайланатын депутаттардан тұрады. Сенатың жеті депутатын Сенат
өкілеттілігі мерзіміне президент тағайындайды.
Мәжіліс 77 депутаттан тұрады. 67 депутат республиканың әкімшілік аумақтық
бөлінісі ескеріле отырып құрылатын және шамамен сайлаушылардың саны тең
бір мандатты аумақтық сайлау округтері бойынша сайланады. 10 депутат бара-
бар өкілдік жүйесі бойынша және бір тұтас жалпы ұлттық сайлау округінің
аумағы бойынша партиялық тізімдер негізінде сайланады. Сенат
депутаттарының өкәлеттік мерзімі алты жыл, мәжілістікі бес жыл. Сенаттың
Республика Президентімен тағайындалған Жеті депутаты әр үш жыл сайын қайта
сайланбайды. Парламент қызмет етуінің тәжірбесін анализдеуге келесі
тұжырымдарды анықтауға болады:
1) Заң әдебиеттерінде мына мәселелер көтеріледі: парламент сенаты
депутаттарының жанама сайлау құқығы негізінде сайлауды бекітетін
конституциялық нормалардың мақсаты не?
Сенаттың көпшілік депутаттары бүгінде олар әкімшілік аумақтық бөліністің
өкілдері, міндетті жалпы мемлекеттік және жергілікті мүдделерді ескере
отырып мәжіліс қабылдаған заң жобаларын бағалау болып табылады.
Бұл норманың басты мақсаты:
1) Сенаттың басты қалыптасу жағдайы оған мәжіліске қарағанда өзге саяси
келбетін қалыптастыру керек. Сайлау корпусын біріктіру бұл жерде аз
болады. Бұл өте консервативті және бірден өзінің саяси жүйесін
өзгертпейді;
2) Сенат депутаттары жергілікті мүдделерді жақсы қамтыған, өйткені олардың
көбі жергілікті өкілді органдардың депутаттары. Сонымен қатар шетел
тәжірбесі былай деп көрсетеді: парламент мекемелері құрылымын
демократияландыру күшеюде және де көптеген демократиялы елдер екі
палатаның да сайлануы керек екендігі қағидасын енгізуде.
Қазақстанның өзінің ішкі саяси қатынастағы ерекшелігі бар, шетел
тәжірбелеріне сүйене отырып сондай нормаларды Қазақстанғада енгізу керек
деген тұжырымдамалар жасаудың қажеттілігі жоқ.
3) ҚР Президентімен тағайындалатын сенаторлар өқрамының санын және сапссын
өзгерту қажеттілігі айқындалды. Заңшығару саласындағы мемлекет басшысының
жанама өкілеттіліктеріне оның парламент сенатының жеті депутатын
тағайындау құқығын жатқызуға болады. Аталған конституциялық норманың басты
идеясы осы механизм арқылыдепутаттық корпусқа аса білікті және беделді
тұлға өкілдерінің қатысуына ықпал ету, себебі олар заңшығармашылық
жұмыстың сапасын көтереді, парламент жұмысының тұрақтылығын қамтамасыз
етеді. Шынайы түрде Президентпен тағайындалатын сенаторлардың дайындық
деңгейі жоғары, ол қандайда бір шекте заң шығару жұмысына жақсы жағынан
ықпал етеді. Сонымен қатар бұл механизмнің саяси жақтарында атап өтуге
болады. Сенат қабылдайтын шешімге, Яғни парламент шешіміне деген ықпалы.
Толығырық айтсақ бұл қандайда бір деңгейде Президенттің Сенатта және
Парламентте позициясын білдіру негізі болып табылады. Бұл максатта
республика Парламентінің Сенаты мен Мәжілісіндегі Президенттің арынайы
өкілетті өкілдерінің қызметінің жиынтығын айтуға болады.
Президент өкілдерін нығайту максатында Сенатұа оның тарапынан он депутатты
тағайындаған дұрысырақ болар еді (соның өзгерту) бірақ кондидаттардың жеке
құрамы Қазакстан халықтарының Ассамблеясының ұлт өкілдері құрамынан
тағайындаған жөн, бұл көпұлтты Қазақстан халықтарының мүддесіне сай және
қазақ жеріндегі тұрақтылық пен бейбітшілікті сақтауға зор үлесін қосқан
болар еді. Бұл идея өз регізінде жаңа емес – ол тек басқаша айтылып жүрді,
көбінесе Президенттің өзімен: Парламментте ұлттық және діни ұйымдардың
өкілдерін қамтамасыз етуді ұсынамын Қазақстан Республикасы Парламентінде
(Сенат) діни ұйымдардың өкілдерін тағайындау, зайырлы мемлекет құрудағы
конституциялық қағидаға қайшы болар еді. Бұл мәселе бойынша авторлар өзге
позицияны ұстанады. Ғ.С. Сапарғалиев былай деп жазады: Діни
бірлестіктердің өкілдерін Сенатқа ұсынуда, мұндай ереженің зайырлы
мемлекеттің коннституциялық идеяларына сәйкестігі туралы сұрақ туындайды.
Бұл ереже демократия тереңдігінің негзін көрсетеді және Қазақстан
мемлекетінің зайырлы сипатына кері ықпалын тигізбейді.
Автордың ұсынған ережесімен келісуге болмайды. Жалпы демократия бұл
ұйымдардың мүдделерін ескере отырып көпшіліктің билік етуі . Дегенмен,
бұл Қ.Р ның зайырлы мемлекет ретіндегі мүддесіне қайшы келеді не
мемлекеттің зайырлылық сипаты ресми мемлекеттік діннің, болуымен
байланысты емес, мұнда дін және діни бірлестіктер мемлекеттің саясатына
араласа алмайды және құқығы жоқ (әрекет етуші заң бойынша). Кері әсер
етуге де тиым салынған-яғни, мемлекет және оның органдары діней
бірлестіктердің қызметінедаңсыз араласуға құқығы жоқ. Қорыта келе, діни
бірлестіктер (діней ұйымдар) белгілі бір дінді уағыздау үшін құрылған –бұл
олардың мақсаты. Діней ұйымдардың өзі- бұл республика азаматтарының
бірлестігі, ал олар діней көзқарастарының әртүрлілігіне қарамастан саяси
құқықтарға ие, яғни заңда белгіленген негіздерде өздерінің бәсең сайлау
құқықтарын пайдалана алады.
Үшінші: Қазақстан Парламентінің құрылуы туралы мәселе бойынша, бара- бар
өкілдік жүйесі бойынша және біртұтас жалпы ұлттық сайлау округінің аумағы
бойынша партиалық тізімдер негізінде сайланатын Мәжілістің он депутатына
(77 депутаттың ішіндегі) қатысты конституцияның 50 б, 3т, өзгерістер
туралы сұрақтарды қарастыру қажет.
Бұрын бұл ереже конституцияда болған жоқ , оны енгізуге байланысты Қ.Р –
ның сайлау жүйесі бара – бор толықтырылды. Мұндай өзгеріс деркезінде
енгізіліп негізді орын алды деуге болады. Оның маңыздылығы – қоғамның
саяси жүйесіндегі партиалардың рөлін арттыру, соның ішіндегі маңызды
элементі , мемлекетпен оның органдарына деген қатынасын нығайту . Бұл
Қазақстандық қоғаммен мемлекеттегі демократиялық бастамалардың нығайуына
негіз болады. Жәнеде партиаларға берілетін орын саны және барьерлік пайыз
мөлшері (7 пайыз) мандатты бөлуге жіберу үшін, республикадағы саяси
партиялардың қызметінің обьективті әрекет етуіне сәйкес келмейді.
Оларды елуге дейін, мәжіліс депутаттарының жалпы санын жүзге дейін өсіруге
болатын еді. Тек осылай болған жағдайда ғана, қазіргі кезде әрекет ететін
партиялық тізімдер негізінде (бір мандатты аумақтық сайлау округтері
бойынша) сайланатын депутаттар тең әрекет етеді.
Болашақ мәжілістегі орындар қатынасы, шешімдер қабылдауда патенциалды
теңсіздікті байқатады. Әрине партиялық тізім негізіндегі депутаттар бөлек,
және бір мандатты округ бойынша депутаттар бөлек деп айтуға болмайды.
Олардың барлығы республика халқының еркін білдіреді. Бірақ, мұндай тұжырым
олардың опсалютті біртұтастығын білдірмейді. Қандайда бір мәселеге
байланысты депутаттар арасында дау туындаған жағдайда, онда партиялар
тізімі негізіндегі депутаттар, көпшілік дауысты талап ететін негіздерде аз
көлемде болады. Сонымен қатар, мәжілісте қандайда бір партианың
депутаттар фракциясын құруды қиындатады, себебі он мандат бірнеше
партиалар арасында бөлініске түседі (теория негізінде бара – бар
өкілділік жүйесінің қызметі үшін қоғамда кемінде екі саяси партия болуы
керек ). Мұндай пікірмен келісуге де болмайды деп жазады Ғ. С.
Сапарғалиев өйткені саяси партиялардың өкілдері өздерін бір
мандатта сайлау округтері бойынша да ұсына алады және сайлана алады,
презйдентпен маслихатқа тағайындалуы мүмкін. Бірақ президентпен
тағайындалу және маслихатқа сайлануды сенатқа деген саяси партиялардың
өкілдері жүзеге асырады (ал бұл жағдайда Мәжіліс туралы сөз болып отыр
). Бір мандатты сайлау округі бойынша сайлау, байқап отырғанымыздай саяси
партиялардың өкілдерімен қажетті депутаттық корпусты қалыптастырмады.
Мысалы, 1996ж 15қаңтардағы жағдай бойынша мәжіліске 66 депутат сайланды,
оның тек үштен бір бөлігі ғана (23адам) саяси партиялардың мүшесі болды.
1995ж 25 қаңтардағы жағдай бойынша Сенатқа 40 депутаттан 38 депутат
сайланды, 7 уі Президент жарлығымен тағайындалды, оның 13 адамы саяси
партиялардың мүшелері (бұл жалпы депутаттар санының тек төртінші бөлігі
ғана).
Қазақстан Республикасы Парламентінің екінші шақырылымына қатысты (1999ж 10
және 24 қазандағы сайлау) жағдай келесі түрде көрінеді: Мәжілісте
сайланған депутаттар саны 77 адам соның ішінде саяси партия мүшелерінен 43
адам (56 пайыз) сайлануға ұсынылды; Сенатта сайланған депутаттардың саны
16 адам (ротация қағидасына сәйкес) Алайда, сайлау кезеңінде
кондидадаттардың саяси партияларға ашық, әрі формальды қосылуы болған
жоқ. Сонда да партиялардың айтуына қарағанда, көбіне Отан және Азаматтық
партиялар, оналты сайланған депутаттан, яғни 11және 2 олардың мүшесі болып
табылады. Заңда бекітілген , саяси партиялардың 7 пайыздық өту борьеріне
тоқталатын болсақ, мұнда есептік қате жіберілген. Дүние жүзілік тәжірибе
бойынша, бара–бар өкілділік жүйесінің қызметі негізінде партиялар үшін
барынша төмен пайызды барьер көрсетілген. Көбіне олар бес пайыздан
аспайды. Мысалы ,Германияда 5%, Италияда 4% , Испанияда 3%, Израильде 1% .
Мұның мәні неде?
Оның мақсаты – Парламенттегі партиялық фракцияларды ірілендіру, ұстоптар
арасындағы қайшылықтарға жол бермеу. Қазақстан қоғамымен мемлекетінің
қазіргі саяси жағдайында оның саяси партиялары әліде әлсіз, бірақ көпшілік
сапасымен ерекшеленеді, аса көпте емес .
Саясаттанушылардың айтуынша дауыс беру кезеңінде жеті пайыздық барьерде,
он милл. Қазақстандықтар үшін партиялық тізімге өту үшін 550 мыңнан
астам дауыс керек. Оның мақсаты , Парламентке әлсіз саяси партияларды
өткізбеу, осылайша жұмысқа қабілетті, тұрақты заң шығару органын құру.
Байқап отырғанымыздай саяси партиялар үшін пайыздық барьерді екі ,үш
пайызға дейін азайту керек.
Парламент палаталарының депутатары және олардың өкілеттігі
Сенат екі тәсілмен қалыптасады: 1. депутатардың бір бөлігі әр
облыстан, республикалық иаңызы бар қаладан және республика астанасынан екі
адамнан, тиісінше облыстардан, республикалық маңызы бар қалалардан және
республика астанасынан барлық өкілетті органдары депутатарының бірлескен
отырысында сайланатын депутатардан тұрады; 2. Сенаттың жеті депутатын
Республика Президенті Парламент өкілеттігі мерзіміне тағайындайды, Сенат
мүшелігіне тағайындалғандардың өкілеттігі алынған немесе тоқтатылған
жағдайда Президент он күндік мерзімде олардың орнына Парламент
өкілеттігінің қалған мерзіміне Сенат депутатарын тағайындайды.
Азаматтығына кем дегенде бес жыл болған, отыз жасқа толған, жоғары
білімі және кем дегенде бес жыл жұмыс тәжірбесі бар, тиісті облыс,
республикалық маңызы бар қала не республика астанасы аумағында кем дегенде
үш жыл тұрақты тұратын азамат Сенат депутаты бола алады.
Мәжіліс республиканың әкімшілік –аумақтық бөлінісін және шамамен
сайлаушылардың сан жағынан тең келуін ескере отырып құрылатын бір мандатты
аумақтық сайлау округтері бойынша сайланған 67 депутатан тұрады. Он
депутат Мәжіліске партиялық тізімдер негізінде пропорционалдық өкілдік
жүйесі бойынша біртұтас жалпы ұлттық сайлау округінде сайланады. 25 жасқа
толған республика азаматы Мәжіліс депутаты бола алады. Парламент депутаты
қос палатаға бірдей мүше бола алмайды: басқа өкілді орган депутаты болуға,
оқытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтен басқа ақы алатын
лауазымды атқаруға, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға, басшы органның
немесе комерциялық ұйымдардың бақылау кеңесінің құрамына кіруіне құқығы
жоқ. Осы ережені бұзу депутатың өкілеттігін тоқтатуға әкеліп соқтырады.
Парламент депуттаның өкілеттігі тоқтатылған жағдайда немесе өкілеттік
мерзімінің өтуі бойынша оның бұрынғы қызметінің сақталуына кепілдік
берілмейді. Депутаттың өкілеттігі Қазақстан Республикасы Конституциясымен,
Президенттің Қазақстан Республикасы Парламенті және оның депутаттарының
мәртебесі туралы Конституциялық заң күші бар Жарлығымен және басқа
нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді. Парламент депутатарының
өкілеттігі республиканың Орталық сайлау комиссиясы оны Парламент депутаты
етіп тіркеген кезден басталады. Парламенттің бірінші сесиясында оның
палаталарының бірлескен отырысында депутаттар: Қазақстан халқына адал
қызмет етуге, қазақстан Республикасының тұтастығы мен тәуелсіздігін
нығайтуға, оның Конституциясы мен заңдарына сөзсіз бағынуға, маған
жүктелген жоғары депутаттық міндетті адал атқаруға ант етемін деп
қазақстан халқына ант береді.
Парламент депутатының өкілеттігін қолданылу ауқымына қарай екі топқа
бөлуге болады:1. Қазақстан Республикасының лауазымды адамдарына,
органдарына қатысты өкілеттік; 2. басқа мемлекеттің лауазымды адамдары мен
мемлекеттік органдарына қатысты Парламент атынан берілетін арнайы
өкілеттік.
Парламент депутаттарының өкілеттігі:Депутат Парламент сессияларында
және ол оның құрамына кіретін органдарының отырыстарында қаралатын барлық
мәселелер бойынша шешуші дауыс құқығын пайдаланады. Депутат Парламенттің
және оның Палаталарының үйлестіруші және жұмысшы органдарына сайлауға және
сайлануға құқылы; сессияның күн тәртібі бойынша ұсыныста мен ескертулер
енгізуге, парламент сесиясында Палаталарға есеп беретін лауазымды
адамдардың есебін тыңдау тыңдау туралы ұсыныс енгізуге; депутатардың сауал
салуға, Парламент қабылдайтын заңдар, қаулылар, басқада актілердің
жобаларына түзетулер енгізуге, депутаттардың сауал салуға, Парламент
қабылдайтын заңдар, қаулылар, басқада актілердің жобаларына түзетулер
енгізуге, азаматтардың қоғамдық маңызы бар өтініштерімен депутатарды
таныстыруға, басқада өкілеттіктерді жүзеге асыруға құқылы.
Парламент депутатының өкілеттігі: ол орнынан түскен; депутат іс
әрекетке қабілетсіз деп танылған; Парламент таратылған; депутат болып
сайланғанан кейін лауазымды қызметін жалғастыру үшін сол қызметті сақтауға
тиіс болған жағдайда тоқтатылады. Депутат оған қатысты соттың айыптау
үкімі шығарылған кезде, Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге тұрақты
тұруға өз мамдатынан айырылады. Депутатың өкілеттігін тоқтату немесе одан
айыру туралы шешімді республиканың Орталық сайлау комиссиясының ұсынысы
бойынша Парламенттің тиісті палатасы оның депутатарының жалпы санының
көпшілік дауысымен шығарады.
Депутатардың Парламент сессияларына, оның Палаталарының отырыстарына
қатысуы. Депутат Парламент және оның құрамына кіруге тиісті органдардың
жұмысына қатысуға міндетті. Депутат дауыс беру құқығын жеке өзі жүзеге
асырады. Оның дауысын басқа депутатқа беруге құқығы жоқ. Палата бюросының,
оның тұрақты комитететрінің, Парламент комиссияларының және оның
палаталарының құрамына кірген депутат оның қарауына кез келген мәселені
енгізуге, мәселелерді қарауға әзірлеуге, ол бойынша талқылау мен оны
қабылдауға қатысуға, сондай-ақ қабылданған шешімдердің жүзеге асырылуын
ұйымдастыруға, одардың орындалуын бақылауға құқылы. Ол Парламенттің өз
құрамына кірген органының шешімімен келіспесе, өз көзқарасын Парламент
сесиясында мәлімдеуге немесе ол туралы жазбаша нысанда хабарлауға құқылы.
Палата бюросының, оның комитеттерінің, комиссияларының құрамына кірмеген
депутатар аталған органдардың отырыстарына белсенді түрде қатыса алады.
Депутатық сұрау салу Парламент Палаталарының бірлескен және бөлек
отырыстарында депутатың мемлекеттік органдардың лауазымды тұлғаларының
Парламент сесиясына осы органның немесе лауазымды тұлғаның Парламент
сессиясына осы органның немесе лауазымды тұлғаның құзретіне кіретін
мәселер жөнінде Парламент сессиясында негізделген түсініктеме беруін
немесе өз көзқарасын баяндауын ресми сұраған талабы болып табылады.
Парламент депутатары Премьер-Министірге және Үкімет мүшелеріне,
Ұлттық Банктің төрағасына, Орталық сайлау комиссиясының Төрағасына жіне
мүшелеріне, Бас Прокурорға, ұлттық Қауіпсіздік комитетінің Төрағасына,
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің
Төрағасы мен мүшелеріне сұрау сала алады.Бұл ретте Бас Прокурорға салынған
сұрау қылмыстық қудуалау функцияларын жүзеге асыруға байланысты
мәселелерге қатысты болмауы тиіс.
Депутатық сұрау салу ауызша немесе жазбаша түрде болуы мүмкін
лауазымды нақты адамға арналуы тиіс. Сұрау салу және оған жауап беру
тәртібі Қазақстан Республикасы Парламентінің Регламентімен қаралады.
Лауазымды адам қойылған сауалға Парламенттің немесе Палаталардың жалпы
отырысында жауап беруге міндетті. Депутатық сауалға берілген жауап және
оны талқылаудың нәтижесі бойынша Парламенттің немесе оның Палаталарының
қаулысы қабылданады.
Депутаттар Парламентте бірлесуді ұйымдастыруға құқылы. Фракция –
белгіленген заң тәртібімен тіркелген саяси партияны немесе өзге қоғамдық
бірлесуді білдіретін депутаттардың бірлескен тобы; ол Парламенттегі тиісті
саяси партияның немесе өзге қоғамдық бірлестіктің мүддесін білдіру
мақсатында құрылады.
Депутаттық топ – сайлау округтеріндегі бірлескен қызметінде
өздерігің өкілеттігін жүзеге асыру мақсатында депутаттардың бірлесуі.
Қайсыбір фракцияның қатарында болу депутаттық топқа кіруге кедергі
келтірмейді.
Депутаттық бірлестіктер Палата Бюросында тіркелуі тиіс. Кезінде
бірде-бір депутаттық бірлестіктерге кірмей қалған Мәжіліс депутаттары
кейін бірлестік мүшелерінің келісіммімен оның кез келген қатарына кіре
алады. Депутаттық бірлестіктердің ішкі жұмысын депутаттар жеке жүргізеді.
Парламент Регламентіне сәйкес депутаттық бірлестіктердің өкілдері
фракцияның, топтың атынан:
• Парламент пен Палаталардың отырыстарында талқыланатын мәселелерді қарау
тәртібі және оның мазмұны бойынша күн тәртібіне ескертулер мен ұсыныстар
енгізеді;
• Парламент немесе оның Палаталары сайлайтын немесе тағайындайтын, не
Парламент тағайындауға келісім беретін адамдардың кандидаттары бойынша
пікір білдіруге;
• Парламент, оның Палаталары қабылдайтын заңдардың, қаулылардың, басқада
актілердің жобаларына түзету ұсынуға;
• Парламент депутаттарын азаматтардың өтініштерімен, фракциялар, депутаттық
топтар қабылдаған шешімдермен таныстыруға;
• Деппутаттық бірлестіктердің қызметі үшін қажетті материалдар мен
құжаттарды мемлекеттік органдардан және лауазымды адамдардан сұратып
алдыруға құқылы.
Қазаір Қазақстан Республикасы Парламентінде екі, яғни Қазақстан
халық бірлігі пртиясы мүшелерін біріктіретін бір және Қазақстанның
демократиялық партиясының мүшелерін біріктіретін бір депутаттық фракция
және Ауыл, Тұрақты даму, Инженерлік топ және Қазақстан
Республикасының реформаларын тереңдету жолында төрт депуттаттық топ бар.
Депутат өз қызметін тәуелсіз жүзеге асырады. Депутатқа немесе оның
жақын туыстарына депутаттық міндетін дәл атқаруға кедергі келтіру
мақсатында қандайда болсын нысандағы іс әрекет республика заңдарына сәйкес
жауаптылыққа тартылады. Депутаттың алдында өз міндетін орындамаған, оған
жалған ақпарат берген, депутаттық қызметтің кепілдігін бұзған мемлекеттік
органдар мен қоғамдық бірлестіктердің, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының лауазымды адамдары заңға сәйкес жауап береді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы егер сайлаушылар өз
депутатына аманат тапсырып, ол сенімді ақтамаса, сайлаушылар ол депутатты
кері шақырып алатын депутаттың аманаттық мандатынан бас тартты. Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы Конституциясы бойынша депутат тек өз
сайлаушыларының ғана тілегін білдірмейді, ол Қазақстанның барлық
сайлаушыларының өкілі болып табылады. Сондықтан Парламент депутаты
қандайда болсын аманатты мандатпен байланысты емес. Депутатты
сайлаушылардың кері шақырып ала алмауы, деутат сайлаушылар алдындағы
жауапкершілігін сезінбейді деген сөз емес. Депутаттар парламенттік каникул
кезінде өздерінің сайлау округтеріне барып, сайлаушылармен кездеседі,
олардан түскен ұсыныстарды, өтініштерді қарайды, өз өкілеттігі шегінде
сайлаушылар көтерген мәселелердің дұрыс және уақытында шешілуіне ықпал
етеді, қоғамдық пікірді зерттейді және қажет кезінде тиісті мемлекеттік
билік органдарына, қоғамдық бірлестіктерге ұсыныс түсіруі мүмкін.
Депутаттың қызметіне байланысты мәселе бойынша депутат мемлекеттік
органдар мен ұйымдарға кедергісізкіру құқығын, олардың басшылары мен басқа
лауазымды адамдардың кідіргісіз қабылдауы тиістігі құқығын пайдаланады.
Депутаттық әдеп ережесі. Халықтың Парламенттегі өкілі ретінде өз
тәртібі мен қызметін қоғамдық әдептілік талабына негіздеуі тиіс. Қазқсатан
Республикасы Парламентінің Регламенті депутаттың әдеп ережесін белгіледі.
Ол ереже депутаттың өкілеттігін атқару кезіндегі де, қызметтен тыс
уақыттағы да басшылыққа алынға тиіс тәртіп нормаларын анықтайды.
Депутаттық әдеп ережесіне мынадай нормалар жатады:
• Депутаттар бір-біріне және Парламент Палаталарының, комитетерінің,
комиссияларының және басқа депутаттық ұйымдардың барлық адамдарына құрмет
сезіммен қарауы тиіс;
• Депутаттар өз сөздерінде депутаттардың және басқа адамдардың ар-намысына,
қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін негізсіз кінә артып, дөрекі,
қорлайтындай сөз сөйлемеуі керек;
• Депутаттар заңсыз және күштеп әрекет етуге шақырмауы тиіс;
• Депутаттар Парламент Палаталарының, оның үйлестіруші және жұмысшы
органдарының қалыпты жұмысына кедергі келтірмеуі қажет;
• Депутат шешеннің сөзін бөлмеуі керек;
• Депутаттың басқа депутатың карточкасын алып дауыс беруге құқығы жоқ;
• Депутат зорлық-зомбылық, көз алартушылыққа, қорқыту мен азаптауға жол
бермеуі тиіс.
Өзінің депутаттық қызметін жүзеге асыру барысында және қызметтен тыс
уақытында белгілі бір ережені ұстануы керек. Депутат заңмен қорғалатын
мемлекеттік және өзге де құпияны құрайтын ақпараттарды пайдалануға, ол
құпияларды белгіленген тәртіп бойынша қатаң сақтауға міндетті. Депутаттың
өз қызмет бабына орай мемлекеттік және өзге де осындай құпия құжаттарды
пайдаланатын кездері сирек кездеспейді. Осындай сипаттағы құжаттарға
ұқыпсыз қарау мемлекет, қоғам мүддесіне елеулі нұқсан келтіруі мүмкін.
Мұндай жағдайда тек әдеп нормасы ғана емес, заңдық жауапкершілікте
туындайды. Және Регламентте мемлекеттік құпиясы бар құжаттарды сақтаудың
қатаң тәртібі жөніндегі жауапкершілік туралы айтылған.
Палаталардың, олардың органдарының жабық отырыстарында депутаттарға
белгілі болған мәліметтерді жария етпеу де әдеп ережесіне жатады.
Егер депутатың Парламенттің атынан берілген арнайы өкілеттігі
болмаса, ол шет елдердің лауазымды адамдарына және шет ел органдарына
қатысты тек өз атынан ғана сөйлей алады.
Депутаттық әдеп ережесі депутаттың бұқаралық ақпарат құралдарында,
баспа сөз конференцияларында, митингтерде сөйлеген және басқа жария
сөздерін, мәлімдемелерін де қамтиды. Депутат өз сөздерінде, мәлімдемелерін
де қамтиды. Депутат өз сөздерінде тек анық және тексерілген фактілерді ған
пайдалануы, өз мәлімдемесімен қоғамдық пікірде теріс ақпарат тудырмауы
тиіс. Өйткені Парламенттен тыс жерлерде де азаматтар депутатты заң шығару
органының өкілі ретінде қабылдайды және оның сөзіне, мәлімдемесіне ерекше
сеніммен қарайды. Сондықтан депутатың ойланбай сөйлеген сөздерінің саяси
теріс зардаптары болуы мүмкін.
Депутаттық әдеп ережесі бойынша дәлелсіз не тексерілмеген фактілерді
әдейі немесе байқамай айтуы нәтижесінде зардапшекен ұйымдардан,
органдардан және жеке адамдардан депутат кешірім сұрауы тиіс. Егер
адамдардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Парламентінің конституциялық құқықтық мәртебесі
Кіріспе
1-тарау. Қазақстан Республикасы Парламентінің конституциялық құқықтық
мәртебесі
1.1. Қазақстан Республикасы Парламенті
1.2. Қазақстан Республикасы Парламентінің депутатары және олардың
өкілеттігі.
2-тарау. Республика Парламентінің құзреті және оны жүзеге асырудың ұйымдық
нысаны.
2.1. Парламент Мәжілісі мен Сенатының құзреті. Мәжіліс пен Сенаттың жеке
қарауына жаттатын мәселелер. Сенаттың ерекше өкілеттігі.
2.2. Қазақстан Республика Парламентін тарату.
Кіріспе
Парламент – Қазақстан Республикасының заң шығарушы қызметін жүзеге
асыратын Республиканың ең жоғарғы өкілді органы. Қазақстан
Республикасының Парламенті Мәжіліс пен Сенаттан тұратын жалпы –
мемлекеттік өкілдік мекеме.
Парламент, яғни- бұл заңшығару жұмысы арқылы халықтың еркін жүзеге
асыратын және халықтың еркін білдіретін мемлекеттік жоғарғы органдарының
бірі. Өзіміз белгілеген анықтама бойынша 1995 жылғы ҚР Конституциясының 4
бөлімінің 49 бабының 1 тармағында Парламент дефинициясы көрсетілген:
Парламент – ҚР заңшығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғарғы өкілді
органы.
Парламенттің аталған екі негізгі функциясына әртүрлі авторлар қосымша
басқада қызметкерлерін көрсетуді ұсынады.
ҚР Парламенті конституциялық-құқықтық мәртебесінің келесі бөлімі –
ұйымдастырушылық. Оның мазмұны Парламенттің құрылымы анализдерінен тұрады,
оның палаталары мәртебесінің ара қатынасы және басқада мәселелері.
Парламент палаталарының соңы – конституциялық құқықтағы даулы міселелердің
бірі. Бұл мәселенің шешімі бір палаталы немесе екі палаталы жүйе. Бұл
мәселенің қандайда бір елдің мемлекетік құрылым нысанымен байланысты
екенін айта кеткен жөн. Біртұтас мемлекет (Конституцияның 2 бабының 1 бабы
бойынша ондай мемлекет - ҚР) әрқашан екі түрлі таңдау алдында тұрады.
Әрине, барлық кезеңде емес бірақ федеративтік мемлекеттер өз құрлысы
бойынша екі мәнді болғандықтанда, мұндай мемлекеттердің көбінде екі
палаталы парламент әрекет етеді. Жоғары палата федерация субъектілері
мүдделерін, ал төменгі палата халықтың мүделерін білдіреді. Федерацияның
барлық субектілерінің саны, олардың көлемі мен халық санына қарамастан тең
болуы керек, және екі палатада өаілеттіліктері бойынша тең болуы керек.
Конституциялық-құқықтық қағидалардың түпкілікті өзгеруі және тәуелсіздік
алу нәтижесінде бір палаталы жоғары кеңес, қос палаталыт парламентке
өтеді. Бұл мәселе 1993-1995 жылдары республикалық ғылыми қоғаммен кеңінен
талқыланды. Бір палаталы да, қос палаталы парламент үшін нақтыланған
дәлелдемелер келтірілді. Алайда заңды түрде бұл даму өз шешімін тапты, ал
теорияда ол әлі күнге дейін жалғасуда және де бұл мәселе басқа
мемлекеттермен қатар Қазақстанда да парламентаризмді дамыту мәнінде өз
өзектілігін жоғалтқан жоқ деуге болады.
Қазақстан Республикасы Парламентінің конституциялық құқықтық мәртебесі
Парламент Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңес деп аталған бір
буынды өкілетті органының орнына келді. Жоғарғы Кеңес жоғарғы өкілді
орган ретінде 1937 жылғы ҚСР Конституциясымен белгіленді. ҚСР–ның 1978
жылғы Конституциясыда Жоғарғы Кеңесті мемлекеттік биліктің жоғарғы органы
ретінде таныды. Ол КСРО Конституциясы мен Қазақ ҚСР Конституциясында
көрсетілген республика құзырындағы барлық мәселелрді шешуге құқылы болды.
Жоарғы Кеңес еліміздің мемлекеттік өміріндегі барлық мәселелерді шешу
құқығын иеленеді.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң
мемлекеттік билікті заң шығару, атқару және сот тармақтарына бөлу
принципін жариялады. Осының нәтижесінде Парламент және Парламен таризм
құруға қарай маңызды қадам жасалынды.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы Жоғарғы Кеңесті
республиканың бірден–бір заң шығарушы және өкілді органы деп таныды.
Тұрақты жұмыс істейтін Жоғарғы Кеңес өз қызметін толық атқара алмады. Жаңа
ұлттық құқықтық саясатты негізіне алған заңдарды 12 шақырылған Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Кеңесі қабылдады. Алайда Жоғарғы Кеңес Парламент бола
алған жоқ және Қазақстанда парламенттік республика орнаған жоқ.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы Парламентті заң
шығару қызметін жүзеге асыратын жоғарғы өкілді орган ретінде сипаттайды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы бірінші рет Парламенттің екі
Палаталық (Сенат және Мәжіліс) құрылымын бекітті.1993 1995 12 13
Жариялы құқықтық доктринада мемлекеттік органның құқықтық мәртебесін
қарастыруда үш деңгейлі жүйе қалыптасқан:
1) Мақсатты бөлім (түсінік беруші);
2) Ұйымдастырушылық (құрылымдық) бөлім;
3) Органның қызметін сипаттаитын бөлім.
Бұл жағдайда Парламентте еш артықшылық жоқ, оның мәртебесін атап
көрсетілген сызба бойынша қарастырғанымыз жөн.
Сонымен ҚР Парламентінің конституциялық-құқықтық мәртебесін
қалыптастыратын мақсатты (түсінік беруші) бөлімді қарастырайық.
Мемлекеттің жоғарғы өкілді және заңшығарушы органның көптеген мәні (атауы)
бар: федералды жиналыс (Ресей, Швецария), Конгрес (АҚШ), Кнессет (Израил),
Генералды Кортес (Испания) және т.б. Көбінесе бұл мақсат үшін Парламент
термині қолданылады. Бұл сөздің этимологиясы parlare латын және parle
француз сөздерінен шыққан, екі жағдайда да айту, сөйлеу мағыналарын
білдіреді, яғни – сөйлейтіе орган, дегенді білдіреді Парламент
терминіне байланысты, оның қызметін жүзеге асыруға бағытталған нақты
мақсаттар пайда болады. Бұрынғы кеңес одағының мемлекеттік – құқықтық
теориясының аполагеттері парламент сөзіне бекерге қарсы болмаған,
күндікпен қарай отырып, оны буржуазиялық демократияның элементі деп
таныған. Мемлекеттік тәуелсіздік туралы заң жобасында парламент термині
қолданылғанда,- деп жазады Г.С. Сапаргалиев,-депутаттар өз күдіктерін
білдіре отырып бұл сөзге қарсылықтарын білдірді. Белгілі бір шекте
депутаттар дұрыс айтады. Күдік бар, бірақ депутаттарға қарсы емес,
керсінше Жоғары Кеңесте әрекет ететін ескі жүйенің элементеріне қарсы.
Мұндай теріс қатынастың пайда болуының негізін ойлау қиынға әкеп соқпайды,
сбебі буржуазиялық демократия, Парламент өзімен бірге биліктің бөліну
қағидасын алып жүрді, ал оған кеңес мемлекетінің құрылымы туралы В.И.
Лениннің тезистерінде кеңестік мемлекеттік, құқықтық негіздеріне тыиым
салынған.
Парламент, яғни- бұл заңшығару жұмысы арқылы халықтың еркін жүзеге
асыратын және халықтың еркін білдіретін мемлекеттік жоғарғы органдарының
бірі. Өзіміз белгілеген анықтама бойынша 1995 жылғы ҚР Конституциясының 4
бөлімінің 49 бабының 1 тармағында Парламент дефинициясы көрсетілген:
Парламент – ҚР заңшығару қызметін жүзеге асыратын ең жоғарғы өкілді
органы.
Парламенттің аталған екі негізгі функциясына әртүрлі авторлар қосымша
басқада қызметкерлерін көрсетуді ұсынады.
ҚР Парламенті конституциялық-құқықтық мәртебесінің келесі бөлімі –
ұйымдастырушылық. Оның мазмұны Парламенттің құрылымы анализдерінен тұрады,
оның палаталары мәртебесінің ара қатынасы және басқада мәселелері.
Парламент палаталарының соңы – конституциялық құқықтағы даулы міселелердің
бірі. Бұл мәселенің шешімі бір палаталы немесе екі палаталы жүйе. Бұл
мәселенің қандайда бір елдің мемлекетік құрылым нысанымен байланысты
екенін айта кеткен жөн. Біртұтас мемлекет (Конституцияның 2 бабының 1 бабы
бойынша ондай мемлекет - ҚР) әрқашан екі түрлі таңдау алдында тұрады.
Әрине, барлық кезеңде емес бірақ федеративтік мемлекеттер өз құрлысы
бойынша екі мәнді болғандықтанда, мұндай мемлекеттердің көбінде екі
палаталы парламент әрекет етеді. Жоғары палата федерация субъектілері
мүдделерін, ал төменгі палата халықтың мүделерін білдіреді. Федерацияның
барлық субектілерінің саны, олардың көлемі мен халық санына қарамастан тең
болуы керек, және екі палатада өаілеттіліктері бойынша тең болуы керек.
Конституциялық-құқықтық қағидалардың түпкілікті өзгеруі және тәуелсіздік
алу нәтижесінде бір палаталы жоғары кеңес, қос палаталыт парламентке
өтеді. Бұл мәселе 1993-1995 жылдары республикалық ғылыми қоғаммен кеңінен
талқыланды. Бір палаталы да, қос палаталы парламент үшін нақтыланған
дәлелдемелер келтірілді. Алайда заңды түрде бұл даму өз шешімін тапты, ал
теорияда ол әлі күнге дейін жалғасуда және де бұл мәселе басқа
мемлекеттермен қатар Қазақстанда да парламентаризмді дамыту мәнінде өз
өзектілігін жоғалтқан жоқ деуге болады. Бір палаталы парламент үшін
төмендегі аргументтер Көрсетілген:
• Бір палаталы парламент тұрақты, мұнда палаталар арасында шиеленс жоқ;
• Жоғары палата құру негіздерін анықтау қиынға түседі, облыстар негіз бола
алмайды, себебі олар федерация субъектісі емес;
• Қос палаталы парламентте палата мен комитеттердің қызметі қайталанады,
заңшғару мерзімі созылады, мұнда заң сапасы қос палаталыққа емес
депутаттардың біліктілігіне байланысты;
• Бұл аппараттың ұлғайуына және оны ұстау шығындарының өсуіне әкеп соғады;
• Қос палатанын өкілеттіктерін жасанды түрде бөлу, бір қкілді органның бір
тұтастығын жоғалтуға әкеп соғады;
Бұл позицияның қарсыластары қос палаталы парламент құрылысын былайдеп
көрсетеді;
• Мәселелердің әртүрлі аймақтағы депутат өкілдерімен тең дәрежеде шешілуі;
• Манолитті парламенттегі оппозицияның көптігінен сақтандыру;
• Жұмыс тұрақтылығы мен беріктілігінің кепілі болуы;
• Заңдардың сапасын жақсарту мақсатында, оған вето салу жағдайларын
азайту;
• Палаталар арасындағы өкілеттіліктер мен жұмыстарын бөлу негізінде
депутаттардың біліктілігі мен кәсіпқойлығын көтеру;
Келтірілген пікірлердің мазмұны бірдей бағалану саласына қарамастан,
қарама-қайшы мінездемеден тұрады. Қорта келе қазіргі авторлар қос палаталы
жүйе пайдасына екі түрлі аргументтер келтіреді:
Біріншіден бір палатаның шексіз билігі, басқа нысанда құрылатын екінші
палатаның құрылуы мен шектелетін заңшығару билігі мен атқару биліктері
арасындағы тұрақты тепе-теңдікке ұмтылу, және екіншіден асығыс қабылданған
шешімдерді тексеретін екінші бақылаушы палатаның арқасында парламентті
тиімді жұмыс жасату мақсаты Қазақстанның қос палаталы жүйені таңдауының
шынайы табиғатын нақты саяси факторлардың (әсіресе билік тармақтарының
өзара байланысы) даму тарихын анализдеу нәтижесінде түсінуге болады.
Қақақстанда қос палаталы парламентті құру, конституцияны дайындаушылардың
тәуелсіз бір палаталы парламенттің қызметін консервативті сенаттың
көмегімен шектеуді жүзеге асратындығын сипаттайтынын көруге болады.
Қазақстан Республикасы Парламенті палаталары мәртебесінің арақатынасы
А.К. Котов Парламенттің қос палаталы болуын асиметриялы түрде бағалайды.
Депутаттарды қызметке тағайындау (сайлау) палаталарды бірдей жүзеге
асырылмайды. Сенатқа қатысты нақтыландырылған демократия құралдары
қолданылады: жергілікті өкілді органдармен сайлануы және де Президентпен
тағайындалуы. Парламент Сенаты мен Мәжілісімен өкілеттіліктер әр түрлі,
бірақ маңызды мәселелер бойынша: заң қабылдау және президентті қызметінен
кетру кезінде сенат мәжіліс бастамасын тоқтату мүмкіндіктеріне ие.
Өкілеттіктерінің ара қатынасы кретерилер бойынша қос палаталы жүйе
бөлінеді:
1) Консервативті, мұнда екінші палата дедократиялық емес жолмен құрылады,
бірақ біріншіге қарағанда тең, әрі көпшілік құқықтарға ие;
2) Формалды түрдегі қос палаталы, бірақ бір палаталы жійеге жақын, мұнда
барлық депутаттар тікелей сайлау құқығымен халықпен сайлануда, тек содан
кейін жоғарғы палатада кімнің жұмыс жасайтынын өздері жасайды.
Қазақстан Парламентінің моделі жоғарыда келтірілген түрлердің ешқайсысына
келмейді. Ол палата өкілеттіліктерінің арақатынасы жіне сенаттың құрылу
тәсіліне байланысты жоғарыда жасалынған пікірлерді ескере отырып, орташа
консенсусты нұсқаны көрсетеді.
Билік тармақтарының күрделі қатынасы жағынан және бұрынғы тотаритарлық
тәжірбесі бар, специорикалық сипаттамасы жағынан саяси жағдайларда дамып
келе жатқан ҚР қажеттіліктеріне сай Парламентті құруда қос палаталы жүйе
тиімдірек болды.
Парламент палаталарының құрылу тәртібі. Парламенті құруға байланысты
туындайтын мәселелердің ішінде сайлау маңызды орын алады. Республика
Парламентінің конституциялық-құқықтық мәртебесінең жекеленген бөліктерін
анықтауға және анализдеуге көмек беретін түпкілікті мәселелерді ғана
қарастырамыз.
Парламент екі палатадан тұрады: тұраұты негізде жұмыс жасайтын (үзілістері
бар парламенттік каникул) сенат және мәжіліс. Ол бұрынғы жылына бір рет
қана жиналатын қысқа сессиялар арасында тек президум жұмыс жасады. Жоғары
Кеңеспен салыстырғанда, бүгінгі парламенттің біліктілігін айқындайды.
Парламенттің кезекті сессиялары жылына бір рет қыркүйектің 1 жұмыс күнінен
маусымның соңғы жұмыс күніне дейін өткізіледі (парламент және оның
депутаттарының мәртебесі туралы конституциялық заңның 6 бабы 4 тармағы).
Сенат әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және ҚР астанасынан
екі адамнан, тиісінше облыстық, республикалық маңызы бар каланың және
республика астанасының барлық өкілді органдарын депутаттарының бірлескен
отырысында сайланатын депутаттардан тұрады. Сенатың жеті депутатын Сенат
өкілеттілігі мерзіміне президент тағайындайды.
Мәжіліс 77 депутаттан тұрады. 67 депутат республиканың әкімшілік аумақтық
бөлінісі ескеріле отырып құрылатын және шамамен сайлаушылардың саны тең
бір мандатты аумақтық сайлау округтері бойынша сайланады. 10 депутат бара-
бар өкілдік жүйесі бойынша және бір тұтас жалпы ұлттық сайлау округінің
аумағы бойынша партиялық тізімдер негізінде сайланады. Сенат
депутаттарының өкәлеттік мерзімі алты жыл, мәжілістікі бес жыл. Сенаттың
Республика Президентімен тағайындалған Жеті депутаты әр үш жыл сайын қайта
сайланбайды. Парламент қызмет етуінің тәжірбесін анализдеуге келесі
тұжырымдарды анықтауға болады:
1) Заң әдебиеттерінде мына мәселелер көтеріледі: парламент сенаты
депутаттарының жанама сайлау құқығы негізінде сайлауды бекітетін
конституциялық нормалардың мақсаты не?
Сенаттың көпшілік депутаттары бүгінде олар әкімшілік аумақтық бөліністің
өкілдері, міндетті жалпы мемлекеттік және жергілікті мүдделерді ескере
отырып мәжіліс қабылдаған заң жобаларын бағалау болып табылады.
Бұл норманың басты мақсаты:
1) Сенаттың басты қалыптасу жағдайы оған мәжіліске қарағанда өзге саяси
келбетін қалыптастыру керек. Сайлау корпусын біріктіру бұл жерде аз
болады. Бұл өте консервативті және бірден өзінің саяси жүйесін
өзгертпейді;
2) Сенат депутаттары жергілікті мүдделерді жақсы қамтыған, өйткені олардың
көбі жергілікті өкілді органдардың депутаттары. Сонымен қатар шетел
тәжірбесі былай деп көрсетеді: парламент мекемелері құрылымын
демократияландыру күшеюде және де көптеген демократиялы елдер екі
палатаның да сайлануы керек екендігі қағидасын енгізуде.
Қазақстанның өзінің ішкі саяси қатынастағы ерекшелігі бар, шетел
тәжірбелеріне сүйене отырып сондай нормаларды Қазақстанғада енгізу керек
деген тұжырымдамалар жасаудың қажеттілігі жоқ.
3) ҚР Президентімен тағайындалатын сенаторлар өқрамының санын және сапссын
өзгерту қажеттілігі айқындалды. Заңшығару саласындағы мемлекет басшысының
жанама өкілеттіліктеріне оның парламент сенатының жеті депутатын
тағайындау құқығын жатқызуға болады. Аталған конституциялық норманың басты
идеясы осы механизм арқылыдепутаттық корпусқа аса білікті және беделді
тұлға өкілдерінің қатысуына ықпал ету, себебі олар заңшығармашылық
жұмыстың сапасын көтереді, парламент жұмысының тұрақтылығын қамтамасыз
етеді. Шынайы түрде Президентпен тағайындалатын сенаторлардың дайындық
деңгейі жоғары, ол қандайда бір шекте заң шығару жұмысына жақсы жағынан
ықпал етеді. Сонымен қатар бұл механизмнің саяси жақтарында атап өтуге
болады. Сенат қабылдайтын шешімге, Яғни парламент шешіміне деген ықпалы.
Толығырық айтсақ бұл қандайда бір деңгейде Президенттің Сенатта және
Парламентте позициясын білдіру негізі болып табылады. Бұл максатта
республика Парламентінің Сенаты мен Мәжілісіндегі Президенттің арынайы
өкілетті өкілдерінің қызметінің жиынтығын айтуға болады.
Президент өкілдерін нығайту максатында Сенатұа оның тарапынан он депутатты
тағайындаған дұрысырақ болар еді (соның өзгерту) бірақ кондидаттардың жеке
құрамы Қазакстан халықтарының Ассамблеясының ұлт өкілдері құрамынан
тағайындаған жөн, бұл көпұлтты Қазақстан халықтарының мүддесіне сай және
қазақ жеріндегі тұрақтылық пен бейбітшілікті сақтауға зор үлесін қосқан
болар еді. Бұл идея өз регізінде жаңа емес – ол тек басқаша айтылып жүрді,
көбінесе Президенттің өзімен: Парламментте ұлттық және діни ұйымдардың
өкілдерін қамтамасыз етуді ұсынамын Қазақстан Республикасы Парламентінде
(Сенат) діни ұйымдардың өкілдерін тағайындау, зайырлы мемлекет құрудағы
конституциялық қағидаға қайшы болар еді. Бұл мәселе бойынша авторлар өзге
позицияны ұстанады. Ғ.С. Сапарғалиев былай деп жазады: Діни
бірлестіктердің өкілдерін Сенатқа ұсынуда, мұндай ереженің зайырлы
мемлекеттің коннституциялық идеяларына сәйкестігі туралы сұрақ туындайды.
Бұл ереже демократия тереңдігінің негзін көрсетеді және Қазақстан
мемлекетінің зайырлы сипатына кері ықпалын тигізбейді.
Автордың ұсынған ережесімен келісуге болмайды. Жалпы демократия бұл
ұйымдардың мүдделерін ескере отырып көпшіліктің билік етуі . Дегенмен,
бұл Қ.Р ның зайырлы мемлекет ретіндегі мүддесіне қайшы келеді не
мемлекеттің зайырлылық сипаты ресми мемлекеттік діннің, болуымен
байланысты емес, мұнда дін және діни бірлестіктер мемлекеттің саясатына
араласа алмайды және құқығы жоқ (әрекет етуші заң бойынша). Кері әсер
етуге де тиым салынған-яғни, мемлекет және оның органдары діней
бірлестіктердің қызметінедаңсыз араласуға құқығы жоқ. Қорыта келе, діни
бірлестіктер (діней ұйымдар) белгілі бір дінді уағыздау үшін құрылған –бұл
олардың мақсаты. Діней ұйымдардың өзі- бұл республика азаматтарының
бірлестігі, ал олар діней көзқарастарының әртүрлілігіне қарамастан саяси
құқықтарға ие, яғни заңда белгіленген негіздерде өздерінің бәсең сайлау
құқықтарын пайдалана алады.
Үшінші: Қазақстан Парламентінің құрылуы туралы мәселе бойынша, бара- бар
өкілдік жүйесі бойынша және біртұтас жалпы ұлттық сайлау округінің аумағы
бойынша партиалық тізімдер негізінде сайланатын Мәжілістің он депутатына
(77 депутаттың ішіндегі) қатысты конституцияның 50 б, 3т, өзгерістер
туралы сұрақтарды қарастыру қажет.
Бұрын бұл ереже конституцияда болған жоқ , оны енгізуге байланысты Қ.Р –
ның сайлау жүйесі бара – бор толықтырылды. Мұндай өзгеріс деркезінде
енгізіліп негізді орын алды деуге болады. Оның маңыздылығы – қоғамның
саяси жүйесіндегі партиалардың рөлін арттыру, соның ішіндегі маңызды
элементі , мемлекетпен оның органдарына деген қатынасын нығайту . Бұл
Қазақстандық қоғаммен мемлекеттегі демократиялық бастамалардың нығайуына
негіз болады. Жәнеде партиаларға берілетін орын саны және барьерлік пайыз
мөлшері (7 пайыз) мандатты бөлуге жіберу үшін, республикадағы саяси
партиялардың қызметінің обьективті әрекет етуіне сәйкес келмейді.
Оларды елуге дейін, мәжіліс депутаттарының жалпы санын жүзге дейін өсіруге
болатын еді. Тек осылай болған жағдайда ғана, қазіргі кезде әрекет ететін
партиялық тізімдер негізінде (бір мандатты аумақтық сайлау округтері
бойынша) сайланатын депутаттар тең әрекет етеді.
Болашақ мәжілістегі орындар қатынасы, шешімдер қабылдауда патенциалды
теңсіздікті байқатады. Әрине партиялық тізім негізіндегі депутаттар бөлек,
және бір мандатты округ бойынша депутаттар бөлек деп айтуға болмайды.
Олардың барлығы республика халқының еркін білдіреді. Бірақ, мұндай тұжырым
олардың опсалютті біртұтастығын білдірмейді. Қандайда бір мәселеге
байланысты депутаттар арасында дау туындаған жағдайда, онда партиялар
тізімі негізіндегі депутаттар, көпшілік дауысты талап ететін негіздерде аз
көлемде болады. Сонымен қатар, мәжілісте қандайда бір партианың
депутаттар фракциясын құруды қиындатады, себебі он мандат бірнеше
партиалар арасында бөлініске түседі (теория негізінде бара – бар
өкілділік жүйесінің қызметі үшін қоғамда кемінде екі саяси партия болуы
керек ). Мұндай пікірмен келісуге де болмайды деп жазады Ғ. С.
Сапарғалиев өйткені саяси партиялардың өкілдері өздерін бір
мандатта сайлау округтері бойынша да ұсына алады және сайлана алады,
презйдентпен маслихатқа тағайындалуы мүмкін. Бірақ президентпен
тағайындалу және маслихатқа сайлануды сенатқа деген саяси партиялардың
өкілдері жүзеге асырады (ал бұл жағдайда Мәжіліс туралы сөз болып отыр
). Бір мандатты сайлау округі бойынша сайлау, байқап отырғанымыздай саяси
партиялардың өкілдерімен қажетті депутаттық корпусты қалыптастырмады.
Мысалы, 1996ж 15қаңтардағы жағдай бойынша мәжіліске 66 депутат сайланды,
оның тек үштен бір бөлігі ғана (23адам) саяси партиялардың мүшесі болды.
1995ж 25 қаңтардағы жағдай бойынша Сенатқа 40 депутаттан 38 депутат
сайланды, 7 уі Президент жарлығымен тағайындалды, оның 13 адамы саяси
партиялардың мүшелері (бұл жалпы депутаттар санының тек төртінші бөлігі
ғана).
Қазақстан Республикасы Парламентінің екінші шақырылымына қатысты (1999ж 10
және 24 қазандағы сайлау) жағдай келесі түрде көрінеді: Мәжілісте
сайланған депутаттар саны 77 адам соның ішінде саяси партия мүшелерінен 43
адам (56 пайыз) сайлануға ұсынылды; Сенатта сайланған депутаттардың саны
16 адам (ротация қағидасына сәйкес) Алайда, сайлау кезеңінде
кондидадаттардың саяси партияларға ашық, әрі формальды қосылуы болған
жоқ. Сонда да партиялардың айтуына қарағанда, көбіне Отан және Азаматтық
партиялар, оналты сайланған депутаттан, яғни 11және 2 олардың мүшесі болып
табылады. Заңда бекітілген , саяси партиялардың 7 пайыздық өту борьеріне
тоқталатын болсақ, мұнда есептік қате жіберілген. Дүние жүзілік тәжірибе
бойынша, бара–бар өкілділік жүйесінің қызметі негізінде партиялар үшін
барынша төмен пайызды барьер көрсетілген. Көбіне олар бес пайыздан
аспайды. Мысалы ,Германияда 5%, Италияда 4% , Испанияда 3%, Израильде 1% .
Мұның мәні неде?
Оның мақсаты – Парламенттегі партиялық фракцияларды ірілендіру, ұстоптар
арасындағы қайшылықтарға жол бермеу. Қазақстан қоғамымен мемлекетінің
қазіргі саяси жағдайында оның саяси партиялары әліде әлсіз, бірақ көпшілік
сапасымен ерекшеленеді, аса көпте емес .
Саясаттанушылардың айтуынша дауыс беру кезеңінде жеті пайыздық барьерде,
он милл. Қазақстандықтар үшін партиялық тізімге өту үшін 550 мыңнан
астам дауыс керек. Оның мақсаты , Парламентке әлсіз саяси партияларды
өткізбеу, осылайша жұмысқа қабілетті, тұрақты заң шығару органын құру.
Байқап отырғанымыздай саяси партиялар үшін пайыздық барьерді екі ,үш
пайызға дейін азайту керек.
Парламент палаталарының депутатары және олардың өкілеттігі
Сенат екі тәсілмен қалыптасады: 1. депутатардың бір бөлігі әр
облыстан, республикалық иаңызы бар қаладан және республика астанасынан екі
адамнан, тиісінше облыстардан, республикалық маңызы бар қалалардан және
республика астанасынан барлық өкілетті органдары депутатарының бірлескен
отырысында сайланатын депутатардан тұрады; 2. Сенаттың жеті депутатын
Республика Президенті Парламент өкілеттігі мерзіміне тағайындайды, Сенат
мүшелігіне тағайындалғандардың өкілеттігі алынған немесе тоқтатылған
жағдайда Президент он күндік мерзімде олардың орнына Парламент
өкілеттігінің қалған мерзіміне Сенат депутатарын тағайындайды.
Азаматтығына кем дегенде бес жыл болған, отыз жасқа толған, жоғары
білімі және кем дегенде бес жыл жұмыс тәжірбесі бар, тиісті облыс,
республикалық маңызы бар қала не республика астанасы аумағында кем дегенде
үш жыл тұрақты тұратын азамат Сенат депутаты бола алады.
Мәжіліс республиканың әкімшілік –аумақтық бөлінісін және шамамен
сайлаушылардың сан жағынан тең келуін ескере отырып құрылатын бір мандатты
аумақтық сайлау округтері бойынша сайланған 67 депутатан тұрады. Он
депутат Мәжіліске партиялық тізімдер негізінде пропорционалдық өкілдік
жүйесі бойынша біртұтас жалпы ұлттық сайлау округінде сайланады. 25 жасқа
толған республика азаматы Мәжіліс депутаты бола алады. Парламент депутаты
қос палатаға бірдей мүше бола алмайды: басқа өкілді орган депутаты болуға,
оқытушылық, ғылыми немесе өзге шығармашылық қызметтен басқа ақы алатын
лауазымды атқаруға, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға, басшы органның
немесе комерциялық ұйымдардың бақылау кеңесінің құрамына кіруіне құқығы
жоқ. Осы ережені бұзу депутатың өкілеттігін тоқтатуға әкеліп соқтырады.
Парламент депуттаның өкілеттігі тоқтатылған жағдайда немесе өкілеттік
мерзімінің өтуі бойынша оның бұрынғы қызметінің сақталуына кепілдік
берілмейді. Депутаттың өкілеттігі Қазақстан Республикасы Конституциясымен,
Президенттің Қазақстан Республикасы Парламенті және оның депутаттарының
мәртебесі туралы Конституциялық заң күші бар Жарлығымен және басқа
нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді. Парламент депутатарының
өкілеттігі республиканың Орталық сайлау комиссиясы оны Парламент депутаты
етіп тіркеген кезден басталады. Парламенттің бірінші сесиясында оның
палаталарының бірлескен отырысында депутаттар: Қазақстан халқына адал
қызмет етуге, қазақстан Республикасының тұтастығы мен тәуелсіздігін
нығайтуға, оның Конституциясы мен заңдарына сөзсіз бағынуға, маған
жүктелген жоғары депутаттық міндетті адал атқаруға ант етемін деп
қазақстан халқына ант береді.
Парламент депутатының өкілеттігін қолданылу ауқымына қарай екі топқа
бөлуге болады:1. Қазақстан Республикасының лауазымды адамдарына,
органдарына қатысты өкілеттік; 2. басқа мемлекеттің лауазымды адамдары мен
мемлекеттік органдарына қатысты Парламент атынан берілетін арнайы
өкілеттік.
Парламент депутаттарының өкілеттігі:Депутат Парламент сессияларында
және ол оның құрамына кіретін органдарының отырыстарында қаралатын барлық
мәселелер бойынша шешуші дауыс құқығын пайдаланады. Депутат Парламенттің
және оның Палаталарының үйлестіруші және жұмысшы органдарына сайлауға және
сайлануға құқылы; сессияның күн тәртібі бойынша ұсыныста мен ескертулер
енгізуге, парламент сесиясында Палаталарға есеп беретін лауазымды
адамдардың есебін тыңдау тыңдау туралы ұсыныс енгізуге; депутатардың сауал
салуға, Парламент қабылдайтын заңдар, қаулылар, басқада актілердің
жобаларына түзетулер енгізуге, депутаттардың сауал салуға, Парламент
қабылдайтын заңдар, қаулылар, басқада актілердің жобаларына түзетулер
енгізуге, азаматтардың қоғамдық маңызы бар өтініштерімен депутатарды
таныстыруға, басқада өкілеттіктерді жүзеге асыруға құқылы.
Парламент депутатының өкілеттігі: ол орнынан түскен; депутат іс
әрекетке қабілетсіз деп танылған; Парламент таратылған; депутат болып
сайланғанан кейін лауазымды қызметін жалғастыру үшін сол қызметті сақтауға
тиіс болған жағдайда тоқтатылады. Депутат оған қатысты соттың айыптау
үкімі шығарылған кезде, Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге тұрақты
тұруға өз мамдатынан айырылады. Депутатың өкілеттігін тоқтату немесе одан
айыру туралы шешімді республиканың Орталық сайлау комиссиясының ұсынысы
бойынша Парламенттің тиісті палатасы оның депутатарының жалпы санының
көпшілік дауысымен шығарады.
Депутатардың Парламент сессияларына, оның Палаталарының отырыстарына
қатысуы. Депутат Парламент және оның құрамына кіруге тиісті органдардың
жұмысына қатысуға міндетті. Депутат дауыс беру құқығын жеке өзі жүзеге
асырады. Оның дауысын басқа депутатқа беруге құқығы жоқ. Палата бюросының,
оның тұрақты комитететрінің, Парламент комиссияларының және оның
палаталарының құрамына кірген депутат оның қарауына кез келген мәселені
енгізуге, мәселелерді қарауға әзірлеуге, ол бойынша талқылау мен оны
қабылдауға қатысуға, сондай-ақ қабылданған шешімдердің жүзеге асырылуын
ұйымдастыруға, одардың орындалуын бақылауға құқылы. Ол Парламенттің өз
құрамына кірген органының шешімімен келіспесе, өз көзқарасын Парламент
сесиясында мәлімдеуге немесе ол туралы жазбаша нысанда хабарлауға құқылы.
Палата бюросының, оның комитеттерінің, комиссияларының құрамына кірмеген
депутатар аталған органдардың отырыстарына белсенді түрде қатыса алады.
Депутатық сұрау салу Парламент Палаталарының бірлескен және бөлек
отырыстарында депутатың мемлекеттік органдардың лауазымды тұлғаларының
Парламент сесиясына осы органның немесе лауазымды тұлғаның Парламент
сессиясына осы органның немесе лауазымды тұлғаның құзретіне кіретін
мәселер жөнінде Парламент сессиясында негізделген түсініктеме беруін
немесе өз көзқарасын баяндауын ресми сұраған талабы болып табылады.
Парламент депутатары Премьер-Министірге және Үкімет мүшелеріне,
Ұлттық Банктің төрағасына, Орталық сайлау комиссиясының Төрағасына жіне
мүшелеріне, Бас Прокурорға, ұлттық Қауіпсіздік комитетінің Төрағасына,
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің
Төрағасы мен мүшелеріне сұрау сала алады.Бұл ретте Бас Прокурорға салынған
сұрау қылмыстық қудуалау функцияларын жүзеге асыруға байланысты
мәселелерге қатысты болмауы тиіс.
Депутатық сұрау салу ауызша немесе жазбаша түрде болуы мүмкін
лауазымды нақты адамға арналуы тиіс. Сұрау салу және оған жауап беру
тәртібі Қазақстан Республикасы Парламентінің Регламентімен қаралады.
Лауазымды адам қойылған сауалға Парламенттің немесе Палаталардың жалпы
отырысында жауап беруге міндетті. Депутатық сауалға берілген жауап және
оны талқылаудың нәтижесі бойынша Парламенттің немесе оның Палаталарының
қаулысы қабылданады.
Депутаттар Парламентте бірлесуді ұйымдастыруға құқылы. Фракция –
белгіленген заң тәртібімен тіркелген саяси партияны немесе өзге қоғамдық
бірлесуді білдіретін депутаттардың бірлескен тобы; ол Парламенттегі тиісті
саяси партияның немесе өзге қоғамдық бірлестіктің мүддесін білдіру
мақсатында құрылады.
Депутаттық топ – сайлау округтеріндегі бірлескен қызметінде
өздерігің өкілеттігін жүзеге асыру мақсатында депутаттардың бірлесуі.
Қайсыбір фракцияның қатарында болу депутаттық топқа кіруге кедергі
келтірмейді.
Депутаттық бірлестіктер Палата Бюросында тіркелуі тиіс. Кезінде
бірде-бір депутаттық бірлестіктерге кірмей қалған Мәжіліс депутаттары
кейін бірлестік мүшелерінің келісіммімен оның кез келген қатарына кіре
алады. Депутаттық бірлестіктердің ішкі жұмысын депутаттар жеке жүргізеді.
Парламент Регламентіне сәйкес депутаттық бірлестіктердің өкілдері
фракцияның, топтың атынан:
• Парламент пен Палаталардың отырыстарында талқыланатын мәселелерді қарау
тәртібі және оның мазмұны бойынша күн тәртібіне ескертулер мен ұсыныстар
енгізеді;
• Парламент немесе оның Палаталары сайлайтын немесе тағайындайтын, не
Парламент тағайындауға келісім беретін адамдардың кандидаттары бойынша
пікір білдіруге;
• Парламент, оның Палаталары қабылдайтын заңдардың, қаулылардың, басқада
актілердің жобаларына түзету ұсынуға;
• Парламент депутаттарын азаматтардың өтініштерімен, фракциялар, депутаттық
топтар қабылдаған шешімдермен таныстыруға;
• Деппутаттық бірлестіктердің қызметі үшін қажетті материалдар мен
құжаттарды мемлекеттік органдардан және лауазымды адамдардан сұратып
алдыруға құқылы.
Қазаір Қазақстан Республикасы Парламентінде екі, яғни Қазақстан
халық бірлігі пртиясы мүшелерін біріктіретін бір және Қазақстанның
демократиялық партиясының мүшелерін біріктіретін бір депутаттық фракция
және Ауыл, Тұрақты даму, Инженерлік топ және Қазақстан
Республикасының реформаларын тереңдету жолында төрт депуттаттық топ бар.
Депутат өз қызметін тәуелсіз жүзеге асырады. Депутатқа немесе оның
жақын туыстарына депутаттық міндетін дәл атқаруға кедергі келтіру
мақсатында қандайда болсын нысандағы іс әрекет республика заңдарына сәйкес
жауаптылыққа тартылады. Депутаттың алдында өз міндетін орындамаған, оған
жалған ақпарат берген, депутаттық қызметтің кепілдігін бұзған мемлекеттік
органдар мен қоғамдық бірлестіктердің, жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының лауазымды адамдары заңға сәйкес жауап береді.
Қазақстан Республикасының Конституциясы егер сайлаушылар өз
депутатына аманат тапсырып, ол сенімді ақтамаса, сайлаушылар ол депутатты
кері шақырып алатын депутаттың аманаттық мандатынан бас тартты. Қазақстан
Республикасының 1995 жылғы Конституциясы бойынша депутат тек өз
сайлаушыларының ғана тілегін білдірмейді, ол Қазақстанның барлық
сайлаушыларының өкілі болып табылады. Сондықтан Парламент депутаты
қандайда болсын аманатты мандатпен байланысты емес. Депутатты
сайлаушылардың кері шақырып ала алмауы, деутат сайлаушылар алдындағы
жауапкершілігін сезінбейді деген сөз емес. Депутаттар парламенттік каникул
кезінде өздерінің сайлау округтеріне барып, сайлаушылармен кездеседі,
олардан түскен ұсыныстарды, өтініштерді қарайды, өз өкілеттігі шегінде
сайлаушылар көтерген мәселелердің дұрыс және уақытында шешілуіне ықпал
етеді, қоғамдық пікірді зерттейді және қажет кезінде тиісті мемлекеттік
билік органдарына, қоғамдық бірлестіктерге ұсыныс түсіруі мүмкін.
Депутаттың қызметіне байланысты мәселе бойынша депутат мемлекеттік
органдар мен ұйымдарға кедергісізкіру құқығын, олардың басшылары мен басқа
лауазымды адамдардың кідіргісіз қабылдауы тиістігі құқығын пайдаланады.
Депутаттық әдеп ережесі. Халықтың Парламенттегі өкілі ретінде өз
тәртібі мен қызметін қоғамдық әдептілік талабына негіздеуі тиіс. Қазқсатан
Республикасы Парламентінің Регламенті депутаттың әдеп ережесін белгіледі.
Ол ереже депутаттың өкілеттігін атқару кезіндегі де, қызметтен тыс
уақыттағы да басшылыққа алынға тиіс тәртіп нормаларын анықтайды.
Депутаттық әдеп ережесіне мынадай нормалар жатады:
• Депутаттар бір-біріне және Парламент Палаталарының, комитетерінің,
комиссияларының және басқа депутаттық ұйымдардың барлық адамдарына құрмет
сезіммен қарауы тиіс;
• Депутаттар өз сөздерінде депутаттардың және басқа адамдардың ар-намысына,
қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін негізсіз кінә артып, дөрекі,
қорлайтындай сөз сөйлемеуі керек;
• Депутаттар заңсыз және күштеп әрекет етуге шақырмауы тиіс;
• Депутаттар Парламент Палаталарының, оның үйлестіруші және жұмысшы
органдарының қалыпты жұмысына кедергі келтірмеуі қажет;
• Депутат шешеннің сөзін бөлмеуі керек;
• Депутаттың басқа депутатың карточкасын алып дауыс беруге құқығы жоқ;
• Депутат зорлық-зомбылық, көз алартушылыққа, қорқыту мен азаптауға жол
бермеуі тиіс.
Өзінің депутаттық қызметін жүзеге асыру барысында және қызметтен тыс
уақытында белгілі бір ережені ұстануы керек. Депутат заңмен қорғалатын
мемлекеттік және өзге де құпияны құрайтын ақпараттарды пайдалануға, ол
құпияларды белгіленген тәртіп бойынша қатаң сақтауға міндетті. Депутаттың
өз қызмет бабына орай мемлекеттік және өзге де осындай құпия құжаттарды
пайдаланатын кездері сирек кездеспейді. Осындай сипаттағы құжаттарға
ұқыпсыз қарау мемлекет, қоғам мүддесіне елеулі нұқсан келтіруі мүмкін.
Мұндай жағдайда тек әдеп нормасы ғана емес, заңдық жауапкершілікте
туындайды. Және Регламентте мемлекеттік құпиясы бар құжаттарды сақтаудың
қатаң тәртібі жөніндегі жауапкершілік туралы айтылған.
Палаталардың, олардың органдарының жабық отырыстарында депутаттарға
белгілі болған мәліметтерді жария етпеу де әдеп ережесіне жатады.
Егер депутатың Парламенттің атынан берілген арнайы өкілеттігі
болмаса, ол шет елдердің лауазымды адамдарына және шет ел органдарына
қатысты тек өз атынан ғана сөйлей алады.
Депутаттық әдеп ережесі депутаттың бұқаралық ақпарат құралдарында,
баспа сөз конференцияларында, митингтерде сөйлеген және басқа жария
сөздерін, мәлімдемелерін де қамтиды. Депутат өз сөздерінде, мәлімдемелерін
де қамтиды. Депутат өз сөздерінде тек анық және тексерілген фактілерді ған
пайдалануы, өз мәлімдемесімен қоғамдық пікірде теріс ақпарат тудырмауы
тиіс. Өйткені Парламенттен тыс жерлерде де азаматтар депутатты заң шығару
органының өкілі ретінде қабылдайды және оның сөзіне, мәлімдемесіне ерекше
сеніммен қарайды. Сондықтан депутатың ойланбай сөйлеген сөздерінің саяси
теріс зардаптары болуы мүмкін.
Депутаттық әдеп ережесі бойынша дәлелсіз не тексерілмеген фактілерді
әдейі немесе байқамай айтуы нәтижесінде зардапшекен ұйымдардан,
органдардан және жеке адамдардан депутат кешірім сұрауы тиіс. Егер
адамдардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz