Салықтардан жалтарыну проблемалары және оларды шешу жолдары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Салық және одан жалтарыну жауапкершілікке тартудың негізі
ретінде
1.1 Салықтардың экономикалық мазмұны және оның қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Салықтық міндеттеме және оның пайда болуы мен тоқтатылу
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Салықтан жалтарыну: мәні, мазмұны, түрлері мен туындау
себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2. Салықтан жалтарыну бойынша жауапкершілік шаралары мен
оларды қолдану тәртібі
2.1 Салықтан жалтарыну бойынша жауапкершілік: объектілері және субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Салықтан жалтарыну бойынша әкімшілік жауапкершілікке тартуды жүзеге асырудың практикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.Салықтан жалтарыну мәселесін болдырмау мақсатында салық
әкімшілігін жетілдірудің бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
1. Салық және одан жалтарыну жауапкершілікке тартудың негізі
ретінде
1.1 Салықтардың экономикалық мазмұны және оның қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Салықтық міндеттеме және оның пайда болуы мен тоқтатылу
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Салықтан жалтарыну: мәні, мазмұны, түрлері мен туындау
себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2. Салықтан жалтарыну бойынша жауапкершілік шаралары мен
оларды қолдану тәртібі
2.1 Салықтан жалтарыну бойынша жауапкершілік: объектілері және субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.2 Салықтан жалтарыну бойынша әкімшілік жауапкершілікке тартуды жүзеге асырудың практикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
3.Салықтан жалтарыну мәселесін болдырмау мақсатында салық
әкімшілігін жетілдірудің бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Тақырыптың көкейтестілігі. Қазақстан Республикасында заңнамалар бойынша жүргізілген реформалар салық заңнамасының құрылуына әсер етті. Салықтық құқық саласы әлі жас сала, сондықтан бұл саладағы жүргізілетін құқықтық шығармашылық пен құқықтық қолдануды дұрыс пайдалану өзекті мәселелердің бірі болып отырғаны анық.
Салық заңнамасы нормаларының қалыптасу үдерісі салықтан жалтарыну бойынша жауапкершілікке тартудың ерекше маңыздылығын көрсетті. Қазақстан Рнспубликасы бюджетінің салықтық түсімдерге тікелей тәуелдігі, рыноктық экономикадағы салықтық реттеудің ерекшелігі, сонымен қатар салық салу механизміндегі мемлекеттік мәжбүрлеудің атқаратын ерекше рөлі бұл салықтық құқықтық қатынастар жүйесінің басты құрамының бірі - құқықтық жауапкершілік түрін маңызды жасады және оның терең құқықтық регламенттелуін талап етті.
Мемлекеттік орган, салық органы немесе қаржы полициясы мен салық төлеуші бір-бірімен өз еркімен емес, заң негізінде қарым-қатынасқа түседі. Бұндай құқықтық қатынастардың қатысушылары өз қарым-қатынасының шарттарын өзгерте алмайды, өйткені олар заңда нақты түрде белгіленген. Салықтық құқық бұзушылықтар үшін әкімшілік-құқықтық жауапкершілік салық салу кезіндегі мүліктік қатынастарды арнайы реттеу шеңберінде құралады.
Салық мөлшерлемелері мен салық салу объектілері үнемі өзгеріп отырады, бір жеңілдіктер алынып тасталып, екіншілері енгізіліп жатады, салық төлеу көздері әрқашан нақтыланып отырады. Көптеген өзгертулер мен толықтырулар салық бойынша әдістемелік және материалдарға, Қазақстан Республикасының Салықтық кодексіне енгізіліп отырылады.
Осының бәрі салық салу бойынша ақпарат ағымын күрт өсіреді және оның бәрін ескеріп отыру қиынға түссе де, оны дер кезінде алып отыруды талап етеді. Заңи білмеу оны орындамау кезінде жауапқа тартылудан босатпайды.
Салық жүйесінің, салық салуды, сонымен қатар алуды бақылауды жүзеге асыратын салық органдарының болуы – кез-келген тәуелсіз мемлекеттің қажетті белгісі. Салық – мемлекеттік бюджеттің негізі, ендеше, салықсыз ешқандай мемлекет қызмет атқара алмайды.
Жалпы салықтан жалтарыну, көбінесе мынандай жағдайлардан: салық төлеушінің салық заңдары туралы сауаты толық ашылмағандықтан немесе жоғары мөлшерлеменің болуы, яғни кәсіпкерліктің жұмыс істеу белсенділігі төмендеп отыруының нәтижесінде, ол салықтан жалтарыну немесе салық төлемеудің оңай жолдарын іздей бастайды, сондай-ақ, тиімді салық механизмдерінің дұрыс пайдаланбағандықтан да және сол сияқты басқа да жағдайларға байланысты туындап отырады.
Салық заңнамасы нормаларының қалыптасу үдерісі салықтан жалтарыну бойынша жауапкершілікке тартудың ерекше маңыздылығын көрсетті. Қазақстан Рнспубликасы бюджетінің салықтық түсімдерге тікелей тәуелдігі, рыноктық экономикадағы салықтық реттеудің ерекшелігі, сонымен қатар салық салу механизміндегі мемлекеттік мәжбүрлеудің атқаратын ерекше рөлі бұл салықтық құқықтық қатынастар жүйесінің басты құрамының бірі - құқықтық жауапкершілік түрін маңызды жасады және оның терең құқықтық регламенттелуін талап етті.
Мемлекеттік орган, салық органы немесе қаржы полициясы мен салық төлеуші бір-бірімен өз еркімен емес, заң негізінде қарым-қатынасқа түседі. Бұндай құқықтық қатынастардың қатысушылары өз қарым-қатынасының шарттарын өзгерте алмайды, өйткені олар заңда нақты түрде белгіленген. Салықтық құқық бұзушылықтар үшін әкімшілік-құқықтық жауапкершілік салық салу кезіндегі мүліктік қатынастарды арнайы реттеу шеңберінде құралады.
Салық мөлшерлемелері мен салық салу объектілері үнемі өзгеріп отырады, бір жеңілдіктер алынып тасталып, екіншілері енгізіліп жатады, салық төлеу көздері әрқашан нақтыланып отырады. Көптеген өзгертулер мен толықтырулар салық бойынша әдістемелік және материалдарға, Қазақстан Республикасының Салықтық кодексіне енгізіліп отырылады.
Осының бәрі салық салу бойынша ақпарат ағымын күрт өсіреді және оның бәрін ескеріп отыру қиынға түссе де, оны дер кезінде алып отыруды талап етеді. Заңи білмеу оны орындамау кезінде жауапқа тартылудан босатпайды.
Салық жүйесінің, салық салуды, сонымен қатар алуды бақылауды жүзеге асыратын салық органдарының болуы – кез-келген тәуелсіз мемлекеттің қажетті белгісі. Салық – мемлекеттік бюджеттің негізі, ендеше, салықсыз ешқандай мемлекет қызмет атқара алмайды.
Жалпы салықтан жалтарыну, көбінесе мынандай жағдайлардан: салық төлеушінің салық заңдары туралы сауаты толық ашылмағандықтан немесе жоғары мөлшерлеменің болуы, яғни кәсіпкерліктің жұмыс істеу белсенділігі төмендеп отыруының нәтижесінде, ол салықтан жалтарыну немесе салық төлемеудің оңай жолдарын іздей бастайды, сондай-ақ, тиімді салық механизмдерінің дұрыс пайдаланбағандықтан да және сол сияқты басқа да жағдайларға байланысты туындап отырады.
1. Гуреев В. И. Налоговое право.– М.: Ось–89, 1998г. – 521 с.
2. Н.Нуралиева. Налоги: история и современность//Деловой мир Казахстана, 2008ж., №3(12).
3. Кучеров И. И. Налоговые преступления – М., 2007г. С. 15 – 19
4. Нурумов А.А. О становлении налоговой службы Республики Казахстан// Вестник по анлогам и инвестициям, 2008ж., №5-6.
5. Идрисова Э.К. Налоговое регулирование предпринимательской деятельности, Алматы – 1999г. - с. 80
6. Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогооблажения: учебное пособие. – Алматы: ТОО «Издательство «Норма-К», - 2002, с. 327.
7. Г. Пепеляев. Понятие и общие характеристики налоговых правоотношений.// Налоговый эксперт. 2008г. № 3. С.36.
8. Жакупова Р.Б. проблемы привлечения к ответстенности за налогового правонарушения //Налоговый консультант.2008.№7.
9. Бейсенбаев Б. Криминологические характеристика уклонения от уплаты налогов с организаций. // Фемида.2008.№1.
10. З.С.Булутай. Понятие налоговых правоотношений и их классификация.// Налоговый эксперт. 2008г.№2.
11. Кириллов С.В.Налогообложение в странах Западной Европы.М.,1993г, с.12
12. Пепеляев С.Г. Основы налогового права, М., с.-184
13. Хаменушенко И.В. Ваш налоговый адвокат, М., 1997 г., ст. стр. 229.
14. Қазақстан Республикасының “Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы” кодексі, 31-бап, А., “БИКО”, 2009ж.
15. Бахрах Д.Н. Административная ответственность граждан в СССР. Свердловск, Издательство Уральского университета, 1989. С. 47.
16. Қазақстан Республикасының “Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы” кодексі, 205-219-баптар, А., “БИКО”, 2008ж.
17. Налоги и налоговое право: учебное пособие. Под редакцией А.В.Брызгалина. М., 1997 г. С. 56.
18. Петрова Г.В. Ответственность за нарушение налогового законодательства. М., 1995 г. С.34.
19. ҚР әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексі, 34-б., А.БИКО, 2009ж.
20. ҚР “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы кодексі” , 100-тарау, 552-б., А.: “БИКО”, 2009ж.
21. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 77-бап, 3.2-т.
22. Д.Кушубаева. По анализу декларации КПН.// Вестник НС РК.№6.2009г.
23. Е.Галиев, А. Аушанов. Административные правонарушения в области налогообложения//Юрист, 2009ж., №2, 50-53-бб.
24. Генрих Шнитгер. К вопросу о политической экономии налогов (некоторые вопросы налогового права)//Юрист, 2008ж., №3, 37-б.
25. Алматы қаласы бойынша салық комитетінің ведомстволық статистикалық есептілігі. Форма №2-н.
26. Статистический ежегодник. Агенство РК по статистике, А., 2008г.
27. А.Досболов. Особенности борьбы с налоговыми правонарушениями в развитых странах.// Фемида.-2008-№1.
28. Козырин А. Налоговое право зарубежных стран: вопросы теории и практики.- М. Независимое изд- во «Манускрипт», 2008г. С 18.
1. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2008 ж
2. ҚР “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы кодексі” , 100-тарау, 552-б., А.: “БИКО”, 2009ж.
3.Крамаренко Т.Н., Қомбарова А.М. Салық және салық салу: Оқулық.-Астана: Фолиант, 2007ж.
3. Д.Кушубаева. По анализу декларации КПН.// Вестник НС РК.№6.2008г.
4. Е.Галиев, А. Аушанов. Административные правонарушения в области налогообложения//Юрист, 2008ж., №2, 50-53-бб.
5. Генрих Шнитгер. К вопросу о политической экономии налогов (некоторые вопросы налогового права)//Юрист, 2008ж., №3, 37-б.
6. Мамыров Н.К., Ихданов Ж.О. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы): Учебное пособие №-Алматы: Экономика, 1998 с.248.
7. Қ.Қ.Ілиясов. С.Құлпыбаев. Қаржы.: Оқулық. – Алматы: 2005ж. 208-209 беттер.
8. Идрисова Э.К. Налоги и налогообложения в Казахстане. Алматы.2003г. с.129.
9. Нурумов, А. А. Налоги Республики Казахстан и развитых стран: учебное пособие - Алматы : Сөздік-Словарь, 2005. - 216 с.
10. Ковалев В. В. Финансы : учебник. ред.. - 2-е изд., испр. и доп. - М. : Проспект, 2007. - 640 с.
11. Пушкарева, В. М. История финансовой мысли и политики налогов: учебное пособие. - М. : Финансы и статистика, 2005. - 256 с. -
12. Умбеталиева, А. Д. Налоги и налогообложение: русско-казахский словарь / А. Д. Умбеталиева. - Алматы : Экономика, 2008. - 685 с.
13. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 77-бап, 3.2-т.
14. Майбурова И. А. Налоги и налогообложение: учебник . - М. : ЮНИТИ-ДАНА, 2007. - 655 с.
15. Ермекбаева Б.Ж.Лесбеков Г.А. Основы налогообложения: Учебное пособие.-Алматы. 2002ж. 38-бет.
16. Миронова, О. А. Налоговое администрирование: учебник / О. А. Миронова. - М. : Омега-Л, 2008. - 288 с.
17. Султанова, Б. Б. Налоговый учет: учеб. пособие / Б. Б. Султанова. - Алматы : Экономика, 2007. - 250 с.
18. А.Б. Зейнельгабдин. Финансовая система Казахстана: становление и развитие. Астана, 2008ж. 126 –бет.
19. Қазақстан Республикасының банкроттық туралы заңы
38.Салық әкімшілендіру жүйесін жетілдіру, «Бухгалтер Хабаршысы» №1 (19), қаңтар 2009, Е. Беков, ҚР ҚМ Салық комитетінң салықтық ағарту басқармасының бастығы.
2. Н.Нуралиева. Налоги: история и современность//Деловой мир Казахстана, 2008ж., №3(12).
3. Кучеров И. И. Налоговые преступления – М., 2007г. С. 15 – 19
4. Нурумов А.А. О становлении налоговой службы Республики Казахстан// Вестник по анлогам и инвестициям, 2008ж., №5-6.
5. Идрисова Э.К. Налоговое регулирование предпринимательской деятельности, Алматы – 1999г. - с. 80
6. Худяков А.И., Бродский Г.М. Теория налогооблажения: учебное пособие. – Алматы: ТОО «Издательство «Норма-К», - 2002, с. 327.
7. Г. Пепеляев. Понятие и общие характеристики налоговых правоотношений.// Налоговый эксперт. 2008г. № 3. С.36.
8. Жакупова Р.Б. проблемы привлечения к ответстенности за налогового правонарушения //Налоговый консультант.2008.№7.
9. Бейсенбаев Б. Криминологические характеристика уклонения от уплаты налогов с организаций. // Фемида.2008.№1.
10. З.С.Булутай. Понятие налоговых правоотношений и их классификация.// Налоговый эксперт. 2008г.№2.
11. Кириллов С.В.Налогообложение в странах Западной Европы.М.,1993г, с.12
12. Пепеляев С.Г. Основы налогового права, М., с.-184
13. Хаменушенко И.В. Ваш налоговый адвокат, М., 1997 г., ст. стр. 229.
14. Қазақстан Республикасының “Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы” кодексі, 31-бап, А., “БИКО”, 2009ж.
15. Бахрах Д.Н. Административная ответственность граждан в СССР. Свердловск, Издательство Уральского университета, 1989. С. 47.
16. Қазақстан Республикасының “Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы” кодексі, 205-219-баптар, А., “БИКО”, 2008ж.
17. Налоги и налоговое право: учебное пособие. Под редакцией А.В.Брызгалина. М., 1997 г. С. 56.
18. Петрова Г.В. Ответственность за нарушение налогового законодательства. М., 1995 г. С.34.
19. ҚР әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексі, 34-б., А.БИКО, 2009ж.
20. ҚР “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы кодексі” , 100-тарау, 552-б., А.: “БИКО”, 2009ж.
21. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 77-бап, 3.2-т.
22. Д.Кушубаева. По анализу декларации КПН.// Вестник НС РК.№6.2009г.
23. Е.Галиев, А. Аушанов. Административные правонарушения в области налогообложения//Юрист, 2009ж., №2, 50-53-бб.
24. Генрих Шнитгер. К вопросу о политической экономии налогов (некоторые вопросы налогового права)//Юрист, 2008ж., №3, 37-б.
25. Алматы қаласы бойынша салық комитетінің ведомстволық статистикалық есептілігі. Форма №2-н.
26. Статистический ежегодник. Агенство РК по статистике, А., 2008г.
27. А.Досболов. Особенности борьбы с налоговыми правонарушениями в развитых странах.// Фемида.-2008-№1.
28. Козырин А. Налоговое право зарубежных стран: вопросы теории и практики.- М. Независимое изд- во «Манускрипт», 2008г. С 18.
1. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2008 ж
2. ҚР “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы кодексі” , 100-тарау, 552-б., А.: “БИКО”, 2009ж.
3.Крамаренко Т.Н., Қомбарова А.М. Салық және салық салу: Оқулық.-Астана: Фолиант, 2007ж.
3. Д.Кушубаева. По анализу декларации КПН.// Вестник НС РК.№6.2008г.
4. Е.Галиев, А. Аушанов. Административные правонарушения в области налогообложения//Юрист, 2008ж., №2, 50-53-бб.
5. Генрих Шнитгер. К вопросу о политической экономии налогов (некоторые вопросы налогового права)//Юрист, 2008ж., №3, 37-б.
6. Мамыров Н.К., Ихданов Ж.О. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы): Учебное пособие №-Алматы: Экономика, 1998 с.248.
7. Қ.Қ.Ілиясов. С.Құлпыбаев. Қаржы.: Оқулық. – Алматы: 2005ж. 208-209 беттер.
8. Идрисова Э.К. Налоги и налогообложения в Казахстане. Алматы.2003г. с.129.
9. Нурумов, А. А. Налоги Республики Казахстан и развитых стран: учебное пособие - Алматы : Сөздік-Словарь, 2005. - 216 с.
10. Ковалев В. В. Финансы : учебник. ред.. - 2-е изд., испр. и доп. - М. : Проспект, 2007. - 640 с.
11. Пушкарева, В. М. История финансовой мысли и политики налогов: учебное пособие. - М. : Финансы и статистика, 2005. - 256 с. -
12. Умбеталиева, А. Д. Налоги и налогообложение: русско-казахский словарь / А. Д. Умбеталиева. - Алматы : Экономика, 2008. - 685 с.
13. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 77-бап, 3.2-т.
14. Майбурова И. А. Налоги и налогообложение: учебник . - М. : ЮНИТИ-ДАНА, 2007. - 655 с.
15. Ермекбаева Б.Ж.Лесбеков Г.А. Основы налогообложения: Учебное пособие.-Алматы. 2002ж. 38-бет.
16. Миронова, О. А. Налоговое администрирование: учебник / О. А. Миронова. - М. : Омега-Л, 2008. - 288 с.
17. Султанова, Б. Б. Налоговый учет: учеб. пособие / Б. Б. Султанова. - Алматы : Экономика, 2007. - 250 с.
18. А.Б. Зейнельгабдин. Финансовая система Казахстана: становление и развитие. Астана, 2008ж. 126 –бет.
19. Қазақстан Республикасының банкроттық туралы заңы
38.Салық әкімшілендіру жүйесін жетілдіру, «Бухгалтер Хабаршысы» №1 (19), қаңтар 2009, Е. Беков, ҚР ҚМ Салық комитетінң салықтық ағарту басқармасының бастығы.
.
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Қаржы факультеті
Қаржы кафедрасы
Салықтардан жалтарыну проблемалары және оларды шешу жолдары
тақырыбына
Қаржы мамандығы бойынша жазылған
Диплом ЖҰМЫСЫ
Орындаған: Дуылханова Акбота ____________
(аты-жөні) (студенттің қолы)
4 курс 411 топ студенті
Ғылыми э.ғ.к., доцент Абиева С.Н. _____________
жетекшісі: аты-жөні, ғылыми дәрежесі, атағы (жетекшінің қолы)
Диплом жұмысы Қаржы кафедрасы отырысының № ___ хаттама ____
__________ 2010 жылғы шешімімен Мемлекеттік аттестациялау комиссиясына
алдында қорғауға жіберіледі.
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.д., профессор Интыкбаева С.Ж.
__________
(қолы)
Алматы, 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Салық және одан жалтарыну жауапкершілікке тартудың негізі
ретінде
1. Салықтардың экономикалық мазмұны және оның қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2. Салықтық міндеттеме және оның пайда болуы мен
тоқтатылу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
3. Салықтан жалтарыну: мәні, мазмұны, түрлері мен туындау
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2. Салықтан жалтарыну бойынша жауапкершілік шаралары мен
оларды қолдану тәртібі
2.1 Салықтан жалтарыну бойынша жауапкершілік: объектілері және
субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2 Салықтан жалтарыну бойынша әкімшілік жауапкершілікке тартуды
жүзеге асырудың практикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 39
3.Салықтан жалтарыну мәселесін болдырмау мақсатында салық
әкімшілігін жетілдірудің
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .64
Кіріспе
Тақырыптың көкейтестілігі. Қазақстан Республикасында заңнамалар бойынша
жүргізілген реформалар салық заңнамасының құрылуына әсер етті. Салықтық
құқық саласы әлі жас сала, сондықтан бұл саладағы жүргізілетін құқықтық
шығармашылық пен құқықтық қолдануды дұрыс пайдалану өзекті мәселелердің
бірі болып отырғаны анық.
Салық заңнамасы нормаларының қалыптасу үдерісі салықтан жалтарыну
бойынша жауапкершілікке тартудың ерекше маңыздылығын көрсетті. Қазақстан
Рнспубликасы бюджетінің салықтық түсімдерге тікелей тәуелдігі, рыноктық
экономикадағы салықтық реттеудің ерекшелігі, сонымен қатар салық салу
механизміндегі мемлекеттік мәжбүрлеудің атқаратын ерекше рөлі бұл салықтық
құқықтық қатынастар жүйесінің басты құрамының бірі - құқықтық жауапкершілік
түрін маңызды жасады және оның терең құқықтық регламенттелуін талап етті.
Мемлекеттік орган, салық органы немесе қаржы полициясы мен салық
төлеуші бір-бірімен өз еркімен емес, заң негізінде қарым-қатынасқа түседі.
Бұндай құқықтық қатынастардың қатысушылары өз қарым-қатынасының шарттарын
өзгерте алмайды, өйткені олар заңда нақты түрде белгіленген. Салықтық құқық
бұзушылықтар үшін әкімшілік-құқықтық жауапкершілік салық салу кезіндегі
мүліктік қатынастарды арнайы реттеу шеңберінде құралады.
Салық мөлшерлемелері мен салық салу объектілері үнемі өзгеріп отырады,
бір жеңілдіктер алынып тасталып, екіншілері енгізіліп жатады, салық төлеу
көздері әрқашан нақтыланып отырады. Көптеген өзгертулер мен толықтырулар
салық бойынша әдістемелік және материалдарға, Қазақстан Республикасының
Салықтық кодексіне енгізіліп отырылады.
Осының бәрі салық салу бойынша ақпарат ағымын күрт өсіреді және оның
бәрін ескеріп отыру қиынға түссе де, оны дер кезінде алып отыруды талап
етеді. Заңи білмеу оны орындамау кезінде жауапқа тартылудан босатпайды.
Салық жүйесінің, салық салуды, сонымен қатар алуды бақылауды жүзеге
асыратын салық органдарының болуы – кез-келген тәуелсіз мемлекеттің қажетті
белгісі. Салық – мемлекеттік бюджеттің негізі, ендеше, салықсыз ешқандай
мемлекет қызмет атқара алмайды.
Жалпы салықтан жалтарыну, көбінесе мынандай жағдайлардан: салық
төлеушінің салық заңдары туралы сауаты толық ашылмағандықтан немесе жоғары
мөлшерлеменің болуы, яғни кәсіпкерліктің жұмыс істеу белсенділігі төмендеп
отыруының нәтижесінде, ол салықтан жалтарыну немесе салық төлемеудің оңай
жолдарын іздей бастайды, сондай-ақ, тиімді салық механизмдерінің дұрыс
пайдаланбағандықтан да және сол сияқты басқа да жағдайларға байланысты
туындап отырады.
Көлеңкелі экономиканың орасан зор ауқымы, басқа елдердің банк
мекемелеріне ақша аудару, кәсіпкерлік қызметтің шын ауқымын, мүлік құнының
мөлшерін төмендету жөніндегі табысты күш салулары – мемлекет бақылауынан
салықтық түсімдердің аса ірі сомаларын шығарады.
Кейбір мәліметтер бойынша Қазақстандағы құпия экономика жалпы ішкі өнімнің
30-40 пайызын құрайтын көрінеді. Көлеңкелі экономикадағы келеңсіз жағдай
оның салық базасын мемлекеттің қаржылық ресурстарын молайту үшін
пайдалануға мүмкіндік бермейді.
Сондай-ақ, Қазақстанда салықтан жалтарынудың көпке тараған нысаны болып
қосарланған есеп жүргізу практикасы қалыптасқан: ресми органдар үшін және
кәсіпкерлердің меншікті пайдалануы үшін; біріншісінде қызметтің тек аз
болуы мүмкін нәтижелері, екіншісінде басқару мен бизнесті дамытуға қажетті,
ақиқатты нәтижелер көрсетіледі.
Белгіленген тәртіптен әр түрлі ауытқулар кезінде немесе салықты
есептеу және төлеу кезіндегі стандартты емес ахуал кезінде салықтар
жөніндегі әкімшілік қағидалар мен салық органдары іс-әрекетінің нұсқалары
анықталған: мысалы, бухгалтерлік есеп тәртібін бұзған жағдайда, есеп-қисап
құжаттарын жою немесе жоғалту кезінде, мағлұмдалған табыстың жеке тұтынуға
арналған шығыстарға, мүліктің мөлшеріне сәйкес келмеуі жағдайында салық
салу объектіні анықтаудың әдістері.
Сонымен бірге, ҚР Салықтық Кодексінде салықтық міндеттемелерді мәжбүрлі
түрде өндіріп алудың шаралары белгіленген. Салық төлеушінің белгіленген
мерзімде орындалмаған салықтық міндеттемесін орындау: мысалға, біріншіден,
уақытында төленбеген салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер бойнша өсімпұл есептеу; екіншіден, банк шоттары бойынша шығыс
операцияларын тоқтата тұру; үшінші, салық төлеушінің салық берешегі есебіне
мүлікке билік етуін шектеу тәсілдерімен қамтамасыз етілуі мүмкін.
Салық төлеуден жалтарынудың әр алуан әдістері болады. Тікелей
салықтардан жалтарыну жанама салықтардан қарағанда көбірек кездеседі.
Жанама салықтардан жалтарыну олардың салыну механизміне байланысты
күрделірек болып келеді. Дегенмен, тауар-ақшалай операцияларын есепке алуды
іс жүзінде жасырып қалу, ҚҚС пен акциздің аз төленуіне немесе мүлдем
төлемеуге әкелуі де мүмкін.
Табыстарға салық салу бойынша жалтарынудың неғұрлым сипатты әдісі
өндіріс немесе айналыс шығындарын арттыру арқылы табыстың мөлшерін азайту
болып табылады. Сонымен бірге, табысқа салық салудан жалтарыну тараған
әдісі кәсіпкерліктен түскен түсімді кемітіп көрсету немес жасырып алу.
Мұндай жалтарынуларды анықтау көбінесе қиындыққа әкеліп тірейді.
Салықтан жалтарыну нәтижесінен, мемлекетке зиян келтіретін көптеген
қиындықтар туындайды. Атап айтқанда бюджет тапшылығы. Көптеген елдер
қазіргі таңда экономикалық дағдарыс кезеңде өмір сүруде. Сондықтан көптеген
мемлекеттерде осы жағдайды шешу жөнінде және салық жүйесін жаңарту жөнінде
көптеген мәселе қозғалып жатқаны бәрімізге белгілі.
Сондықтан жұмыстың тақырыбы өзекті де күрделі мәселе болып келеді.
Салықтан жалтарыну проблемалары және оларды шешу жолдары
тақырыбындағы жұмыстың мақсаты – салықтан жалтарыну проблемаларын ашу және
оны болдырмаудың жолдарын қарастыру болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттердің шешімін табу
керек:
- салықтан жалтарынудың мәселесі және оның пайда болу себептері;
- салықтан жалтарыну бойынша қолданылатын жауапкершілік;
- Қазақстан Республикасы салықтық түсімдерін қарастыра отырып,
салықтан жалтарыну себептеріне экономикалық талдау;
- салық салуды жетілдіру барысында одан жалтарынуды болдырмаудың
жолдарын іздестіру;
- жоғарыда аталған мәселелер бойынша, өзіндік ұсыныстар мен
тұжырымдар келтіру.
Зерттеу пәні ретінде салық жүйесінде салықтан жалтарыну
проблемалары болу кезінде пайда болатын экономикалық-ұйымдық қарым-
қатынастар қарастырылады.
Зерттеу обьектісі ретінде Қазақстан Республикасының салық жүйесі
алынған.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы:
- салық жүйесінде салықтан жалтарынудың жауапкершілікке тартудың
бағыттары нақтыланды;
- ғылыми зерттеулер негізінде салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні
анықталды;
- салық төлеуден жалтарыну кезіндегі мерзiмiнде төленбеген
сомасына
өсiмпұл және салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп алу шаралары бөлініп
көрсетілді;
- салықтан жалтару себептері және оның экономикаға әсері ашып
көрсетілді;
- салық салуды жетілдіру барысында одан жалтарынуды болдырмаудың
жолдарына тиімді ұсыныстар берілді.
Диплом жұмысының теориялық-әдістемелік негізі – салықтан жалтарыну
мәселелері бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, ҚР
заңнамалық-нормативтік актілері, ҚР Қаржы министрлігі статистикалық
ақпараттары және жергілікті, қалалық салық басқармалары, есептік
мәліметтері болып табылады.
1.Салық және одан жалтарыну жауапкершілікке тартудың негізі
ретінде
1.1Салықтардың экономикалық мазмұны және оның қалыптасуы
мен дамуы
Салықтар мемлекетпен алынатын міндетті алымдар ретінде ежелгі заманда
пайда болған. Ол мемлекет пайда болғаннан бері қоғамдағы экономикалық
қатынастардың қажетті буыны болып табылады. Мемлекеттік құрылымның
өзгеруімен дамуы әр кезде де салықтың да өзгеруіне алып келеді.
Салықтың ең ежелгі түрі ретінде құрбандық шалуды алуға болады және ол
әрқашан өз еркімен берілмегенін айта кету керек. Құранда ол бес парыздың
біреуі ретінде берілген. Осылайша, салықтардың бастапқы мөлшерлемесі 10%
мөлшерінде болды. Кейіннен “ақсүйектік ондық” – мемлекетпен алынатын салық
түрі пайда болды. Тарихқа сүйенсек, мысалы ежелгі Грецияда тәуелсіз
азаматтар салық төлемегенін айтуға болады. Ежелгі Римнің бастапқы өмір
сүруі кезінде бейбітшілік уақытында салықтар болған жоқ, ал егер соғыс бола
қалған жағдайда азаматтардың табысына сәйкес салықтар енгізіліп, жиналып
отырылған. Испанияда орта ғасырларда барлық табыстарға бәріне әйгілі 10
пайыздық “аль-кабала” атты салықтарды енгізу біртұтас аудандардың қаңырап
қалуына әкелді, өйткені олардың тұрғындары мұндай үлкен мөлшердегі
салықтарды төлегісі келмей, елден көбісі Американдық колонияларға кетіп
қалды. Батыс Европа халқы өз патшаларынан гөрі ойға сыйымды салықтар алатын
басқа патшаларды жөн көріп, кетіп қалды. Сонымен қатар дұрыс салықтық
саясат патриоттыққа үйретті. Испандық корольдің Ұлы армадасының кемелері
Англия жағасына жақындап қалғанда, Ағылшын елінің халқы өз патшайымына
испан патшасын жеңуге көмектесу үшін қаражат жинап берді, өйткені олар
өздерінің құлдыққа өткен жағдайда тек инквизицияға ғана ұшырауымен ғана
шектелмей, сонымен бірге қатаң испандық салық жүйесін енгізу де болатынын
білді. Осылайша, елдің көмегімен Англия бұл соғыстан жеңіп шықты.
Салық Қазақстанда б.э. ІV ғасырда Түрік қағанаты кезінде пайда болды.
Ол кезде салық тек натуралды түрде ғана болды. Х ғасырдың аяғында тұрақты
салықтық алымдар жүйесі қызмет атқарған. Хан алымшыларында мың адамға дейін
жететін арнайы атты топтары да болды, және салықты төлегеннен бас тарту
жағдайында, “көтерілісшілерге” осы жазалау топтары жіберіліп отырылды. Ал,
Қимақ қағанатында Қимақ теңізінің жағалауынан түріктермен жиналатын
алтыннан алым ретінде, патша міндетті бөлігін алып отырды. Сонымен қатар Х-
ХІІ ғғ-да “икта”, “музари”, “барзигар” және т.б. салық түрлері болды.
Қазақстан территориясын көшпенді және отырықшы елді мекенді жерлерге бөлу
ерекшелігіне байланысты, салық салу да екеуіне бөлек салынды:
шаруаларға – “ұшыр”;
көшпенділерге – “зекет” салығы салынды.
Сонымен қатар “сыбаға”, “соғым” және т.б. осы сияқты міндетті салықтар
болды.
Б.з. ХІV ғасырдағы моңғол шапшылығынан кейін, пайдаланған жерлері үшін
жер жыртумен айналысатын шаруаларға салынатын “қалан” және көшпенді елге
салынатын “көшір” сияқты салық түрлері пайда болды.
Ол кезде қоғамдық және мәдени дамудың деңгейі әртүрлі еді. Көшпенді
елдер жартылай феодалдық қатынаста, ал егіншілер – феодалдық қатынаста
болды. Халық екі жақты қысым көріп отырғандықтан, ауыр халде еді. Ол ханға
және жергілікті феодалдарға салық төлеп отырды. Бастапқыда, малшылар мен
егіншілерден түскен түсімдер хан қазынасына түсіп отырды. Ал, кейін хан
жергілікті басқарушыларға “ықта” (салық жинауға құқық) құқығын беріп, ол
феодалдарға халықты шексіз зорлап, тонауға мүмкіндік туғызды.
Қазақстанға жаңа экономикалық саясат енгізілгеннен кейін салық салу да
өзгерді. 1923 жылдан бастап салық егістік жердің, малдың, жанұя мүшелерінің
санына байланысты есептелетін болды. Салықтың натуралды-ақшалай формалары
да болды, ол кезде салықтан түскен түсімдер екі есеге өседі. 1923 жылы
шаруаларға салық салу бойынша реформа жүргізілді, бірдей ауылшаруашылық
салық, кәсіптік және табыс салығы, пайдаға салынатын салық, сыйлық пен
мұраға беруден алынатын салық, гербтік алым сияқты салықтар бекітілді.
Алайда, жоғарғы салық мөлшерлемелері жеке сауда мен өндірістің біртіндеп
қысқаруына басты себептердің бірі болды. Олар салық төлеушілердің жаңа
салық заңдылығын қабылдамауына әкелді, сол себептен салық төлеушілердің
салық төлеуден жалпылай жалтарынуына әкеп соқты.
Ал мемлекет, өз кезегінде, осы жағдайларды жою үшін осындай құқық
бұзушылықтар үшін қылмыстық репрессия шарасын қатаңдатты. Салықтан
жалтарыну Советтік салық саясатына жасырын, Совет үкіметінің шараларын
бұзуға бағытталған қарсы әрекет ретінде қарастырылды. Алайда үкімет қандай
шара қолданбаса да, табылған салықтық құқық бұзушылықтар саны төмендеген
жоқ.
1927 жылы ауылдың табысына ерекше мақсатты салық енгізілді. 1928 жылы
қазақ қоғамына салық ауыртпалығы күшейе түседі және ол нақты
шаруашылықтарды экономикалық жаулап алу саясатын ары қарай жалғастыру
ретінде болды. Ең табысты шаруашылықтарға мөлшерлемелердің көтерілуі
қарастырылды. Нәтижесінде салық салу өнім өндірушілердің өндіріс
қаражаттарынан бас тартуына себеп болды, өйткені шаруалардың барлық жалпы
табысы жалпыға бірдей ауылшаруашылық салығын және оған ерекше қосымша
ақшасын төлеуге кететін болды. Ал егер шаруашылық өз міндеттерін
орындамаса, оның мүлкі салық сомасын төлеуге жіберіліп, ал шаруашылықтың
өзі жойылып отырды. Мұндай жағдайда күшті шаруашылықтар кеңейтілген
өндірісті қоя тұра, қарапайым өндірісті де жүргізе алмады, сол себептен өз
қызметтерін тоқтата бастады.
Мысалы, капиталға салынатын мүліктік табыс салығы енгізілген болатын.
Ол салықты жеке тұлғалар да, заңи тұлғалар (АҚ, серіктестіктер және т.б.)
да төледі. Мемелекеттік кәсіпорындар бұл салықтан босатылды. Мүлік мөлшері
өскен сайын салық мөлшері де прогрессивті түрде өсіп отырды. Нәтижесінде
капиталдың кез-келген бірігуі серіктестіктер, АҚ-дар құру салынатын салық
мөлшерінің екі немесе үш есе өсуіне әкелді. АҚ қатысушыларының табыстарына
да екі рет (басында АҚ-ның жалпы табысы ретінде, ал кейін содан төленген
дивиденттер түрінде) салық салынып отырды. Мұндай салық ауыртпалығы жеке
кәсіпорындарды оңай жолмен ақша табуға, алып сатарлықпен айналысуға
итермеледі, ол өз кезегінде капиталдың ең аз мөлшерінде де тиімді түрде
жиналуына кедергі жасады.
Қазақстандық корпоративтік жүйе өзінің ерекше өндіріс әдісімен тек
өндірістік күштердің даму логикасына немесе басқа да объективті себептерге
қайшылық туғызбай, сонымен қатар өндірістің қаражаттарын жалпылау бойынша
мемлекеттік бағыты арқылы да қайшылық туғызды. Қазақстандық корпоративтік
қоғам интенсивті түрде құрылып жатқан әкімшілік-бұйрықтық жүйеге сәйкес
кемиді және сол себептен салық салу арқылы толық қамауда тұруға мәжбүр
болды, нәтижесінде меншікті мемлекет меншігіне алу жүргізілді.
Одан кейін Қазақстанның салық салу бойынша қаржы жүйесі елдің өзгерген
экономикалық және саяси бағытына сәйкес дамыды. Жаңа экономикалық саясаттан
бас тарту, репрессияның басталуы мемлекеттің қаржы-экономикалық жүйесіндегі
салықтық қатынастардың ролі мен маңызын толығымен дерлік жоққа шығарды.
Қысқа мерзім ішінде салықтан кәсіпорындардың пайдасын алудың әкімшілік
әдісі мен елдің бюджеті арқылы қаржы ресурстарын қайта бөлуге өту жүзеге
асырылды.
30-жылдары басындағы салық реформасы салықтар санының 80-нен екіге
қысқартты: айналымнан және пайдадан алынатын салық.
Тура және жанама салықтарды жинаумен КСРО қаржы комиссариатының Халық
комитеті айналысты. Жергілікті салықты совет билігінің жергілікті органдары
жинап отырды. 1931 жылы елдегі жеке капитал толығымен дерлік жоғалды, ал
салықты басты төлеушілер болып мемлекеттік кәсіпорындар табылды. КСРО
жоғарғы Сот пленумы 1933 жылыдың 20 мамырындағы Үкімінде былай деп
бекітті: “Жалпыланған сектордың кәсіпорындары мен ұйымдарының айналым
салығын төлеуге тиіс бюджетке түсуге тиіс барлық сомаларды, есепті
деректерде азайтып көрсету арқылы жасыруларды жеке шаруашылық органның қате
түсінген мүдделері арқылы халық шаруашылығының жалпы мүдделерін бұзуға
әкелетін шарушылық есеп мәнін буржуаздық жэстік бұрмалау ретінде қарастыру
керек”.
1950-1980жж. қатаң мемлекеттік жоспарлау жағдайында кәсіпорынның
пайдасынан бюджетке есептеулер кейде 93%-ды құрады, ал көпшілік елдің
салықтық төлемдері бухгалтериядан автоматты түрде алынып отырған жеке табыс
салығы арқылы 13%-ды құрады.
90-жылдардың басы Қазақстанның салық жүйесінің қайта тууы мен
құралуының кезеңі болды. Қазақстандағы рыноктық қатынастарға өтудің алғашқы
жылдары өндірістің құлдырауымен, инвестициялардың қысқаруымен, халықтың
өмір сүру деңгейінің төмендеуімен сипатталды. Осы жағдайды ескере отырып,
экономиканы тұрақтандырудың бір әдісі ретінде, ҚР Үкіметі салық жүйесінің
нәтижелі түрде өзгеруін ерекшелеп алды. Яғни ол тұрақты және оптималды
болуы қажет еді, ол тауар өндірушіні қолдап, инвестиция тартуды
ынталандыруы керек болды.
Заңнамалық актілерді жасауды білмеу себебінен және салық салудың шетел
тәжірибесін толық зерттемегендіктен, Қазақстан негізінінен өзінің салықтық
саясатында көрші елдердің тәжірибесін, әсіресе Ресей Федерациясының
тәжірибесін қолданды. 1991 жылы қабылданған салық бойынша заң пакеті 14
заңнамалық актіден тұрды. Оның негізгісі 1991 жылы 24 желтоқсанда
қабылданған ҚР салық жүйесі туралы заң болды. Ол шын мәнінде Ресей
Федерациясының заңының көшірмесі болды. Алайда екі елдегі мемлекеттік
құрылым әртүрлі және соған сәйкес олар салық жүйесінің негізінде белгілі
бір айырмашылық болуы қажет еді. Нәтижесінде ойланбай көшірудің салдарынан
Қазақстанда федеративті республикаға тән үш буынды салық жүйесі құрылды. Ол
салықтың үш тобынан тұрды: 16 жалпымемлекеттік, 10 жалпыға бірдей
жергілікті салықтар мен алымдар және 17 жергілікті салықтар және әр салық
бойынша көптеген салықтық жеңілдіктер мен біржолғы және ұдайы түрдегі
кемітулер қарастырылды (мысалы тек бір пайдаға салынатын салық бойынша 30
жеңілдік болды). Салықтың үлкен мөлшері (43 түрі), заңнаманың тұрақсыздығы,
төлемдердің көп болуы, көптеген жеңілдіктер қолдану салық жүйесін басқаруда
қиындық туғызды және салық жүйесін мүлдем тиімсіз қылды. Қазақстанның салық
жүйесін жетілдіру 1992 жылдан басталды.
Ол кездерде салық түрлері бойынша мөлшерлемелерді төмендетіп, берілетін
жеңілдіктер саны қысқартылды. Бірінші рет салық төлеуші ретінде кәсіпкерлік
қызметтен алынған табысы бойынша бюджеттік ұйымдар да танылды; жеңілдіктер
де ретке келтірілді (алдында болған 30 түрлі жеңілдіктен тек 6-сы ғана
қалды) және т.б.
Көптеген жеңілдіктермен қатар кооперативтер, кіші кәсіпорындар және
фермерлік шаруашылықтардың дамуын реттеп отырған жеңілдіктер де жойылғанын
айта кету керек. Мысалы, 1994 жылға дейін заңнамада басым салалардағы
өндірістің өткен жылға сәйкес сол кездегі физикалық көлемінен осы
жылдағысының асып түсуінен алынған кәсіпорынның пайдасына табыс салығынан,
сонымен қатар шағын кәсіпорындар қызметінің бастапқы екі жылға салықтан
босату қарастырылған болатын. Өндірістік қызметті ынталандыру мен шағын
кәсіпкерліктің дамуын ынталандыруға бағытталған жеңілдіктерді жою тек
келеңсіз жағдайларға алып келді. Алып тастау салдарынан кооперативтердің,
ЖШС, және кіші кәсіпорындардың өндірістік сферасында жұмыс істейтін
жұмысшылар саны күрт қысқарды. Кәсіпкерлік субъектілерінің басты бөлігі
өндірістік сферадан сауда-делдалдық, коммерциялық қызмет сферасына өтіп
кетті. Салық ауыртпалығын күшейту кез-келген өндірістік қызметпен
айналысуды табысты болмайтын жағдайға жеткізді. Коммерциялық және сауда-
делдалдық қызметтің өте көп тарауы сол кезде оның ең пайдалы болуымен
түсіндіріледі. Және бұл объективті рыноктық заңға сәйкес жүрді. Бұрын
өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы делдалдық қызметті мемлекет жүзеге
асырып отырған. Ол бұл қызметтен бас тартқаннан кейін пайда болған
кеңістікті жеке меншік құрылымдар толтыра бастады. 1994 жылға дейін өндіріс
пен шағын бизнес сферасында болған салықтық жеңілдіктерді алып тастаудың
орнына салық заңнамасына бюджетті қорғау механизмін қою керек еді, яғни
мемлекеттік бюджетті мүмкін болатын шығындардан шектеп қою керек еді.
Салық салудың әлемдік тәжірибесінде жалпы түрде қабылданған әділдік пен
теңдік қағидаттарына өту ертерек және біржақты болды. Теңдік приинципі
бірдей даму жағдайындағы салық төлеушілерге салық салудың бірдей тәртібін
қолдануды ұйғарады. Сол себептен мүлдем әр түрлі экономикалық жағдайы бар
кәсіпкерлердің (мысалы, біреуі тауар шығаруға бағытталған, ал екіншісі
делдалдық қызметтер көрсетеді делік) салық салу жүйесін құру кезінде теңдік
принципін қолдану орынды емес. Экономикалық дағдарыс, өндірістің құлдырауы,
инфляция жағдайында мемлекет отандық өндірушілерге қатысты протекционизм
саясатын қолдану, салықтық реттеудің құралдарын активті түрде қолдануы
керек, оның ішінде дағдарыстан шығуға, бизнестің әртүрлі формаларының
дамуына көмектесу үшін салықтық жеңілдіктер қолдану керек. Ал мұндай
жағдайдағы салық ауыртпалығын күшейту оң нәтижеге алып келуі екіталай еді.
Қатаң салықтық саясаты “салық қақпанына” алып келді, бұл кезде салықтың
жоғарғы мөлшерлемелеріне қарамастан, салық салу базасы қысқаруы (табыстың
болмауы), кәсіпорындардың бір бөлігінің заңсыз биснеске өтуі және тапқан
табысы бойынша салық салудан жалтарыну нәтижесінде одан түскен түсім одан
ары азайып кетуіне алып келді. Бұл мемлекеттік бюджетке түсетін салық
көлеміне әсер етті. 1995 жылы түскен салық түсімінің деңгейі 1991 жылмен
салыстырғанда 84%-ке түсіп кетті.
Салық жүйесін жақсарту мақсатына байланысты ҚР салық жүйесін өзгертіп,
оны халықаралық стандарттарға жақындату көзделді. Ол ҚР Президентінің 1995
жылы 24 сәуірде шығарған “Салық және бюджетке төленетін басқа да төлемдер
туралы” заң күші бар жарлығы арқылы жүзеге асырылуы тиіс болды. Бұл
заңнамалық акт (кейіннен Салық кодексі) 1995 жылы 1 шілдеден бастап іске
қосылды. Оны жасауға халықаралық: ХВФ, Халықаралық салықтық
бағдарламалардың, Гувер иститутының, Стэндфорд университетінің, АҚШ Гарвард
университетінің және т.б. ұйымдардың уәкілдері мен эксперттері қатысты.
Салықтық Кодексте одан бұрын қызмет атқарған салық жүйесіне қарағанда,
тек 1995 жылдың 1 шілдесіне дейін болған 45 салық пен алым және бюджеттен
тыс қорларға 6 әртүрлі мақсатты аударымдардың орнына тек 11 салық пен алым
түрі қарастырылды. Және олар унитарлық мемлекеттің құрылымы мен бюджет
жүйесінің буындарының ерекшеліктеріне байланысты топтастырылды.
Нәтижесінде салықтар мен алымдарды жалпымемлекеттік және жергілікті деп
бөлу алынып тасталды.
Жаңа салық жүйесі салық салудың жалпы қабылданған нормаларына жауап
бергеніне қарамастан, оның кемшіліктері де болды және ол негізінен фискалды
сипатта болды, және өз кезегінде оны ары қарай реформалауға себеп болды.
Осыған байланысты 2002 жылдың 1 қаңтарында 2001 жылдың 12 маусымында
қабылданған жаңа Салық Кодексі енгізілді.
Салықтық Кодекс ҚР аумағындағы барлық заңи және жеке тұлғалар үшін
республикалық және жергілікті бюджеттерге төлемдерді және шектелген
тұлғалар саны үшін бірдей салықтық жеңілдіктерді орнататын жалғыз
заңнамалық акт болды.
Кәсіпорындар мен азаматтардың салықтан жалтарынуы әдісінің заңға
сәйкестігіне қарай, 2 топқа бөлінеді: заңи, заңсыз.
Заң аясындағы әрекеттерге мыналар жатады:
нәтижесіне салық салынатын әрекеттердерді жүзеге асырудан шектелу.
Дегенмен, ол кең таралмаған және тиімді емес, өйткені ол кәсіпкердің немесе
кәсіпорынның шаруашылығын толықтай немесе жартылай тоқтатып тастауы мүмкін
және мұндай әрекеттен пайда болмауы мүмкін.
заңи тұлғаның қызметін ұйымдастыру арқылы салық төлеуден алып қалу;
заң бойынша нәтижесі салық төлеуге жатпайтындай етіп, заңи тұлғаның
қызметін жүзеге асыру;
заңи немесе жеке тұлғаның табысы салық төлеуге жатпайтын қызмет
атқаруы;
Заңсыз әдістер:
кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік тіркеусіз жүзеге асыру;
салықтық жоспарлау, салықты ынталандыру (заңды бұзбай-ақ салық төлеуден
жалтарыну) – салық төлеушінің салықтық міндеттердің көлемін мақсатты жобалы
әрекеттің көмегімен төмендету нысаны, мұнда барлық заңмен рұқсат берілген
жеңілдіктер, әдістер мен механизмдердің барлығы, сонымен қатар салықтан заң
аясында жалтарыну әрекеттері қолданылады, яғни мұндай әрекеттер қылмыстық
немесе заңбұзушылық емес және әкімшілік немесе қылмыстық жауапкершілікке
тартылмайды. Салықтық жобалау салықтан жалтарынудан ұзақ мерзімге
есептелгенімен ерекшеленеді (бірнеше есептік кезеңге). Салық төлеуден
жалтарынудың себептері әртүрлі. Салық төлемеуге тырысу мемлекеттік кез
келген салықтық шараларын өзінше қабылдауы және ол жеке меншіктің өзінің
мүлкін, капиталын және табысын кез келген шығыннан, тіпті заңмен бекітілген
шығыннан сақтап қалуға тырысуымен негізделеді. Барлық елдерде салық
саласындағы қылмыс бірінші орында тұрған өзекті мәселенің бірі.
Кәсіпкерлерді салық төлеуден жалтарынуға итермелейтін себептерді атап
көрсетуге болады: моральдық, саяси, экономикалық, құқықтық.
Моральдық себептер – салықтық заңдардың сипаты мен мәнінен, сонымен
қатар, жалпы салықтық жүйеден туындайды. Өзі әлсіз, нақты түрде өзінің
табысының көп мөлшерін мемлекетке беретін “тек қана мемлекетке жұмыс
істейтін салық төлеушілерден” салық төлеушілерде мемлекет оларға тым үлкен
салмақ салып тұрғандай сезім пайда болады. Мұндай салмаққа қарсы жауап
ретінде салық төлеуден жалтарыну пайда болады.
Саяси себептері - мемлекет салықты тек шығынды өтеу үшін ғана емес,
әлеуметтік және экономикалық саясаттың элементі ретінде қолданғанда пайда
болады. Салық әлеуметтік саясаттың құралы ретінде билікте тұрған таптың,
өзге тап өкілдерін бағындыру үшін қолданғанда пайда болады. Мемлекет
өндірістің бірқатар салаларының экономикадағы үлес салмағын көбейту немесе
азайту мақсатында мемлекет салықты көтерген кезде, салық мемлекеттің
экономикалық саясатының құралы ретінде қолданылады.
Экономикалық себептер салық төлеушіні салық төлеуден жалтарынуға жиі
мәжбүрлейді. Оларды екі түрге бөлуге болады:
салық төлеушінің қаржылық жағдайына тәуелді себеп;
экономикалық конъюктурадан туындаған себептер.
Көбінесе, қаржылық жағдай кейде шешуші фактор болып табылады. Егер
кәсіпкердің қаржылық жағдайы тұрақты болса, онда ол салық төлеуден
жалтарыну жолына түспейді.
Құқықтық себептері салықтық жүйенің күрделілігімен байланысты, ол
салықтық бақылаудың тиімділігіне кедергі келтіреді, нәтижесінде салық
төлеуші салық төлеуден құтылып кетеді.
Салық төлеуден жалтарыну экономика үшін де, жалпы мемлекет үшін де
кері әсері өте көп. Мемлекеттік бюджет өзі есептеген қаржысын жеткілікті
түрде ала алмайды, сондықтан бірқатар мемлекеттік бағдарламаны жүзеге
асыруды да шектеуге, бюджет саласының қызметкерлеріне еңбекақы төлемеуге
тура келеді және т.б. Сонымен қатар, салықты төлемеу бәсекелестік
принциптерін бұзу түрінде маңызды салдарлары болуы мүмкін. Сондықтан
қазіргі кезде салықтан жалтарынуға жол бермеу мемлекеттің салықтық
саясаттың құрамына енгізілген негізгі бағыттардың бірі болып табылады.
Мемлекет салық төлеуден жалтарынумен күресіп жатқан бес негізгі әдіс
пен құралды атап көрсетуге болады:
келісім шарттың заңи салдарлары нысаны жағынан емес, мәні жағынан
анықталады, яғни келісімнің аты емес, тараптардың арасындағы қалыптасқан
қарым-қатынастың сөз жүзіндегі сипаты маңызды;
іскерлік мақсат, яғни егер салықтық артықшылығы бар келісім-шарт
іскерлік мақсатына жетпесе жарамды емес;
салықтық органдар арқылы келісімге шағымдану құқығы, бұл салықтан
жалтарынумен күресудің негізгі әдісі. Салықтық органдар заңи немесе жеке
тұлғалар жасасқан келісім-шарттарды сотқа шағымдануға құқылы.
заңда тура көрсетілген нысандардан өзгелердің барлығынан салық алынуы
тиіс. Басқа сөзбен айтқанда, егер заң бұзушылық болғаны анықталса салық
төлеуші өзінің кінәсіз екенін дәлелдеуі тиіс.
заң шығарушылар салық заңына салық төлеуден жалтарынуға жол беретін
әртүрлі мүмкіндіктері бар өзгерістер енгізеді. Олар негізінен салық
органдарының тәжірибесінің нәтижесінде және солардың енгізген ұсыныстарының
негізінде қолданылады.
1.2Салықтық міндеттеме және оның пайда болуы мен тоқтатылу
негіздері
Салық төлеушiнiң Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес
мемлекет алдында туындайтын мiндеттемесi салық мiндеттемесi деп танылады,
оған орай салық төлеушi салық органында тiркелу есебiне тұруға, салық салу
объектiлерiн және (немесе) салық салуға байланысты объектiлердi айқындауға,
салықты және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi есептеуге,
салықтық нысандарды жасауға, салық тіркелімдерін қоспағанда, салықтық
нысандарды салық органына белгіленген мерзімде табыс етуге, салықты және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi төлеуге мiндеттi.
Мемлекеттің салық қызметi органы арқылы салық төлеушiден оның салықтық
мiндеттемені толық көлемiнде орындауын талап етуге, ал салық мiндеттемесi
орындалмаған немесе тиiсiнше орындалмаған жағдайда салық заңнамасында
көзделген тәртiппен оларды қамтамасыз ету жөнiндегi тәсiлдердi және
мәжбүрлеп орындату шараларын қолдануға құқығы бар.
Мүлiк пен iс-әрекеттер салық салу объектi және (немесе) салық салуға
байланысты объект болып табылады, олардың болуына байланысты және (немесе)
олардың негізінде салық төлеушiнің салық мiндеттемесi туындайды.
Салық базасы салық салу объектiсiнің құн, физикалық немесе өзге де
сипаттамаларын білдіреді, олардың негiзiнде салықтың және бюджетке төленуге
жататын басқа да мiндеттi төлемдердің сомасы айқындалады.
Салық мөлшерлемесі салық салу объектінің немесе салық базасының өлшем
бiрлiгiне салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемді есептеу
жөніндегі салықтық міндеттемнің шамасын бiлдiредi.
Салық мөлшерлеме салық салу объектінің немесе салық базасының өлшем
бiрлiгiне пайызбен немесе абсолюттi сомамен белгiленедi.
Салық кезеңі деп салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің жекелеген түрлеріне қатысты белгіленген уақыт кезеңі
түсініледі, ол аяқталған соң салық салу объекті, салық базасы айқындалады,
салықтың және бюджетке төленуге жататын басқа да міндетті төлемдердің
сомасы есептеледі.
Салық төлеушi салықтық мiндеттемені орындауды дербес жүзеге асырады.
Салық төлеушi салық мiндеттемесiн орындау үшiн мынадай iс-әрекеттер
жасайды:
салық органында тiркелу есебiне тұрады;
салық салу объектiлерiн және салық салуға байланысты объектiлердi
есепке алуды жүргiзедi;
салық салу объектiлерiн және салық салуға байланысты объектiлердi,
салық базасы мен салық мөлшерлемелерін негiзге ала отырып, салықтың және
бюджетке төленуге жататын басқа да мiндеттi төлемдердің сомасын есептейдi;
салық тіркелімдерін қоспағанда, салықтық нысандарды жасайды және
белгіленген тәртіппен салық службасы органдарына табыс етеді;
салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің
есептелген және есепке жазылған сомасын, салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер бойынша аванстық және ағымдағы төлемдерді
төлейді.
Салық төлеуші салықтық міндеттемені мерзімінен бұрын орындауға құқылы.
Қолма-қол емес нысанда орындалатын салық төлеушінің салықты және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі салықтардың
міндеттемесі, сондай-ақ өсімпұлдар мен айыппұлдарды төлеу бойынша
міндеттеме банктен немесе банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымнан салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің сомасына төлем тапсырмасының акцептін алған күннен бастап
немесе банкоматтар немесе өзге де электрондық құрылғылар арқылы төлемді
жүзеге асырған күннен бастап, ал қолма-қол нысанда – салық төлеуші
көрсетілген соманы банкке немесе банк операцияларының жекелеген түрлерін
жүзеге асыратын ұйымға, уәкілетті мемлекеттік органға, жергілікті атқарушы
органға енгізген күннен бастап орындалған болып саналады.
Салық төлеушінің салық агенті орындайтын, салық төлеу жөніндегі
салықтардың міндеттемесі салық ұсталған күннен бастап орындалған болып
есептеледі.
Салықты, бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу
жөніндегі салық міндеттемесі, сондай-ақ өсімпұлдар мен айыппұлдар төлеу
бойынша міндеттеме салықтық заңнамада, Қазақстан Республикасының
акционерлік қоғамдардың қызметін реттейтін заңнамалық актілерінде көзделген
жағдайларды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасында және жер
қойнауын пайдалануға арналған келісімшарттардың ережелерінде төлеудің
заттай нысаны немесе шетелдік валютада төлеу көзделген жағдайларды
қоспағанда, ұлттық валютамен орындалады.
Салықтық мiндеттемені орындау мерзiмдерi заңда белгiленедi. Бұл ретте,
салықтық кодексте белгiленген мерзiмнiң өтуi салық мiндеттемесiн орындау
мерзiмінің басталуы айқындалған нақты оқиғадан немесе заңды iс-қимылдан
кейiн келесi күнi басталады. Мерзiм салықтық кодексте белгiленген кезеңнің
соңғы күнінiң соңында аяқталады. Егер, мерзiмнің соңғы күнi жұмыс күнi
болмаса, мерзiм келесi жұмыс күнiнiң соңында аяқталады.
Салық берешегін өтеу мынадай тәртіппен жүргізіледі:
есепке жазылған өсiмпұлдар;
бересi сомасы;
айыппұлдар сомасы.
Сенімгерлікпен басқарушы өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру
процесінде алынуға жататын (алынған) табыстар, төленуге жататын
(жүргізілген) шығыстар және сатып алған және (немесе) алған мүлік мүлікті
сенімгерлікпен басқару шарты бойынша сенімгерлікпен басқару құрылтайшысының
не сенімгерлікпен басқару туындайтын өзге жағдайларда пайда алушының
табыстары, шығыстары және мүлкі болып табылады.
Сенімгерлікпен басқарушының сыйақы түріндегі табысы мүлікті
сенімгерлікпен басқару шарты бойынша сенімгерлікпен басқару құрылтайшысының
не сенімгерлікпен басқару туындайтын өзге жағдайларда пайда алушының шығысы
болып табылады.
Егер салықтық міндеттемені орындау сенімгерлікпен басқарушыға жүктелсе,
онда сенімгерлікпен басқару құрылтайшысының немесе пайда алушының табыстары
мен оның осы тармақта көзделген, осындай құрылтайшының немесе пайда
алушының алдыңғы салық кезеңдері үшін шеккен залалдары сомасына, сондай-ақ
орындалуы сенімгерлікпен басқарушыға жүктелген салықтық міндеттемені
сомасына азайтылған шығыстары арасындағы оң айырма мүлікті сенімгерлікпен
басқару шарты бойынша сенімгерлікпен басқару құрылтайшысының немесе
сенімгерлікпен басқару туындайтын өзге жағдайларда пайда алушының
сенімгерлікпен басқарудан алынған таза табысы болып табылады.
Шығыстардың мүлікті сенімгерлікпен басқару шарты бойынша сенімгерлікпен
басқару құрылтайшысының немесе сенімгерлікпен басқару туындайтын өзге
жағдайларда пайда алушының табыстарынан асып кетуі мүлікті сенімгерлікпен
басқару шарты бойынша сенімгерлікпен басқару құрылтайшысының немесе
сенімгерлікпен басқару туындайтын өзге жағдайларда пайда алушының
сенімгерлікпен басқарудан шеккен залалы болып табылады.
Мүлікті сенімгерлікпен басқаруды құру туралы актіде көзделген сыйақы
сенімгерлікпен басқарушының сенімгерлікпен басқарудан алынған табысы болып
табылады. Сенімгерлікпен басқаруды жүзеге асыруға байланысты шығыстар, егер
көрсетілген актіде сенімгерлікпен басқарушының шығыстарын мүлікті
сенімгерлікпен басқару шарты бойынша сенімгерлікпен басқару құрылтайшысының
немесе сенімгерлікпен басқару туындайтын өзге жағдайларда пайда алушының
есебінен өтеу көзделмеген болса, сенімгерлікпен басқарушының шығыстары
болып танылады.
Егер салықты, бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу,
төлеу немесе ұстау жөніндегі салық міндеттемесін орындау сенімгерлікпен
басқарушыға жүктелген болса, мұндай сенімгерлікпен басқарушы белгіленген
тәртіппен салық органында тіркелу есебіне тұруға тиіс.
Мүлікті сенімгерлікпен басқару шарты бойынша сенімгерлікпен басқару
құрылтайшысы немесе сенімгерлікпен басқару туындайтын өзге жағдайларда
пайда алушы мүлікті сенімгерлікпен басқаруға берумен байланысты өзінде
туындайтын қосылған құн салығы бойынша салық міндеттемесінен басқа салық
міндеттемесін мынадай жағдайлардың кез келгенінде:
салық міндеттемесін орындау сенімгерлікпен басқарушыға жүктелмесе;
егер сенімгерлікпен басқарушы сенімгерлік басқару туындаған күні және
сенімгерлікпен басқару белгілі бір тәртіппен дербес орындайды.
Мүлікті сенімгерлікпен басқару шарты бойынша сенімгерлікпен басқару
құрылтайшысының не сенімгерлікпен басқару туындайтын өзге жағдайларда пайда
алушының мүлікті сенімгерлікпен басқарушыға беруі осындай мүлікті өткізуі
болып табылмайды және ол сенімгерлікпен басқарушының табысы болып
танылмайды.
Сенімгерлікпен басқарушының сенімгерлікпен басқарудың туындауына негіз
болатын құжаттың қолданылуы тоқтаған кезде мүлікті қайтаруы осындай мүлікті
өткізу болып табылмайды және ол мүлікті сенімгерлікпен басқару шарты
бойынша сенімгерлікпен басқару құрылтайшысының немесе сенімгерлікпен
басқару туындайтын өзге жағдайларда пайда алушының табысы (залалы) болып
танылмайды.
Мағлұмдаманы табыс ету жөніндегі міндет жүктелген жеке тұлғаның мүлікті
сенімгерлікпен басқаруға беруі кезінде осындай мағлұмдаманы жасау және
табыс ету жөніндегі салық міндеттемесін осы жеке тұлға орындайды.
Заңи тұлға, дара кәсіпкер сенімгерлік операциялар бойынша банктен алған
табысы бойынша, сондай-ақ заңи және жеке тұлға мүлікті резидент емес болып
табылатын сенімгерлікпен басқарушыға сенімгерлікпен басқаруға берген кезде
салық міндеттемесін дербес орындайды.
Дара кәсіпкер болып табылмайтын жеке тұлғаның салық агенті болып
табылатын банк жүзеге асыратын сенімгерлік операциялардан түскен табысы
бойынша салық міндеттемесін осындай банк салық агентінің міндеттерін
орындау түрінде орындайды.
Резидент заңи тұлға тарату туралы шешім қабылданған күннен бастап үш
жұмыс күні ішінде өзінің орналасқан жері бойынша салық органына бұл туралы
жазбаша хабарлайды.
Таратылатын заңи тұлға аралық тарату балансы бекітілген күннен бастап
үш жұмыс күні ішінде өзінің орналасқан жері бойынша салық органына бір
мезгілде:
құжаттық тексеру жүргізу туралы салықтық өтінішті;
таратудың салық есептілігін;
қосылған құн салығы бойынша тіркелу есебіне қойылғаны туралы куәлікті
немесе ол жоғалған немесе бүлінген кезде қағаз жеткізгіштегі түсініктемені
(қосылған құн салығын төлеуші болып табылған жағдайда) табыс етеді.
Таратудың салық есептілігі таратылатын заңи тұлға төлеуші және (немесе)
салық агенті болып табылатын салықтың, бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің түрлері, міндетті зейнетақы жарналары және әлеуметтік
аударымдар бойынша, құжаттық тексеру жүргізу туралы салықтық өтініш табыс
етілген салық кезеңінің басынан бастап осындай өтініш табыс етілген күнге
дейінгі кезең үшін жасалады.
Таратылатын заңи тұлға салық органына таратудың салық есептілігі табыс
етілген күннен бастап күнтізбелік он күн мерзімнен кешіктірмей, таратудың
салық есептілігінде көрсетілген салықты, бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді, әлеуметтік аударымдарды төлейді, міндетті зейнетақы
жарналарын аударады.
Егер таратудың салық есептілігінің алдында табыс етілген салық
есептілігінде көрсетілген салықты, бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді, әлеуметтік аударымдарды төлеу, міндетті зейнетақы жарналарын
аудару мерзімі осы тармақтың бірінші бөлігінде көрсетілген мерзім өткеннен
кейін басталатын болса, онда төлеу (аудару) таратудың салық есептілігі
салық органына табыс етілген күннен бастап күнтізбелік он күннен
кешіктірілмей жүргізіледі.
Салық органдары құжаттық тексеруді таратылатын заңи тұлғаның салықтық
өтінішін салық органы алғаннан кейін жиырма жұмыс күнінен кешіктірмей
бастауға тиіс.
Таратылатын заңи тұлғаның салық берешегі туындайтын салық берешегі оның
ақшасы есебінен, оның ішінде мүлкін өткізуден алынған ақшасы есебінен
Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде белгіленген кезектілік
тәртібімен өтеледі. Бұл ретте, осындай резидент емес заңи тұлға қызметі
тоқтатылатын тұрақты мекеме, құрылымдық бөлімше арқылы тұрақты
мекемелердің, филиалдардың, өкілдіктердің тобы бойынша жиынтық түрде салық
міндеттемелерін орындаған жағдайда, таратылатын заңи тұлғаның құрылымдық
бөлімшелерінің, резидент емес заңи тұлғаның тұрақты мекемелерінің,
құрылымдық бөлімшелерінің де салық берешегі өтеледі.
Егер таратылатын заңи тұлғаның мүлкі салық берешегін толық көлемде өтеу
үшін жеткіліксіз болса, салық берешегінің қалған бөлігін Қазақстан
Республикасының заңнамалық актілерінде белгіленген жағдайларда, таратылатын
заңи тұлғаның құрылтайшылары (қатысушылары) өтейді.
Егер таратылатын заңи тұлғада салықтың және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің қате төленген сомасы бар болса, онда көрсетілген сома
белгіленген тәртіппен есепке жатқызылуға жатады.
Таратылатын заңи тұлғада салық берешегi болмаған жағдайда:
салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің қате
төленген сомасы салық заңнамасында 601-бабында белгіленген тәртіппен осы
заңи тұлғаға қайтарылуға жатады;
салықтың, төлемақылар мен өсімпұлдардың артық төленген сомасы заңи
тұлғаға қайтарылуға жатады;
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң төленген сомасы осы
заңи тұлғаға қайтарылуға жатады.
Таратудың салық есептілігі табыс етілген күннен бастап және таратудың
салықтық тексеруі аяқталған күнге дейінгі кезеңде салықты және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді, әлеуметтік аударымдарды төлеу
бойынша салық міндеттемесі, міндетті зейнетақы жарналарын аудару бойынша
міндеттер туындаған жағдайда, таратылатын заңи тұлға осындай салық
міндеттемесін, міндетті көрсетілген салық органының хабарламасы негізінде
орындауға міндетті.
Құжаттық тексеру аяқталғаннан кейін және салық берешегі, міндетті
зейнетақы жарналары мен әлеуметтік аударымдар жөніндегі берешек толық
көлемде өтелгеннен кейін таратылатын заңи тұлға орналасқан жері бойынша
салық органына бір мезгілде:
тарату балансын;
банктегі бар шоттарының жабылғаны туралы банктің және (немесе) банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымның анықтамасын
табыс етеді.
Таратылатын заңи тұлға салық берешегі, міндетті зейнетақы жарналары
және әлеуметтік аударымдар бойынша берешегі болмаған жағдайда, осы тармақта
көрсетілген құжаттарды құжаттық тексеру аяқталған күннен бастап үш жұмыс
күні ішінде табыс етеді.
Салық органы Кодексте белгіленген тәртіппен және мерзімдерде салық
төлеушіге салық берешегінің, міндетті зейнетақы жарналары және әлеуметтік
аударымдар бойынша берешектің жоқ екендігі туралы анықтама беруге міндетті.
Резидент емес-заңи тұлғаның Қазақстан Республикасындағы қызметі
тоқтатылатын құрылымдық бөлімшесінің, сондай-ақ резидент емес заңи тұлғаның
тұрақты мекемесінің салықтық міндеттемені орындауы осы бапта белгіленген
тәртіппен жүргізіледі.
Резидент-заңи тұлға өзінің құрылымдық бөлімшесінің қызметін тоқтату
туралы шешім қабылдаған жағдайда құрылымдық бөлімшенің орналасқан жері
бойынша салық органына бір мезгілде:
қызметті тоқтату туралы салықтық өтініш;
резидент-заңи тұлғаның құрылымдық бөлімшенің қызметін тоқтату туралы
шешімінің көшірмесін;
егер осы бапта өзгеше көзделмесе, құрылымдық бөлімшенің таратудың салық
есептілігін табыс етеді.
Егер заңи тұлғаның қызметі тоқтатылатын құрылымдық бөлімшесі салықты,
төлемақыларды, міндетті зейнетақы жарналарын және әлеуметтік аударымдарды
дербес төлеуші болып танылса, заңи тұлғаның құрылымдық бөлімшесінің
қызметін тоқтату туралы шешім қабылданған салық кезеңінің басынан бастап
қызметті тоқтату туралы салықтық өтініш табыс етілген күнге дейінгі кезеңге
тиісті таратудың салық есептілігі жасалады.
Заңи тұлғаның қызметі тоқтатылатын құрылымдық бөлімшесі салық
есептілігінде көрсетілген салықты, төлемақыларды, әлеуметтік аударымдарды
төлеуді, міндетті зейнетақы жарналарын аударуды салық органына таратудың
салық есептілігі табыс етілген күннен бастап он жұмыс күнінен кешіктірмей
жүргізеді.
Егер таратудың салық есептілігінің алдында табыс етілген салық
есептілігінде көрсетілген салықты, төлемақыларды, әлеуметтік аударымдарды
төлеу, міндетті зейнетақы жарналарын аудару мерзімі осы тармақтың бірінші
бөлігінде көрсетілген мерзім өткеннен кейін басталатын болса, төлеу
(аудару) таратудың салық есептілігі табыс етілген күннен бастап күнтізбелік
он күннен кешіктірілмей жүргізіледі.
Егер заңи тұлғаның қызметі тоқтатылатын құрылымдық бөлімшесі салықты,
төлемақыларды, міндетті зейнетақы жарналарын және әлеуметтік аударымдарды
дербес төлеуші болып танылмаса, таратудың салық есептілігі табыс етілмейді.
Қызметі тоқтатылатын құрылымдық бөлімшенің салық берешегі, міндетті
зейнетақы жарналары және әлеуметтік аударымдар бойынша берешегі осы
құрылымдық бөлімшені құрған заңи тұлғаның ақшасы есебінен өтеледі.
Салық берешегі, міндетті зейнетақы жарналары және әлеуметтік аударымдар
бойынша берешек толық көлемде өтелгеннен кейін қызметі тоқтатылатын
құрылымдық бөлімшені құрған заңи тұлға осы құрылымдық бөлімшенің орналасқан
жері бойынша салық органына банктің және (немесе) банк операцияларының
жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымның қызметі тоқтатылатын құрылымдық
бөлімшенің бар банктік шоттарының жабылғаны туралы анықтамасын табыс етеді.
Салық органы салық занамасында белгіленген тәртіппен және мерзімдерде
салық төлеушіге салық берешегінің, міндетті зейнетақы жарналары және
әлеуметтік аударымдар бойынша берешектің жоқ екендігі туралы анықтама
беруге міндетті.
Заңи тұлға қайта құрылуды қоспағанда, қайта ұйымдастырылу туралы шешім
қабылдаған күннен бастап үш жұмыс күні ішінде бұл туралы орналасқан жері
бойынша салық органына жазбаша хабарлайды.
Заңи тұлғаның қайта ұйымдастырылуы осы заңи тұлғаның құқық мирасқорының
(құқық мирасқорларының) салықты, бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi
төлемдердi төлеу жөнiндегi оның салық мiндеттемелерiн орындау мерзiмдерiн
өзгертуіне негiз болып табылмайды.
Салық органы көрсетілген құжаттарды алған күннен бастап үш жұмыс күні
ішінде, заңи тұлға мынадай жолмен қайта ұйымдастырылған жағдайда:
бірігу – жаңадан құрылған заңи тұлғаның құрамына кірген заңи
тұлғалардың жеке шоттары бойынша сальдоны жаңадан құрылған заңи тұлғаның
орналасқан жері бойынша салық органына беру актісі негізінде береді;
қосылу – қосылған заңи тұлғаның жеке шоты бойынша сальдоны аталған
заңи тұлға қосылған заңи тұлғаның орналасқан жері бойынша салық органына
беру актісі негізінде береді;
бөліну – бөлінген заңи тұлғалардың жеке шоттары бойынша сальдоны
жаңадан құрылған заңи тұлғалардың орналасқан жері бойынша салық органына
бөліну балансы негізінде береді;
бөлініп шығу – бөлініп шыққан заңи тұлғаның жеке шоты бойынша сальдоны
жаңадан құрылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Қаржы факультеті
Қаржы кафедрасы
Салықтардан жалтарыну проблемалары және оларды шешу жолдары
тақырыбына
Қаржы мамандығы бойынша жазылған
Диплом ЖҰМЫСЫ
Орындаған: Дуылханова Акбота ____________
(аты-жөні) (студенттің қолы)
4 курс 411 топ студенті
Ғылыми э.ғ.к., доцент Абиева С.Н. _____________
жетекшісі: аты-жөні, ғылыми дәрежесі, атағы (жетекшінің қолы)
Диплом жұмысы Қаржы кафедрасы отырысының № ___ хаттама ____
__________ 2010 жылғы шешімімен Мемлекеттік аттестациялау комиссиясына
алдында қорғауға жіберіледі.
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.д., профессор Интыкбаева С.Ж.
__________
(қолы)
Алматы, 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Салық және одан жалтарыну жауапкершілікке тартудың негізі
ретінде
1. Салықтардың экономикалық мазмұны және оның қалыптасуы мен
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
2. Салықтық міндеттеме және оның пайда болуы мен
тоқтатылу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
3. Салықтан жалтарыну: мәні, мазмұны, түрлері мен туындау
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2. Салықтан жалтарыну бойынша жауапкершілік шаралары мен
оларды қолдану тәртібі
2.1 Салықтан жалтарыну бойынша жауапкершілік: объектілері және
субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2 Салықтан жалтарыну бойынша әкімшілік жауапкершілікке тартуды
жүзеге асырудың практикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 39
3.Салықтан жалтарыну мәселесін болдырмау мақсатында салық
әкімшілігін жетілдірудің
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .64
Кіріспе
Тақырыптың көкейтестілігі. Қазақстан Республикасында заңнамалар бойынша
жүргізілген реформалар салық заңнамасының құрылуына әсер етті. Салықтық
құқық саласы әлі жас сала, сондықтан бұл саладағы жүргізілетін құқықтық
шығармашылық пен құқықтық қолдануды дұрыс пайдалану өзекті мәселелердің
бірі болып отырғаны анық.
Салық заңнамасы нормаларының қалыптасу үдерісі салықтан жалтарыну
бойынша жауапкершілікке тартудың ерекше маңыздылығын көрсетті. Қазақстан
Рнспубликасы бюджетінің салықтық түсімдерге тікелей тәуелдігі, рыноктық
экономикадағы салықтық реттеудің ерекшелігі, сонымен қатар салық салу
механизміндегі мемлекеттік мәжбүрлеудің атқаратын ерекше рөлі бұл салықтық
құқықтық қатынастар жүйесінің басты құрамының бірі - құқықтық жауапкершілік
түрін маңызды жасады және оның терең құқықтық регламенттелуін талап етті.
Мемлекеттік орган, салық органы немесе қаржы полициясы мен салық
төлеуші бір-бірімен өз еркімен емес, заң негізінде қарым-қатынасқа түседі.
Бұндай құқықтық қатынастардың қатысушылары өз қарым-қатынасының шарттарын
өзгерте алмайды, өйткені олар заңда нақты түрде белгіленген. Салықтық құқық
бұзушылықтар үшін әкімшілік-құқықтық жауапкершілік салық салу кезіндегі
мүліктік қатынастарды арнайы реттеу шеңберінде құралады.
Салық мөлшерлемелері мен салық салу объектілері үнемі өзгеріп отырады,
бір жеңілдіктер алынып тасталып, екіншілері енгізіліп жатады, салық төлеу
көздері әрқашан нақтыланып отырады. Көптеген өзгертулер мен толықтырулар
салық бойынша әдістемелік және материалдарға, Қазақстан Республикасының
Салықтық кодексіне енгізіліп отырылады.
Осының бәрі салық салу бойынша ақпарат ағымын күрт өсіреді және оның
бәрін ескеріп отыру қиынға түссе де, оны дер кезінде алып отыруды талап
етеді. Заңи білмеу оны орындамау кезінде жауапқа тартылудан босатпайды.
Салық жүйесінің, салық салуды, сонымен қатар алуды бақылауды жүзеге
асыратын салық органдарының болуы – кез-келген тәуелсіз мемлекеттің қажетті
белгісі. Салық – мемлекеттік бюджеттің негізі, ендеше, салықсыз ешқандай
мемлекет қызмет атқара алмайды.
Жалпы салықтан жалтарыну, көбінесе мынандай жағдайлардан: салық
төлеушінің салық заңдары туралы сауаты толық ашылмағандықтан немесе жоғары
мөлшерлеменің болуы, яғни кәсіпкерліктің жұмыс істеу белсенділігі төмендеп
отыруының нәтижесінде, ол салықтан жалтарыну немесе салық төлемеудің оңай
жолдарын іздей бастайды, сондай-ақ, тиімді салық механизмдерінің дұрыс
пайдаланбағандықтан да және сол сияқты басқа да жағдайларға байланысты
туындап отырады.
Көлеңкелі экономиканың орасан зор ауқымы, басқа елдердің банк
мекемелеріне ақша аудару, кәсіпкерлік қызметтің шын ауқымын, мүлік құнының
мөлшерін төмендету жөніндегі табысты күш салулары – мемлекет бақылауынан
салықтық түсімдердің аса ірі сомаларын шығарады.
Кейбір мәліметтер бойынша Қазақстандағы құпия экономика жалпы ішкі өнімнің
30-40 пайызын құрайтын көрінеді. Көлеңкелі экономикадағы келеңсіз жағдай
оның салық базасын мемлекеттің қаржылық ресурстарын молайту үшін
пайдалануға мүмкіндік бермейді.
Сондай-ақ, Қазақстанда салықтан жалтарынудың көпке тараған нысаны болып
қосарланған есеп жүргізу практикасы қалыптасқан: ресми органдар үшін және
кәсіпкерлердің меншікті пайдалануы үшін; біріншісінде қызметтің тек аз
болуы мүмкін нәтижелері, екіншісінде басқару мен бизнесті дамытуға қажетті,
ақиқатты нәтижелер көрсетіледі.
Белгіленген тәртіптен әр түрлі ауытқулар кезінде немесе салықты
есептеу және төлеу кезіндегі стандартты емес ахуал кезінде салықтар
жөніндегі әкімшілік қағидалар мен салық органдары іс-әрекетінің нұсқалары
анықталған: мысалы, бухгалтерлік есеп тәртібін бұзған жағдайда, есеп-қисап
құжаттарын жою немесе жоғалту кезінде, мағлұмдалған табыстың жеке тұтынуға
арналған шығыстарға, мүліктің мөлшеріне сәйкес келмеуі жағдайында салық
салу объектіні анықтаудың әдістері.
Сонымен бірге, ҚР Салықтық Кодексінде салықтық міндеттемелерді мәжбүрлі
түрде өндіріп алудың шаралары белгіленген. Салық төлеушінің белгіленген
мерзімде орындалмаған салықтық міндеттемесін орындау: мысалға, біріншіден,
уақытында төленбеген салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер бойнша өсімпұл есептеу; екіншіден, банк шоттары бойынша шығыс
операцияларын тоқтата тұру; үшінші, салық төлеушінің салық берешегі есебіне
мүлікке билік етуін шектеу тәсілдерімен қамтамасыз етілуі мүмкін.
Салық төлеуден жалтарынудың әр алуан әдістері болады. Тікелей
салықтардан жалтарыну жанама салықтардан қарағанда көбірек кездеседі.
Жанама салықтардан жалтарыну олардың салыну механизміне байланысты
күрделірек болып келеді. Дегенмен, тауар-ақшалай операцияларын есепке алуды
іс жүзінде жасырып қалу, ҚҚС пен акциздің аз төленуіне немесе мүлдем
төлемеуге әкелуі де мүмкін.
Табыстарға салық салу бойынша жалтарынудың неғұрлым сипатты әдісі
өндіріс немесе айналыс шығындарын арттыру арқылы табыстың мөлшерін азайту
болып табылады. Сонымен бірге, табысқа салық салудан жалтарыну тараған
әдісі кәсіпкерліктен түскен түсімді кемітіп көрсету немес жасырып алу.
Мұндай жалтарынуларды анықтау көбінесе қиындыққа әкеліп тірейді.
Салықтан жалтарыну нәтижесінен, мемлекетке зиян келтіретін көптеген
қиындықтар туындайды. Атап айтқанда бюджет тапшылығы. Көптеген елдер
қазіргі таңда экономикалық дағдарыс кезеңде өмір сүруде. Сондықтан көптеген
мемлекеттерде осы жағдайды шешу жөнінде және салық жүйесін жаңарту жөнінде
көптеген мәселе қозғалып жатқаны бәрімізге белгілі.
Сондықтан жұмыстың тақырыбы өзекті де күрделі мәселе болып келеді.
Салықтан жалтарыну проблемалары және оларды шешу жолдары
тақырыбындағы жұмыстың мақсаты – салықтан жалтарыну проблемаларын ашу және
оны болдырмаудың жолдарын қарастыру болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін мынандай міндеттердің шешімін табу
керек:
- салықтан жалтарынудың мәселесі және оның пайда болу себептері;
- салықтан жалтарыну бойынша қолданылатын жауапкершілік;
- Қазақстан Республикасы салықтық түсімдерін қарастыра отырып,
салықтан жалтарыну себептеріне экономикалық талдау;
- салық салуды жетілдіру барысында одан жалтарынуды болдырмаудың
жолдарын іздестіру;
- жоғарыда аталған мәселелер бойынша, өзіндік ұсыныстар мен
тұжырымдар келтіру.
Зерттеу пәні ретінде салық жүйесінде салықтан жалтарыну
проблемалары болу кезінде пайда болатын экономикалық-ұйымдық қарым-
қатынастар қарастырылады.
Зерттеу обьектісі ретінде Қазақстан Республикасының салық жүйесі
алынған.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы:
- салық жүйесінде салықтан жалтарынудың жауапкершілікке тартудың
бағыттары нақтыланды;
- ғылыми зерттеулер негізінде салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні
анықталды;
- салық төлеуден жалтарыну кезіндегі мерзiмiнде төленбеген
сомасына
өсiмпұл және салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп алу шаралары бөлініп
көрсетілді;
- салықтан жалтару себептері және оның экономикаға әсері ашып
көрсетілді;
- салық салуды жетілдіру барысында одан жалтарынуды болдырмаудың
жолдарына тиімді ұсыныстар берілді.
Диплом жұмысының теориялық-әдістемелік негізі – салықтан жалтарыну
мәселелері бойынша отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, ҚР
заңнамалық-нормативтік актілері, ҚР Қаржы министрлігі статистикалық
ақпараттары және жергілікті, қалалық салық басқармалары, есептік
мәліметтері болып табылады.
1.Салық және одан жалтарыну жауапкершілікке тартудың негізі
ретінде
1.1Салықтардың экономикалық мазмұны және оның қалыптасуы
мен дамуы
Салықтар мемлекетпен алынатын міндетті алымдар ретінде ежелгі заманда
пайда болған. Ол мемлекет пайда болғаннан бері қоғамдағы экономикалық
қатынастардың қажетті буыны болып табылады. Мемлекеттік құрылымның
өзгеруімен дамуы әр кезде де салықтың да өзгеруіне алып келеді.
Салықтың ең ежелгі түрі ретінде құрбандық шалуды алуға болады және ол
әрқашан өз еркімен берілмегенін айта кету керек. Құранда ол бес парыздың
біреуі ретінде берілген. Осылайша, салықтардың бастапқы мөлшерлемесі 10%
мөлшерінде болды. Кейіннен “ақсүйектік ондық” – мемлекетпен алынатын салық
түрі пайда болды. Тарихқа сүйенсек, мысалы ежелгі Грецияда тәуелсіз
азаматтар салық төлемегенін айтуға болады. Ежелгі Римнің бастапқы өмір
сүруі кезінде бейбітшілік уақытында салықтар болған жоқ, ал егер соғыс бола
қалған жағдайда азаматтардың табысына сәйкес салықтар енгізіліп, жиналып
отырылған. Испанияда орта ғасырларда барлық табыстарға бәріне әйгілі 10
пайыздық “аль-кабала” атты салықтарды енгізу біртұтас аудандардың қаңырап
қалуына әкелді, өйткені олардың тұрғындары мұндай үлкен мөлшердегі
салықтарды төлегісі келмей, елден көбісі Американдық колонияларға кетіп
қалды. Батыс Европа халқы өз патшаларынан гөрі ойға сыйымды салықтар алатын
басқа патшаларды жөн көріп, кетіп қалды. Сонымен қатар дұрыс салықтық
саясат патриоттыққа үйретті. Испандық корольдің Ұлы армадасының кемелері
Англия жағасына жақындап қалғанда, Ағылшын елінің халқы өз патшайымына
испан патшасын жеңуге көмектесу үшін қаражат жинап берді, өйткені олар
өздерінің құлдыққа өткен жағдайда тек инквизицияға ғана ұшырауымен ғана
шектелмей, сонымен бірге қатаң испандық салық жүйесін енгізу де болатынын
білді. Осылайша, елдің көмегімен Англия бұл соғыстан жеңіп шықты.
Салық Қазақстанда б.э. ІV ғасырда Түрік қағанаты кезінде пайда болды.
Ол кезде салық тек натуралды түрде ғана болды. Х ғасырдың аяғында тұрақты
салықтық алымдар жүйесі қызмет атқарған. Хан алымшыларында мың адамға дейін
жететін арнайы атты топтары да болды, және салықты төлегеннен бас тарту
жағдайында, “көтерілісшілерге” осы жазалау топтары жіберіліп отырылды. Ал,
Қимақ қағанатында Қимақ теңізінің жағалауынан түріктермен жиналатын
алтыннан алым ретінде, патша міндетті бөлігін алып отырды. Сонымен қатар Х-
ХІІ ғғ-да “икта”, “музари”, “барзигар” және т.б. салық түрлері болды.
Қазақстан территориясын көшпенді және отырықшы елді мекенді жерлерге бөлу
ерекшелігіне байланысты, салық салу да екеуіне бөлек салынды:
шаруаларға – “ұшыр”;
көшпенділерге – “зекет” салығы салынды.
Сонымен қатар “сыбаға”, “соғым” және т.б. осы сияқты міндетті салықтар
болды.
Б.з. ХІV ғасырдағы моңғол шапшылығынан кейін, пайдаланған жерлері үшін
жер жыртумен айналысатын шаруаларға салынатын “қалан” және көшпенді елге
салынатын “көшір” сияқты салық түрлері пайда болды.
Ол кезде қоғамдық және мәдени дамудың деңгейі әртүрлі еді. Көшпенді
елдер жартылай феодалдық қатынаста, ал егіншілер – феодалдық қатынаста
болды. Халық екі жақты қысым көріп отырғандықтан, ауыр халде еді. Ол ханға
және жергілікті феодалдарға салық төлеп отырды. Бастапқыда, малшылар мен
егіншілерден түскен түсімдер хан қазынасына түсіп отырды. Ал, кейін хан
жергілікті басқарушыларға “ықта” (салық жинауға құқық) құқығын беріп, ол
феодалдарға халықты шексіз зорлап, тонауға мүмкіндік туғызды.
Қазақстанға жаңа экономикалық саясат енгізілгеннен кейін салық салу да
өзгерді. 1923 жылдан бастап салық егістік жердің, малдың, жанұя мүшелерінің
санына байланысты есептелетін болды. Салықтың натуралды-ақшалай формалары
да болды, ол кезде салықтан түскен түсімдер екі есеге өседі. 1923 жылы
шаруаларға салық салу бойынша реформа жүргізілді, бірдей ауылшаруашылық
салық, кәсіптік және табыс салығы, пайдаға салынатын салық, сыйлық пен
мұраға беруден алынатын салық, гербтік алым сияқты салықтар бекітілді.
Алайда, жоғарғы салық мөлшерлемелері жеке сауда мен өндірістің біртіндеп
қысқаруына басты себептердің бірі болды. Олар салық төлеушілердің жаңа
салық заңдылығын қабылдамауына әкелді, сол себептен салық төлеушілердің
салық төлеуден жалпылай жалтарынуына әкеп соқты.
Ал мемлекет, өз кезегінде, осы жағдайларды жою үшін осындай құқық
бұзушылықтар үшін қылмыстық репрессия шарасын қатаңдатты. Салықтан
жалтарыну Советтік салық саясатына жасырын, Совет үкіметінің шараларын
бұзуға бағытталған қарсы әрекет ретінде қарастырылды. Алайда үкімет қандай
шара қолданбаса да, табылған салықтық құқық бұзушылықтар саны төмендеген
жоқ.
1927 жылы ауылдың табысына ерекше мақсатты салық енгізілді. 1928 жылы
қазақ қоғамына салық ауыртпалығы күшейе түседі және ол нақты
шаруашылықтарды экономикалық жаулап алу саясатын ары қарай жалғастыру
ретінде болды. Ең табысты шаруашылықтарға мөлшерлемелердің көтерілуі
қарастырылды. Нәтижесінде салық салу өнім өндірушілердің өндіріс
қаражаттарынан бас тартуына себеп болды, өйткені шаруалардың барлық жалпы
табысы жалпыға бірдей ауылшаруашылық салығын және оған ерекше қосымша
ақшасын төлеуге кететін болды. Ал егер шаруашылық өз міндеттерін
орындамаса, оның мүлкі салық сомасын төлеуге жіберіліп, ал шаруашылықтың
өзі жойылып отырды. Мұндай жағдайда күшті шаруашылықтар кеңейтілген
өндірісті қоя тұра, қарапайым өндірісті де жүргізе алмады, сол себептен өз
қызметтерін тоқтата бастады.
Мысалы, капиталға салынатын мүліктік табыс салығы енгізілген болатын.
Ол салықты жеке тұлғалар да, заңи тұлғалар (АҚ, серіктестіктер және т.б.)
да төледі. Мемелекеттік кәсіпорындар бұл салықтан босатылды. Мүлік мөлшері
өскен сайын салық мөлшері де прогрессивті түрде өсіп отырды. Нәтижесінде
капиталдың кез-келген бірігуі серіктестіктер, АҚ-дар құру салынатын салық
мөлшерінің екі немесе үш есе өсуіне әкелді. АҚ қатысушыларының табыстарына
да екі рет (басында АҚ-ның жалпы табысы ретінде, ал кейін содан төленген
дивиденттер түрінде) салық салынып отырды. Мұндай салық ауыртпалығы жеке
кәсіпорындарды оңай жолмен ақша табуға, алып сатарлықпен айналысуға
итермеледі, ол өз кезегінде капиталдың ең аз мөлшерінде де тиімді түрде
жиналуына кедергі жасады.
Қазақстандық корпоративтік жүйе өзінің ерекше өндіріс әдісімен тек
өндірістік күштердің даму логикасына немесе басқа да объективті себептерге
қайшылық туғызбай, сонымен қатар өндірістің қаражаттарын жалпылау бойынша
мемлекеттік бағыты арқылы да қайшылық туғызды. Қазақстандық корпоративтік
қоғам интенсивті түрде құрылып жатқан әкімшілік-бұйрықтық жүйеге сәйкес
кемиді және сол себептен салық салу арқылы толық қамауда тұруға мәжбүр
болды, нәтижесінде меншікті мемлекет меншігіне алу жүргізілді.
Одан кейін Қазақстанның салық салу бойынша қаржы жүйесі елдің өзгерген
экономикалық және саяси бағытына сәйкес дамыды. Жаңа экономикалық саясаттан
бас тарту, репрессияның басталуы мемлекеттің қаржы-экономикалық жүйесіндегі
салықтық қатынастардың ролі мен маңызын толығымен дерлік жоққа шығарды.
Қысқа мерзім ішінде салықтан кәсіпорындардың пайдасын алудың әкімшілік
әдісі мен елдің бюджеті арқылы қаржы ресурстарын қайта бөлуге өту жүзеге
асырылды.
30-жылдары басындағы салық реформасы салықтар санының 80-нен екіге
қысқартты: айналымнан және пайдадан алынатын салық.
Тура және жанама салықтарды жинаумен КСРО қаржы комиссариатының Халық
комитеті айналысты. Жергілікті салықты совет билігінің жергілікті органдары
жинап отырды. 1931 жылы елдегі жеке капитал толығымен дерлік жоғалды, ал
салықты басты төлеушілер болып мемлекеттік кәсіпорындар табылды. КСРО
жоғарғы Сот пленумы 1933 жылыдың 20 мамырындағы Үкімінде былай деп
бекітті: “Жалпыланған сектордың кәсіпорындары мен ұйымдарының айналым
салығын төлеуге тиіс бюджетке түсуге тиіс барлық сомаларды, есепті
деректерде азайтып көрсету арқылы жасыруларды жеке шаруашылық органның қате
түсінген мүдделері арқылы халық шаруашылығының жалпы мүдделерін бұзуға
әкелетін шарушылық есеп мәнін буржуаздық жэстік бұрмалау ретінде қарастыру
керек”.
1950-1980жж. қатаң мемлекеттік жоспарлау жағдайында кәсіпорынның
пайдасынан бюджетке есептеулер кейде 93%-ды құрады, ал көпшілік елдің
салықтық төлемдері бухгалтериядан автоматты түрде алынып отырған жеке табыс
салығы арқылы 13%-ды құрады.
90-жылдардың басы Қазақстанның салық жүйесінің қайта тууы мен
құралуының кезеңі болды. Қазақстандағы рыноктық қатынастарға өтудің алғашқы
жылдары өндірістің құлдырауымен, инвестициялардың қысқаруымен, халықтың
өмір сүру деңгейінің төмендеуімен сипатталды. Осы жағдайды ескере отырып,
экономиканы тұрақтандырудың бір әдісі ретінде, ҚР Үкіметі салық жүйесінің
нәтижелі түрде өзгеруін ерекшелеп алды. Яғни ол тұрақты және оптималды
болуы қажет еді, ол тауар өндірушіні қолдап, инвестиция тартуды
ынталандыруы керек болды.
Заңнамалық актілерді жасауды білмеу себебінен және салық салудың шетел
тәжірибесін толық зерттемегендіктен, Қазақстан негізінінен өзінің салықтық
саясатында көрші елдердің тәжірибесін, әсіресе Ресей Федерациясының
тәжірибесін қолданды. 1991 жылы қабылданған салық бойынша заң пакеті 14
заңнамалық актіден тұрды. Оның негізгісі 1991 жылы 24 желтоқсанда
қабылданған ҚР салық жүйесі туралы заң болды. Ол шын мәнінде Ресей
Федерациясының заңының көшірмесі болды. Алайда екі елдегі мемлекеттік
құрылым әртүрлі және соған сәйкес олар салық жүйесінің негізінде белгілі
бір айырмашылық болуы қажет еді. Нәтижесінде ойланбай көшірудің салдарынан
Қазақстанда федеративті республикаға тән үш буынды салық жүйесі құрылды. Ол
салықтың үш тобынан тұрды: 16 жалпымемлекеттік, 10 жалпыға бірдей
жергілікті салықтар мен алымдар және 17 жергілікті салықтар және әр салық
бойынша көптеген салықтық жеңілдіктер мен біржолғы және ұдайы түрдегі
кемітулер қарастырылды (мысалы тек бір пайдаға салынатын салық бойынша 30
жеңілдік болды). Салықтың үлкен мөлшері (43 түрі), заңнаманың тұрақсыздығы,
төлемдердің көп болуы, көптеген жеңілдіктер қолдану салық жүйесін басқаруда
қиындық туғызды және салық жүйесін мүлдем тиімсіз қылды. Қазақстанның салық
жүйесін жетілдіру 1992 жылдан басталды.
Ол кездерде салық түрлері бойынша мөлшерлемелерді төмендетіп, берілетін
жеңілдіктер саны қысқартылды. Бірінші рет салық төлеуші ретінде кәсіпкерлік
қызметтен алынған табысы бойынша бюджеттік ұйымдар да танылды; жеңілдіктер
де ретке келтірілді (алдында болған 30 түрлі жеңілдіктен тек 6-сы ғана
қалды) және т.б.
Көптеген жеңілдіктермен қатар кооперативтер, кіші кәсіпорындар және
фермерлік шаруашылықтардың дамуын реттеп отырған жеңілдіктер де жойылғанын
айта кету керек. Мысалы, 1994 жылға дейін заңнамада басым салалардағы
өндірістің өткен жылға сәйкес сол кездегі физикалық көлемінен осы
жылдағысының асып түсуінен алынған кәсіпорынның пайдасына табыс салығынан,
сонымен қатар шағын кәсіпорындар қызметінің бастапқы екі жылға салықтан
босату қарастырылған болатын. Өндірістік қызметті ынталандыру мен шағын
кәсіпкерліктің дамуын ынталандыруға бағытталған жеңілдіктерді жою тек
келеңсіз жағдайларға алып келді. Алып тастау салдарынан кооперативтердің,
ЖШС, және кіші кәсіпорындардың өндірістік сферасында жұмыс істейтін
жұмысшылар саны күрт қысқарды. Кәсіпкерлік субъектілерінің басты бөлігі
өндірістік сферадан сауда-делдалдық, коммерциялық қызмет сферасына өтіп
кетті. Салық ауыртпалығын күшейту кез-келген өндірістік қызметпен
айналысуды табысты болмайтын жағдайға жеткізді. Коммерциялық және сауда-
делдалдық қызметтің өте көп тарауы сол кезде оның ең пайдалы болуымен
түсіндіріледі. Және бұл объективті рыноктық заңға сәйкес жүрді. Бұрын
өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы делдалдық қызметті мемлекет жүзеге
асырып отырған. Ол бұл қызметтен бас тартқаннан кейін пайда болған
кеңістікті жеке меншік құрылымдар толтыра бастады. 1994 жылға дейін өндіріс
пен шағын бизнес сферасында болған салықтық жеңілдіктерді алып тастаудың
орнына салық заңнамасына бюджетті қорғау механизмін қою керек еді, яғни
мемлекеттік бюджетті мүмкін болатын шығындардан шектеп қою керек еді.
Салық салудың әлемдік тәжірибесінде жалпы түрде қабылданған әділдік пен
теңдік қағидаттарына өту ертерек және біржақты болды. Теңдік приинципі
бірдей даму жағдайындағы салық төлеушілерге салық салудың бірдей тәртібін
қолдануды ұйғарады. Сол себептен мүлдем әр түрлі экономикалық жағдайы бар
кәсіпкерлердің (мысалы, біреуі тауар шығаруға бағытталған, ал екіншісі
делдалдық қызметтер көрсетеді делік) салық салу жүйесін құру кезінде теңдік
принципін қолдану орынды емес. Экономикалық дағдарыс, өндірістің құлдырауы,
инфляция жағдайында мемлекет отандық өндірушілерге қатысты протекционизм
саясатын қолдану, салықтық реттеудің құралдарын активті түрде қолдануы
керек, оның ішінде дағдарыстан шығуға, бизнестің әртүрлі формаларының
дамуына көмектесу үшін салықтық жеңілдіктер қолдану керек. Ал мұндай
жағдайдағы салық ауыртпалығын күшейту оң нәтижеге алып келуі екіталай еді.
Қатаң салықтық саясаты “салық қақпанына” алып келді, бұл кезде салықтың
жоғарғы мөлшерлемелеріне қарамастан, салық салу базасы қысқаруы (табыстың
болмауы), кәсіпорындардың бір бөлігінің заңсыз биснеске өтуі және тапқан
табысы бойынша салық салудан жалтарыну нәтижесінде одан түскен түсім одан
ары азайып кетуіне алып келді. Бұл мемлекеттік бюджетке түсетін салық
көлеміне әсер етті. 1995 жылы түскен салық түсімінің деңгейі 1991 жылмен
салыстырғанда 84%-ке түсіп кетті.
Салық жүйесін жақсарту мақсатына байланысты ҚР салық жүйесін өзгертіп,
оны халықаралық стандарттарға жақындату көзделді. Ол ҚР Президентінің 1995
жылы 24 сәуірде шығарған “Салық және бюджетке төленетін басқа да төлемдер
туралы” заң күші бар жарлығы арқылы жүзеге асырылуы тиіс болды. Бұл
заңнамалық акт (кейіннен Салық кодексі) 1995 жылы 1 шілдеден бастап іске
қосылды. Оны жасауға халықаралық: ХВФ, Халықаралық салықтық
бағдарламалардың, Гувер иститутының, Стэндфорд университетінің, АҚШ Гарвард
университетінің және т.б. ұйымдардың уәкілдері мен эксперттері қатысты.
Салықтық Кодексте одан бұрын қызмет атқарған салық жүйесіне қарағанда,
тек 1995 жылдың 1 шілдесіне дейін болған 45 салық пен алым және бюджеттен
тыс қорларға 6 әртүрлі мақсатты аударымдардың орнына тек 11 салық пен алым
түрі қарастырылды. Және олар унитарлық мемлекеттің құрылымы мен бюджет
жүйесінің буындарының ерекшеліктеріне байланысты топтастырылды.
Нәтижесінде салықтар мен алымдарды жалпымемлекеттік және жергілікті деп
бөлу алынып тасталды.
Жаңа салық жүйесі салық салудың жалпы қабылданған нормаларына жауап
бергеніне қарамастан, оның кемшіліктері де болды және ол негізінен фискалды
сипатта болды, және өз кезегінде оны ары қарай реформалауға себеп болды.
Осыған байланысты 2002 жылдың 1 қаңтарында 2001 жылдың 12 маусымында
қабылданған жаңа Салық Кодексі енгізілді.
Салықтық Кодекс ҚР аумағындағы барлық заңи және жеке тұлғалар үшін
республикалық және жергілікті бюджеттерге төлемдерді және шектелген
тұлғалар саны үшін бірдей салықтық жеңілдіктерді орнататын жалғыз
заңнамалық акт болды.
Кәсіпорындар мен азаматтардың салықтан жалтарынуы әдісінің заңға
сәйкестігіне қарай, 2 топқа бөлінеді: заңи, заңсыз.
Заң аясындағы әрекеттерге мыналар жатады:
нәтижесіне салық салынатын әрекеттердерді жүзеге асырудан шектелу.
Дегенмен, ол кең таралмаған және тиімді емес, өйткені ол кәсіпкердің немесе
кәсіпорынның шаруашылығын толықтай немесе жартылай тоқтатып тастауы мүмкін
және мұндай әрекеттен пайда болмауы мүмкін.
заңи тұлғаның қызметін ұйымдастыру арқылы салық төлеуден алып қалу;
заң бойынша нәтижесі салық төлеуге жатпайтындай етіп, заңи тұлғаның
қызметін жүзеге асыру;
заңи немесе жеке тұлғаның табысы салық төлеуге жатпайтын қызмет
атқаруы;
Заңсыз әдістер:
кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік тіркеусіз жүзеге асыру;
салықтық жоспарлау, салықты ынталандыру (заңды бұзбай-ақ салық төлеуден
жалтарыну) – салық төлеушінің салықтық міндеттердің көлемін мақсатты жобалы
әрекеттің көмегімен төмендету нысаны, мұнда барлық заңмен рұқсат берілген
жеңілдіктер, әдістер мен механизмдердің барлығы, сонымен қатар салықтан заң
аясында жалтарыну әрекеттері қолданылады, яғни мұндай әрекеттер қылмыстық
немесе заңбұзушылық емес және әкімшілік немесе қылмыстық жауапкершілікке
тартылмайды. Салықтық жобалау салықтан жалтарынудан ұзақ мерзімге
есептелгенімен ерекшеленеді (бірнеше есептік кезеңге). Салық төлеуден
жалтарынудың себептері әртүрлі. Салық төлемеуге тырысу мемлекеттік кез
келген салықтық шараларын өзінше қабылдауы және ол жеке меншіктің өзінің
мүлкін, капиталын және табысын кез келген шығыннан, тіпті заңмен бекітілген
шығыннан сақтап қалуға тырысуымен негізделеді. Барлық елдерде салық
саласындағы қылмыс бірінші орында тұрған өзекті мәселенің бірі.
Кәсіпкерлерді салық төлеуден жалтарынуға итермелейтін себептерді атап
көрсетуге болады: моральдық, саяси, экономикалық, құқықтық.
Моральдық себептер – салықтық заңдардың сипаты мен мәнінен, сонымен
қатар, жалпы салықтық жүйеден туындайды. Өзі әлсіз, нақты түрде өзінің
табысының көп мөлшерін мемлекетке беретін “тек қана мемлекетке жұмыс
істейтін салық төлеушілерден” салық төлеушілерде мемлекет оларға тым үлкен
салмақ салып тұрғандай сезім пайда болады. Мұндай салмаққа қарсы жауап
ретінде салық төлеуден жалтарыну пайда болады.
Саяси себептері - мемлекет салықты тек шығынды өтеу үшін ғана емес,
әлеуметтік және экономикалық саясаттың элементі ретінде қолданғанда пайда
болады. Салық әлеуметтік саясаттың құралы ретінде билікте тұрған таптың,
өзге тап өкілдерін бағындыру үшін қолданғанда пайда болады. Мемлекет
өндірістің бірқатар салаларының экономикадағы үлес салмағын көбейту немесе
азайту мақсатында мемлекет салықты көтерген кезде, салық мемлекеттің
экономикалық саясатының құралы ретінде қолданылады.
Экономикалық себептер салық төлеушіні салық төлеуден жалтарынуға жиі
мәжбүрлейді. Оларды екі түрге бөлуге болады:
салық төлеушінің қаржылық жағдайына тәуелді себеп;
экономикалық конъюктурадан туындаған себептер.
Көбінесе, қаржылық жағдай кейде шешуші фактор болып табылады. Егер
кәсіпкердің қаржылық жағдайы тұрақты болса, онда ол салық төлеуден
жалтарыну жолына түспейді.
Құқықтық себептері салықтық жүйенің күрделілігімен байланысты, ол
салықтық бақылаудың тиімділігіне кедергі келтіреді, нәтижесінде салық
төлеуші салық төлеуден құтылып кетеді.
Салық төлеуден жалтарыну экономика үшін де, жалпы мемлекет үшін де
кері әсері өте көп. Мемлекеттік бюджет өзі есептеген қаржысын жеткілікті
түрде ала алмайды, сондықтан бірқатар мемлекеттік бағдарламаны жүзеге
асыруды да шектеуге, бюджет саласының қызметкерлеріне еңбекақы төлемеуге
тура келеді және т.б. Сонымен қатар, салықты төлемеу бәсекелестік
принциптерін бұзу түрінде маңызды салдарлары болуы мүмкін. Сондықтан
қазіргі кезде салықтан жалтарынуға жол бермеу мемлекеттің салықтық
саясаттың құрамына енгізілген негізгі бағыттардың бірі болып табылады.
Мемлекет салық төлеуден жалтарынумен күресіп жатқан бес негізгі әдіс
пен құралды атап көрсетуге болады:
келісім шарттың заңи салдарлары нысаны жағынан емес, мәні жағынан
анықталады, яғни келісімнің аты емес, тараптардың арасындағы қалыптасқан
қарым-қатынастың сөз жүзіндегі сипаты маңызды;
іскерлік мақсат, яғни егер салықтық артықшылығы бар келісім-шарт
іскерлік мақсатына жетпесе жарамды емес;
салықтық органдар арқылы келісімге шағымдану құқығы, бұл салықтан
жалтарынумен күресудің негізгі әдісі. Салықтық органдар заңи немесе жеке
тұлғалар жасасқан келісім-шарттарды сотқа шағымдануға құқылы.
заңда тура көрсетілген нысандардан өзгелердің барлығынан салық алынуы
тиіс. Басқа сөзбен айтқанда, егер заң бұзушылық болғаны анықталса салық
төлеуші өзінің кінәсіз екенін дәлелдеуі тиіс.
заң шығарушылар салық заңына салық төлеуден жалтарынуға жол беретін
әртүрлі мүмкіндіктері бар өзгерістер енгізеді. Олар негізінен салық
органдарының тәжірибесінің нәтижесінде және солардың енгізген ұсыныстарының
негізінде қолданылады.
1.2Салықтық міндеттеме және оның пайда болуы мен тоқтатылу
негіздері
Салық төлеушiнiң Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес
мемлекет алдында туындайтын мiндеттемесi салық мiндеттемесi деп танылады,
оған орай салық төлеушi салық органында тiркелу есебiне тұруға, салық салу
объектiлерiн және (немесе) салық салуға байланысты объектiлердi айқындауға,
салықты және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi есептеуге,
салықтық нысандарды жасауға, салық тіркелімдерін қоспағанда, салықтық
нысандарды салық органына белгіленген мерзімде табыс етуге, салықты және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi төлеуге мiндеттi.
Мемлекеттің салық қызметi органы арқылы салық төлеушiден оның салықтық
мiндеттемені толық көлемiнде орындауын талап етуге, ал салық мiндеттемесi
орындалмаған немесе тиiсiнше орындалмаған жағдайда салық заңнамасында
көзделген тәртiппен оларды қамтамасыз ету жөнiндегi тәсiлдердi және
мәжбүрлеп орындату шараларын қолдануға құқығы бар.
Мүлiк пен iс-әрекеттер салық салу объектi және (немесе) салық салуға
байланысты объект болып табылады, олардың болуына байланысты және (немесе)
олардың негізінде салық төлеушiнің салық мiндеттемесi туындайды.
Салық базасы салық салу объектiсiнің құн, физикалық немесе өзге де
сипаттамаларын білдіреді, олардың негiзiнде салықтың және бюджетке төленуге
жататын басқа да мiндеттi төлемдердің сомасы айқындалады.
Салық мөлшерлемесі салық салу объектінің немесе салық базасының өлшем
бiрлiгiне салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемді есептеу
жөніндегі салықтық міндеттемнің шамасын бiлдiредi.
Салық мөлшерлеме салық салу объектінің немесе салық базасының өлшем
бiрлiгiне пайызбен немесе абсолюттi сомамен белгiленедi.
Салық кезеңі деп салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің жекелеген түрлеріне қатысты белгіленген уақыт кезеңі
түсініледі, ол аяқталған соң салық салу объекті, салық базасы айқындалады,
салықтың және бюджетке төленуге жататын басқа да міндетті төлемдердің
сомасы есептеледі.
Салық төлеушi салықтық мiндеттемені орындауды дербес жүзеге асырады.
Салық төлеушi салық мiндеттемесiн орындау үшiн мынадай iс-әрекеттер
жасайды:
салық органында тiркелу есебiне тұрады;
салық салу объектiлерiн және салық салуға байланысты объектiлердi
есепке алуды жүргiзедi;
салық салу объектiлерiн және салық салуға байланысты объектiлердi,
салық базасы мен салық мөлшерлемелерін негiзге ала отырып, салықтың және
бюджетке төленуге жататын басқа да мiндеттi төлемдердің сомасын есептейдi;
салық тіркелімдерін қоспағанда, салықтық нысандарды жасайды және
белгіленген тәртіппен салық службасы органдарына табыс етеді;
салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің
есептелген және есепке жазылған сомасын, салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер бойынша аванстық және ағымдағы төлемдерді
төлейді.
Салық төлеуші салықтық міндеттемені мерзімінен бұрын орындауға құқылы.
Қолма-қол емес нысанда орындалатын салық төлеушінің салықты және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі салықтардың
міндеттемесі, сондай-ақ өсімпұлдар мен айыппұлдарды төлеу бойынша
міндеттеме банктен немесе банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымнан салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің сомасына төлем тапсырмасының акцептін алған күннен бастап
немесе банкоматтар немесе өзге де электрондық құрылғылар арқылы төлемді
жүзеге асырған күннен бастап, ал қолма-қол нысанда – салық төлеуші
көрсетілген соманы банкке немесе банк операцияларының жекелеген түрлерін
жүзеге асыратын ұйымға, уәкілетті мемлекеттік органға, жергілікті атқарушы
органға енгізген күннен бастап орындалған болып саналады.
Салық төлеушінің салық агенті орындайтын, салық төлеу жөніндегі
салықтардың міндеттемесі салық ұсталған күннен бастап орындалған болып
есептеледі.
Салықты, бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу
жөніндегі салық міндеттемесі, сондай-ақ өсімпұлдар мен айыппұлдар төлеу
бойынша міндеттеме салықтық заңнамада, Қазақстан Республикасының
акционерлік қоғамдардың қызметін реттейтін заңнамалық актілерінде көзделген
жағдайларды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасында және жер
қойнауын пайдалануға арналған келісімшарттардың ережелерінде төлеудің
заттай нысаны немесе шетелдік валютада төлеу көзделген жағдайларды
қоспағанда, ұлттық валютамен орындалады.
Салықтық мiндеттемені орындау мерзiмдерi заңда белгiленедi. Бұл ретте,
салықтық кодексте белгiленген мерзiмнiң өтуi салық мiндеттемесiн орындау
мерзiмінің басталуы айқындалған нақты оқиғадан немесе заңды iс-қимылдан
кейiн келесi күнi басталады. Мерзiм салықтық кодексте белгiленген кезеңнің
соңғы күнінiң соңында аяқталады. Егер, мерзiмнің соңғы күнi жұмыс күнi
болмаса, мерзiм келесi жұмыс күнiнiң соңында аяқталады.
Салық берешегін өтеу мынадай тәртіппен жүргізіледі:
есепке жазылған өсiмпұлдар;
бересi сомасы;
айыппұлдар сомасы.
Сенімгерлікпен басқарушы өзіне жүктелген міндеттерді жүзеге асыру
процесінде алынуға жататын (алынған) табыстар, төленуге жататын
(жүргізілген) шығыстар және сатып алған және (немесе) алған мүлік мүлікті
сенімгерлікпен басқару шарты бойынша сенімгерлікпен басқару құрылтайшысының
не сенімгерлікпен басқару туындайтын өзге жағдайларда пайда алушының
табыстары, шығыстары және мүлкі болып табылады.
Сенімгерлікпен басқарушының сыйақы түріндегі табысы мүлікті
сенімгерлікпен басқару шарты бойынша сенімгерлікпен басқару құрылтайшысының
не сенімгерлікпен басқару туындайтын өзге жағдайларда пайда алушының шығысы
болып табылады.
Егер салықтық міндеттемені орындау сенімгерлікпен басқарушыға жүктелсе,
онда сенімгерлікпен басқару құрылтайшысының немесе пайда алушының табыстары
мен оның осы тармақта көзделген, осындай құрылтайшының немесе пайда
алушының алдыңғы салық кезеңдері үшін шеккен залалдары сомасына, сондай-ақ
орындалуы сенімгерлікпен басқарушыға жүктелген салықтық міндеттемені
сомасына азайтылған шығыстары арасындағы оң айырма мүлікті сенімгерлікпен
басқару шарты бойынша сенімгерлікпен басқару құрылтайшысының немесе
сенімгерлікпен басқару туындайтын өзге жағдайларда пайда алушының
сенімгерлікпен басқарудан алынған таза табысы болып табылады.
Шығыстардың мүлікті сенімгерлікпен басқару шарты бойынша сенімгерлікпен
басқару құрылтайшысының немесе сенімгерлікпен басқару туындайтын өзге
жағдайларда пайда алушының табыстарынан асып кетуі мүлікті сенімгерлікпен
басқару шарты бойынша сенімгерлікпен басқару құрылтайшысының немесе
сенімгерлікпен басқару туындайтын өзге жағдайларда пайда алушының
сенімгерлікпен басқарудан шеккен залалы болып табылады.
Мүлікті сенімгерлікпен басқаруды құру туралы актіде көзделген сыйақы
сенімгерлікпен басқарушының сенімгерлікпен басқарудан алынған табысы болып
табылады. Сенімгерлікпен басқаруды жүзеге асыруға байланысты шығыстар, егер
көрсетілген актіде сенімгерлікпен басқарушының шығыстарын мүлікті
сенімгерлікпен басқару шарты бойынша сенімгерлікпен басқару құрылтайшысының
немесе сенімгерлікпен басқару туындайтын өзге жағдайларда пайда алушының
есебінен өтеу көзделмеген болса, сенімгерлікпен басқарушының шығыстары
болып танылады.
Егер салықты, бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеу,
төлеу немесе ұстау жөніндегі салық міндеттемесін орындау сенімгерлікпен
басқарушыға жүктелген болса, мұндай сенімгерлікпен басқарушы белгіленген
тәртіппен салық органында тіркелу есебіне тұруға тиіс.
Мүлікті сенімгерлікпен басқару шарты бойынша сенімгерлікпен басқару
құрылтайшысы немесе сенімгерлікпен басқару туындайтын өзге жағдайларда
пайда алушы мүлікті сенімгерлікпен басқаруға берумен байланысты өзінде
туындайтын қосылған құн салығы бойынша салық міндеттемесінен басқа салық
міндеттемесін мынадай жағдайлардың кез келгенінде:
салық міндеттемесін орындау сенімгерлікпен басқарушыға жүктелмесе;
егер сенімгерлікпен басқарушы сенімгерлік басқару туындаған күні және
сенімгерлікпен басқару белгілі бір тәртіппен дербес орындайды.
Мүлікті сенімгерлікпен басқару шарты бойынша сенімгерлікпен басқару
құрылтайшысының не сенімгерлікпен басқару туындайтын өзге жағдайларда пайда
алушының мүлікті сенімгерлікпен басқарушыға беруі осындай мүлікті өткізуі
болып табылмайды және ол сенімгерлікпен басқарушының табысы болып
танылмайды.
Сенімгерлікпен басқарушының сенімгерлікпен басқарудың туындауына негіз
болатын құжаттың қолданылуы тоқтаған кезде мүлікті қайтаруы осындай мүлікті
өткізу болып табылмайды және ол мүлікті сенімгерлікпен басқару шарты
бойынша сенімгерлікпен басқару құрылтайшысының немесе сенімгерлікпен
басқару туындайтын өзге жағдайларда пайда алушының табысы (залалы) болып
танылмайды.
Мағлұмдаманы табыс ету жөніндегі міндет жүктелген жеке тұлғаның мүлікті
сенімгерлікпен басқаруға беруі кезінде осындай мағлұмдаманы жасау және
табыс ету жөніндегі салық міндеттемесін осы жеке тұлға орындайды.
Заңи тұлға, дара кәсіпкер сенімгерлік операциялар бойынша банктен алған
табысы бойынша, сондай-ақ заңи және жеке тұлға мүлікті резидент емес болып
табылатын сенімгерлікпен басқарушыға сенімгерлікпен басқаруға берген кезде
салық міндеттемесін дербес орындайды.
Дара кәсіпкер болып табылмайтын жеке тұлғаның салық агенті болып
табылатын банк жүзеге асыратын сенімгерлік операциялардан түскен табысы
бойынша салық міндеттемесін осындай банк салық агентінің міндеттерін
орындау түрінде орындайды.
Резидент заңи тұлға тарату туралы шешім қабылданған күннен бастап үш
жұмыс күні ішінде өзінің орналасқан жері бойынша салық органына бұл туралы
жазбаша хабарлайды.
Таратылатын заңи тұлға аралық тарату балансы бекітілген күннен бастап
үш жұмыс күні ішінде өзінің орналасқан жері бойынша салық органына бір
мезгілде:
құжаттық тексеру жүргізу туралы салықтық өтінішті;
таратудың салық есептілігін;
қосылған құн салығы бойынша тіркелу есебіне қойылғаны туралы куәлікті
немесе ол жоғалған немесе бүлінген кезде қағаз жеткізгіштегі түсініктемені
(қосылған құн салығын төлеуші болып табылған жағдайда) табыс етеді.
Таратудың салық есептілігі таратылатын заңи тұлға төлеуші және (немесе)
салық агенті болып табылатын салықтың, бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің түрлері, міндетті зейнетақы жарналары және әлеуметтік
аударымдар бойынша, құжаттық тексеру жүргізу туралы салықтық өтініш табыс
етілген салық кезеңінің басынан бастап осындай өтініш табыс етілген күнге
дейінгі кезең үшін жасалады.
Таратылатын заңи тұлға салық органына таратудың салық есептілігі табыс
етілген күннен бастап күнтізбелік он күн мерзімнен кешіктірмей, таратудың
салық есептілігінде көрсетілген салықты, бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдерді, әлеуметтік аударымдарды төлейді, міндетті зейнетақы
жарналарын аударады.
Егер таратудың салық есептілігінің алдында табыс етілген салық
есептілігінде көрсетілген салықты, бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді, әлеуметтік аударымдарды төлеу, міндетті зейнетақы жарналарын
аудару мерзімі осы тармақтың бірінші бөлігінде көрсетілген мерзім өткеннен
кейін басталатын болса, онда төлеу (аудару) таратудың салық есептілігі
салық органына табыс етілген күннен бастап күнтізбелік он күннен
кешіктірілмей жүргізіледі.
Салық органдары құжаттық тексеруді таратылатын заңи тұлғаның салықтық
өтінішін салық органы алғаннан кейін жиырма жұмыс күнінен кешіктірмей
бастауға тиіс.
Таратылатын заңи тұлғаның салық берешегі туындайтын салық берешегі оның
ақшасы есебінен, оның ішінде мүлкін өткізуден алынған ақшасы есебінен
Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде белгіленген кезектілік
тәртібімен өтеледі. Бұл ретте, осындай резидент емес заңи тұлға қызметі
тоқтатылатын тұрақты мекеме, құрылымдық бөлімше арқылы тұрақты
мекемелердің, филиалдардың, өкілдіктердің тобы бойынша жиынтық түрде салық
міндеттемелерін орындаған жағдайда, таратылатын заңи тұлғаның құрылымдық
бөлімшелерінің, резидент емес заңи тұлғаның тұрақты мекемелерінің,
құрылымдық бөлімшелерінің де салық берешегі өтеледі.
Егер таратылатын заңи тұлғаның мүлкі салық берешегін толық көлемде өтеу
үшін жеткіліксіз болса, салық берешегінің қалған бөлігін Қазақстан
Республикасының заңнамалық актілерінде белгіленген жағдайларда, таратылатын
заңи тұлғаның құрылтайшылары (қатысушылары) өтейді.
Егер таратылатын заңи тұлғада салықтың және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің қате төленген сомасы бар болса, онда көрсетілген сома
белгіленген тәртіппен есепке жатқызылуға жатады.
Таратылатын заңи тұлғада салық берешегi болмаған жағдайда:
салықтың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің қате
төленген сомасы салық заңнамасында 601-бабында белгіленген тәртіппен осы
заңи тұлғаға қайтарылуға жатады;
салықтың, төлемақылар мен өсімпұлдардың артық төленген сомасы заңи
тұлғаға қайтарылуға жатады;
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң төленген сомасы осы
заңи тұлғаға қайтарылуға жатады.
Таратудың салық есептілігі табыс етілген күннен бастап және таратудың
салықтық тексеруі аяқталған күнге дейінгі кезеңде салықты және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді, әлеуметтік аударымдарды төлеу
бойынша салық міндеттемесі, міндетті зейнетақы жарналарын аудару бойынша
міндеттер туындаған жағдайда, таратылатын заңи тұлға осындай салық
міндеттемесін, міндетті көрсетілген салық органының хабарламасы негізінде
орындауға міндетті.
Құжаттық тексеру аяқталғаннан кейін және салық берешегі, міндетті
зейнетақы жарналары мен әлеуметтік аударымдар жөніндегі берешек толық
көлемде өтелгеннен кейін таратылатын заңи тұлға орналасқан жері бойынша
салық органына бір мезгілде:
тарату балансын;
банктегі бар шоттарының жабылғаны туралы банктің және (немесе) банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымның анықтамасын
табыс етеді.
Таратылатын заңи тұлға салық берешегі, міндетті зейнетақы жарналары
және әлеуметтік аударымдар бойынша берешегі болмаған жағдайда, осы тармақта
көрсетілген құжаттарды құжаттық тексеру аяқталған күннен бастап үш жұмыс
күні ішінде табыс етеді.
Салық органы Кодексте белгіленген тәртіппен және мерзімдерде салық
төлеушіге салық берешегінің, міндетті зейнетақы жарналары және әлеуметтік
аударымдар бойынша берешектің жоқ екендігі туралы анықтама беруге міндетті.
Резидент емес-заңи тұлғаның Қазақстан Республикасындағы қызметі
тоқтатылатын құрылымдық бөлімшесінің, сондай-ақ резидент емес заңи тұлғаның
тұрақты мекемесінің салықтық міндеттемені орындауы осы бапта белгіленген
тәртіппен жүргізіледі.
Резидент-заңи тұлға өзінің құрылымдық бөлімшесінің қызметін тоқтату
туралы шешім қабылдаған жағдайда құрылымдық бөлімшенің орналасқан жері
бойынша салық органына бір мезгілде:
қызметті тоқтату туралы салықтық өтініш;
резидент-заңи тұлғаның құрылымдық бөлімшенің қызметін тоқтату туралы
шешімінің көшірмесін;
егер осы бапта өзгеше көзделмесе, құрылымдық бөлімшенің таратудың салық
есептілігін табыс етеді.
Егер заңи тұлғаның қызметі тоқтатылатын құрылымдық бөлімшесі салықты,
төлемақыларды, міндетті зейнетақы жарналарын және әлеуметтік аударымдарды
дербес төлеуші болып танылса, заңи тұлғаның құрылымдық бөлімшесінің
қызметін тоқтату туралы шешім қабылданған салық кезеңінің басынан бастап
қызметті тоқтату туралы салықтық өтініш табыс етілген күнге дейінгі кезеңге
тиісті таратудың салық есептілігі жасалады.
Заңи тұлғаның қызметі тоқтатылатын құрылымдық бөлімшесі салық
есептілігінде көрсетілген салықты, төлемақыларды, әлеуметтік аударымдарды
төлеуді, міндетті зейнетақы жарналарын аударуды салық органына таратудың
салық есептілігі табыс етілген күннен бастап он жұмыс күнінен кешіктірмей
жүргізеді.
Егер таратудың салық есептілігінің алдында табыс етілген салық
есептілігінде көрсетілген салықты, төлемақыларды, әлеуметтік аударымдарды
төлеу, міндетті зейнетақы жарналарын аудару мерзімі осы тармақтың бірінші
бөлігінде көрсетілген мерзім өткеннен кейін басталатын болса, төлеу
(аудару) таратудың салық есептілігі табыс етілген күннен бастап күнтізбелік
он күннен кешіктірілмей жүргізіледі.
Егер заңи тұлғаның қызметі тоқтатылатын құрылымдық бөлімшесі салықты,
төлемақыларды, міндетті зейнетақы жарналарын және әлеуметтік аударымдарды
дербес төлеуші болып танылмаса, таратудың салық есептілігі табыс етілмейді.
Қызметі тоқтатылатын құрылымдық бөлімшенің салық берешегі, міндетті
зейнетақы жарналары және әлеуметтік аударымдар бойынша берешегі осы
құрылымдық бөлімшені құрған заңи тұлғаның ақшасы есебінен өтеледі.
Салық берешегі, міндетті зейнетақы жарналары және әлеуметтік аударымдар
бойынша берешек толық көлемде өтелгеннен кейін қызметі тоқтатылатын
құрылымдық бөлімшені құрған заңи тұлға осы құрылымдық бөлімшенің орналасқан
жері бойынша салық органына банктің және (немесе) банк операцияларының
жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымның қызметі тоқтатылатын құрылымдық
бөлімшенің бар банктік шоттарының жабылғаны туралы анықтамасын табыс етеді.
Салық органы салық занамасында белгіленген тәртіппен және мерзімдерде
салық төлеушіге салық берешегінің, міндетті зейнетақы жарналары және
әлеуметтік аударымдар бойынша берешектің жоқ екендігі туралы анықтама
беруге міндетті.
Заңи тұлға қайта құрылуды қоспағанда, қайта ұйымдастырылу туралы шешім
қабылдаған күннен бастап үш жұмыс күні ішінде бұл туралы орналасқан жері
бойынша салық органына жазбаша хабарлайды.
Заңи тұлғаның қайта ұйымдастырылуы осы заңи тұлғаның құқық мирасқорының
(құқық мирасқорларының) салықты, бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi
төлемдердi төлеу жөнiндегi оның салық мiндеттемелерiн орындау мерзiмдерiн
өзгертуіне негiз болып табылмайды.
Салық органы көрсетілген құжаттарды алған күннен бастап үш жұмыс күні
ішінде, заңи тұлға мынадай жолмен қайта ұйымдастырылған жағдайда:
бірігу – жаңадан құрылған заңи тұлғаның құрамына кірген заңи
тұлғалардың жеке шоттары бойынша сальдоны жаңадан құрылған заңи тұлғаның
орналасқан жері бойынша салық органына беру актісі негізінде береді;
қосылу – қосылған заңи тұлғаның жеке шоты бойынша сальдоны аталған
заңи тұлға қосылған заңи тұлғаның орналасқан жері бойынша салық органына
беру актісі негізінде береді;
бөліну – бөлінген заңи тұлғалардың жеке шоттары бойынша сальдоны
жаңадан құрылған заңи тұлғалардың орналасқан жері бойынша салық органына
бөліну балансы негізінде береді;
бөлініп шығу – бөлініп шыққан заңи тұлғаның жеке шоты бойынша сальдоны
жаңадан құрылған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz