Бағаның инфляциядағы рөлі
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I АҚША ЖӘНЕ АҚША АЙНАЛЫСЫ ЗАҢЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Ақшаның жалпыға бiрдей эквивалент ретiндегi ерекшелiгi мен қызметтерi
1.2 Ақша айналысы және оның заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
II ИНФЛЯЦИЯ ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАБИҒАТЫ ... ... ... ... ... ... ..13
2.1 Инфляцияның мәні, пайда болу себептері мен түрлері ... ... ... ... ... ... 13
2.2 Инфляцияның әлеуметттік.экономикалық салдарлары ... ... ... ... ... ..15
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ ИНФЛЯЦИЯНЫҢ БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЛДАРЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3.1 ҚР.ның қазіргі инфляциялық жағдайы және әлемдік дағдарыстың инфляциялық толқуға себеп болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
3.2 Қазақстан Республикасының әлемдік қаржы дағдарысы тұсындағы инфляцияға қарсы саясатын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
I АҚША ЖӘНЕ АҚША АЙНАЛЫСЫ ЗАҢЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Ақшаның жалпыға бiрдей эквивалент ретiндегi ерекшелiгi мен қызметтерi
1.2 Ақша айналысы және оның заңы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
II ИНФЛЯЦИЯ ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАБИҒАТЫ ... ... ... ... ... ... ..13
2.1 Инфляцияның мәні, пайда болу себептері мен түрлері ... ... ... ... ... ... 13
2.2 Инфляцияның әлеуметттік.экономикалық салдарлары ... ... ... ... ... ..15
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ ИНФЛЯЦИЯНЫҢ БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЛДАРЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3.1 ҚР.ның қазіргі инфляциялық жағдайы және әлемдік дағдарыстың инфляциялық толқуға себеп болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
3.2 Қазақстан Республикасының әлемдік қаржы дағдарысы тұсындағы инфляцияға қарсы саясатын жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
Қазiргi жағдайда ақша шаруашылық өмiрдiң ажырамас бөлiгi болып табылады. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективтi алғышарттарды құрайды. Бiрақ кез-келген зат тауар бола алмайды. Егер тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса, онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес, өйткенi оның қоғамға қажетi шамалы. Сондықтан да әрбiр тауар қажеттi тұтыну құның алу құралы бола отырып , өзiнiң өндiрушiсiне қатынасы бойынша айырбас құны ретiнде көрiнедi. “Айырбас құн тауарлардың өзiнен бөлiнiп шыққан және олармен бiрге өз бетiнше өмiр сүретiн тауар, ол ақша”.
Шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысын – ақша айналысы деп атайды. Егер айналымдағы ақша көлемi шаруашылық қызмет етуiне қажеттi ақша массасынан артық болса, онда қоғамда ақшаның құнсыздануы етек алып, ол өз кезегiнде экономикалық активтiлiктi төмендетiп, экономиканы дағдарысқа алып келедi. Сондықтан, ақшаның мәнiн, оның айналыс заңын, ақша айналысына қажеттi ақша массасының көлемiн анықтау және ақша массасын құраушы ақша агрегаттарының құрамдарын талдап, оны ұлттық экономика тұрғысында тиiмдi пайдалану жолдарын анықтау менiң бұл тақырыпты орындауымдағы мақсатым болып табылады.
Инфляция ақша жүйесiнiң дағдарыстық кезеңi болып табылады, яғни ол қоғамның дамуының тепе-теңдiгiнiң бұзылуына себепшi болады. Инфляция сондай-ақ көптеген макроэкономикалық көрсеткіштермен тікелей байланыста болады, сондықтан осы инфляцияны тиімді реттеу саясатын жүргізу арқылы барлық шаруашылықтың дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік болады. Ол үшін экономиканың құбылысы ретінде инфляцияның пайда болу көздерін, оның пайда болуындағы сан алуан себептерді, оның шаруашылыққа тигізер салдарларын және инфляцияға қарсы саясаттың негізгі түрлері мен олардың қолдануын анықтауды қажет етеді.
Инфляция экономикалық құбылыс ретiнде Қазақстан Республикасының дамуында басты мәселелердiң бiрi болып келедi. Сондықтан инфляцияға қарсы саясатты тиімді жүргізу елдің тұрақты дамуының негізі болып табылады. Инфляцияға қарсы саясат өз кезегінде ақша-несие саясатының аясында іске асады. Ал ақша-несие саясатын жүргізетін елімізде Ұлттық банк болып табылады.
Шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысын – ақша айналысы деп атайды. Егер айналымдағы ақша көлемi шаруашылық қызмет етуiне қажеттi ақша массасынан артық болса, онда қоғамда ақшаның құнсыздануы етек алып, ол өз кезегiнде экономикалық активтiлiктi төмендетiп, экономиканы дағдарысқа алып келедi. Сондықтан, ақшаның мәнiн, оның айналыс заңын, ақша айналысына қажеттi ақша массасының көлемiн анықтау және ақша массасын құраушы ақша агрегаттарының құрамдарын талдап, оны ұлттық экономика тұрғысында тиiмдi пайдалану жолдарын анықтау менiң бұл тақырыпты орындауымдағы мақсатым болып табылады.
Инфляция ақша жүйесiнiң дағдарыстық кезеңi болып табылады, яғни ол қоғамның дамуының тепе-теңдiгiнiң бұзылуына себепшi болады. Инфляция сондай-ақ көптеген макроэкономикалық көрсеткіштермен тікелей байланыста болады, сондықтан осы инфляцияны тиімді реттеу саясатын жүргізу арқылы барлық шаруашылықтың дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік болады. Ол үшін экономиканың құбылысы ретінде инфляцияның пайда болу көздерін, оның пайда болуындағы сан алуан себептерді, оның шаруашылыққа тигізер салдарларын және инфляцияға қарсы саясаттың негізгі түрлері мен олардың қолдануын анықтауды қажет етеді.
Инфляция экономикалық құбылыс ретiнде Қазақстан Республикасының дамуында басты мәселелердiң бiрi болып келедi. Сондықтан инфляцияға қарсы саясатты тиімді жүргізу елдің тұрақты дамуының негізі болып табылады. Инфляцияға қарсы саясат өз кезегінде ақша-несие саясатының аясында іске асады. Ал ақша-несие саясатын жүргізетін елімізде Ұлттық банк болып табылады.
1. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001, - 466 б.
2. С.Б.Мақыш / Ақша айналысы және несие. Оқу құралы. 2-шi басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – алматы: ИздатМаркет, 2004. – 248 бет.
3. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд. 2-е, - Москва: 1999г.
4. Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика. - Оқулық. – Алматы. Экономика. - 2003. – 432 бет.
5. Ивашковский С.Н. - Макроэкономика. - Учебник. – 2-е изд., испр., доп. – М., - Дело. 2002. – 472 с.
6. Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: Питер Ком, 1999. – 784 с.
7. Кинасова О «Перегрев экономики и регулирование инфляционного процесса» // Банки Казахстана, №9, - 2007 г. 41-44 стр.
8. Д.А.Федотов “Причины инфляции и пути борьбы с ней” // Вестник КазНУ. Серия экономическая. №1, - 2006 г.
9. «О ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана, №9, - 2008 г. 2-7 стр.
10. Досниязова А.К. «Инфляционное таргетирование: SWOT-анализ» // Банки Қазахстана, №10, - 2007 г. 56-61 стр.
11. Национальный Банк Республики Казахстан Пресс-релиз №33 от 7 сентября 2008 года.
12. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi № 004 баспасөз релизi 2009 13 қаңтар // Банки Казахстана №1 2009г
13. «О текущей ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана,
№ 9, 10 - 2009 г. 2-6 стр.
14. Статистический ежегодник. Алматы. – 2008г.- 446 с.
2. С.Б.Мақыш / Ақша айналысы және несие. Оқу құралы. 2-шi басылым, қайта өңделген және толықтырылған. – алматы: ИздатМаркет, 2004. – 248 бет.
3. Деньги, кредит, банки: Учебник / Под. Ред. О.И Ловрушина, Изд. 2-е, - Москва: 1999г.
4. Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика. - Оқулық. – Алматы. Экономика. - 2003. – 432 бет.
5. Ивашковский С.Н. - Макроэкономика. - Учебник. – 2-е изд., испр., доп. – М., - Дело. 2002. – 472 с.
6. Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: Питер Ком, 1999. – 784 с.
7. Кинасова О «Перегрев экономики и регулирование инфляционного процесса» // Банки Казахстана, №9, - 2007 г. 41-44 стр.
8. Д.А.Федотов “Причины инфляции и пути борьбы с ней” // Вестник КазНУ. Серия экономическая. №1, - 2006 г.
9. «О ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана, №9, - 2008 г. 2-7 стр.
10. Досниязова А.К. «Инфляционное таргетирование: SWOT-анализ» // Банки Қазахстана, №10, - 2007 г. 56-61 стр.
11. Национальный Банк Республики Казахстан Пресс-релиз №33 от 7 сентября 2008 года.
12. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi № 004 баспасөз релизi 2009 13 қаңтар // Банки Казахстана №1 2009г
13. «О текущей ситуации на финансовом рынке» // Банки Казахстана,
№ 9, 10 - 2009 г. 2-6 стр.
14. Статистический ежегодник. Алматы. – 2008г.- 446 с.
ЖОСПАР
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I АҚША ЖӘНЕ АҚША АЙНАЛЫСЫ ЗАҢЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Ақшаның жалпыға бiрдей эквивалент ретiндегi ерекшелiгi мен
қызметтерi
2. Ақша айналысы және оның заңы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
II ИНФЛЯЦИЯ ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАБИҒАТЫ ... ... ... ... ... ... ..13
2.1 Инфляцияның мәні, пайда болу себептері мен түрлері
... ... ... ... ... ... 13
2.2 Инфляцияның әлеуметттік-экономикалық салдарлары
... ... ... ... ... ..15
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ ИНФЛЯЦИЯНЫҢ БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ
ЖАҒДАЙЫ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЛДАРЛАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3.1 ҚР-ның қазіргі инфляциялық жағдайы және әлемдік дағдарыстың
инфляциялық толқуға себеп болуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.2 Қазақстан Республикасының әлемдік қаржы дағдарысы тұсындағы
инфляцияға қарсы саясатын жетілдіру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..36
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
КIРIСПЕ
Қазiргi жағдайда ақша шаруашылық өмiрдiң ажырамас бөлiгi болып
табылады. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективтi
алғышарттарды құрайды. Бiрақ кез-келген зат тауар бола алмайды. Егер
тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса,
онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық
формаға ие емес, өйткенi оның қоғамға қажетi шамалы. Сондықтан да әрбiр
тауар қажеттi тұтыну құның алу құралы бола отырып , өзiнiң өндiрушiсiне
қатынасы бойынша айырбас құны ретiнде көрiнедi. “Айырбас құн тауарлардың
өзiнен бөлiнiп шыққан және олармен бiрге өз бетiнше өмiр сүретiн тауар, ол
ақша”.
Шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы емес төлемдердi
және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-қол және қолма-
қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысын – ақша айналысы деп
атайды. Егер айналымдағы ақша көлемi шаруашылық қызмет етуiне қажеттi ақша
массасынан артық болса, онда қоғамда ақшаның құнсыздануы етек алып, ол өз
кезегiнде экономикалық активтiлiктi төмендетiп, экономиканы дағдарысқа алып
келедi. Сондықтан, ақшаның мәнiн, оның айналыс заңын, ақша айналысына
қажеттi ақша массасының көлемiн анықтау және ақша массасын құраушы ақша
агрегаттарының құрамдарын талдап, оны ұлттық экономика тұрғысында тиiмдi
пайдалану жолдарын анықтау менiң бұл тақырыпты орындауымдағы мақсатым болып
табылады.
Инфляция ақша жүйесiнiң дағдарыстық кезеңi болып табылады, яғни ол
қоғамның дамуының тепе-теңдiгiнiң бұзылуына себепшi болады. Инфляция сондай-
ақ көптеген макроэкономикалық көрсеткіштермен тікелей байланыста болады,
сондықтан осы инфляцияны тиімді реттеу саясатын жүргізу арқылы барлық
шаруашылықтың дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік болады. Ол үшін
экономиканың құбылысы ретінде инфляцияның пайда болу көздерін, оның пайда
болуындағы сан алуан себептерді, оның шаруашылыққа тигізер салдарларын және
инфляцияға қарсы саясаттың негізгі түрлері мен олардың қолдануын анықтауды
қажет етеді.
Инфляция экономикалық құбылыс ретiнде Қазақстан Республикасының
дамуында басты мәселелердiң бiрi болып келедi. Сондықтан инфляцияға қарсы
саясатты тиімді жүргізу елдің тұрақты дамуының негізі болып табылады.
Инфляцияға қарсы саясат өз кезегінде ақша-несие саясатының аясында іске
асады. Ал ақша-несие саясатын жүргізетін елімізде Ұлттық банк болып
табылады.
Сондықтан курстық жұмысымның тақырыбын “Бағаның инфляциядағы рөлі” деп
алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi басқа нарықтар секiлдi ақша нарығында да
ақшаға сұраныс пен ұсыныс болады. Ақша нарығының тепе-теңдiгi экономика
дамуы үшiн тиiмдi болып табылады. Сондықтан осы ақша, ақша нарығының қызмет
етуiн жақсарту өз егемендiгiн ендi ғана алған елiмiз үшiн ең маңыздысы.
Әсiресе ол ұлттық экономиканы ынталандыру және инфляцияны азайтып, тұрақты
экономикалық өсуге қол жеткiзуге өз септiгiн тигiзедi.
Курстық жұмыстың мақсаты ақша айналысы және ақша айналымын
экономикалық тұрғыдан талдай келе, Қазақстандағы қазіргі таңдағы қаржы
секторындағы ақша айналысы мен айналымының жай-күйін, оларды реттеу
шаралары мен құралдарын, заңдылықтары мен бүгінгі таңдағы статистикалық
көрсеткіштерге зер салу болып табылады.
Ақша көлемiн монетарлық және ақша саясаттары арқылы мемлекет
белгiлейдi, яғни бұл қызметтi монополиялы түрде Ұлттық Банк атқарады.
Ақшаның сандық теориясында айналыстағы жүрген ақша массасы экономикадағы
өндiрiлген өндiрiс көлемiне тең болуын сипаттайды. Егерде бұл теңдiктен
ауытқыса экономикада тұрақсыздық туындайды.
Осылайша менiң осы курстық жұмысты орындаудағы негiзгi мiндеттерiм
келесiдей:
• Ақшаның жалпы экономикалық категория ретiндегi маңыздылығын, оның
түрлерiн және экономикадағы негiзгi қызметтерiн талдау;
• Ақша айналысының механизмiн және одан туындайтын ақша теорияларының
қазiргi даму жағдайын анықтау;
• Ақша айналысының негiзгi көрсеткiштерi болып табылатын ақша базасы
және ақша агрегаттарын қарастыру және олардың елiмiздегi дамуын және
оларды реттеудiң маңыздылығын атап өту;
• Еліміздегі ақша айналысының бүгінгі таңдағы даму бағыты мен болшағына
тоқталып өту болып табылады;
• Инфляцияның жаратылысын, оның түрлерiн, оған әсер етушi факторларды
қаарстыру және оның ұлттық экономикамыздағы ерекшелiктерiн ашып
көрсету;
• Елiмiздiң егемендiгiн алғаннан кейiнгi инфляциялық жағдайын, олардың
пайда болу себептерiн және олардың зардаптарын шешу жолдарын
қарастыру;
• 2007-2010 жылғы инфляцияның жоспарланған шегінен асып кету қаупінің
себептері мен экономикаға және әлеуметтік қоғамға тигізер салдарларын
қарастыру мен талдау;
Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде жалпы ақша айналысының теориялық
жағын, екінші бөлімде Қазақстандағы ақша айналысының дамуы мен бүгінгі
таңдағы ақша айналысының көрсеткіштеріне тоқталдым, ал үшінші бөлімде ақша
айналысының қазіргі бағыттары мен даму болашағының маңыздылығын атап өттім.
Курстық жұмысымды орындау барысында келесі авторлардың ғылыми
еңбектерін қолдандым: О.И Лаврушина, С.Б. Мақыш, Баян Көшенова,
Ғ.С. Сейiтқасымов және т.б. авторлар еңбектері. Сондай-ақ еліміздің соңғы
жылдардағы экономикалық журналдары: Банки Казахстана мен РЦБК
журналдарын пайдаландым.
I АҚША ЖӘНЕ АҚША АЙНАЛЫСЫ ЗАҢЫ
1.1 Ақшаның жалпыға бiрдей эквивалент ретiндегi ерекшелiгi мен
қызметтерi
Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала бередi, бiрақ бұл
тауар ерекше жалпылама эквивалент.
Ақша - жалпы бiрдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық
басқа тауардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде
қатысуыменнен тауар өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы
үздiксiз жасала бередi .
Жалпыға бiрдей эквивалент ролi тарихи түрде алтынға
бекiтiлген. Алтынның басқа таурлардың құндылығын бейнелеу қасиетi,
оның табиғи қасиетi емес. К.Маркс айтқандай: “Табиғат ақшаны
жаратпайды. Алтынға бұл қасиет қоғаммен берiлгген”.
Алтын жалпыға бiрдей эквивалент ролiн орындау үшiн ең бiр
лайық тауар болып қалып отыр. Бiрiншеден ол ерекше табиғи сапаға
ие: бөлiнуi оңай, әдемi, бұзылмайды, тот баспайды, тек қана “
патша арғында” ( 23 тұзды және 13 азот қышқылында) еридi.
Екiншiден ең бастысы алтын жоғары құнға ие. Қанша дегенмен оның
қорының аз болуы, алтынға кететiн еңьек шығындарының өте жоғары болуына
әкелiп соқтырады. Алтынды тұтынуға жылдан жылға шығындар өсуде. Ол әр
түрлi салаларда пайдалыналады – электроникадан бастап зергерлiк
iстерге дейiн, бiрде өте жұқа қалыңдықпен, бiрде балқытылған
құймалар күйiнде кездеседi. 1, 29 б
Алтын тек қана алтын валюта резервтердi ғана құрамайды,
сонымен бiрге электронды – есептеуiш және компьютерлiк техникалды,
түнгi мезаникалық аспаптарды, синтетикалық талшықтарды жасау үшiн
де қолданылыда.
Ақша - өндiру мен бөлу процестерiнде адамдар арасындағы
белгiлi бiр эканомикалық қарым – қатынастарды көрсететiн, тарихи даму
үстiндегi эканомикалық категория болып табылады. Эканомикалық
категория ретiнде ақшаның экономикалық мәнi оның келесi үш қасиетiнiң
бiрiгуiмен көрiнiс табады.
- жалпыға тiкелей айырбастау;
- айырбас құнының дербес формасы;
- еңбектiң сыртқы заттық өлшемi.
Жалпыңа тiкелей айырбасталу формасында ақшаны пайдалану
кез-келген материалдық құндылықтарға ақшаны айырбастау
мүмкiншiлiгiнiң бар екендiгiн көретедi. Социализм жағдайында бұл
мүмкiндiк елеулi қысқарды және тiк қоңамдық жиынтық өнiмдi
пайдалану және бөлумен ғана шектелдi. Кәсiпорындар жер, орман, жер
асты байлықтары сатылмады және сатып алынбады. Қазiргi кезде
жекешелендiру процесстерiнiң жүруiмен байланысты, жалпыға тiкелей
айырбастау формасында ақшаны пайдаланудың көлемi едәуiр кеңiдi.
Ақшаның айырбас құнының дербес формасы ретiнде пайдалану
тауарларды тiкелей өткiзумен байланысты емес. Ақшаны бұл формада
қолдану жағдайлары, олар несие беру ,бюджеттiң кiрiстерiн қарыздық
берешектердi өтеу, мемлекеттiк бюджеттiң кiрiстiң қарыздық
берешектердi өтеу, мемлекттiк бюджеттiң кiрiстерiн қалыптастыру,
өндiрiстiк және өндiрiстiк және өндiрiстiк емес шығындарды
қаржыландыру. Ұлттық Банктер несиелiк ресурстарды басқа банктерге сатуы
және т.б
Еңбектiң сытрқы заттық өлшемi тауарды өндiруге жұмсалған
еңбектiң, олардың ақша көмегiмен өлшену мүмкiн құнын анықтау арқылы
көрiнедi. 2, 30 б
Ақша экономикадағы ролiн өзiнiң атқаратын негiзгi қызметтерi арқылы
орындайды. Ақшаның әр қызметi тауар айырбасы процесiнен туындайтын тауар
өндiрушiлердiң өзара байланысының формасы ретiндегi ақшаның әлеуметтiк -
экономикалық маңызының белгiлi бiр жағын мiнездейдi. Ақша қазiргi
экономикада атқаратын бес негiзгi қызметтi атқарады:
1) Құн өлшемi және баға масштабы;
2) Айналыс (айырбас) құралы;
3) Төлем құралы;
4) Қор және қазына жинау құралы;
5) Дүниежүзiлiк ақша.
1) Ақша құн өлшемi қызметi. Ақша жалпыға бiрдей балама ретiнде
барлық тауарлардың құнын өлшейдi. Құнның өлшем қызметi тауар өндiрiсi
жағдайында туындайды. Бұл ақшаның барлық тауарлар құнының өлшемi ретiндегi
қабiлеттiлiгiн бiлдiредi, бағаны анықтауда делдал қызметiн атқарады.
Өзiнiң жеке құны бар тауар ғана, құн өлшемi бола алады. Яғни, бұл қызметтi
толық құнды ақшалар атқарады. Ақша еңбек өлшемi – ол жұмыс уақытын емес,
осы еңбекпен құрылған құнды көрсетедi.
Тауар құнының ақшамен бейнеленуi оның бағасы деп аталады. Баға тауарды
өндiруге және сатуға қажеттi қоғамдық еңбек шығынымен анықталады. Әрбiр
елде ақшаның өлшемi ретiнде қабылданған және тауарлар бағасын өлшеуге
қызмет ететiн металдың баға белгiлеу процесiндегi ақша бiрлiгiне бекiтiлген
салмақты саны баға масштабы деп аталады.
Бағалардың негiзiнде және олардың қозғалысында құн заңы жатыр. Ақшаның
құн өлшемi қызметi мен баға масштабы арасында өзара айырмашылық бар. Құн
өлшемi бұл мемлекетке тәуелсiз ақшаның экономикалық қызметiн сипаттайды.
Құн өлшемi қызметi құн заңына байланысты анықталады. Баға масштабы бұл
мемлектке тәуелдi, бiрақ тауардың құнын көрсету үшiн емес, тек оның бағасын
бейнелеу үшiн қызмет етедi. Баға масштабы нарық заңына, яғни сұраныс пен
ұсынысқа байланысты белгiленедi.
Тауар бағасын өлшеу үшiн қолма-қол ақшаның болуы қажет емес, себебi
еңбек өнiмiн теңестiру ойша орындалады. Тауарларды ақшаның көмегiмен
өлшеуге болады, өйткенi олар адам еңбегiнiң өнiмi.
Толық құнды ақша айналысы жағдайында алтынның бағасы болған жоқ.
Ақшаның өз бағасы болмайды, олардың құны өздерiмен анықталуы мүмкiн емес.
Бағаның орнына ақшалар кез-келген тауарларсанын сатып алу мүмкiндiгi бар.
Сатып алу қасиетiмен ерекшеленедi.
Құн өлшеу қызметi жалпы эквивалент ретiнде ақшаның тауарға деген
қатынасын көрсетедi. Бiрақ тауардың бағасын анықтау үшiн баға масштабы
қажет. Металл ақша айналысында мемлекет заңды түрде баға масштабын тұрақты
етiп ұстады. Металдың салмақтық санын ақша бiрлiгiне бекiттi.
2) Ақшаның айналыс құралы қызметi. Ақша айналыс құралы қызметiнде
тауарларды өткiзудегi делдал болып табылады.
Тауарлар бiр қолдан екiншi қолға ауыса отырып, өзiнiң тұтынушысын
тапқанға дейiн ақша үздiксiз қозғалыста болады. Тауар айналысы мынандай
процестердi қамтиды: тауар сату, яғни оның ақшаға айналуы және тауарды
сатып алу, яғни тауардың ақшаға айналуы. 1, 28 б
Тауар айналысы кезiнде, ақша делдал ролiн атқарады, ал бұл кездегi
сатып алу және сату актiсi ерекшеленедi, уақыты мен кеңiстiгi бойынша сай
келмейдi. Сатушы, тауарын сатқаннан кейiн, басқа тауарды сатып алуға әр
уақытта асықпайды. Ол тауарды бiр нарықта сату, ал басқа нарықтан сатып
алуы мүмкiн. Делдал ретiндегi ақшаның көмегiмен уақыт пен кеңiстiктегi
өзара сай келмеушiлiк жойылды.
Ақша айналысының тауар айналысынан айырмашылығы ақша тауарды бiртiндеп
айналыстан шығара отырып, өзi айналыста үнемi қалып отырады. Ақшаның
айналыс құралы ретiндегi қызметiнiң басты ерекшелiгi, бiрiншiден, бұл
қызметтi толық бағалы емес құнның белгiлерi: қағаз және несиелiк ақшалар
атқарады, екiншiден, нақты және қолма-қолсыз ақшалар атқарады.
Өзiнiң құнын өткiзгеннен кейiн, айналыстан кететiн тауарларға
қарағағанда, ақшалар айналыс құралы ретiнде барлық уақытта осында қалып
отырады және сату-сатып алу процесiне қызмет етедi.
Айналыс құралы ретiнде ақша қызметтерiнiң ерекшелiктерi мыналар:
• Тауар мен ақшаның қарама – қарсы қозғалысы;
• Оны идеалды ақшалар емес, нақты (қолма-қол) ақшалар орындайды;
• Ақшаның бұл қызметiнде таарларды айырбастау өте тез орындалатын
болғандықтан, оны нағыз ақшалар емес (алтын), оны ауыстырушылар – ақша
белгiлерi орындайды.
Ақша айналыс құралы қызметiн атқаратын болғандықтан, айналыс
қажеттiлiгi олардың саны өткiзiлуi тиiс тауарлардың бағасы мен массасы
негiзiнде, яғни өткiзiлуi тиiс тауарлар бағасының сомасымен анықталады.
Қанша дегенменен бiр ақша бiрлiгi бiр – несие тауар мәмiлелерiне қызмет
ететiн болғандықтан, ақша айналысы қанша көп болса, айналыс үшiн олардың
қажеттi саны сонша аз болады.
Егер ақшаның айналыстағы масасы тауар массасынан көп болса, одан бұл
олардың құнсыздануына, яғни инфляцияға алып келедi.
3) Ақша төлем құралы қызметi. Тауар айналысы ақша қозғалысы мен
байланысты. Бiрақ ақша қозғалысы мiндеттi түрде тауар қозғаласымен бiр
уақытта тоғысуы тиiс емес. Ақша құнның еркiн формасында көрiнедi.
Олар өткiзу процесiн еркiн аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар
қозғалысынан ерте немесе кеш жүруi мүмкiн.
Егер тауар мен ақшаның қарама - қарсы қозғалысы болмаса, яғни
тауар төлем ақы түскенге дейiн сатып алынған немесе керiсiнше
болса, онда бұл жағдайда ақшалар төлем құралы қызметiн атқарады.
Ақшалар төлем құралы ретiнде тек қана тауар айналысына ғана
емес, сонымен бiрге қаржы - несие қатынастарына да қызмет етедi.
Барлық ақшалай төлемдердi төмендегiдей етiп топтатуға болады:
• Тауарларды және қызметтердi төлеуге байланысты мiндеттемелер;
• Еңбекақы төлеуге байланысты мiндеттемелер;
• Мемлекетке қатысты қаржылық мiндеттемелер;
• Банктiк қарыз, мемлекеттiк және тұтыну несиесi бойынша борыштық
мiндеттеме;
• Сақтандыру мiндеттемелерi;
• Әкiмшiлiк, сот сипатындағы мiндеттемелер және басқалары. 3, 67 б
Ақша төлем құралы ретiнде айналыс құралынан өзара
айырмашылықтары бар. Бұл қызметте ақшалар делдал болып табылмайды, ол тек
қана сату-сатып алуды аяқтайды. Нәтижесiнде тауарларға қатынасты ақшаның
өз бетiнше еркiн қозғалысы байқалады. Тауарды несиеге сатып ала отырып,
сатып алушы сатушыға ақшаны берудiң орнына, борыштық мiндеттеменi жазып
ұсынады. Бұл борыш өтелген кезде, ақша төлем құралы ретiнде қызмет
атқарады.
Төлем құралы қызметiн толық емес нақты (қағаз немесе несие), ал
борыштық мiндеттемелердi өзара өтеуде идеалды ақшалар атқарады.
Ақшаның төлем құралы қызметiн атқаруына байланысты ақша айналысы заңы
өзiнiң неғұрлым толық көрiнiсiн тапты. Егер тауарлар несиеге сатылса, одан
қолма-қол ақша қажет емес. Бұл айналыстың қолма-қол ақшаға деген
қажеттiлiгiн азайтады. Бiрақ төлем мерзiмi жақындаған сайын борыштарды жабу
үшiн ақша айналымының қажеттiлiгi атқарады.
4) Ақша – қорлану және қазына жинау құралы ретiнде. Ақшаның төлемi
және айналыс құралы қызметтерi ақшалай қорлардың құрылуын талап етедi.
Ақшаның қорлануын қажеттiлiгi Т – А – Т айналымының екi актiлерге Т – А
және А – Т айырылуымен байланысты.
Ақша жалпыға бiрдей балама ретiнде, оның иесiне тауар алуды қамтамасыз
етумен қатар, байлықты жинау құралы болып та табылады. Сондықтан адамдар
оларды жинақтауға немесе қорлануға тырысады. Қорлану үшiн ақша айналыстан
алынады, сөйтiп тауарды сату және сатып алу қозғалысы үзiледi.
5) Дүниежүзiлiк ақша қызметi. Тауар шаруашылығының кеңеюi,
шаруашылық байланыстардың интернационалдануы, дүниежүзiлiк нарықтың пайда
болуы дүниежүзiлiк ақшалар қызметiнiң пайда болуына себеп болады.
Дүниежүзiлiк ақшалар интернационалдық құн өлшемi, халықаралық төлем және
сатып алу құралы ретiнде қызмет етедi.
1.2 Ақша айналысы және оның заңы
Ақшаның өмiр сүруiндегi объективтiк қажеттiлiк ол тауар өндiрiсi
мен тауар айналысының болуына негiзделедi. Кез келген тауар
айналысында ақша айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бiр-
бiрiнен бөлiнбейдi. Ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да
болмайды.
Ақша айналысы - шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы
емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-
қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысы.
Ақша айналысының объективтiк негiзiнде де тауар өндiрiсi жатады.
Ақшаның қолма-қол және қолма-қолсыз формаларының көмегiмен тауарлар
айналысы, сондай-ақ несиелiк және жалған капиталдың қозғалысы жүзеге
асырылады.
Қайта құру кезеiне дейiн “ақша айналымы” мен “ақша айналасы” ұғымдары
арасында айтарлықтай шек қойылатын. Ақша айналысы деп қолма – қол ақшаның
қозғалысы танылды. Ал ақша айналымы ұғымы одан кең мағына бергендiктен ол
қолма – қол және қолма – қолсыз айналым мағынасын сипаттайды.
Ақша белгiлерi әр түрлi жағдайда қамтамасыз етiледi. Қолма – қол ақша
тұтыну заттары және қызметтер жиынтығымен қамтамасыз етiлсе, қолма –
қолсыз ақшалар – бөлуге арналған өндiрiс құралдарының жиынтығымен
қамтамасыз етiледi. 2, 28 б
Мұндай жүйе тек қана орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайында
ғана мүмкiн болады, себебi ол уақытта кәсiпорындар мен халықтың қолында
ақша қанша тауардың болатыны және олардың қандай бағада сатылатыны белгiлi
болған. КСРО-ның таратылуына, бағаның босатылуына, меншiктiң мемлекет
иелiгiнен алынуына және т.б. байланысты жүзеге асыру асыру мүмкiн емес
болып қалды.
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасында шек жойылды. Тауар айналысы
процесiндегi қолма – қол ақша қозғалысы және төлемақыны жүзеге асыру
кезiнде қызмет көрсету, сонымен бiрге кәсiпорындар мен қаржы несие
мекемелерiнiң арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы – ақша айналысы деп
аталады.
Ақша айналысының объективтi негiзi – тауар өндiрiсi мен тауар айналысы
болып табылады. Құн формасыныңөзгерiп отыруы, яғни тауардың ақшаға және
ақшаның жаңа тауар сатып алу үшiн қолданылуы , ақшаның әрдайым қозғалыста,
яғни айналыста болуына мүмкiндiк жасайды.
Бiрақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл екi процесс
бiр-бiрiнен жекешеленiп жүредi. Тауарлар , оларды сатып алғанан кейiн,
айналыстан шығады және тұтынылады. Ал ақша айналыста әрқашан жүредi.
Айналыста жүре отырып ақша әрi айналыс құралы, әрi төлем құралы
функцияларын атқарады. Сонымен, тауарды сатудан түскен ақша қарызды өтеуге
жұмсалуы мүмкiн. Өз кезегiнде , қарызды төлеуге түскен ақшалар тауарлар алу
үшiн қолданылуы мүмкiн.
Жалпы ақша айналысының көлемi тауар бағаларының соммасынан әрдайым
артық болады. Ақшаның қызмет көрсетуi тек сатып алу – сатумен шектелмейтiнi
түсiндiрiледi. Ақша еңбекақы, зейнетақы төлеу үшiн, бюджетке төлемдер
аударку үшiн, банктен қарыз алу үшiн және т.б. мақсаттар үшiн қолданылады.
Ақша айналысың реттеудiң маңызды элементi - қолма – қол ақшаның
қолдану аясын азайту болып келедi. Бұл мәселе бiздiң елiмiзде кәсiпорындар
арасындағы есеп айырысулардан қолма-қол ақшаның шектеу , есеп айырысу
чектерiн ендiру арқылы ғана шешiледi. 4, 42 б
Банк жүйесiн реформалау және ақша банкнотасын өндiруге байланысты
өзiнiң меншiктi қуатын енгiзуi, Қазақстандағы қолма-қол ақшамен байланысты
жағдайды түбiрiмен өзгерттi. Осыған байланысты 1992 – 1993 ж.ж. қолма-қол
ақшаның тапшылығы тұсында енгiзiлген директивтi саясаттың орнына
Республикамызда қолма-қол ақша айналысын тұрақтандыру және басқарудың
экономикалық әдiстерiнiң алғышарттары жасалынды.
Дамыған елдерге бұл процесс кеңiнен дами түсуде: оларда қолма-қолсыз
ақша айналысы өрiс алып жатыр. АҚШ – та халықтың есеп айырысуларының 25-
27%- зы ғана қолма-қол ақшамен, ал қалғаны чек, несиелiк карточталар т.б.
көмегiмен жүргiзiледi. Өмiрлiк тәжiрибе көрсеткендей , ақша айналысын ақша
айналымынан бөлуге болмайды. Ақша айналымын қолма-қол және қолма- қолсыз
деп қана қатаң түрде шектеудi ғалымдар онша қабылдай қоймады.
Бұл екеуi өзара тығыз байланыста, сондықтан оларды бөлу қажет емес.
Ақша өз айналысында қолма – қолдан қолма қолсыз ақшаға (және керiсiнше)
өтедi. Мысалы, кәсiпорынның бөлшек саудасынан түскен түсiм банкке
түскеннен соң оның есеп айырысу шотында қолма-қолсыз ақша қаражатарына
айналады да, ол бұдан өз жiктеулерiне ақша аударуы мүмкiн.
Сонымен, бүкiл ақша айналысы : қолма – қол және қолма – қолсыз
ақшалар болып бөлiнедi. Сондай-ақ:
• өнiмдi өндiру және сату процесiн , яғни тауарлы сипаттағы есеп
айырысулармен байланысты ақша айналымы;
• тауалы емес сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы ;
• ақша айналысы бiрнеше тарихи кезеңдерден өттi және металл, қағаз , несие
ақшалар көмегiмен жүзеге асырылады.
Ақша айналысы шаруашылықтағы тауарларды өткiзуге, сондай-ақ тауарлы
емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-
қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысы.
Ақша белгiлерi әр түрлi жағдайда қамтамасыз етiледi. Қолма-қол ақша
тұтыну заттары және қызметтер жиынтығымен қамтамасыз етiлсе, қолма- қолсыз
ақшалар – бөлуге арналған өндiрiс құралдарының жиынтығымен қамтамасыз
етiледi.
Ақша айналысын реттеудiң объективтi қажеттiлiгi бұл рынокта сұраныс
пен ұсыныс орын алып отыратының және сонымен қатар көптеген факторлар әсер
ететiн болғандықтан ақша айналысының бұзылуы жалпы экономикалық тұрақсыздық
болып табылатын инфляцияның қарқынды дамуын тудырады.
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасында шек жойылды. Тауар айналысы
процесiндегi қолма – қол ақша қозғалысы және төлемақыны жүзеге асыру
кезiнде қызмет көрсету, сонымен бiрге кәсiпорындар мен қаржы несие
мекемелерiнiң арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы – ақша айналысы деп
аталады.
Ақша айналысының объективтi негiзi – тауар өндiрiсi мен тауар айналысы
болып табылады. Құн формасыныңөзгерiп отыруы, яғни тауардың ақшаға және
ақшаның жаңа тауар сатып алу үшiн қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалыста,
яғни айналыста болуына мүмкiндiк жасайды. Бiрақ ақша айналысы тауар
айналысын қайталап қоймайды. Бұл екi процесс бiр-бiрiнен жекешеленiп
жүредi. Тауарлар, оларды сатып алғанан кейiн, айналыстан шығады және
тұтынылады. Ал ақша айналыста әрқашан жүредi.
Айналыста жүре отырып ақша әрi айналыс құралы, әрi төлем құралы
функцияларын атқарады. Сонымен, тауарды сатудан түскен ақша қарызды өтеуге
жұмсалуы мүмкiн. Өз кезегiнде, қарызды төлеуге түскен ақшалар тауарлар алу
үшiн қолданылуы мүмкiн.
Жалпы ақша айналысының көлемi тауар бағаларының соммасынан әрдайым
артық болады. Ақшаның қызмет көрсетуi тек сатып алу – сатумен шектелмейтiнi
түсiндiрiледi. Ақша еңбекақы, зейнетақы төлеу үшiн, бюджетке төлемдер
аударку үшiн, банктен қарыз алу үшiн және т.б. мақсаттар үшiн қолданылады.
Айналыстағы ақшаның саны К.Маркстiң ашқан ақша айналысының заңымен
реттеледi. Айналысқа қажеттi ақша саны – айналыстағы ақша саны мен сатуға
арналған тауарлар массасы және атауы бiр ақша бiрлiктерiнiң айналыс
жылдамдығы арасындағы белгiлi бiр сәйкестiктiң болуын талап етедi.
Айналысқа қажеттi ақша санының формуласы төмендегiдей:
Монетаристер деп аталатын, ағылшын классикалық экономика мектебiнiң
ғалымдары, келесiдей тепе-теңдiктi белгiледi:
PY = TV+DV1
мұндағы: P – бағаның жалпы деңгейi;
Y - өндiрiс көлемi;
T – ақша белгiлерiнiң саны;
D – депозиттер;
V және V1 – ақшаның және депозиттiң айалыс жылдамдығы. 2,
26 б
Ақшаның төлем құралы ретiнде қызмет етуi айналысқа қажеттi ақшаның
жалпы көлемiн қысқартады. Бұл, қарыз мiндеттемелерiнiң көп бөлiгi қарыз
талаптары мен мiндеттемелерiн өзара есептеу арқылы жабу жолымен
түсiндiрiледi. Сөйтiп, несиенiң даму дәрежесi ақша санына керi әсер етедi:
неғұрлым тауарлардың көп бөлiгi несиеге сатылса; соғұрлым айналыс үшiн
ақшаның аз саны қажет етiледi. Оған қоса мынаны ұмытпаған жөн: айналыстан
алынған ақшаның белгiлi бiр саны шаруашылықтағы және халықтың қолындағы
тұрақты ақша резервiн қалыптастырады. Осының нәтижесiнде, айналыстағы
ақша санын анықтайтын заң келесi түрдегi формуламен анықталады:
Ас = Тб.с. – Нт.б.с. + Тс – От.м.с. А + АР
Ас – төлем құралы және айналыс құралы ретiнде қажеттi ақша саны;
Тб.с. – тауар бағасының сомасы;
Нт.б.с. – несиеге сатылған тауар бағасының сомасы,
Тс – қарыз және басқа мiндеттемелер бойынша төлем сомасы;
Өт.м.с. - өзара есептескен талаптар мен мiндеттемелер сомасы;
АР – ақша резервтерi;
А – ақшаның төлем және айналыс құралдары ретiндегi айналымының орташа
саны.
Теңдiкте көрсетiлгендей экономикадағы ақша массасының айналуы мүмкiн
себептердiң бiрi ретiндегi тауарлар бағаларының едәуiр аз төленбеген төлемi
болып табылады.
Ақша айналысы заңы – құн заңының айналыс аясыдағы көрiнiсi. Ол тауар
– ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән. Айналыстағы
ақшаның саны К. Маркс ашқан ақша айналысы заңымен реттеледi. Тауар
айналысына қызмет ету үшiн қажеттi ақша мөлшерi екi факторға: бiрiншiден,
бiр кезеңде, сатылуға тиiс тауарлар бағасының қосындысына, екiншiден ақша
айналысының жылдамдығына байланысты өзгередi. Ақша айналысы заңы мына
формуламен өрнектеледi:
M = P * Y V
Мұндағы:
М – ақша мөлшерi;
Р – тауарлар бағасы;
Y - өнiм көлемi;
V – ақшаның айналым жылдамдығы. 2, 28 б
Ақша айналысы заңының мәнi – ақшаның айналыс құралы қызметiн орындауы
үшiн қажеттi ақша мөлшерi сатылуға тиiс тауарлар бағасының көбейтiндiсiн
бiр аттас ақша өлшемiнiң айналым санына ( айналым жылдамдығы ) бөлгенге
теңесуi керек.
Ақша тек айналыс құралы ғана емес, сонымен бiрге төлем құралы қызметiн
де атқаратындықтан айналысқа қажеттi ақша мөлшерi де несиеге сатқан
тауарлар сомасына байланысты азаяды. Қарыз мiндеттемелерiнiң бiразы қолма-
қол ақшасыз есеп айырысқанда өтеледi, яғни олар қарыз талаптары мен
мiндеттемелерiн өзара есептеу жолымен де өтеледi. Сөйтiп несиенiң даму
дәрежесi ақша мөлшерiне керi әсерiн тигiзедi: тауардың неғұрлым көп бөлiгi
несиеге сатылса, соғұрлым аз ақша мөлшерi қажет.
II ИНФЛЯЦИЯ ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАБИҒАТЫ
2.1 Инфляцияның мәні, пайда болу себептері мен түрлері
Инфляцияның дәстүрлi ең көп тараған жалпы анықтамасы – тауар
айналымының қажеттiгiмен салыстырғанда айналыс сферасының артық қағаз ақша
массасымен толып кетуi, олардың құнсыздануы және соның нәтижесi ретiнде –
тауарлар мен қызметтер көрсетуге бағаның өсуi; ақшаның сатып алуға
жарамдылығының төмендеп кетуi. Инфляция кезiнде қоғамдық өндiрiс процесiнiң
алшақтықтарына және артық ақшалардың айналыста болуына және шығарылуына
байланысты ақша айналысының заңы бұзылғандығының нәтижесі болып табылады.
Инфляция терминi (латынның. inflatio сөзiнен шыққан, аудармасы –
“қабыну”, “iсiну”) ақша айналысына қатысты XIX ғасырдың орта шенiнде пайда
болды және АҚШ-тың Азамат соғысы жылдары қағаз долларының қисапсыз
шығарылуымен байланысты болды. Экономикалық әдебиеттерде инфляия ұғымы
бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн кеңiнен таралды, ал бұрынғы кеңестiк
экономикалық әдебиеттерде ол 20-шы жылдары жазыла бастады. Инфляция бұл
бағаның өсуiнен, тауарлар тапшылығының және тауарлар және қызметтер
сапасының төмендеуiнен туындайтын ақшаның құнсыздануы, сондай-ақ оның
сатып алу қабiлетiнiң төмендеуi.
Ақша айналысы заңы – құн заңының айналыс аясыдағы көрiнiсi. Ол тауар
– ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән. Айналыстағы
ақшаның саны К. Маркс ашқан ақша айналысы заңымен реттеледi. Тауар
айналысына қызмет ету үшiн қажеттi ақша мөлшерi екi факторға: бiрiншiден,
бiр кезеңде, сатылуға тиiс тауарлар бағасының қосындысына, екiншiден ақша
айналысының жылдамдығына байланысты өзгередi. Ақша айналысы заңы мына
формуламен өрнектеледi: 1, 227 б
M = P * Y V
Инфляция - өз кезегiнде ақша жүйесiнiң және ақша айналысының
дағдарысты жағдайын көрсетедi. Ақшаның құнсыздануына мына факторлар
негізгі себепшi болады:
• Айналысқа артық ақшаның шығарылуы;
• Қолайсыз төлем балансы;
• Үкiметке және экономикалық тұрақтылыққа сенiмнiң жоғалуы.
Инфляцияның көрiну нысандары келесiдей: 2, 239 б
1. ұлттық ақша бiрлiгiнiң шетелдiк ақша бiрлiгiне қатысты бағамының
төмендеуi;
2. тауарлар мен қызметтерге бағаның өсуi, оның үстiне бiрқалыпты емес
өсуi, мұның өзi ақшаның құнсыздануына, оның сатып алу қабiлетiнiң
төмендеуiне алып келедi;
3. ұлттық ақша бiрлiгiнде көрiнетiн алтынның бағасының көтерiлуi.
Ұзақ уақыт бойы ифляцияны монетарлық құбылыс деп санап отырып, ол
ақшаның құнсыздануы мен тауар бағаларының өсуi тұрғысында түсiндiрiлiп
келдi. Әлi де бiрқатар шетелдiк авторлар инфляцияны экономикада бағаның
жалпы деңгейiнiң артуы ретiнде анықтайды. Алайда инфляцияның тауар
бағасының өсуiнде көрiнгенмен оны тек таза ақша феноменiне жатқыза салуға
болмайды. Бұл рыноктық шаруашылықтың түрлi сфераларындағы ұдайы өндiрiстiң
сәйкессiздiгiнен туатын күрделi әлеуметтiк-экономикалық құбылыс болып
табылады. Инфляция әлемнiң көптеген елдерiндегi экономиканың қазiргi
дамуының ең өткiр мәселелерiнiң бiрi болып есептеледi.
Инфляцияны келесiдей белгiлерiне байланысты жiктеуге болады:
1) Инфляциялық процестiң сипатына қарай:
• ашық инфляция, яғни бағаға ешқандай да кедергi болмайды, оның еркiн
өсуi байқалады;
• жабық инфляция, яғни тауар тапшылығы жағдайында бағаға мемлекет қатаң
бақылау жасап отырады;
инфляциялық шок, яғни бiр мезетте бiрден баға өсiп кетедi. 3, 149 б
2) Бағаның өсу қарқынына байланысты:
• баяу инфляция – баға баяу қарқынмен бiртiндеп жылына 10%-ға өседi;
• орташа инфляция – баға тез қарқында жылына 20-дан 200%-ға дейiн өседi,
мұндай баға қарқыны ауыр экономикалық және әлеуметтiк зардаптарға
шалдықтырады;
• ұшқыр инфляция – баға жылына 500-ден 1000%-ға дейiн және одан жоғары
қарқынмен өседi. Инфляцияның бұл түрi ақша жүйсiнiң құлдырауына әкелiп
соғады. Мұндай жағдайда ақша өзiнiң атқаратын қызметтерiн жоғалта
бастайды.
3) Таралу орнына қарай:
• локальдық инфляция, яғни баға бiр ғана елдiң шекарасында өседi;
• дүниежүзiлiк инфляция, яғни кейбiр елдер топтарын немесе барлық
ғаламдық экономиканы түгелдей дерлiк қамтиды.
Қазақстан Республикасында бағаның өсуiне қарай қазiргi кезде бiрiншi
түрiне жатады. Елiмiздiң 1992-1993 жылдардағы ұшқыр инфляциядан соңғы
жылдардан бастап баяу инфляцияға өтуi қажырлы еңбектiң жемiсi болып
табылады. Инфляция қарқыны статистикалық көрсеткiш – тұтыну бағаларының
индексi (ТБИ) көмегiмен анықталады. 4, 84 б
Тұтыну бағаларының индексi (ТБИ) тауарлар мен қызметтердiң түрлерiн
қамтитын тұтыну қоржыны негiзiнде анықталады. Оны есептеуде келесi формула
қолданылады:
ТБИ = Ағымдағы жылдағы тұтыну қоржынының бағасын бөлемiз Базалық жылдағы
тұтыну қоржынының бағасы, одан шыққан санды 100-ге көбейтемiз
Тұтыну бағаларының индексiнiң үш сандық мәнi болуы мүмкiн:
1. баға индексi 100%-ға тең болады, яғни баға өзгермеген болып табылады;
2. баға индексi 100%-дан жоғары, мысалға 140%-ға тең. Демек, ағымдағы
жылдағы бағаны базалықпен салыстырғанда 1,4 есе өскен, яғни ақша
инфляциялық құнсызданды;
3. баға индексi 100%-дан төмен, айталық 80%-ға тең, яғни ағымдағы
жылдағы бағабазалыққа қарағанда 20%-ға. 5, 210 б
1.2 Инфляцияның әлеуметттік-экономикалық салдарлары
Батыс экономистері жасаған теорияларды инфляцияның альтернативті
қайнар көздері ретінде сұраныс инфляциясы мен шығындар инфляциясын
көрсетеді. Бұл концепциялар инфляция болуының әртүрлі себептеріи атайды.
Сұраныс инфляциясы. Сұраныс пен ұсыныстың арақатынасының бұзылуы
сұраныстан көрінеді. Мұндағы негізгі себептер: мемлекеттік тапсырыстардың
үлғаюы (әскери, әлеуметтік шығындар), толық жұмыс пен қамтылған кездегі
өндіріс құрал-жабдықтарына сұраныстың өсуі, өндірістік қуаттардың толық
жұмыс істеуі, кәсіподақтар әрекетінің нәтижесінде еңбекшілердің сатып алу
қабілетінің жоғарылауы (жалақының өсуі) т.б. Осының салдарынан айналымға
тауар көлемінен артық ақша түсіп, бағалар өседі. Мұндай жағдайда өндірісте
жұмыспен қамту толық болғанымен өндірушілер үлғайған сұранысқа тауар
ұсынысымен жауап бере алмай қалады. Басқаша айтқанда айналымдағы төлем
қаржыларының көбеюі шектелген тауар ұсынысына тап болады, сөйтіп бағаның
жалпы деңгейі өседі.
Сұраныс инфляциясы ақшалы факторларға байланысты туындайды, яғни
айналыстағы ақша массасы "көтеріліп", соның салдарынан төлем қабілеті бар
сұраныста жоғары болады. Ал сол кездегі бір қалыпты баға жағдайында
өндірістің оралымсыздығы сұранысты қанағаттандыра алмайды. Сөйтіп жиынтық
сұраныс экономиканың өндірістік мүмкіндіктерінен жоғарылап, бағаның
көтерілуіне соқтырады.
Ақша массасының "көтерілуі" себептерінің ең негізгісі - әскери
шығындардың өсуі, яғни шығарылған әскери техника күнбе-күнге өмірде
қолдануға жарамай, сондықтан оның ақшалы эквиваленті бюджеттің тапшылығын
тудырады. Тапшылықты, немесе ақша нарығына мемлекеттік заемдар
орналастырылады. Бюджет тапшылығын жоюдың бірінші жолы өркендеген
мемлекеттерге тән. Айналысқа қосымша ақша массасын шығарудың
алғашқы сатысында өндірістің дамуы, жұмыссыздықтың азаюы және бағаның
төмендеуі сияқты жазымды көріністер байқалып, ал қорытындысында тепе-теңдік
орнайды. Сондықтан таза мөлшерлі инфляция пайдалы деген қорытынды шығады,
себебі ондай инфляция артық өндіру дағдарысынан және жұмыс орындарының
қысқаруынан сақтандырады. Одан әрі бүкіл экономикада бос жұмыс орны
болмаған және дамыған сүранысқа өнімді қосымша шығара алмаған жағдайда баға
өседі. Осыдан кейін өндірістің құлдырауына оның тиімділігінің төмендеуіне
және инфляцияның қарқындауына себепші факторлар әсер ете бастайды.
Сөйтіп, сұраныс инфляциясы кезінде шектеуі ұсыныспен салыстырғанда
айналыста артық ақша массасының болуы бағаларды жоғарылатады және ақшаны
құнсыздандырады.
Шығындар инфляциясы бағалардың өсуін, өндіріс шығындардың үлғаюымен
түсіндіреді. Шығындардың көбеюі баға белгілеудің олигополиялық және
финанстық саясатынан, шикізат бағасының өсуінен, кәсіподақтың жалақыны
көтеру талабынан және т.б. болады. Тәжірибеде инфляцияның бір түрін
екіншісінен айыру оңай емес, олар бір-бірімен тығыз байланыста, сондықтан
жалақының өсуі, мысалы, сұраныс инфляциясы немесе шығындар инфляциясы
ретінде де көрінуі мүмкін.
Нәтижесінде инфляциялық серіппе (спираль) пайда болады: бағаның
көтерілуі жалақының өсуін талап етсе, жалақының өсуі бағаны көтереді. Бүл
жалақы мен бағаның "инфляциялық серіппе" теориясы деп аталады.
Шығын инфляциясы өнімнің әрбір өлшемінің шығыны көтеріліп, соған
байланысты баға өскенде ғана пайда болады. Алайда жалақы -
бағаны құрайтын элементтердің біреуі ғана . Сонымен қатар, тауар өндірісі
шикізат, энергия көздерін алу, транспорт қызметін төлеу шығындары
көтерілуіне байланысты да қымбаттайды. Шикізат пен энергия ресурстарының
және оларды тасымалдаудың қымбаттауы, яғни материалдық шығындардың өсуі
бүкіл әлемде болатын процесс. Оған қарсы тұратын фактор-өнімнің әрбір
өлшемінің шығындарын төмендететін жаңа технологияны пайдалану.
Өнеркәсібі дамыған елдерге жылжымалы инфляция тәң, яғни жылдан жылға
ауысатын бір қалыпты ақшаның құнсыздануы. Батыс экономистерінің жобалауынша
инфляцияның бұл түрі өндіріс пен жалпы ұлттық өнімнің өсуін ынталандыруы
мүмкін. Ал дамушы мемлекеттерде қарқымды және ұшқыр инфляция басымдау
болады. Инфляцияға әсер ететін факторлар, оның түрлері және инфляцияның
әлеуметтік экономикалық зардаптарын жою шаралары да әр елдің экономикалық
өсуінің ерекшіліктеріне байланысты болады.
Дамушы елдерді инфляцияның даму жағдайлары мен оған әсер ететін
факторларға байланысты төмендегідей жіктеуге болады:
Бірінші топтағы елдерге Латын Америкасының дамушы мемлекеттері оларда
80-жылдардың аяғы 90-жылдардың бас кезінде экономикалық тепе-теңдіктің
жоқтығы, мемлекет бюджетінің тұрақты тапшылығы, ішкі саясатта ақша шығару
станогымен үнемі индекстеу механизмнің қолдануы байқальш, ал сыртқы
экономикалық ортада жүйелі түрде ұлттық валютаның курсы төмендеді.
Никарагуада, мысалы, 1999 жылы ақшаның құнсыздануы 8500%, Перуде 8291,5%
жетті.
Екінші топқа Колумбия, Эквадор, Венесуэла, Бирма, Иран, Египет, Сирия,
Чили елдері кіреді.Оларда да экономикалық тепе-теңдіктің жоқтығы байқалып,
ал қаржы саясатында аз қаржыландыруға және несиелік экспансияға (несиені
үлғайту) ерекше көңіл бөлінді. Бүл елдерде қарқынды инфляция (бағаның
жылдық орташа өсуі 20-40% шамасында) сақталып,бірен-саран индекстеу
жүргізілуде жұмыссыздықтың жоғары деңгейі сақталуда.
Үшінші топқа жатады елдер-Сингапур, Малазия, Оңтүстік Корся, т.б.
жеткілікті деңгейде экономикалық тепе-теңдігі бар мемлекеттер. Оларда
жылжымалы инфляция (1-5%) сақталуда, бағаға қатаң бақылау
жүргізілген.Экономикасы дамыған нарық жағдайында жұмыс істеуде. Инфляцияға
қарсы шаралар ретінде тауарды сыртқа шығару және шетел валютасының құйылуы
зор роль атқаруда, жұмыссыздық бір қалыпты деңгейде жүруде.
Төртінші топқа дамушы мемлекеттер әлеміне теңгерілген бұрынғы
социалистік мемлекеттер кіреді (ТМД елдері, Қытай, Польша-Вьетнам және
т.б.). Бұл мемлекеттердегі инфляция жоспарлы-бөлу жүйесінен нарыққа өту
барысында туындайтын объективті процестерге байланысты болады.Бұл
мемлекеттер өндірістің өсуімен ішкі нарықтың аз сұранысы арасындағы
қайшылықтарды, бір жағынан, зиянды қаржыландыру жолымен, яғни ақша мақсатын
басып шығарумен, екінші жағынан шетел заемдарын көптеген мөлшерде тартумен
шешуге үмтылуда. Нәтижесінде бүл топтағы мемлекеттерде көп мөлшерде ішкі
және сыртқы қарыздар пайда болады.
Бүгiндегi инфляция бағаның өсуi нәтижесiндегi ақшаның сатып алу
қабiлетiнiң құлдырауымен ғана емес, сонымен бiрге елдiң экономикалық
дамуының жалпы қолайсыз ахуалымен де байланысты. Инфляцияға өндiрiс пен
өткiзу сферасындағы әр түрлi факторлар тудырған өндiрiс процесiнiң қарама-
қайшылықтары себепшi болады. Инфляцияның әуел бастағы себебi – ұлттық
шаруашылықтың түрлi салаларындағы жинақтау мен тұтыну, сұраным мен ұсыным,
мемлекеттiң кiрiстерi мен шығыстары, айналыстағы ақша массасы мен
шаруашылықтың ақшаға қажеттiлiгi арасындағы алшақтықтар екенi белгiлi.
Инфляция – бұл кез келген экономикалық даму үлгiсiне тән объективтi
құбылыс. Инфляцияның себептерi айналыс және өндiрiс саласында орын алады.
Қазiргi кездегi экономикалық қатынастардың күрделенген кезiндегi
инфляция келесiдей факторларға байланысты: 1, 276 б
• Ақша айналысының факторларына: бюджет тапшылығын жабуға пайдаланылған,
шексiз көп ақшаның эмиссиялануы есебiнен айналыс аясының артық ақша
массасына толып кетуi; халық шаруашылығының артық несиеге толуы.
• Ақшалай емес факторларға: қоғамдық өдiрiстегi теңсiздiкке,
шаруашылықтың шығындық механизмiне, мемлекеттiң экономикалық
саясатына, оның iшiнде, салық саясаты, баға саясаты, сыртқы
экономикалық саясатына байланысты факторлар жатады.
Инфляцияның iшкi және сыртқы факторларын айыра бiлу қажет. Iшкi
факторлардың арасында ақшаға жатпайтын және ақшалай-монетарлық факторларды
бөлуге болады. Ақшаға жатпайтындары – бұл шаруашылық сәйкессiздiгiнiң
бұзылуы, экономиканың циклдiк дамуы, өндiрiстiң монополизациялануы,
инвестициялардың теңгерiмсiздiгi, әлеуметтiк-саяси сипаттағы ерекше
жағдайлар және басқалары. Ақшалай факторларға мемлекеттiк қаржының
дағдырысы бюджет тапшылығы, мемлекеттiк борыштың өсуi, ақша эмиссиясы,
сондай-ақ кредит жүйесiнiң кеңеюi, ақша айналысы жылдамдығының артуы
нәтижесiнде кредит құралдарының өсуi және басқалары жатады.
Ал дүниежiзiлiк құрылымдық дағдарыстар (шикiзат, энергетика, валюта
дағдарыстары), басқа елдерге инфляцияны экспортқа шығаруға бағытталған
мемлекеттiк валюта саясаты, алтынды, валютаны жасырын экспортқа шығару
инфляцияның сыртқы факторлары болып табылады. 3, 151 б
Жоғарыдағы инфляция факторларының ерекшелiгiне байланысты инфляцияның
екi түрi болады: сұраныс және шығын ( ұсыныс) инфляциясы.
Сұраныс инфляциясы келесiдей факторлардың әсерiнен туындайды:
• әскери шығыстардың өсуi, яғни әскери техникалардың азаматтық салаларда
пайдалану қажеттiгiнен, нәтижесiнде ақша баламасы айналыс үшiн артық
болып қалады;
• мемлекеттiк бюджет тапшылығы және iшкi қарыздардың өсуi, яғни
мемлекеттiң қысқа және орта мерзiмдi мiндеттемелерiн шығару есебiнен
бюджет тапшылығын жабу, нәтижесiнде мемлекеттiң iшкi қарызы артады;
• несиелiк экспанциялау, яғни елдiң орталық банкiнiң коммерциялық
банктер мен үкiметкенесие беретiн несиелер көлемiнiң ұлғаюын
сипаттайды;
• ауыр өнеркәсiп саласына өте көп мөлшерде инвестиция жұмсау;
• импортталған инфляция, яғни шетел валюталарын сатып алу барысында
тауар айналымына қажеттiлiктiң үстiне ұлттық валютаның эмиссиялануы.
Шығын ( ұсыныс ) инфляциясы – бұл баға белгiлеу процесiне әсер ететiн
мынадай факторлардың болуымен сипатталады:
• еңбек өнiмдiлiгiнiң өсуiн азайту және өндiрiстiң құлдырауы;
• көрсетiлетiн қызметтiн маңызының артуы;
• бiр өнiм бiрлiгiне жұмсалатын шығынның өсуiнiң жеделдетiлуi, әсiресе
жалақының өсуi;
• энергетикалық дағдарыс. 6, 323 б
Инфляция жағдайында қағаз ақшалар келесi құн формаларына қатысты
құнсызданады:
• алтын мен күмiске;
• тауарларға;
• шетел валютасына.
Бiрiншi жағдайда қағаз ақшамен берiлетiн алтынның нарықтық құны
артады. Екiншi жағдайда тауарлардың бағасы өседi. Үшiншi жағдайда шетел
валютасына қатысты ұлттық валютаның бағамы төмендейдi.
Инфляцияның қоғамдағы әлеуметтiк-экономикалық салдарлары әр алуан және
өзара қайшылықта болады. Өз кезегінде бұл экономикалық салдарлар мынадай
жағдайларға әкеп соғады. 1, 278 б
1. Ифляция ұлттық табыс пен байлықты қоғамның әр түрлi топтарымен,
экономикалық және әлеуметтiк институттар арасында қалай болса солай және
болжамсыз қайта бөлiнуiне мәжбүр етедi. Қаражаттар жеке сектордан мемлекет
тарапына қайта бөлiнедi. Инфляция факторының бiреуi болып табылатын мемлект
бюджетiнiң тапшылығы, инфляциялық салықпен өтеледi. Осыны нақты ақша
қалдықтарының барлық ұстаушылары төлейдi. Ол өзiмен-өзi автоматты түрде
төленедi, өйткенi инфляция кезiнде ақша капиталы құнсызданады. Инфляциялық
салық нақты ақша қалдығы құнының төмендегенiн көрсетедi.
Табысты мемлекет пайдасына қайта бөлудiң келесi жолы, ол – ақша
басып шығаруға монополиялық құқықтың болуынан пайда болады. Қосымша
басылып шыққан банкноттар номиналдарының сомасы мен оларды басып шығаруға
жұмсалған шығындардың айырмасы сеньораж деп аталады. Ол мемлекеттiң басып
шығарған ақша үшiн алатын нақты ресурстарының санына тең болады.
Белгiленген табыстары бар (зейнеткерлер, мемлекеттiк қызметкерлер,
жәрдемақы алушылар) адамдар инфляция нәтижесiнде нақты табыстарының
төмендеуiнен шығынға ұшырайды. Индексацияланған табыс алушы топтар
табыстарды индексациялау жүйесi оларға нақты жалақыны сақтап қалуға
мүмкiндiк бергенше инфляциядан қорғана алады. Ал нарықта жұмыс берушiлер
және монополистер инфляция жағдайында белгiлi бiр ұтысқа кеңеледi.
Экономикада нақты активтер иелерiнiң (қозғалмайтын мүлiктiң,
антикварианттың, өнер туындыларының, асыл заттардың) инфляцияның қорғанысы
мықтырақ болады, өйткенi осы тауарлар бағасының өсуi елдегi инфляцияның
жалпы дәрежесiнен артық болып отырады.
Пайыз қойылымы өзгермеген тұрақты болса, күтпеген инфляцияның
нәтижесiнде несиелеушi тұлғалар ұтылысқа ұшырайды, ал бұл өз кезегiнде
инвесторлар мен экономиканы несиелеушiлердiң ынтасын төмендетiп, жалпы
өндiрiс құлдырайды. Сондай-ақ инфляция кезiнде қарыз алушылар ұтысқа
кеңеледi. Шығындарын азайтуды көздеп, банктер пайыз қойылымын
жоғарылатады. Ал пайыздық қойылымның өсуi өндiрiске салынатын iшкi және
шетелдiк инвестициялардың көлемiнiң төмендеуiне алып келедi. Бұл жағдай өз
кезегiнде мемлекеттiң ЖҰӨ көлемiн азайтады және оның үстiне инфляцияны
одан әрi жандандыра түседi.
2. Инфляцияның жоғарғы деңгейi және баға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I АҚША ЖӘНЕ АҚША АЙНАЛЫСЫ ЗАҢЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. Ақшаның жалпыға бiрдей эквивалент ретiндегi ерекшелiгi мен
қызметтерi
2. Ақша айналысы және оның заңы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
II ИНФЛЯЦИЯ ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАБИҒАТЫ ... ... ... ... ... ... ..13
2.1 Инфляцияның мәні, пайда болу себептері мен түрлері
... ... ... ... ... ... 13
2.2 Инфляцияның әлеуметттік-экономикалық салдарлары
... ... ... ... ... ..15
III ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЭКОНОМИКАСЫНДАҒЫ ИНФЛЯЦИЯНЫҢ БҮГІНГІ ТАҢДАҒЫ
ЖАҒДАЙЫ МЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЛДАРЛАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
3.1 ҚР-ның қазіргі инфляциялық жағдайы және әлемдік дағдарыстың
инфляциялық толқуға себеп болуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
3.2 Қазақстан Республикасының әлемдік қаржы дағдарысы тұсындағы
инфляцияға қарсы саясатын жетілдіру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..36
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
КIРIСПЕ
Қазiргi жағдайда ақша шаруашылық өмiрдiң ажырамас бөлiгi болып
табылады. Заттардың тауарға айналуы ақшаның пайда болуындағы объективтi
алғышарттарды құрайды. Бiрақ кез-келген зат тауар бола алмайды. Егер
тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса,
онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық
формаға ие емес, өйткенi оның қоғамға қажетi шамалы. Сондықтан да әрбiр
тауар қажеттi тұтыну құның алу құралы бола отырып , өзiнiң өндiрушiсiне
қатынасы бойынша айырбас құны ретiнде көрiнедi. “Айырбас құн тауарлардың
өзiнен бөлiнiп шыққан және олармен бiрге өз бетiнше өмiр сүретiн тауар, ол
ақша”.
Шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы емес төлемдердi
және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-қол және қолма-
қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысын – ақша айналысы деп
атайды. Егер айналымдағы ақша көлемi шаруашылық қызмет етуiне қажеттi ақша
массасынан артық болса, онда қоғамда ақшаның құнсыздануы етек алып, ол өз
кезегiнде экономикалық активтiлiктi төмендетiп, экономиканы дағдарысқа алып
келедi. Сондықтан, ақшаның мәнiн, оның айналыс заңын, ақша айналысына
қажеттi ақша массасының көлемiн анықтау және ақша массасын құраушы ақша
агрегаттарының құрамдарын талдап, оны ұлттық экономика тұрғысында тиiмдi
пайдалану жолдарын анықтау менiң бұл тақырыпты орындауымдағы мақсатым болып
табылады.
Инфляция ақша жүйесiнiң дағдарыстық кезеңi болып табылады, яғни ол
қоғамның дамуының тепе-теңдiгiнiң бұзылуына себепшi болады. Инфляция сондай-
ақ көптеген макроэкономикалық көрсеткіштермен тікелей байланыста болады,
сондықтан осы инфляцияны тиімді реттеу саясатын жүргізу арқылы барлық
шаруашылықтың дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік болады. Ол үшін
экономиканың құбылысы ретінде инфляцияның пайда болу көздерін, оның пайда
болуындағы сан алуан себептерді, оның шаруашылыққа тигізер салдарларын және
инфляцияға қарсы саясаттың негізгі түрлері мен олардың қолдануын анықтауды
қажет етеді.
Инфляция экономикалық құбылыс ретiнде Қазақстан Республикасының
дамуында басты мәселелердiң бiрi болып келедi. Сондықтан инфляцияға қарсы
саясатты тиімді жүргізу елдің тұрақты дамуының негізі болып табылады.
Инфляцияға қарсы саясат өз кезегінде ақша-несие саясатының аясында іске
асады. Ал ақша-несие саясатын жүргізетін елімізде Ұлттық банк болып
табылады.
Сондықтан курстық жұмысымның тақырыбын “Бағаның инфляциядағы рөлі” деп
алдым.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi басқа нарықтар секiлдi ақша нарығында да
ақшаға сұраныс пен ұсыныс болады. Ақша нарығының тепе-теңдiгi экономика
дамуы үшiн тиiмдi болып табылады. Сондықтан осы ақша, ақша нарығының қызмет
етуiн жақсарту өз егемендiгiн ендi ғана алған елiмiз үшiн ең маңыздысы.
Әсiресе ол ұлттық экономиканы ынталандыру және инфляцияны азайтып, тұрақты
экономикалық өсуге қол жеткiзуге өз септiгiн тигiзедi.
Курстық жұмыстың мақсаты ақша айналысы және ақша айналымын
экономикалық тұрғыдан талдай келе, Қазақстандағы қазіргі таңдағы қаржы
секторындағы ақша айналысы мен айналымының жай-күйін, оларды реттеу
шаралары мен құралдарын, заңдылықтары мен бүгінгі таңдағы статистикалық
көрсеткіштерге зер салу болып табылады.
Ақша көлемiн монетарлық және ақша саясаттары арқылы мемлекет
белгiлейдi, яғни бұл қызметтi монополиялы түрде Ұлттық Банк атқарады.
Ақшаның сандық теориясында айналыстағы жүрген ақша массасы экономикадағы
өндiрiлген өндiрiс көлемiне тең болуын сипаттайды. Егерде бұл теңдiктен
ауытқыса экономикада тұрақсыздық туындайды.
Осылайша менiң осы курстық жұмысты орындаудағы негiзгi мiндеттерiм
келесiдей:
• Ақшаның жалпы экономикалық категория ретiндегi маңыздылығын, оның
түрлерiн және экономикадағы негiзгi қызметтерiн талдау;
• Ақша айналысының механизмiн және одан туындайтын ақша теорияларының
қазiргi даму жағдайын анықтау;
• Ақша айналысының негiзгi көрсеткiштерi болып табылатын ақша базасы
және ақша агрегаттарын қарастыру және олардың елiмiздегi дамуын және
оларды реттеудiң маңыздылығын атап өту;
• Еліміздегі ақша айналысының бүгінгі таңдағы даму бағыты мен болшағына
тоқталып өту болып табылады;
• Инфляцияның жаратылысын, оның түрлерiн, оған әсер етушi факторларды
қаарстыру және оның ұлттық экономикамыздағы ерекшелiктерiн ашып
көрсету;
• Елiмiздiң егемендiгiн алғаннан кейiнгi инфляциялық жағдайын, олардың
пайда болу себептерiн және олардың зардаптарын шешу жолдарын
қарастыру;
• 2007-2010 жылғы инфляцияның жоспарланған шегінен асып кету қаупінің
себептері мен экономикаға және әлеуметтік қоғамға тигізер салдарларын
қарастыру мен талдау;
Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде жалпы ақша айналысының теориялық
жағын, екінші бөлімде Қазақстандағы ақша айналысының дамуы мен бүгінгі
таңдағы ақша айналысының көрсеткіштеріне тоқталдым, ал үшінші бөлімде ақша
айналысының қазіргі бағыттары мен даму болашағының маңыздылығын атап өттім.
Курстық жұмысымды орындау барысында келесі авторлардың ғылыми
еңбектерін қолдандым: О.И Лаврушина, С.Б. Мақыш, Баян Көшенова,
Ғ.С. Сейiтқасымов және т.б. авторлар еңбектері. Сондай-ақ еліміздің соңғы
жылдардағы экономикалық журналдары: Банки Казахстана мен РЦБК
журналдарын пайдаландым.
I АҚША ЖӘНЕ АҚША АЙНАЛЫСЫ ЗАҢЫ
1.1 Ақшаның жалпыға бiрдей эквивалент ретiндегi ерекшелiгi мен
қызметтерi
Ақша тауардан дами отырып, тауар болып қала бередi, бiрақ бұл
тауар ерекше жалпылама эквивалент.
Ақша - жалпы бiрдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық
басқа тауардың құны бейнеленедi және оның делдал ретiнде
қатысуыменнен тауар өндiрушiлер арасында еңбек өнiмдерiнiң айырбасы
үздiксiз жасала бередi .
Жалпыға бiрдей эквивалент ролi тарихи түрде алтынға
бекiтiлген. Алтынның басқа таурлардың құндылығын бейнелеу қасиетi,
оның табиғи қасиетi емес. К.Маркс айтқандай: “Табиғат ақшаны
жаратпайды. Алтынға бұл қасиет қоғаммен берiлгген”.
Алтын жалпыға бiрдей эквивалент ролiн орындау үшiн ең бiр
лайық тауар болып қалып отыр. Бiрiншеден ол ерекше табиғи сапаға
ие: бөлiнуi оңай, әдемi, бұзылмайды, тот баспайды, тек қана “
патша арғында” ( 23 тұзды және 13 азот қышқылында) еридi.
Екiншiден ең бастысы алтын жоғары құнға ие. Қанша дегенмен оның
қорының аз болуы, алтынға кететiн еңьек шығындарының өте жоғары болуына
әкелiп соқтырады. Алтынды тұтынуға жылдан жылға шығындар өсуде. Ол әр
түрлi салаларда пайдалыналады – электроникадан бастап зергерлiк
iстерге дейiн, бiрде өте жұқа қалыңдықпен, бiрде балқытылған
құймалар күйiнде кездеседi. 1, 29 б
Алтын тек қана алтын валюта резервтердi ғана құрамайды,
сонымен бiрге электронды – есептеуiш және компьютерлiк техникалды,
түнгi мезаникалық аспаптарды, синтетикалық талшықтарды жасау үшiн
де қолданылыда.
Ақша - өндiру мен бөлу процестерiнде адамдар арасындағы
белгiлi бiр эканомикалық қарым – қатынастарды көрсететiн, тарихи даму
үстiндегi эканомикалық категория болып табылады. Эканомикалық
категория ретiнде ақшаның экономикалық мәнi оның келесi үш қасиетiнiң
бiрiгуiмен көрiнiс табады.
- жалпыға тiкелей айырбастау;
- айырбас құнының дербес формасы;
- еңбектiң сыртқы заттық өлшемi.
Жалпыңа тiкелей айырбасталу формасында ақшаны пайдалану
кез-келген материалдық құндылықтарға ақшаны айырбастау
мүмкiншiлiгiнiң бар екендiгiн көретедi. Социализм жағдайында бұл
мүмкiндiк елеулi қысқарды және тiк қоңамдық жиынтық өнiмдi
пайдалану және бөлумен ғана шектелдi. Кәсiпорындар жер, орман, жер
асты байлықтары сатылмады және сатып алынбады. Қазiргi кезде
жекешелендiру процесстерiнiң жүруiмен байланысты, жалпыға тiкелей
айырбастау формасында ақшаны пайдаланудың көлемi едәуiр кеңiдi.
Ақшаның айырбас құнының дербес формасы ретiнде пайдалану
тауарларды тiкелей өткiзумен байланысты емес. Ақшаны бұл формада
қолдану жағдайлары, олар несие беру ,бюджеттiң кiрiстерiн қарыздық
берешектердi өтеу, мемлекеттiк бюджеттiң кiрiстiң қарыздық
берешектердi өтеу, мемлекттiк бюджеттiң кiрiстерiн қалыптастыру,
өндiрiстiк және өндiрiстiк және өндiрiстiк емес шығындарды
қаржыландыру. Ұлттық Банктер несиелiк ресурстарды басқа банктерге сатуы
және т.б
Еңбектiң сытрқы заттық өлшемi тауарды өндiруге жұмсалған
еңбектiң, олардың ақша көмегiмен өлшену мүмкiн құнын анықтау арқылы
көрiнедi. 2, 30 б
Ақша экономикадағы ролiн өзiнiң атқаратын негiзгi қызметтерi арқылы
орындайды. Ақшаның әр қызметi тауар айырбасы процесiнен туындайтын тауар
өндiрушiлердiң өзара байланысының формасы ретiндегi ақшаның әлеуметтiк -
экономикалық маңызының белгiлi бiр жағын мiнездейдi. Ақша қазiргi
экономикада атқаратын бес негiзгi қызметтi атқарады:
1) Құн өлшемi және баға масштабы;
2) Айналыс (айырбас) құралы;
3) Төлем құралы;
4) Қор және қазына жинау құралы;
5) Дүниежүзiлiк ақша.
1) Ақша құн өлшемi қызметi. Ақша жалпыға бiрдей балама ретiнде
барлық тауарлардың құнын өлшейдi. Құнның өлшем қызметi тауар өндiрiсi
жағдайында туындайды. Бұл ақшаның барлық тауарлар құнының өлшемi ретiндегi
қабiлеттiлiгiн бiлдiредi, бағаны анықтауда делдал қызметiн атқарады.
Өзiнiң жеке құны бар тауар ғана, құн өлшемi бола алады. Яғни, бұл қызметтi
толық құнды ақшалар атқарады. Ақша еңбек өлшемi – ол жұмыс уақытын емес,
осы еңбекпен құрылған құнды көрсетедi.
Тауар құнының ақшамен бейнеленуi оның бағасы деп аталады. Баға тауарды
өндiруге және сатуға қажеттi қоғамдық еңбек шығынымен анықталады. Әрбiр
елде ақшаның өлшемi ретiнде қабылданған және тауарлар бағасын өлшеуге
қызмет ететiн металдың баға белгiлеу процесiндегi ақша бiрлiгiне бекiтiлген
салмақты саны баға масштабы деп аталады.
Бағалардың негiзiнде және олардың қозғалысында құн заңы жатыр. Ақшаның
құн өлшемi қызметi мен баға масштабы арасында өзара айырмашылық бар. Құн
өлшемi бұл мемлекетке тәуелсiз ақшаның экономикалық қызметiн сипаттайды.
Құн өлшемi қызметi құн заңына байланысты анықталады. Баға масштабы бұл
мемлектке тәуелдi, бiрақ тауардың құнын көрсету үшiн емес, тек оның бағасын
бейнелеу үшiн қызмет етедi. Баға масштабы нарық заңына, яғни сұраныс пен
ұсынысқа байланысты белгiленедi.
Тауар бағасын өлшеу үшiн қолма-қол ақшаның болуы қажет емес, себебi
еңбек өнiмiн теңестiру ойша орындалады. Тауарларды ақшаның көмегiмен
өлшеуге болады, өйткенi олар адам еңбегiнiң өнiмi.
Толық құнды ақша айналысы жағдайында алтынның бағасы болған жоқ.
Ақшаның өз бағасы болмайды, олардың құны өздерiмен анықталуы мүмкiн емес.
Бағаның орнына ақшалар кез-келген тауарларсанын сатып алу мүмкiндiгi бар.
Сатып алу қасиетiмен ерекшеленедi.
Құн өлшеу қызметi жалпы эквивалент ретiнде ақшаның тауарға деген
қатынасын көрсетедi. Бiрақ тауардың бағасын анықтау үшiн баға масштабы
қажет. Металл ақша айналысында мемлекет заңды түрде баға масштабын тұрақты
етiп ұстады. Металдың салмақтық санын ақша бiрлiгiне бекiттi.
2) Ақшаның айналыс құралы қызметi. Ақша айналыс құралы қызметiнде
тауарларды өткiзудегi делдал болып табылады.
Тауарлар бiр қолдан екiншi қолға ауыса отырып, өзiнiң тұтынушысын
тапқанға дейiн ақша үздiксiз қозғалыста болады. Тауар айналысы мынандай
процестердi қамтиды: тауар сату, яғни оның ақшаға айналуы және тауарды
сатып алу, яғни тауардың ақшаға айналуы. 1, 28 б
Тауар айналысы кезiнде, ақша делдал ролiн атқарады, ал бұл кездегi
сатып алу және сату актiсi ерекшеленедi, уақыты мен кеңiстiгi бойынша сай
келмейдi. Сатушы, тауарын сатқаннан кейiн, басқа тауарды сатып алуға әр
уақытта асықпайды. Ол тауарды бiр нарықта сату, ал басқа нарықтан сатып
алуы мүмкiн. Делдал ретiндегi ақшаның көмегiмен уақыт пен кеңiстiктегi
өзара сай келмеушiлiк жойылды.
Ақша айналысының тауар айналысынан айырмашылығы ақша тауарды бiртiндеп
айналыстан шығара отырып, өзi айналыста үнемi қалып отырады. Ақшаның
айналыс құралы ретiндегi қызметiнiң басты ерекшелiгi, бiрiншiден, бұл
қызметтi толық бағалы емес құнның белгiлерi: қағаз және несиелiк ақшалар
атқарады, екiншiден, нақты және қолма-қолсыз ақшалар атқарады.
Өзiнiң құнын өткiзгеннен кейiн, айналыстан кететiн тауарларға
қарағағанда, ақшалар айналыс құралы ретiнде барлық уақытта осында қалып
отырады және сату-сатып алу процесiне қызмет етедi.
Айналыс құралы ретiнде ақша қызметтерiнiң ерекшелiктерi мыналар:
• Тауар мен ақшаның қарама – қарсы қозғалысы;
• Оны идеалды ақшалар емес, нақты (қолма-қол) ақшалар орындайды;
• Ақшаның бұл қызметiнде таарларды айырбастау өте тез орындалатын
болғандықтан, оны нағыз ақшалар емес (алтын), оны ауыстырушылар – ақша
белгiлерi орындайды.
Ақша айналыс құралы қызметiн атқаратын болғандықтан, айналыс
қажеттiлiгi олардың саны өткiзiлуi тиiс тауарлардың бағасы мен массасы
негiзiнде, яғни өткiзiлуi тиiс тауарлар бағасының сомасымен анықталады.
Қанша дегенменен бiр ақша бiрлiгi бiр – несие тауар мәмiлелерiне қызмет
ететiн болғандықтан, ақша айналысы қанша көп болса, айналыс үшiн олардың
қажеттi саны сонша аз болады.
Егер ақшаның айналыстағы масасы тауар массасынан көп болса, одан бұл
олардың құнсыздануына, яғни инфляцияға алып келедi.
3) Ақша төлем құралы қызметi. Тауар айналысы ақша қозғалысы мен
байланысты. Бiрақ ақша қозғалысы мiндеттi түрде тауар қозғаласымен бiр
уақытта тоғысуы тиiс емес. Ақша құнның еркiн формасында көрiнедi.
Олар өткiзу процесiн еркiн аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар
қозғалысынан ерте немесе кеш жүруi мүмкiн.
Егер тауар мен ақшаның қарама - қарсы қозғалысы болмаса, яғни
тауар төлем ақы түскенге дейiн сатып алынған немесе керiсiнше
болса, онда бұл жағдайда ақшалар төлем құралы қызметiн атқарады.
Ақшалар төлем құралы ретiнде тек қана тауар айналысына ғана
емес, сонымен бiрге қаржы - несие қатынастарына да қызмет етедi.
Барлық ақшалай төлемдердi төмендегiдей етiп топтатуға болады:
• Тауарларды және қызметтердi төлеуге байланысты мiндеттемелер;
• Еңбекақы төлеуге байланысты мiндеттемелер;
• Мемлекетке қатысты қаржылық мiндеттемелер;
• Банктiк қарыз, мемлекеттiк және тұтыну несиесi бойынша борыштық
мiндеттеме;
• Сақтандыру мiндеттемелерi;
• Әкiмшiлiк, сот сипатындағы мiндеттемелер және басқалары. 3, 67 б
Ақша төлем құралы ретiнде айналыс құралынан өзара
айырмашылықтары бар. Бұл қызметте ақшалар делдал болып табылмайды, ол тек
қана сату-сатып алуды аяқтайды. Нәтижесiнде тауарларға қатынасты ақшаның
өз бетiнше еркiн қозғалысы байқалады. Тауарды несиеге сатып ала отырып,
сатып алушы сатушыға ақшаны берудiң орнына, борыштық мiндеттеменi жазып
ұсынады. Бұл борыш өтелген кезде, ақша төлем құралы ретiнде қызмет
атқарады.
Төлем құралы қызметiн толық емес нақты (қағаз немесе несие), ал
борыштық мiндеттемелердi өзара өтеуде идеалды ақшалар атқарады.
Ақшаның төлем құралы қызметiн атқаруына байланысты ақша айналысы заңы
өзiнiң неғұрлым толық көрiнiсiн тапты. Егер тауарлар несиеге сатылса, одан
қолма-қол ақша қажет емес. Бұл айналыстың қолма-қол ақшаға деген
қажеттiлiгiн азайтады. Бiрақ төлем мерзiмi жақындаған сайын борыштарды жабу
үшiн ақша айналымының қажеттiлiгi атқарады.
4) Ақша – қорлану және қазына жинау құралы ретiнде. Ақшаның төлемi
және айналыс құралы қызметтерi ақшалай қорлардың құрылуын талап етедi.
Ақшаның қорлануын қажеттiлiгi Т – А – Т айналымының екi актiлерге Т – А
және А – Т айырылуымен байланысты.
Ақша жалпыға бiрдей балама ретiнде, оның иесiне тауар алуды қамтамасыз
етумен қатар, байлықты жинау құралы болып та табылады. Сондықтан адамдар
оларды жинақтауға немесе қорлануға тырысады. Қорлану үшiн ақша айналыстан
алынады, сөйтiп тауарды сату және сатып алу қозғалысы үзiледi.
5) Дүниежүзiлiк ақша қызметi. Тауар шаруашылығының кеңеюi,
шаруашылық байланыстардың интернационалдануы, дүниежүзiлiк нарықтың пайда
болуы дүниежүзiлiк ақшалар қызметiнiң пайда болуына себеп болады.
Дүниежүзiлiк ақшалар интернационалдық құн өлшемi, халықаралық төлем және
сатып алу құралы ретiнде қызмет етедi.
1.2 Ақша айналысы және оның заңы
Ақшаның өмiр сүруiндегi объективтiк қажеттiлiк ол тауар өндiрiсi
мен тауар айналысының болуына негiзделедi. Кез келген тауар
айналысында ақша айырбас құралы болып табылады. Тауар және ақша бiр-
бiрiнен бөлiнбейдi. Ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да
болмайды.
Ақша айналысы - шаруашылықтағы тауарларды өткiзуде, сондай-ақ тауарлы
емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-
қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысы.
Ақша айналысының объективтiк негiзiнде де тауар өндiрiсi жатады.
Ақшаның қолма-қол және қолма-қолсыз формаларының көмегiмен тауарлар
айналысы, сондай-ақ несиелiк және жалған капиталдың қозғалысы жүзеге
асырылады.
Қайта құру кезеiне дейiн “ақша айналымы” мен “ақша айналасы” ұғымдары
арасында айтарлықтай шек қойылатын. Ақша айналысы деп қолма – қол ақшаның
қозғалысы танылды. Ал ақша айналымы ұғымы одан кең мағына бергендiктен ол
қолма – қол және қолма – қолсыз айналым мағынасын сипаттайды.
Ақша белгiлерi әр түрлi жағдайда қамтамасыз етiледi. Қолма – қол ақша
тұтыну заттары және қызметтер жиынтығымен қамтамасыз етiлсе, қолма –
қолсыз ақшалар – бөлуге арналған өндiрiс құралдарының жиынтығымен
қамтамасыз етiледi. 2, 28 б
Мұндай жүйе тек қана орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайында
ғана мүмкiн болады, себебi ол уақытта кәсiпорындар мен халықтың қолында
ақша қанша тауардың болатыны және олардың қандай бағада сатылатыны белгiлi
болған. КСРО-ның таратылуына, бағаның босатылуына, меншiктiң мемлекет
иелiгiнен алынуына және т.б. байланысты жүзеге асыру асыру мүмкiн емес
болып қалды.
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасында шек жойылды. Тауар айналысы
процесiндегi қолма – қол ақша қозғалысы және төлемақыны жүзеге асыру
кезiнде қызмет көрсету, сонымен бiрге кәсiпорындар мен қаржы несие
мекемелерiнiң арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы – ақша айналысы деп
аталады.
Ақша айналысының объективтi негiзi – тауар өндiрiсi мен тауар айналысы
болып табылады. Құн формасыныңөзгерiп отыруы, яғни тауардың ақшаға және
ақшаның жаңа тауар сатып алу үшiн қолданылуы , ақшаның әрдайым қозғалыста,
яғни айналыста болуына мүмкiндiк жасайды.
Бiрақ ақша айналысы тауар айналысын қайталап қоймайды. Бұл екi процесс
бiр-бiрiнен жекешеленiп жүредi. Тауарлар , оларды сатып алғанан кейiн,
айналыстан шығады және тұтынылады. Ал ақша айналыста әрқашан жүредi.
Айналыста жүре отырып ақша әрi айналыс құралы, әрi төлем құралы
функцияларын атқарады. Сонымен, тауарды сатудан түскен ақша қарызды өтеуге
жұмсалуы мүмкiн. Өз кезегiнде , қарызды төлеуге түскен ақшалар тауарлар алу
үшiн қолданылуы мүмкiн.
Жалпы ақша айналысының көлемi тауар бағаларының соммасынан әрдайым
артық болады. Ақшаның қызмет көрсетуi тек сатып алу – сатумен шектелмейтiнi
түсiндiрiледi. Ақша еңбекақы, зейнетақы төлеу үшiн, бюджетке төлемдер
аударку үшiн, банктен қарыз алу үшiн және т.б. мақсаттар үшiн қолданылады.
Ақша айналысың реттеудiң маңызды элементi - қолма – қол ақшаның
қолдану аясын азайту болып келедi. Бұл мәселе бiздiң елiмiзде кәсiпорындар
арасындағы есеп айырысулардан қолма-қол ақшаның шектеу , есеп айырысу
чектерiн ендiру арқылы ғана шешiледi. 4, 42 б
Банк жүйесiн реформалау және ақша банкнотасын өндiруге байланысты
өзiнiң меншiктi қуатын енгiзуi, Қазақстандағы қолма-қол ақшамен байланысты
жағдайды түбiрiмен өзгерттi. Осыған байланысты 1992 – 1993 ж.ж. қолма-қол
ақшаның тапшылығы тұсында енгiзiлген директивтi саясаттың орнына
Республикамызда қолма-қол ақша айналысын тұрақтандыру және басқарудың
экономикалық әдiстерiнiң алғышарттары жасалынды.
Дамыған елдерге бұл процесс кеңiнен дами түсуде: оларда қолма-қолсыз
ақша айналысы өрiс алып жатыр. АҚШ – та халықтың есеп айырысуларының 25-
27%- зы ғана қолма-қол ақшамен, ал қалғаны чек, несиелiк карточталар т.б.
көмегiмен жүргiзiледi. Өмiрлiк тәжiрибе көрсеткендей , ақша айналысын ақша
айналымынан бөлуге болмайды. Ақша айналымын қолма-қол және қолма- қолсыз
деп қана қатаң түрде шектеудi ғалымдар онша қабылдай қоймады.
Бұл екеуi өзара тығыз байланыста, сондықтан оларды бөлу қажет емес.
Ақша өз айналысында қолма – қолдан қолма қолсыз ақшаға (және керiсiнше)
өтедi. Мысалы, кәсiпорынның бөлшек саудасынан түскен түсiм банкке
түскеннен соң оның есеп айырысу шотында қолма-қолсыз ақша қаражатарына
айналады да, ол бұдан өз жiктеулерiне ақша аударуы мүмкiн.
Сонымен, бүкiл ақша айналысы : қолма – қол және қолма – қолсыз
ақшалар болып бөлiнедi. Сондай-ақ:
• өнiмдi өндiру және сату процесiн , яғни тауарлы сипаттағы есеп
айырысулармен байланысты ақша айналымы;
• тауалы емес сипаттағы есеп айырысулармен байланысты ақша айналымы ;
• ақша айналысы бiрнеше тарихи кезеңдерден өттi және металл, қағаз , несие
ақшалар көмегiмен жүзеге асырылады.
Ақша айналысы шаруашылықтағы тауарларды өткiзуге, сондай-ақ тауарлы
емес төлемдердi және есеп айырысуларды жүзеге асыруға қызмет ететiн қолма-
қол және қолма-қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысы.
Ақша белгiлерi әр түрлi жағдайда қамтамасыз етiледi. Қолма-қол ақша
тұтыну заттары және қызметтер жиынтығымен қамтамасыз етiлсе, қолма- қолсыз
ақшалар – бөлуге арналған өндiрiс құралдарының жиынтығымен қамтамасыз
етiледi.
Ақша айналысын реттеудiң объективтi қажеттiлiгi бұл рынокта сұраныс
пен ұсыныс орын алып отыратының және сонымен қатар көптеген факторлар әсер
ететiн болғандықтан ақша айналысының бұзылуы жалпы экономикалық тұрақсыздық
болып табылатын инфляцияның қарқынды дамуын тудырады.
Ақша айналысы мен ақша айналымы арасында шек жойылды. Тауар айналысы
процесiндегi қолма – қол ақша қозғалысы және төлемақыны жүзеге асыру
кезiнде қызмет көрсету, сонымен бiрге кәсiпорындар мен қаржы несие
мекемелерiнiң арасындағы ақшалай қаражаттардың алмасуы – ақша айналысы деп
аталады.
Ақша айналысының объективтi негiзi – тауар өндiрiсi мен тауар айналысы
болып табылады. Құн формасыныңөзгерiп отыруы, яғни тауардың ақшаға және
ақшаның жаңа тауар сатып алу үшiн қолданылуы, ақшаның әрдайым қозғалыста,
яғни айналыста болуына мүмкiндiк жасайды. Бiрақ ақша айналысы тауар
айналысын қайталап қоймайды. Бұл екi процесс бiр-бiрiнен жекешеленiп
жүредi. Тауарлар, оларды сатып алғанан кейiн, айналыстан шығады және
тұтынылады. Ал ақша айналыста әрқашан жүредi.
Айналыста жүре отырып ақша әрi айналыс құралы, әрi төлем құралы
функцияларын атқарады. Сонымен, тауарды сатудан түскен ақша қарызды өтеуге
жұмсалуы мүмкiн. Өз кезегiнде, қарызды төлеуге түскен ақшалар тауарлар алу
үшiн қолданылуы мүмкiн.
Жалпы ақша айналысының көлемi тауар бағаларының соммасынан әрдайым
артық болады. Ақшаның қызмет көрсетуi тек сатып алу – сатумен шектелмейтiнi
түсiндiрiледi. Ақша еңбекақы, зейнетақы төлеу үшiн, бюджетке төлемдер
аударку үшiн, банктен қарыз алу үшiн және т.б. мақсаттар үшiн қолданылады.
Айналыстағы ақшаның саны К.Маркстiң ашқан ақша айналысының заңымен
реттеледi. Айналысқа қажеттi ақша саны – айналыстағы ақша саны мен сатуға
арналған тауарлар массасы және атауы бiр ақша бiрлiктерiнiң айналыс
жылдамдығы арасындағы белгiлi бiр сәйкестiктiң болуын талап етедi.
Айналысқа қажеттi ақша санының формуласы төмендегiдей:
Монетаристер деп аталатын, ағылшын классикалық экономика мектебiнiң
ғалымдары, келесiдей тепе-теңдiктi белгiледi:
PY = TV+DV1
мұндағы: P – бағаның жалпы деңгейi;
Y - өндiрiс көлемi;
T – ақша белгiлерiнiң саны;
D – депозиттер;
V және V1 – ақшаның және депозиттiң айалыс жылдамдығы. 2,
26 б
Ақшаның төлем құралы ретiнде қызмет етуi айналысқа қажеттi ақшаның
жалпы көлемiн қысқартады. Бұл, қарыз мiндеттемелерiнiң көп бөлiгi қарыз
талаптары мен мiндеттемелерiн өзара есептеу арқылы жабу жолымен
түсiндiрiледi. Сөйтiп, несиенiң даму дәрежесi ақша санына керi әсер етедi:
неғұрлым тауарлардың көп бөлiгi несиеге сатылса; соғұрлым айналыс үшiн
ақшаның аз саны қажет етiледi. Оған қоса мынаны ұмытпаған жөн: айналыстан
алынған ақшаның белгiлi бiр саны шаруашылықтағы және халықтың қолындағы
тұрақты ақша резервiн қалыптастырады. Осының нәтижесiнде, айналыстағы
ақша санын анықтайтын заң келесi түрдегi формуламен анықталады:
Ас = Тб.с. – Нт.б.с. + Тс – От.м.с. А + АР
Ас – төлем құралы және айналыс құралы ретiнде қажеттi ақша саны;
Тб.с. – тауар бағасының сомасы;
Нт.б.с. – несиеге сатылған тауар бағасының сомасы,
Тс – қарыз және басқа мiндеттемелер бойынша төлем сомасы;
Өт.м.с. - өзара есептескен талаптар мен мiндеттемелер сомасы;
АР – ақша резервтерi;
А – ақшаның төлем және айналыс құралдары ретiндегi айналымының орташа
саны.
Теңдiкте көрсетiлгендей экономикадағы ақша массасының айналуы мүмкiн
себептердiң бiрi ретiндегi тауарлар бағаларының едәуiр аз төленбеген төлемi
болып табылады.
Ақша айналысы заңы – құн заңының айналыс аясыдағы көрiнiсi. Ол тауар
– ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән. Айналыстағы
ақшаның саны К. Маркс ашқан ақша айналысы заңымен реттеледi. Тауар
айналысына қызмет ету үшiн қажеттi ақша мөлшерi екi факторға: бiрiншiден,
бiр кезеңде, сатылуға тиiс тауарлар бағасының қосындысына, екiншiден ақша
айналысының жылдамдығына байланысты өзгередi. Ақша айналысы заңы мына
формуламен өрнектеледi:
M = P * Y V
Мұндағы:
М – ақша мөлшерi;
Р – тауарлар бағасы;
Y - өнiм көлемi;
V – ақшаның айналым жылдамдығы. 2, 28 б
Ақша айналысы заңының мәнi – ақшаның айналыс құралы қызметiн орындауы
үшiн қажеттi ақша мөлшерi сатылуға тиiс тауарлар бағасының көбейтiндiсiн
бiр аттас ақша өлшемiнiң айналым санына ( айналым жылдамдығы ) бөлгенге
теңесуi керек.
Ақша тек айналыс құралы ғана емес, сонымен бiрге төлем құралы қызметiн
де атқаратындықтан айналысқа қажеттi ақша мөлшерi де несиеге сатқан
тауарлар сомасына байланысты азаяды. Қарыз мiндеттемелерiнiң бiразы қолма-
қол ақшасыз есеп айырысқанда өтеледi, яғни олар қарыз талаптары мен
мiндеттемелерiн өзара есептеу жолымен де өтеледi. Сөйтiп несиенiң даму
дәрежесi ақша мөлшерiне керi әсерiн тигiзедi: тауардың неғұрлым көп бөлiгi
несиеге сатылса, соғұрлым аз ақша мөлшерi қажет.
II ИНФЛЯЦИЯ ТЕОРИЯСЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТАБИҒАТЫ
2.1 Инфляцияның мәні, пайда болу себептері мен түрлері
Инфляцияның дәстүрлi ең көп тараған жалпы анықтамасы – тауар
айналымының қажеттiгiмен салыстырғанда айналыс сферасының артық қағаз ақша
массасымен толып кетуi, олардың құнсыздануы және соның нәтижесi ретiнде –
тауарлар мен қызметтер көрсетуге бағаның өсуi; ақшаның сатып алуға
жарамдылығының төмендеп кетуi. Инфляция кезiнде қоғамдық өндiрiс процесiнiң
алшақтықтарына және артық ақшалардың айналыста болуына және шығарылуына
байланысты ақша айналысының заңы бұзылғандығының нәтижесі болып табылады.
Инфляция терминi (латынның. inflatio сөзiнен шыққан, аудармасы –
“қабыну”, “iсiну”) ақша айналысына қатысты XIX ғасырдың орта шенiнде пайда
болды және АҚШ-тың Азамат соғысы жылдары қағаз долларының қисапсыз
шығарылуымен байланысты болды. Экономикалық әдебиеттерде инфляия ұғымы
бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн кеңiнен таралды, ал бұрынғы кеңестiк
экономикалық әдебиеттерде ол 20-шы жылдары жазыла бастады. Инфляция бұл
бағаның өсуiнен, тауарлар тапшылығының және тауарлар және қызметтер
сапасының төмендеуiнен туындайтын ақшаның құнсыздануы, сондай-ақ оның
сатып алу қабiлетiнiң төмендеуi.
Ақша айналысы заңы – құн заңының айналыс аясыдағы көрiнiсi. Ол тауар
– ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән. Айналыстағы
ақшаның саны К. Маркс ашқан ақша айналысы заңымен реттеледi. Тауар
айналысына қызмет ету үшiн қажеттi ақша мөлшерi екi факторға: бiрiншiден,
бiр кезеңде, сатылуға тиiс тауарлар бағасының қосындысына, екiншiден ақша
айналысының жылдамдығына байланысты өзгередi. Ақша айналысы заңы мына
формуламен өрнектеледi: 1, 227 б
M = P * Y V
Инфляция - өз кезегiнде ақша жүйесiнiң және ақша айналысының
дағдарысты жағдайын көрсетедi. Ақшаның құнсыздануына мына факторлар
негізгі себепшi болады:
• Айналысқа артық ақшаның шығарылуы;
• Қолайсыз төлем балансы;
• Үкiметке және экономикалық тұрақтылыққа сенiмнiң жоғалуы.
Инфляцияның көрiну нысандары келесiдей: 2, 239 б
1. ұлттық ақша бiрлiгiнiң шетелдiк ақша бiрлiгiне қатысты бағамының
төмендеуi;
2. тауарлар мен қызметтерге бағаның өсуi, оның үстiне бiрқалыпты емес
өсуi, мұның өзi ақшаның құнсыздануына, оның сатып алу қабiлетiнiң
төмендеуiне алып келедi;
3. ұлттық ақша бiрлiгiнде көрiнетiн алтынның бағасының көтерiлуi.
Ұзақ уақыт бойы ифляцияны монетарлық құбылыс деп санап отырып, ол
ақшаның құнсыздануы мен тауар бағаларының өсуi тұрғысында түсiндiрiлiп
келдi. Әлi де бiрқатар шетелдiк авторлар инфляцияны экономикада бағаның
жалпы деңгейiнiң артуы ретiнде анықтайды. Алайда инфляцияның тауар
бағасының өсуiнде көрiнгенмен оны тек таза ақша феноменiне жатқыза салуға
болмайды. Бұл рыноктық шаруашылықтың түрлi сфераларындағы ұдайы өндiрiстiң
сәйкессiздiгiнен туатын күрделi әлеуметтiк-экономикалық құбылыс болып
табылады. Инфляция әлемнiң көптеген елдерiндегi экономиканың қазiргi
дамуының ең өткiр мәселелерiнiң бiрi болып есептеледi.
Инфляцияны келесiдей белгiлерiне байланысты жiктеуге болады:
1) Инфляциялық процестiң сипатына қарай:
• ашық инфляция, яғни бағаға ешқандай да кедергi болмайды, оның еркiн
өсуi байқалады;
• жабық инфляция, яғни тауар тапшылығы жағдайында бағаға мемлекет қатаң
бақылау жасап отырады;
инфляциялық шок, яғни бiр мезетте бiрден баға өсiп кетедi. 3, 149 б
2) Бағаның өсу қарқынына байланысты:
• баяу инфляция – баға баяу қарқынмен бiртiндеп жылына 10%-ға өседi;
• орташа инфляция – баға тез қарқында жылына 20-дан 200%-ға дейiн өседi,
мұндай баға қарқыны ауыр экономикалық және әлеуметтiк зардаптарға
шалдықтырады;
• ұшқыр инфляция – баға жылына 500-ден 1000%-ға дейiн және одан жоғары
қарқынмен өседi. Инфляцияның бұл түрi ақша жүйсiнiң құлдырауына әкелiп
соғады. Мұндай жағдайда ақша өзiнiң атқаратын қызметтерiн жоғалта
бастайды.
3) Таралу орнына қарай:
• локальдық инфляция, яғни баға бiр ғана елдiң шекарасында өседi;
• дүниежүзiлiк инфляция, яғни кейбiр елдер топтарын немесе барлық
ғаламдық экономиканы түгелдей дерлiк қамтиды.
Қазақстан Республикасында бағаның өсуiне қарай қазiргi кезде бiрiншi
түрiне жатады. Елiмiздiң 1992-1993 жылдардағы ұшқыр инфляциядан соңғы
жылдардан бастап баяу инфляцияға өтуi қажырлы еңбектiң жемiсi болып
табылады. Инфляция қарқыны статистикалық көрсеткiш – тұтыну бағаларының
индексi (ТБИ) көмегiмен анықталады. 4, 84 б
Тұтыну бағаларының индексi (ТБИ) тауарлар мен қызметтердiң түрлерiн
қамтитын тұтыну қоржыны негiзiнде анықталады. Оны есептеуде келесi формула
қолданылады:
ТБИ = Ағымдағы жылдағы тұтыну қоржынының бағасын бөлемiз Базалық жылдағы
тұтыну қоржынының бағасы, одан шыққан санды 100-ге көбейтемiз
Тұтыну бағаларының индексiнiң үш сандық мәнi болуы мүмкiн:
1. баға индексi 100%-ға тең болады, яғни баға өзгермеген болып табылады;
2. баға индексi 100%-дан жоғары, мысалға 140%-ға тең. Демек, ағымдағы
жылдағы бағаны базалықпен салыстырғанда 1,4 есе өскен, яғни ақша
инфляциялық құнсызданды;
3. баға индексi 100%-дан төмен, айталық 80%-ға тең, яғни ағымдағы
жылдағы бағабазалыққа қарағанда 20%-ға. 5, 210 б
1.2 Инфляцияның әлеуметттік-экономикалық салдарлары
Батыс экономистері жасаған теорияларды инфляцияның альтернативті
қайнар көздері ретінде сұраныс инфляциясы мен шығындар инфляциясын
көрсетеді. Бұл концепциялар инфляция болуының әртүрлі себептеріи атайды.
Сұраныс инфляциясы. Сұраныс пен ұсыныстың арақатынасының бұзылуы
сұраныстан көрінеді. Мұндағы негізгі себептер: мемлекеттік тапсырыстардың
үлғаюы (әскери, әлеуметтік шығындар), толық жұмыс пен қамтылған кездегі
өндіріс құрал-жабдықтарына сұраныстың өсуі, өндірістік қуаттардың толық
жұмыс істеуі, кәсіподақтар әрекетінің нәтижесінде еңбекшілердің сатып алу
қабілетінің жоғарылауы (жалақының өсуі) т.б. Осының салдарынан айналымға
тауар көлемінен артық ақша түсіп, бағалар өседі. Мұндай жағдайда өндірісте
жұмыспен қамту толық болғанымен өндірушілер үлғайған сұранысқа тауар
ұсынысымен жауап бере алмай қалады. Басқаша айтқанда айналымдағы төлем
қаржыларының көбеюі шектелген тауар ұсынысына тап болады, сөйтіп бағаның
жалпы деңгейі өседі.
Сұраныс инфляциясы ақшалы факторларға байланысты туындайды, яғни
айналыстағы ақша массасы "көтеріліп", соның салдарынан төлем қабілеті бар
сұраныста жоғары болады. Ал сол кездегі бір қалыпты баға жағдайында
өндірістің оралымсыздығы сұранысты қанағаттандыра алмайды. Сөйтіп жиынтық
сұраныс экономиканың өндірістік мүмкіндіктерінен жоғарылап, бағаның
көтерілуіне соқтырады.
Ақша массасының "көтерілуі" себептерінің ең негізгісі - әскери
шығындардың өсуі, яғни шығарылған әскери техника күнбе-күнге өмірде
қолдануға жарамай, сондықтан оның ақшалы эквиваленті бюджеттің тапшылығын
тудырады. Тапшылықты, немесе ақша нарығына мемлекеттік заемдар
орналастырылады. Бюджет тапшылығын жоюдың бірінші жолы өркендеген
мемлекеттерге тән. Айналысқа қосымша ақша массасын шығарудың
алғашқы сатысында өндірістің дамуы, жұмыссыздықтың азаюы және бағаның
төмендеуі сияқты жазымды көріністер байқалып, ал қорытындысында тепе-теңдік
орнайды. Сондықтан таза мөлшерлі инфляция пайдалы деген қорытынды шығады,
себебі ондай инфляция артық өндіру дағдарысынан және жұмыс орындарының
қысқаруынан сақтандырады. Одан әрі бүкіл экономикада бос жұмыс орны
болмаған және дамыған сүранысқа өнімді қосымша шығара алмаған жағдайда баға
өседі. Осыдан кейін өндірістің құлдырауына оның тиімділігінің төмендеуіне
және инфляцияның қарқындауына себепші факторлар әсер ете бастайды.
Сөйтіп, сұраныс инфляциясы кезінде шектеуі ұсыныспен салыстырғанда
айналыста артық ақша массасының болуы бағаларды жоғарылатады және ақшаны
құнсыздандырады.
Шығындар инфляциясы бағалардың өсуін, өндіріс шығындардың үлғаюымен
түсіндіреді. Шығындардың көбеюі баға белгілеудің олигополиялық және
финанстық саясатынан, шикізат бағасының өсуінен, кәсіподақтың жалақыны
көтеру талабынан және т.б. болады. Тәжірибеде инфляцияның бір түрін
екіншісінен айыру оңай емес, олар бір-бірімен тығыз байланыста, сондықтан
жалақының өсуі, мысалы, сұраныс инфляциясы немесе шығындар инфляциясы
ретінде де көрінуі мүмкін.
Нәтижесінде инфляциялық серіппе (спираль) пайда болады: бағаның
көтерілуі жалақының өсуін талап етсе, жалақының өсуі бағаны көтереді. Бүл
жалақы мен бағаның "инфляциялық серіппе" теориясы деп аталады.
Шығын инфляциясы өнімнің әрбір өлшемінің шығыны көтеріліп, соған
байланысты баға өскенде ғана пайда болады. Алайда жалақы -
бағаны құрайтын элементтердің біреуі ғана . Сонымен қатар, тауар өндірісі
шикізат, энергия көздерін алу, транспорт қызметін төлеу шығындары
көтерілуіне байланысты да қымбаттайды. Шикізат пен энергия ресурстарының
және оларды тасымалдаудың қымбаттауы, яғни материалдық шығындардың өсуі
бүкіл әлемде болатын процесс. Оған қарсы тұратын фактор-өнімнің әрбір
өлшемінің шығындарын төмендететін жаңа технологияны пайдалану.
Өнеркәсібі дамыған елдерге жылжымалы инфляция тәң, яғни жылдан жылға
ауысатын бір қалыпты ақшаның құнсыздануы. Батыс экономистерінің жобалауынша
инфляцияның бұл түрі өндіріс пен жалпы ұлттық өнімнің өсуін ынталандыруы
мүмкін. Ал дамушы мемлекеттерде қарқымды және ұшқыр инфляция басымдау
болады. Инфляцияға әсер ететін факторлар, оның түрлері және инфляцияның
әлеуметтік экономикалық зардаптарын жою шаралары да әр елдің экономикалық
өсуінің ерекшіліктеріне байланысты болады.
Дамушы елдерді инфляцияның даму жағдайлары мен оған әсер ететін
факторларға байланысты төмендегідей жіктеуге болады:
Бірінші топтағы елдерге Латын Америкасының дамушы мемлекеттері оларда
80-жылдардың аяғы 90-жылдардың бас кезінде экономикалық тепе-теңдіктің
жоқтығы, мемлекет бюджетінің тұрақты тапшылығы, ішкі саясатта ақша шығару
станогымен үнемі индекстеу механизмнің қолдануы байқальш, ал сыртқы
экономикалық ортада жүйелі түрде ұлттық валютаның курсы төмендеді.
Никарагуада, мысалы, 1999 жылы ақшаның құнсыздануы 8500%, Перуде 8291,5%
жетті.
Екінші топқа Колумбия, Эквадор, Венесуэла, Бирма, Иран, Египет, Сирия,
Чили елдері кіреді.Оларда да экономикалық тепе-теңдіктің жоқтығы байқалып,
ал қаржы саясатында аз қаржыландыруға және несиелік экспансияға (несиені
үлғайту) ерекше көңіл бөлінді. Бүл елдерде қарқынды инфляция (бағаның
жылдық орташа өсуі 20-40% шамасында) сақталып,бірен-саран индекстеу
жүргізілуде жұмыссыздықтың жоғары деңгейі сақталуда.
Үшінші топқа жатады елдер-Сингапур, Малазия, Оңтүстік Корся, т.б.
жеткілікті деңгейде экономикалық тепе-теңдігі бар мемлекеттер. Оларда
жылжымалы инфляция (1-5%) сақталуда, бағаға қатаң бақылау
жүргізілген.Экономикасы дамыған нарық жағдайында жұмыс істеуде. Инфляцияға
қарсы шаралар ретінде тауарды сыртқа шығару және шетел валютасының құйылуы
зор роль атқаруда, жұмыссыздық бір қалыпты деңгейде жүруде.
Төртінші топқа дамушы мемлекеттер әлеміне теңгерілген бұрынғы
социалистік мемлекеттер кіреді (ТМД елдері, Қытай, Польша-Вьетнам және
т.б.). Бұл мемлекеттердегі инфляция жоспарлы-бөлу жүйесінен нарыққа өту
барысында туындайтын объективті процестерге байланысты болады.Бұл
мемлекеттер өндірістің өсуімен ішкі нарықтың аз сұранысы арасындағы
қайшылықтарды, бір жағынан, зиянды қаржыландыру жолымен, яғни ақша мақсатын
басып шығарумен, екінші жағынан шетел заемдарын көптеген мөлшерде тартумен
шешуге үмтылуда. Нәтижесінде бүл топтағы мемлекеттерде көп мөлшерде ішкі
және сыртқы қарыздар пайда болады.
Бүгiндегi инфляция бағаның өсуi нәтижесiндегi ақшаның сатып алу
қабiлетiнiң құлдырауымен ғана емес, сонымен бiрге елдiң экономикалық
дамуының жалпы қолайсыз ахуалымен де байланысты. Инфляцияға өндiрiс пен
өткiзу сферасындағы әр түрлi факторлар тудырған өндiрiс процесiнiң қарама-
қайшылықтары себепшi болады. Инфляцияның әуел бастағы себебi – ұлттық
шаруашылықтың түрлi салаларындағы жинақтау мен тұтыну, сұраным мен ұсыным,
мемлекеттiң кiрiстерi мен шығыстары, айналыстағы ақша массасы мен
шаруашылықтың ақшаға қажеттiлiгi арасындағы алшақтықтар екенi белгiлi.
Инфляция – бұл кез келген экономикалық даму үлгiсiне тән объективтi
құбылыс. Инфляцияның себептерi айналыс және өндiрiс саласында орын алады.
Қазiргi кездегi экономикалық қатынастардың күрделенген кезiндегi
инфляция келесiдей факторларға байланысты: 1, 276 б
• Ақша айналысының факторларына: бюджет тапшылығын жабуға пайдаланылған,
шексiз көп ақшаның эмиссиялануы есебiнен айналыс аясының артық ақша
массасына толып кетуi; халық шаруашылығының артық несиеге толуы.
• Ақшалай емес факторларға: қоғамдық өдiрiстегi теңсiздiкке,
шаруашылықтың шығындық механизмiне, мемлекеттiң экономикалық
саясатына, оның iшiнде, салық саясаты, баға саясаты, сыртқы
экономикалық саясатына байланысты факторлар жатады.
Инфляцияның iшкi және сыртқы факторларын айыра бiлу қажет. Iшкi
факторлардың арасында ақшаға жатпайтын және ақшалай-монетарлық факторларды
бөлуге болады. Ақшаға жатпайтындары – бұл шаруашылық сәйкессiздiгiнiң
бұзылуы, экономиканың циклдiк дамуы, өндiрiстiң монополизациялануы,
инвестициялардың теңгерiмсiздiгi, әлеуметтiк-саяси сипаттағы ерекше
жағдайлар және басқалары. Ақшалай факторларға мемлекеттiк қаржының
дағдырысы бюджет тапшылығы, мемлекеттiк борыштың өсуi, ақша эмиссиясы,
сондай-ақ кредит жүйесiнiң кеңеюi, ақша айналысы жылдамдығының артуы
нәтижесiнде кредит құралдарының өсуi және басқалары жатады.
Ал дүниежiзiлiк құрылымдық дағдарыстар (шикiзат, энергетика, валюта
дағдарыстары), басқа елдерге инфляцияны экспортқа шығаруға бағытталған
мемлекеттiк валюта саясаты, алтынды, валютаны жасырын экспортқа шығару
инфляцияның сыртқы факторлары болып табылады. 3, 151 б
Жоғарыдағы инфляция факторларының ерекшелiгiне байланысты инфляцияның
екi түрi болады: сұраныс және шығын ( ұсыныс) инфляциясы.
Сұраныс инфляциясы келесiдей факторлардың әсерiнен туындайды:
• әскери шығыстардың өсуi, яғни әскери техникалардың азаматтық салаларда
пайдалану қажеттiгiнен, нәтижесiнде ақша баламасы айналыс үшiн артық
болып қалады;
• мемлекеттiк бюджет тапшылығы және iшкi қарыздардың өсуi, яғни
мемлекеттiң қысқа және орта мерзiмдi мiндеттемелерiн шығару есебiнен
бюджет тапшылығын жабу, нәтижесiнде мемлекеттiң iшкi қарызы артады;
• несиелiк экспанциялау, яғни елдiң орталық банкiнiң коммерциялық
банктер мен үкiметкенесие беретiн несиелер көлемiнiң ұлғаюын
сипаттайды;
• ауыр өнеркәсiп саласына өте көп мөлшерде инвестиция жұмсау;
• импортталған инфляция, яғни шетел валюталарын сатып алу барысында
тауар айналымына қажеттiлiктiң үстiне ұлттық валютаның эмиссиялануы.
Шығын ( ұсыныс ) инфляциясы – бұл баға белгiлеу процесiне әсер ететiн
мынадай факторлардың болуымен сипатталады:
• еңбек өнiмдiлiгiнiң өсуiн азайту және өндiрiстiң құлдырауы;
• көрсетiлетiн қызметтiн маңызының артуы;
• бiр өнiм бiрлiгiне жұмсалатын шығынның өсуiнiң жеделдетiлуi, әсiресе
жалақының өсуi;
• энергетикалық дағдарыс. 6, 323 б
Инфляция жағдайында қағаз ақшалар келесi құн формаларына қатысты
құнсызданады:
• алтын мен күмiске;
• тауарларға;
• шетел валютасына.
Бiрiншi жағдайда қағаз ақшамен берiлетiн алтынның нарықтық құны
артады. Екiншi жағдайда тауарлардың бағасы өседi. Үшiншi жағдайда шетел
валютасына қатысты ұлттық валютаның бағамы төмендейдi.
Инфляцияның қоғамдағы әлеуметтiк-экономикалық салдарлары әр алуан және
өзара қайшылықта болады. Өз кезегінде бұл экономикалық салдарлар мынадай
жағдайларға әкеп соғады. 1, 278 б
1. Ифляция ұлттық табыс пен байлықты қоғамның әр түрлi топтарымен,
экономикалық және әлеуметтiк институттар арасында қалай болса солай және
болжамсыз қайта бөлiнуiне мәжбүр етедi. Қаражаттар жеке сектордан мемлекет
тарапына қайта бөлiнедi. Инфляция факторының бiреуi болып табылатын мемлект
бюджетiнiң тапшылығы, инфляциялық салықпен өтеледi. Осыны нақты ақша
қалдықтарының барлық ұстаушылары төлейдi. Ол өзiмен-өзi автоматты түрде
төленедi, өйткенi инфляция кезiнде ақша капиталы құнсызданады. Инфляциялық
салық нақты ақша қалдығы құнының төмендегенiн көрсетедi.
Табысты мемлекет пайдасына қайта бөлудiң келесi жолы, ол – ақша
басып шығаруға монополиялық құқықтың болуынан пайда болады. Қосымша
басылып шыққан банкноттар номиналдарының сомасы мен оларды басып шығаруға
жұмсалған шығындардың айырмасы сеньораж деп аталады. Ол мемлекеттiң басып
шығарған ақша үшiн алатын нақты ресурстарының санына тең болады.
Белгiленген табыстары бар (зейнеткерлер, мемлекеттiк қызметкерлер,
жәрдемақы алушылар) адамдар инфляция нәтижесiнде нақты табыстарының
төмендеуiнен шығынға ұшырайды. Индексацияланған табыс алушы топтар
табыстарды индексациялау жүйесi оларға нақты жалақыны сақтап қалуға
мүмкiндiк бергенше инфляциядан қорғана алады. Ал нарықта жұмыс берушiлер
және монополистер инфляция жағдайында белгiлi бiр ұтысқа кеңеледi.
Экономикада нақты активтер иелерiнiң (қозғалмайтын мүлiктiң,
антикварианттың, өнер туындыларының, асыл заттардың) инфляцияның қорғанысы
мықтырақ болады, өйткенi осы тауарлар бағасының өсуi елдегi инфляцияның
жалпы дәрежесiнен артық болып отырады.
Пайыз қойылымы өзгермеген тұрақты болса, күтпеген инфляцияның
нәтижесiнде несиелеушi тұлғалар ұтылысқа ұшырайды, ал бұл өз кезегiнде
инвесторлар мен экономиканы несиелеушiлердiң ынтасын төмендетiп, жалпы
өндiрiс құлдырайды. Сондай-ақ инфляция кезiнде қарыз алушылар ұтысқа
кеңеледi. Шығындарын азайтуды көздеп, банктер пайыз қойылымын
жоғарылатады. Ал пайыздық қойылымның өсуi өндiрiске салынатын iшкi және
шетелдiк инвестициялардың көлемiнiң төмендеуiне алып келедi. Бұл жағдай өз
кезегiнде мемлекеттiң ЖҰӨ көлемiн азайтады және оның үстiне инфляцияны
одан әрi жандандыра түседi.
2. Инфляцияның жоғарғы деңгейi және баға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz