Өнеркәсіп құрылымын ұйымдастыру және жетілдіру проблемалары мен шешу жолыгдағы тиімді ұсыныстар даярлап теориялық негіздеу
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
Өнеркәсiп құрылымын жетiлдiрудiң теориялық негiзi
1.1. Өнеркәсiп мәнi, құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Қазақстан Республикасының өнеркәсiп құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3. Қазақстан Республикасының өнеркәсiптiк дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... .16
Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiбiнiң құрылымы және оның дамуын талдау
2.1 Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiп құрылымының әлеуметтiк.экономикалық көрсеткiштерге әсерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2 Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiбiнiң құрылымын жетiлдiру көрсеткiштерiн талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.3 Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiп құрылымының өндiрiстiк көрсеткiштерiнiң дамуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
III Оңтүстiк Қазақстан облысы өнеркәсiбiнiң құрылымын жетiлдiру проблемалары мен шешу жолдары
3.1 Оңтүстiк Қазақстан облысы өнеркәсiбiнiң құрылымын жетiлдiру проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
3.2 Оңтүстiк Қазақстан облысы өнеркәсiбiнiң құрылымын жетiлдiру проблемаларын шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қорытынды мен ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Өнеркәсiп құрылымын жетiлдiрудiң теориялық негiзi
1.1. Өнеркәсiп мәнi, құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Қазақстан Республикасының өнеркәсiп құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3. Қазақстан Республикасының өнеркәсiптiк дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... .16
Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiбiнiң құрылымы және оның дамуын талдау
2.1 Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiп құрылымының әлеуметтiк.экономикалық көрсеткiштерге әсерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.2 Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiбiнiң құрылымын жетiлдiру көрсеткiштерiн талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.3 Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiп құрылымының өндiрiстiк көрсеткiштерiнiң дамуын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
III Оңтүстiк Қазақстан облысы өнеркәсiбiнiң құрылымын жетiлдiру проблемалары мен шешу жолдары
3.1 Оңтүстiк Қазақстан облысы өнеркәсiбiнiң құрылымын жетiлдiру проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
3.2 Оңтүстiк Қазақстан облысы өнеркәсiбiнiң құрылымын жетiлдiру проблемаларын шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қорытынды мен ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51
Өндiрiс ғылыми шешiмдердi, жаңалықтарды, өнер табыстарын материалдық және рухани игiлiкке айландыру үшiн ұдайы өндiрiспен шұғылданады. Өндiрiстiң басты мiндетi- адамдардың қажетiн толық қанағаттандыру мақсатында өнiмдер, тауарлар өндiру, қызмет көрсету және жалпы қоғам үшiн жоғары сапалы өндiрiс құралдарын, тұтыну өнiмдерiн және басқа да экономикалық өнiмдердi өндiру.
Өндiрiстiк саланың, бүкiл халық шаруашылғының басты саласы –өнеркәсiп. Халық шаруашылығында еңбек құралдарын өндiрiп, түрлi материалдар мен ауылшаруашылық шикiзатын халық тұтынатын тауарларға айналыдырып, өңдейтiн өнеркәсiп жетекшi рөл атқарады. Өнеркәсiп өндiрiс құралдары-машина, құрал жабдық, шикiзат, отын және электр- энергиясын өндiретiн ауыр өнеркәсiп және халық тұтынатын тауарлар өндiретiн жеңiл өнеркәсiп болып бөлiнедi. Елдiң экономикалық қуатының негiзi, халықтың әл-ауқаты өсуiнiң көзi болып табылатын ауыр өнеркәсiптiң маңызы аса зор. Өнеркәсiп халық шаруашылығының барлық салаларындағы техникалық прогрестi белгiлейдi, жаңа қалалар, көлiк жолдарын салуға жол ашады, айналадағы ортаның жай күйiне елеулi әсер етедi. Яғни, бұл менiң жұмысымның тақырыбының маңыздылығын сипаттайды.
Кәсіпкерлік қызметті басқаруға жан-жақты негізделген детальды жоспар жасауға өте жақсы дайындалу қажет. Өнеркәсіптің құрылымын белсенді дамытуға, инвестициялар, іскерлер мен несие ресурстарын тартуға, сондай-ақ төмендегілерге мүмкіндік береді:
кәсіпорынның бәсекелік басымдықтарын максималды пайдалану, қате іс-шараларды болдырмау;
өз қызметінде инновацияларды пайдалану;
түрлі тәуекелдікке қатысты қорғау шараларын мерзімінде жүргізуге;
кәсіпорынның өндірістік және коммерциялық қызметінің нәтижелерін объективті пайдалануға.
Өндiрiстiк саланың, бүкiл халық шаруашылғының басты саласы –өнеркәсiп. Халық шаруашылығында еңбек құралдарын өндiрiп, түрлi материалдар мен ауылшаруашылық шикiзатын халық тұтынатын тауарларға айналыдырып, өңдейтiн өнеркәсiп жетекшi рөл атқарады. Өнеркәсiп өндiрiс құралдары-машина, құрал жабдық, шикiзат, отын және электр- энергиясын өндiретiн ауыр өнеркәсiп және халық тұтынатын тауарлар өндiретiн жеңiл өнеркәсiп болып бөлiнедi. Елдiң экономикалық қуатының негiзi, халықтың әл-ауқаты өсуiнiң көзi болып табылатын ауыр өнеркәсiптiң маңызы аса зор. Өнеркәсiп халық шаруашылығының барлық салаларындағы техникалық прогрестi белгiлейдi, жаңа қалалар, көлiк жолдарын салуға жол ашады, айналадағы ортаның жай күйiне елеулi әсер етедi. Яғни, бұл менiң жұмысымның тақырыбының маңыздылығын сипаттайды.
Кәсіпкерлік қызметті басқаруға жан-жақты негізделген детальды жоспар жасауға өте жақсы дайындалу қажет. Өнеркәсіптің құрылымын белсенді дамытуға, инвестициялар, іскерлер мен несие ресурстарын тартуға, сондай-ақ төмендегілерге мүмкіндік береді:
кәсіпорынның бәсекелік басымдықтарын максималды пайдалану, қате іс-шараларды болдырмау;
өз қызметінде инновацияларды пайдалану;
түрлі тәуекелдікке қатысты қорғау шараларын мерзімінде жүргізуге;
кәсіпорынның өндірістік және коммерциялық қызметінің нәтижелерін объективті пайдалануға.
1. Назарбаев Н.А. «Қазақстан-2030» Елбасының Қазақстан халқына Жолдауы.
2. ҚР-ң Президенті Н. Назарбаевттің Қазақстан халқына жолдауы. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан», 2007 ж. 28 ақпан.
3. «Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы», Қазақстан Республикасының Президентінің Жолдауы. Астана, 2005 жыл.
4. «2003-2015 жылдардағы Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму стратегиясы», 2003 жылғы 17 шілдедегі ҚР Үкіметінің жарлығы.
5. «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін», Қазақстан Республика Президентінің 2003 жылдың 4 сәуіріндегі қазақстан халқына Жолдауы. /Егемен қазақстан, 2003 жыл, 6 сәуір
6. Жеделдетілген экономикалық өсу – 2001-2005 жылдарға индекативті жоспарлаудың негізгі мақсаты. // 29.12.2000 жылдан ҚР Үкметінің қаулысы.
7. Краюхина Г.А. «Методика анализа деятельности предприятия в условиях рыночной экономики». – Учебник – СПб: СПбГИЭА, 2003 г.
8. «Экономическая стратегия фирмы» /под.ред. Градова А.П./ СПб: 2004 г.
9. Балабанов И.Т. «Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта»- Москва: Финансы и статистика, 1998 г.
10. Тулегенов Б.Т., Абдильханова С.А. «Планирование деятельности хозяйствующих субъектов».- Алматы: LEM, 2001 г.
11. Сундетов Ж. «Планирование и прогнозирование в условиях рыночной экономики»: Учеб. пособие / КазЭУ им. Т.Рыскулова.- 2-е изд., доп. и перераб.- Алматы.-Экономика, 2004 г.
12. Н.С. Сачко «Организация и оперативное планирование машиностроительного производства». – Минск, 1999 г.
13. Мамыров Н.К. «Социально-экономические проблемы адаптации промышленности Казахстана к рынку» Алматы 1998 г.
14. «Планирование деятельности предприятия с учетом цикличности его развития», сборник научных трудов, Алматы. Экономика.- 2000 г.
15. Дюсембаев К.Ш. «Анализ финансового положения предприятия»: Уч. пособие / КазГАУ.- Алматы: Экономика.
16. Бизнес – планирование: Учебник / под. ред. В.М. Попова и С.И. Ляпунова. – Москва:Финансы и статистика, 2001 г.
17. Протасов В.Ф. «Анализ деятельности предприятия (фирмы): производство; экономика, финансы, инвестиции, маркетинг». Москва.: Финансы и статистика.-2003.
18. Любушин Н.П. и др. «Анализ финансово-экономической деятельности предприятия»: Учеб. пособие/ Любушин Н.П., Лещева В.Б., Дьякова В.Г..- Москва.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.
19. Смагулова Н.Т. // Система планирования под влиянием трансформаций условий хозяйствования // Вестник КазЭУ, 2003 № 1.
20. Прыкина Л.В. «Экономический анализ предприятия» : Учебник / 2-е издание, перераб. и доп.- Москва.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004.
21. Савицкая Г.В. «Анализ хозяйственной деятельности предприятия»: Учебник.- 2-е изд., испр. и доп.- Москва: Инфра Москва: 2003. 400 бет.
22. Коласс Б. «Управление финансовой деятельностью предприятия». Проблемы, концепции и методы: Уч. пособие / Перевод с фран. Под ред. проф. Я.В. Соколова, Москва.: Финансы. ЮНИТИ.- 1997г. 12-25беттер
23. «Методика формирования производственной программы предприятия в условиях рыночной экономики», сборник научных трудов, Алматы:Экономика, 2001г.
24. «Рыночный подход к формированию производственной программы предприятия», сборник научных трудов, Алматы, издательство «Қазақ Университеті», 2001г.
2. ҚР-ң Президенті Н. Назарбаевттің Қазақстан халқына жолдауы. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан», 2007 ж. 28 ақпан.
3. «Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы», Қазақстан Республикасының Президентінің Жолдауы. Астана, 2005 жыл.
4. «2003-2015 жылдардағы Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму стратегиясы», 2003 жылғы 17 шілдедегі ҚР Үкіметінің жарлығы.
5. «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін», Қазақстан Республика Президентінің 2003 жылдың 4 сәуіріндегі қазақстан халқына Жолдауы. /Егемен қазақстан, 2003 жыл, 6 сәуір
6. Жеделдетілген экономикалық өсу – 2001-2005 жылдарға индекативті жоспарлаудың негізгі мақсаты. // 29.12.2000 жылдан ҚР Үкметінің қаулысы.
7. Краюхина Г.А. «Методика анализа деятельности предприятия в условиях рыночной экономики». – Учебник – СПб: СПбГИЭА, 2003 г.
8. «Экономическая стратегия фирмы» /под.ред. Градова А.П./ СПб: 2004 г.
9. Балабанов И.Т. «Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта»- Москва: Финансы и статистика, 1998 г.
10. Тулегенов Б.Т., Абдильханова С.А. «Планирование деятельности хозяйствующих субъектов».- Алматы: LEM, 2001 г.
11. Сундетов Ж. «Планирование и прогнозирование в условиях рыночной экономики»: Учеб. пособие / КазЭУ им. Т.Рыскулова.- 2-е изд., доп. и перераб.- Алматы.-Экономика, 2004 г.
12. Н.С. Сачко «Организация и оперативное планирование машиностроительного производства». – Минск, 1999 г.
13. Мамыров Н.К. «Социально-экономические проблемы адаптации промышленности Казахстана к рынку» Алматы 1998 г.
14. «Планирование деятельности предприятия с учетом цикличности его развития», сборник научных трудов, Алматы. Экономика.- 2000 г.
15. Дюсембаев К.Ш. «Анализ финансового положения предприятия»: Уч. пособие / КазГАУ.- Алматы: Экономика.
16. Бизнес – планирование: Учебник / под. ред. В.М. Попова и С.И. Ляпунова. – Москва:Финансы и статистика, 2001 г.
17. Протасов В.Ф. «Анализ деятельности предприятия (фирмы): производство; экономика, финансы, инвестиции, маркетинг». Москва.: Финансы и статистика.-2003.
18. Любушин Н.П. и др. «Анализ финансово-экономической деятельности предприятия»: Учеб. пособие/ Любушин Н.П., Лещева В.Б., Дьякова В.Г..- Москва.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.
19. Смагулова Н.Т. // Система планирования под влиянием трансформаций условий хозяйствования // Вестник КазЭУ, 2003 № 1.
20. Прыкина Л.В. «Экономический анализ предприятия» : Учебник / 2-е издание, перераб. и доп.- Москва.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004.
21. Савицкая Г.В. «Анализ хозяйственной деятельности предприятия»: Учебник.- 2-е изд., испр. и доп.- Москва: Инфра Москва: 2003. 400 бет.
22. Коласс Б. «Управление финансовой деятельностью предприятия». Проблемы, концепции и методы: Уч. пособие / Перевод с фран. Под ред. проф. Я.В. Соколова, Москва.: Финансы. ЮНИТИ.- 1997г. 12-25беттер
23. «Методика формирования производственной программы предприятия в условиях рыночной экономики», сборник научных трудов, Алматы:Экономика, 2001г.
24. «Рыночный подход к формированию производственной программы предприятия», сборник научных трудов, Алматы, издательство «Қазақ Университеті», 2001г.
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
( Өнеркәсiп құрылымын жетiлдiрудiң теориялық негiзi
1. Өнеркәсiп мәнi, құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Қазақстан Республикасының өнеркәсiп құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... .9
3. Қазақстан Республикасының өнеркәсiптiк
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... .16
(( Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiбiнiң құрылымы және оның дамуын
талдау
2.1 Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiп құрылымының әлеуметтiк-
экономикалық көрсеткiштерге
әсерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...23
2.2 Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiбiнiң құрылымын жетiлдiру
көрсеткiштерiн
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 28
2.3 Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiп құрылымының өндiрiстiк
көрсеткiштерiнiң дамуын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
33
III Оңтүстiк Қазақстан облысы өнеркәсiбiнiң құрылымын жетiлдiру
проблемалары мен шешу жолдары
3.1 Оңтүстiк Қазақстан облысы өнеркәсiбiнiң құрылымын жетiлдiру
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 41
3.2 Оңтүстiк Қазақстан облысы өнеркәсiбiнiң құрылымын
жетiлдiру проблемаларын шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 43
Қорытынды мен ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .51
Кiрiспе
Өндiрiс ғылыми шешiмдердi, жаңалықтарды, өнер табыстарын материалдық
және рухани игiлiкке айландыру үшiн ұдайы өндiрiспен шұғылданады.
Өндiрiстiң басты мiндетi- адамдардың қажетiн толық қанағаттандыру
мақсатында өнiмдер, тауарлар өндiру, қызмет көрсету және жалпы қоғам үшiн
жоғары сапалы өндiрiс құралдарын, тұтыну өнiмдерiн және басқа да
экономикалық өнiмдердi өндiру.
Өндiрiстiк саланың, бүкiл халық шаруашылғының басты саласы
–өнеркәсiп. Халық шаруашылығында еңбек құралдарын өндiрiп, түрлi
материалдар мен ауылшаруашылық шикiзатын халық тұтынатын тауарларға
айналыдырып, өңдейтiн өнеркәсiп жетекшi рөл атқарады. Өнеркәсiп өндiрiс
құралдары-машина, құрал жабдық, шикiзат, отын және электр- энергиясын
өндiретiн ауыр өнеркәсiп және халық тұтынатын тауарлар өндiретiн жеңiл
өнеркәсiп болып бөлiнедi. Елдiң экономикалық қуатының негiзi, халықтың әл-
ауқаты өсуiнiң көзi болып табылатын ауыр өнеркәсiптiң маңызы аса зор.
Өнеркәсiп халық шаруашылығының барлық салаларындағы техникалық прогрестi
белгiлейдi, жаңа қалалар, көлiк жолдарын салуға жол ашады, айналадағы
ортаның жай күйiне елеулi әсер етедi. Яғни, бұл менiң жұмысымның
тақырыбының маңыздылығын сипаттайды.
Кәсіпкерлік қызметті басқаруға жан-жақты негізделген детальды
жоспар жасауға өте жақсы дайындалу қажет. Өнеркәсіптің құрылымын белсенді
дамытуға, инвестициялар, іскерлер мен несие ресурстарын тартуға, сондай-ақ
төмендегілерге мүмкіндік береді:
( кәсіпорынның бәсекелік басымдықтарын максималды пайдалану,
қате іс-шараларды болдырмау;
( өз қызметінде инновацияларды пайдалану;
( түрлі тәуекелдікке қатысты қорғау шараларын мерзімінде жүргізуге;
( кәсіпорынның өндірістік және коммерциялық қызметінің нәтижелерін
объективті пайдалануға.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – өнеркәсіп құрылымын ұйымдастыру және
жетілдіру проблемалары мен шешу жолыгдағы тиімді ұсыныстар даярлап
теориялық негіздеу болып табылады.
Көптеген өнеркәсіптік кәсіпорындардың күрделі экономикалық жағдайына
қарамастан бүгінгі күні олардың экономикалық белсенділігінің күшею
тенденциясы байқалады, әсіресе азық-түлік инновациясы саласында. Бұл
сәйкесінше қаржылық, кадр және материалды техникалық ресурстарды талап
етеді. Сондай-ақ өнеркәсіптік кәсіпорын қызметін жоспарлау саласында
менеджерлерді арнайы дайындықтан өткізуді, квалификациясын көтеруді талап
етеді.
Осы өнеркәсіптік кәсіпорындардың негізгі ерекшелігінің бірі - бірінші
орынға кең номенклатуралы кішісериялы өнім шығару болып табылады. Бұл
нарықтың бәсекелесіздігіне және белгілі номенклатуралық өнім санының
шектелуіне негізделген сұраныстың әртүрлілігіне байланысты тұтынушыны
қарастыратын болсақ, ол нарықта жоғары сапалы әртүрлі топ адамдарының
сұранысын қанағаттандыратын, түрлі функциялы өнімді алуға тырысады.
Оңтүстiк Қазақстан өндiргiш күштер құрылымының бұрынғы кездегi
қалыптасуы шикiзаттық шаралар мен аралық өнiм өндiрiсiнiң дамуына
бағытталған.
Егемендiк алу мен нарықтық қатынастарға өту рационалдық құрылымдық
саясат iздестiру мен жасап шығару қажеттiгiне алып келедi. Аймақтық
денгейде өндiргiш күштердiң қалыптасуы өндiрiстi дамытудың негiзгi
факторларын: инвестицияық ресурстарды, табиғи ресурстық әлеуеттi, ғылыми-
техникалық ресурстарды, өндiрiс саласындағы кәсiпкерiк факторларын, сыртқы
экономикалық факторларды пайдаланумен байланысты.
Өндiргiш күштер бiртұтас диверсификацияланған бәсекеге қабiлеттi
кешен ретiнде экономикалық тәуелсiздiк пен ұлттық қауiпсiздiктiң,
экономикалық жағдайды сауықтырудың, халыққа лайықты өмiр сүру денгейiн
қалыптастыру мен аймақтың әлемдiк шаруашылық байланыстар жүйесiне
кiрудiң негiзi болып табылады. Адамдар өмiрi, әлеуметтiк сала мемлекеттiң
өз қуаты- мұның барлығы экономикадағы жағдайға, оның реформалану дәрежесiне
тәуелдi. Бұдан шығатыны, экономикалық қайта құрулар мен реформалаудың
соңғы мақсаты- адамдардың өмiр сүру денгейiн көтеру.
Өндiрiстiң нашарлауы, ұлттық табыстың төмендеуi, жұмыссыздықтың
артуы мен басқа да көптеген факторар тұрғындардың негiзгi бөлiгiнiң өмiр
сүру денгейiнiң айтарықтай төмендеуiне алып келедi.
Оңтүстiк Қазақстан облысы республикамызда өнеркәсiп өндiрiсiнiң
шоғырланған аймағы. Сондықтан, Оңтүстiк Қазақстан облысын өнеркәсiп
орталығына айналдыру мүмкiндiктерiне ие.
Нарық сатып алушылардан тұратындықтан тұрғындардың тауарлар мен
қызметтерге деген жеке қажеттiлiгiн қанағаттандырудың негiзгi көзi
кiрiстер болып табылады. Тұрғындардың ақшалай кiрiстерiнiң негiзгi көзi
еңбек ақы болғандықтан, өндiрiс орындарының ашылуы мен қажеттiлiгi маңызды
iс-шара болып отыр.
Осы аталған мәселелер төңiрегiнде Оңтүстiк Қазақстан облысының
статистикалық мәлiметтерiне сүйене отырып Оңтүстiк Қазақстан обысының
өндiрiстiк құрылымын жетiлдiру проблемаларын айқындап, дипомдық жұмыс
барысында қарастырдым.
Дипомдық жұмысым үш бөлiмнен тұрады. Бiрiншi бөлiмде өндiрiстiң
теориялық негiздерi Қазақстан Республикасындағы өндiрiс салалары мен даму
жағдайлары қарастырылған. Ал, екiншi бөлiмде Оңтүстiк Қазақстан облысының
негiзгi өндiрiстiк құрылымының салалар бойынша көрсеткiштерiн ала отырып
талдау жасалынды. Үшiншi бөлiмiнде Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiп
құрылымын жетiлдiрудiң проблемаларын айқындап, шешудiң мәселелерiн
қарастырдым.
Дипомдық жұмыс Республикалық және облыстық статистикалық
мәлiметтердi, экономикалық оқу құралдары мен рухани шығарылымдардағы
мақалаларды мысалға ала отырып жасалынды. Жұмыс 7- кестеден, 5-
диаграммадан тұрады.
( Өнеркәсiп құрылымын жетiлдiрудiң теориялық негiзi
1. Өнеркәсiп мәнi, құрылымы
Өндiрiс- кәсiпорынның орталық звеносы, онда белгiлi бiр тұтынушылық
қасиетi бар ақырғы өнiм өндiрiледi. Өндiрiстiк құрылым- бұл қоғамдық
қажеттi қанағаттандыру мақсатында өнiм өндiру, қызмет көрсету және пайда
табу үшiн заңды түрде құрылған дербес шарушалық субъектiсi, басқа
кәсiпорындармен заңдылық ретiндегi қатынастағы қызмет орындайтын
объектiлердiң жиынтығы.
Өндiрiс- бұл адамдардың табиғи заттарға әсер ете отырып, материалдық
және рухани игiлiктердi өндiру процесi. Ал, өндiрiс процесi- бұл
белгiленген мақсатта өнiм алуға бағытталған жеке өндiрiстiк процесстiң
жиынтығы.
Өндiрiс ғылыми шешiмдердi, жаңалықтарды, өнер табыстарын материалдық
және рухани игiлiкке айландыру үшiн ұдайы өндiрiспен шұғылданады.
Өндiрiстiң басты мiндетi- адамдардың қажетiн толық қанағаттандыру
мақсатында өнiмдер, тауарлар өндiру, қызмет көрсету және жалпы қоғам үшiн
жоғары сапалы өндiрiс құралдарын, тұтыну өнiмдерiн және басқа да
экономикалық өнiмдердi өндiру. Өндiрiс үш элементтiң: адам еңбегi, еңбек
заты мен еңбек құралдары өзара әрекетi арқасында жүзеге асырылады. Оларды
еңбек процесiнiң қарапайым моменттерi деп атайды. Игiлiктер өндiрiсi адам
мен табиғаттың қарым-қатынасын, өз шаруашылық қызметтерi барысындағы
адамдардың өзара қарым-қатынастарын бейнелейдi. Өндiргiш күштер- қоғамдық
өндiрiстiң жеке және заттық факторларының өзара әрекетi адам мен табиғат
қатынасының шешушi, белсендi элементтерi. ±ылыми -техникалық революция
өндiрiс факторларын өзгертедi. Осылайша өндiрiс құрал жабдықтары
информатика, электронды есептеуiш және компьютерлiк техникамен байытады.
Жұмыс күшi құрылымында да сапалы өндiрiстер жүредi.
Өндiрiс пайдалы өнiм шығару процесi. Бұл бастапқы саты. Оның қоғамдық
өнiмнiң қозғалысындағы орнына қарай экономистер әр түрлi бағыттар ұсынады.
Бiреулерi, бұл саты шешушi мағынаға ие, себебi, егер материалды және рухани
игiлiктер өндiрiлмесе, ненi бөлiп, айырбастап және тұтынылар едi. Кейбiр
зерттеулер пiкiрiнше, экономика тек айырбас болғанда қалыптасады, сол
себептi тек айырбас пен бөлу шешушi сфераларға жататындығын айтады.
Көпшiлiк санасында қалыптасқан өндiрiстi екiншi кезекке қою экономикаға
орасан зиян тигiзетiнi түсiнiктi. Еңбек өнiмдiлiгiнiң ролi, мазмұны мен
беделi жойқын жылдамдықпен төмендейдi, ал бұл тұтастай қоғамның жасампаз
еңбегiнiң де құралын бiлдiредi.
Бөлу өндiрiлген өнiмдегi әр адамның үлесiн анықтауды бiлдiредi.
Айырбас –бұл бiр өнiмнiң басқа өнiмге айырбасталу процесi. Бөлу мен айырбас
өндiрiс пен тұтыну арасын жалғайды. Тұтыну- адамның қажеттiлiктерiн өтеуi
үшiн өндiрiлген игiлiктердi қолдануы. Тұтыну өнiмдi пайдаланудың
тамамдаушы кезеңi болып табылады, яғни оларды ұдайы өндiрiп тұру қажет.
Ұдайы өндiрiс -бүл өндiрiс процессiнiң қайталануы.
Өндiрiс әр түрлi факторлардың өзара әрекеттесуiн бiлдiредi, оларды үш
негiзгi топқа бөлуге болады: еңбек, жер, капитал. Еңбек- адамның өзiндiк
дене, интеллектуалдық және рухани күш-қуатын жүмсау процесi, жүмыс күшiн
түтыну процесi. Өндiрiстiң екiншi факторы- (Жер( терминi кең мағынада
қолданылады. Ол табиғаттың берген барлық пайдалы заттарын қамтиды, яғни,
жер, су, орман ресурстары, пайдалы қазбалар байлығы. Капитал-бҮл тауарлар
мен қызметтер өндiруде қолданылатын адамдардың жасап шығарған өндiрiс
қүрал-жабдықтары мен ақшалай жинақтары.
Қызметтер мен тауарлар өндiрiсiне қажет қоғам ресурстары шектеулi
немесе сирек. Бүл қарама-қайшылық өндiруге қажет тауарлар мен қызметтердi
таңдау мен белгiлi бiр жағдайларда түтынудан тежелу арқылы шешiледi. Сирек
ресурстарды тиiмдi қолдану мәселесi туады. Қоғам шектеулi ресурстар
арқылы өндiрiлген тауарлар мен қызметтердiң максималды санын алуға
үмтылады. Бүған жету үшiн, ол толық жүмысбастылық пен толық өндiрiс
көлемiн қамтамасыз етуi қажет.
Толық жүмысбастылық оған жарамды барлық ресурстардың: жүмыс күшi,
жыртылатын жерлер, капиталды жабдықтарды қолдануды бiлдiредi.
Толық өндiрiс көлемi ресурстарды тиiмдi бөлудi көрсетедi:
- оларды ең көп үлес қосатын жерде пайдалану қажет;
- қолда бар технологиялардың ең жақсысын қолдану.
Нарық белгiленген жоспарды жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады.
Өйткенi ол өндiрiлген өнiмнiң оған жүмсалған еңбектiң қоғамдық
қажеттiлiгiн дәлелдейдi. Нарық өндiрiс шығындарын азайтады. Бұл қызметiн
ол бағаның қоғамдық қажеттi еңбек шығындарын нақты анықтаумен байланысты
атқарады.
Шығындар- өндiрiстiң сатып алынған факторларының төлемi. Экономистер
шығындарды түсiндiру барысында мынадай түсiнiктер бередi. Ол ресурстардың
сирек шектеулi жағдайында екендiгiн негiздейдi. Оларды анықтауда
бiрiншiден, өнiм өндiруге пайдаланса, екiншiден, өнiмдi өндiруден бас
тарту екендiгiн көрсетедi. Экономикалық шығындар iшкi және сыртқы болып
екiге бөлiнедi. Еңбек ресурстарымен, шикiзаттармен, жанармаймен,
транспорттық қызметтермен, энергиямен жабдықтаушыларға фирманың өз
қалтасынан төлейтiн ақшалай төлемдердi сыртқы шығындар деп атайды. Бiрақ
фирма өз иелiгiндегi кейбiр ресурстарды пайдалануы мүмкiн. Мұны iшкi
шығындар деп атайды. Өндiрiс шығындары тек тауарды өндiруге қажеттi
ресурстарға байланысты емес, технологияға да байланысты болады. Өндiрiс
көлемiнiң тәуелдiлiгiне байланысты тұрақты және өзгермелi шығындарды
айырады. Тұрақты шығындар- өндiрiс көлемiнiң өзгеруiне байланысты мөлшерi
өзгермейтiн шығындар және олар тәуелсiз болады. Өзгермелi шығындар-
-өндiрiс көлемiнiң өзгеруiне байланысты мөлшерi өзгеретiн шығындар.
Тұрақты және өзгермелi шығындардың қосындысы жалпы шығындарды бередi.
1.2 Қазақстан Республикасының өнеркәсiп құрылымы
Өндiрiстiк саланың, бүкiл халық шаруашылғының басты саласы
–өнеркәсiп. Халық шаруашылығында еңбек құралдарын өндiрiп, түрлi
материалдар мен ауылшаруашылық шикiзатын халық тұтынатын тауарларға
айналыдырып, өңдейтiн өнеркәсiп жетекшi рөл атқарады. Өнеркәсiп өндiрiс
құралдары-машина, құрал жабдық, шикiзат, отын және электр- энергиясын
өндiретiн ауыр өнеркәсiп және халық тұтынатын тауарлар өндiретiн жеңiл
өнеркәсiп болып бөлiнедi. Елдiң экономикалық қуатының негiзi, халықтың әл-
ауқаты өсуiнiң көзi болып табылатын ауыр өнеркәсiптiң маңызы аса зор.
Өнеркәсiп халық шаруашылығының барлық салаларындағы техникалық прогрестi
белгiлейдi, жаңа қалалар, көлiк жолдарын салуға жол ашады, айналадағы
ортаның жай күйiне елеулi әсер етедi.
Ауыр өнеркәсiптiң басым болуы, жеңiл өнеркәсiп дамуын тездетiп,
тұтыну заттарын өндiрудi ұлғайтады. Өндiрiстiк шығынды барынша азайтып,
барынша көп өнiм алу экономикалық дамудың негiзгi белгiсi болып отырған
қазiргi нарықтық экономика жағдайында ауыр өнеркәсiп және жеңiл
өнеркәсiптердiң арасында еңбек құралдар мен шикiзатты дұрыс таратып бөлудiң
маңызы зор.
Металлургия екi саладан: қара және түстi металлургиядан тұрады. Бұл
жүйеге бiрiккен салалар кен өндiру, өңдеу және одан металл алуды iске
асырады.
Түстi металлургия елiмiздiң өнеркәсiбiнiң жетекшi салаларының бiрi.
ХV((( ғасырда кендi Алтайда пайда болып, ХХ ғасырдың 30 жылдарынан
қарқынды дами бастады.
Казiргi кезде түстi металлургия республикамыздағы өнеркәсiп өнiмiнiң
11-12 пайыздайын құрайды.
Менделеев таблицасының 50 элементi металл, қорытпа немесе химиялық
өнiм түрiне өндiрiледi. Қазақстанның түстi металлдары жоғары сапалығымен
көзге түседi. Мысалы, Өскеменнiң мырышы мен Балхаш, Жезқазғандардың мысы
Лондондағы түстi металлдар биржаснында өте жоғары бағаланады. Қазiргi
кезде Қазақстан әлемiнiң 30-дай елiнде түстi металды шығарады.
Қазақстанда түстi металдар кен орындары үш металлогенендi ауданында
орналасқан, олардың ең iрiлерi- Орталық Қазақстан және Шығыс Қазақстанда.
Оңтүстiк Қазақстанда түстi металл кен орындары Жоңғар Алатауы мен Қаратау
жотасында жайғасқан. Алтын кен орындары Солтүстiк және Шығыс Қазақстан
аудандарында орналасқан. Сирек металдар кен орындары Орталық және Шығыс
Қазақстанда шоғырланған.
Қазiргi кезеңде Қазақстанның түстi металлургиясы жетi саладан
тұрады және олардың құрамында 28 iрi кәсiпорын жұмыс iстейдi.
1. Қорғасын-мырыш саласы. Онда 3 металлургия және 9 кен байыту
комбинаттарынан тұратын жалпы саны 12 кәсiпорын жұмыс iстейдi.
Металлургия комбинаттары – Өскемен қорғасын-мырыш, Лениногор полиметалл
комбинаттары және Шымкент қорғасын зауыты. Кен байыту –Ащысай, Ертiс және
Лениногор полиметалл, Шығыс Қазақстан мыс-химия, Зырянь қорғасын, Текелi,
қорғасын-мырыш комбинаттары, Жәйрем, Жезкент және Қарғалы кенбайыту
комбинаттары.
2. Мыс өнеркәсiбi – 3 кәсiпорыннан тұрады. Олар: Балхаш, Жезқазған
кен-байыту комбинаттары және Ертiс мыс құю зауыты. Жезқазған кен -байыту
және (Жезқазған( кен орны (Жезказганцветмет( бiрлестiгiнiң құрамына кiредi.
3. Алюминий өнеркәсiбiн үш кәсiпорын: Павлодар алюминий зауыты, Торғай
және Краснооктябрь руда басқармалары құрайды. Торғай бокситтерi алюминий
өнеркәсiбiнiң шикiзаты қызметiн атқарады. Бокситтен глинозем алынып,
глиноземнен алюминий алынады.
4. Алтын өндiру саласы: Қазақстан алтын қорының қалыптасуында маңызды
роль атқарады. Қазақстанда 6 алтын өндiрушi кәсiпорын жұмыс iстейдi.
Олар (Каззолото( комбинаты (Республикадағы алтынның 50(-i), (Алтайзолото(
-16(-i және (Васильковск(-3(-i. Қазақстан алтын қоры жағынан әлемде
алтыншы орын және ТМД-да Ресей және Өзбекстаннан кейiн үшiншi орын
алады.
5. Вольфрам –молибден саласы. Вольфрамның барланған қоры жағынан
Қазақстан әлемде бiрiншi орын алады. Бұл саладағы кәсiпорын -(Казвольфрам(
бiрлестiгi. Мұнда вольфрам, қалайы-молибден және висмут консентраттары
өндiрiледi. Вольфрам консентарттары Ресейге экспортталады.
6. Ал,магний шикiзаттарының қоры Ертiс, Көкшетау, Торғай, Солтүстiк
–Арал және Каспий маңы аймақтарында орналасқан.
7. Сирек металлдар саласы. Республикамызда тантал рудасы Белогор тау-
кен комбинатында өндiрiледi. Бұл комбинаттан басқа, елiмiзде түстi
металлдар Каспий және Ақмола тау-химия комбинаттарында өндiрiледi.
Олардың құймасын өндiру Етiс комбинатында жүргiзiледi.
Қазақстанда темiрдiң 500-ден астам кен орындары белгiлi, олардың 30-
дан астамы барланған, жетеуi аса iрi кен орындарына жатады. Олар- Қостанай
облысындағы Торғай қаласындағы темiр кен орындары, Орталық Қазақстанда
Қазақтың ұсақ шоғысы аумағында Қаратау, Атасу сияқты iрi темiр кен
орындары орналасқан.
Қара металлургия республикамыздың тауар өнiмiнiң 6(-iн бередi. Бұл
салада 9 өнеркәсiп кәсiпорындары мен шахта тұрғызатын трестер және 10 шақты
металлургия өнеркәсiбiнiң бiр орталықтанған жөндеу-құрылыс басқармасы
жұмыс iстейдi.
Қара металлургияның негiзгi темiр рудасының базасы Қостанай
бассейiнi. Қазақстандағы барланған темiр рудасының 85(-i шоғырланған.
Қоры-13,3 млрд. тоннадай.
Қазақстанның қара металлургиясы 5 саладан: тау-кен, металлургия,
ферроқорытпа, отқа төзiмдi және лом өңдеуден тұрады. Олардың құрамында
темiр рудасын өндiрушi (Соколов-Сарыбай, Лисаков, Қашар кен – байыту
комбинаттары мен Атасу руда басқармасы), хромит өндiрушi (Жездi руда
басқармасы), Қарағанды метуаллургия комбинаты және екi ферроқорытпа
зауыттары (Ақсу және Ақтөбе), Рудный қаласындағы (Казогнеупоры( зауыты
және Алматы қаласындағы (Казвточермет( өндiрiстiк бiрлестiктерi жұмыс
iстейдi.
Қара металлургия өндiрiсi шоғырлану деңгейiнiң жоғарлығымен
ерекшеленедi. Мысалы, Республикадағы прокат өндiру толығымен
Карметкомбинатта, темiр өндiрудiң 65(-i Соколов-Сарыбай кен-байыту
комбинатында, ал ферроқорытпа өнiмiнiң 81( -i Ақсу ферроқорытпа зауытында
зауытында шоғырланған.
Қазақстанда қара металлургияның металлургия өндiрiсi үш кәсiпорында:
Карметкомбинат, Ақтөбе және Ақсу ферроқорытпа зауыттарында орналасқан.
Қарағанды металлургия комбинаты Республикамыздағы қара
металлургияның жетекшi кәсiпорны. Мұнда да экономикалық қиыншылықтарға
байланысты Карметкомбинат (Юс Стил( шет ел компаниясының басқаруына 10
жыл мерзiмге берiлдi. Комбинат өнiмдерiн әлемнiң 30-дан аса елi сатып
алады.
Ақтөбе ферроқорытпа зауыты Хромтау хромиттерiн пайдаланып, феррохром
шығарады, ал Ақсу ферроқорытпа зауыты Орал кварциттерiне негiзделген,
ферросицилий өндiредi. Республикамыздағы ферроқорытпа өнiмдерiнiң 60
пайызынан астамы экспортталады.
Газ өнеркәсiбi - Қазақстан энергетикасының кенже саласы. Газ
негiзнен Маңғыстау түбегiнде өндiрiледi. Газ маңызды отын –энергетика
ресурсы болып табылады. Алайда, Республикада газ өнеркәсiбiнiң дамуы өте
баяу.
Республика жылына 15-16 миллиард текше метр газ пайдаланады. Бiрақ
жартысынан азын өндiредi. Жетпегенiн Өзбекстан, Түркменстан, Ресейден
келетiн импорттық газдармен толықтырылады.
Көмiр өнеркәсiбi- Қазақстан ауыр өнеркәсiбiнiң ескi салаларының бiрi.
Соғыс жылдарында көмiрдi өндiретiн аудандар кеңейе түстi. 1950 жылы
көмiрдi өндiру республикамыздың 6 аймағында жүрдi. Олар: Ақтөбе-Батыс
Қазақстан, Атырау-Маңғыстау, Қарағанды-Жезқазған, Павлодар, Солтүстiк
Қазақстан және Оңтүстiк Қазақстан облыстары. Кейiннен көмiр өнеркәсiбi
Қарағанды –Екiбастұз аймағына шоғырланды. Бұл жердiң көмiрiн өндiру
тиiмдiлiгi жоғары едi.
Қарағанды көмiр бассейнiнiң маңыздылығының артуына себеп: бiрiншiден,
жақын жерлерден темiр, марганец және мыс рудаларының кен орындарының
ашылуы металлургия мен тау-химия өнеркәсiбi салаларының дамуына қолайлы
жағдай туғызды. Екiншiден, Қарағанды, Орал, Паволье және Орта Азия сияқты
тұтынуышларға жақын орналасқан.
Көмiрдiң геологиялық қоры 51 млрд. тенгеге бағаланып отыр. Екiбастұз
бассейнiнiң ерекшелiгi - көмiр қабаттары 160-180 метрге жетедi және ашық
әдiспен өндiрiледi.
Республика тұрмыстық – комунальдық қажеттiлiктердi қанағаттандыру
үшiн арзан сортты көмiрлердiң жетiспейтiндiгiн отын-энергетикалық
балансты сараптау көрсетiп отыр. Сол себептi Павлодар облысындағы
Майкөбе бассейiнегi көмiр өндiрудi арттыру керек. Бұл бассейнiнiң
көмiрi жоғары сортты, тез байытылатын және арзан болып келедi.
Сондықтан нарықтық экономика жағдайында тәуелсiз Қазақстан
экономикасындағы жаңа кезең негiзiнен елiмiздiң мұнай, газ ахуалымен
анықталады. Мұнай өндiру- елдi экономикалық тұрақтылыққа жеткiзетiн
стратегиялық сала.
Химия өнеркәсiбi- Қазақстанда химия өнеркәсiбiнiң дамуы мен
қалыптасуы Шымкент қаласындағы сантанин зауытының iске қосылуымен
басталады.
Фосфорит рудаларының көптiгi мен фосфор тыңайтқыштарына аймақтық
қажеттiктер Оңтүстiк және Батыс Қазақстандарда iрi фосфор өнеркәсiбiнiң
қалыптасуы мен дамуына себеп болды. Оңтүстiк Қазақстанда Қаратау
фосфориттерiне негiзделiп дамыса, Батыс Қазақстанда – Ақтөбе
фосфориттерiне негiзделiп дамуда. Қазақстанда минералды тыңайтқыштар
өндiретiн негiзгi химия саласы дами бастады.
Жеңiл және тамақ өнеркәсiптерi- Қазақстанда аса iрi кәсiпорындардың
қатарына Алматы мақта-мата, Семей ет консервiлеу, Қарағанды кондитер
фабрикасы және тағы басқалары жатады. Бұл салалардың өнiмдерi
республикадағы жеке тауар айналымының ¾ үлкен үлесiн құрайды. Яғни,
елiмiздегi агроөнеркәсiп кешенiндегi осы салалардың маңызды роль
атқаратынын көрсетедi.
Жеңiл өнеркәсiп – халықты мата, киiм, аяқкиiммен қамтамасыз ететiн
тоқыма, тiгiн, трикотаж, аяқкиiм, былғары және басқа бiрқатар салаларды
қамтиды.
Мақта- мата өнеркәсiбi республикамыздың оңтүстiгiнде мақта өндiретiн
ауылдарда орналасқан. Мақта тазалау зауыттары Шымкент, Түркiстан,
Мақтаарал, Славянскiде жұмыс iстейдi. Бұл саланың ең iрi кәсiпорыны
–Алматы мақта-мата комбинаты.
Трикотаж бұйымдарын шығаратын iрi фабрикалар Алматы, Қарағаны,
Шымкент, Өскемен, Жезқазғанда орналасқан. Шұлық-ұйық шығаратын фабрикалар
Шымкент, Қарағанды, Семейде бар. Ақмолада жiп иретiн комбинат, Өскеменде
жiбек мата комбинаты жұмыс iстейдi.
Тiгiн өнеркәсiбi орындары Қазақстанда кең тараған. Тiгiн фабрикалары
еңбек қоры бар облыс орталықтарының барлығында дерлiк жұмыс iстейдi.
Жүн жуу өнеркәсiбiн- Семей және Жамбылдағы жүндi алғаш өңдеу
фабрикалары құрайды.
Былғары өнеркәсiбiн құрайтын терi илеу зауыттары Орал, Қызылорда,
Талдықорғанда орналасқан.
Техникалық дақылдардан: қант –қызылшасы, мақта, темекi өсiмдiктерi,
шикiзат ретiнде, өнеркәсiпте пайдаланылып, өңделгеннен кейiн дайын өнiм
түрiнде тұтынуға түседi. Жетекшi түрi –мақта. Мақта – Оңтүстiк Қазақстан
облысының көптеген аймақтарында, қант-қызылшасы- Қырғыз, Iле, Жоңғар
Алатауының бөктерлерiнде, Аса, Талас, Шу, Қаратас аңғарларында өсiрiледi.
Алматы, Талдықорған қалаларында қант зауыттары салынған.
Тамақ өнеркәсiбi- аграрлық өнеркәсiптiк кешеннiң негiзгi өңдеушi
саласы. Ол өңдеу үшiн қажеттi шикiзат ( астық, ет, сүт, картоп, қызылша)
алып отыратын ауыл шаруашылығымен, ел экономикасының басқа салаларына
қарағанда өте тығыз байланысты.
Нарықтық жағдайға байланысты тамақ өнеркәсiбiнде көптеген келеңсiз
жағдайлар туындап отыр. Ет, сүтөнiмдерi, шұжық өнiмдер, өсiмдiк майы, қант
және тағы басқа тамақ өнiмдерi нарықтық сұранысқа сәкессiздiк туындатып
отыр. Себебi кейбiр техника – технологияның жетiспеуiне және орналасу
сәйкессiздiгiне байланысты болып отыр.
1.3 Қазақстан Республикасының өнеркәсiп өндірісінің дамуы
Әр елдiң экономикалық даму дәрежесi сол елдiң қандай тауарлардың
сатылу нарығында мол болуымен емес, оның қайдан, қандай технологияның
көмегiмен шығарылатындығымен анықталады. Әрине қазiргi халықаралық
интеграцияның даму талаптарына сәйкес, жанына керек нәрсенiң бәрi өз
елiмiзден шығарсын деу орынсыз болар едi. Себебi, бiрiншiден, барлық тауар
түрiн өз елiмiзде шығаруға толықтай мүмкiндiк (қаржы технология,
өндiрiстiк қуат) жоқ. Екiншiден, тауардың барлық түрiн бiр елде шығару
экономикалық жағынан тиiмсiз болуы да мүмкiн. Халықаралық интеграция дамып
отырған жағдайда тауардың кейбiр түрлерiн өз елiмiзден шығарғаннан, гөрi
шет елдерден сатып алған пайдалы. Бiрақ ол жан-жақты зерттелiп, тауарың қай
түрлерiн сырттан сатып алу, қай түрлерiн өзiмiздiң елде өндiру экономикалық
жағынан негiзделген болуы керек. Ол экономиканың тұрақтануына себiн
тигiзедi. Көптеген елдердiң тәжiрибесi көрсетiп отырғандай, өз елiнде
отандық өндiрiстi дамыту шикiзат сатумен салыстырғанда тиiмдi, мемлекет
қазынасына үзбей табыс түсiрiп тұруына тiкелей әсер етедi. Ал, шикiзатты
шет елдерге сату экономиканың тұрақтануына нақты әсер ете алмайды. Ол
мына себептерге байланысты:
1) бiздiң шикiзатымызға шет елдердiң сұраныс дәрежесiнiң өзгерiп
отыруы;
2) шикiзат бағасының құбылмалылығы;
3) шикiзат сатуда шетелдiк бәсекелестерге төтеп беру.
Республикада өңдеу өнеркәсiбiне мән берiлмейдi, отандық өндiрiс
тұншықтырылуда. Ал экономикасы тез алға басқан еледер ең алдымен отандық
өндiрiстiң дамуына қам жасаған. Әрине, экономиканың барлық саласын бiрден
жандандыру мүмкiн емес. Әр ел өздерiн дамытуға мүмкiндiгi бар өндiрiстен
бастайды. Мысалы: Жапония қазiргi экономикалық өрлеудi өз елiнде
ойыншықтар шығарудан бастады. Бұл өндiрiстен жиналған қаржылар басқа
салаларды дамытуға жұмсалды. Қазақстан үшiн тиiмдi өндiрiс салалары:
жеңiл және тамақ өнеркәсiбi. Бұл салаларды дамыту арқылы шет елден киiм-
кешек, тамақ өнiмдерiн сатып алуға кететiн қаржы үнемделер едi, оны басқа
салаларға жұмсауға мүмкiндiк туар едi. Ал алға қарай шетке шығатын
мұнайдың бағасы өсiп, оны тасымалдауға мүмкiндiк туып жатса, ол
экономиканың тұрақтануына қосымша әсер етер едi. Бiрақ, оның ақиқатқа
айналуы көбiнесе шетелдiк инвесторларға байланысты, бұл мәселенiң шешiлуi
солардың қолында. Ал елiмiзде жеңiл және тамақ өнеркәсiбiн дамыту- өз
қолымызда.
Шетелдiктер Қазақстанның дайын өнiмдер шығаруда өзiне бәсекелес
болғанын қаламайды. Экономика тұрақтылығының негiзгi тағы- шикiзат сауда
емес, оны өңдеуде.
Адамзаттың өндiрiс күштерiнiң дамуында алатын орны қырымен көрiнiс
алады:
1. Қоршаған ортаның заңдарын тану денгейi және оларды пйдалану тәсiлi.
ғылымның дамуы құрал-жабдықтарды жасаудың және оны тиiмдi қолданудың,
табиғи өндiгiш күштердi өндiрiске ендiрудiң бастапқы кiлтi болып
саналады;
2. Өндiрiстiң өзiнде- адамдар материалдық және рухани сипатымен өзiне тән
бiлiмi және дағдысымен, жұмысқа деген ынта жiгерiмен ең басты
өзгертушi күш болып саналады: олардың еңбегiнiң өнiмдiлiгi -қоғамдық
байлықтың негiзгi көзi;
3. Адамдардың экономикалық қарым-қатынастарының алдында ұдайы өндiрiс
процессiндегi қалыптасатын технологиялық қарым-қатынастар орын алады.
Олардың даму денгейi, еңбек бөлiнiсi және кооперациясы өндiрiс
салалардың дамуының маңызды көрсеткiшi.
Жоғарыда қарастырылған өндiрiстiң даму кезеңдерi (қолөнершiлер өндiрiсi-
қарапайым кооперация- мануфактура фабрика бүгiнгi таңда индустриялық
өндiрiс) оның жеке факторларының қалыптасып , даму белестерi екендiгi
ешқандай күман туғызбайды. Қоғам өндiрiс құрылымының күрделенуiне
байланысты жиынтық жұмыскерлердiң мазмұны да күрделене түседi. қоғамдық
еңбек бөлiнiсiнiң тереңдеуiне байланысты бұған: ғылым, мәдениет, ақпарат,
қызмет атқарумен айналысатын рухани өндiрiс қызметкерлерi де бiртiндеп
ене бастады.
Өндiрiстiк саланың, бүкiл халық шаруашылғының басты саласы
–өнеркәсiп. Халық шаруашылығында еңбек құралдарын өндiрiп, түрлi
материалдар мен ауылшаруашылық шикiзатын халық тұтынатын тауарларға
айналыдырып, өңдейтiн өнеркәсiп жетекшi рол атқарады. Өнеркәсiп халық
шаруашылығының барлық салаларындағы техникалық прогрестi белгiлейдi, жаңа
қалалар, көлiк жолдарын салуға жол ашады, айналадағы ортаның жай күйiне
елеулi әсер етедi.
Ауыр өнеркәсiптiң басым болуы, жеңiл өнеркәсiп дамуын тездетiп,
тұтыну заттарын өндiрудi ұлғайтады. Өндiрiстiк шығынды барынша азайтып
барынша көп өнiм алу экономикалық дамудың негiзгi белгiсi болып отырған
қазiргi кезеңде ауыр өнеркәсiп және жеңiл өнеркәсiптердiң арасында еңбек
құралдар мен шикiзатты дұрыс таратып бөлудiң маңызы зор. Бүгiнде ауыр
өнеркәсiп саласында жаңа экономикалық сипат толық орнықты. Атап айтқанда,
жекешелендiру және салық реформасы, сондай-ақ өндiрiс саласына қатысты
көптеген арнаулы заңдардың қабылдануы арқасында елеулi жетiстiктерге қол
жеткiзiлдi. Алғашқы жекелеген кезде өндiрiс кәсiпорындарының көбiнiң
негiзгi технологиялық жүйелерi ескiрiп, кейбiреуi тек жөндеп жамау
арқысында ғана жұмыс iстеген едi.
Түстi металлургия зауыттары мен фабрикаларының негiзгi қорларының
тозуы 40-70, ал қара металлургия саласында 50-65 ( құрап отыр. Осыған
байланысты (Испат-Кармет( компаниясы 640 млн. АҚШ доллары көлемiнде
инвестиция жұмсап, қайта жаңарту жұмыстарын жүргiзiп жатыр. (Қазақ мыс( АҚ
мыс зауытында технологиялық жүйенi жаңартуға 570 млн. АҚШ доллары көлемiнде
қаржы жұмсады. Бүгiнде Балқаш қаласында мырыш зауытын салу қолға алынуды
және сапасы төмен мырыш консентраттарын қорытуға мүмкiндiк беретiн жаңа
технология iске қосылмақ.
Металлургия екi саладан: қара және түстi металлургиядан тұрады. Бұл
жүйеге бiрiккен салалар кен өндiру, өңдеу және одан металл алуды iске
асырады.
Қазақстанда темiрдiң 500-ден астам кен орындары белгiлi, олардың 30-
дан астамы барланған, жетеуi аса iрi кен орындарына жатады. Олар- Қостанай
облысындағы Торғай қаласындағы темiр кен орындары, Орталық Қазақстанда
Қазақтың ұсақ шоғысы аумағында Қаратау, Атасу сияқты iрi темiр кен
орындары орналасқан.
Қазақстанда түстi метелдар кен орындары үш металлогенендi ауданында
орналасқан, олардың ең iрiлерi- Орталық Қазақстан және Шығыс Қазақстанда.
Оңтүстiк Қазақстанда түстi металл кен орындары Жоңғар Алатауы мен Қаратау
жотасында жайғасқан. Алтын кен орындары Солтүстiк және Шығыс Қазақстан
аудандаында орналасқан. Сирек металдар кен орындары Орталық және Шығыс
Қазақстанда шоғырланған.
Алтын өндiрiс жайында айтсақ, Бақыршықтағы алтынның мол қоры шетел
компаниясына белгiленгеннен кейiн еш қимылсыз қалған жайы бар.
Қазақстанда негiзгi алтын өндiрiсiнiң көзi жаңа технологиялық шешiм
таппағандықтан халық игiлiгiне пайдаланылмай тұр.
Екiншi iрi кен көзi (Васильковка( өндiрiсi де әлi дұрыс дами алмай
келедi. Бұл салада негiзгi мәселе кен көздерiне мықты шетел иелерiн
табудан гөрi, алдыңға техналогиялық шешiмдерi бар компанияларды дұрыс
тарта алмауға келiп тiрелiп отыр. Алтын кендерiнде көптеп кездесетiн
улы мышьяк проблемасы әзiрге шешiлер емес.
Химия өнеркәсiбi –Қазақстан халық шаруашылығының бiршама жас саласы.
Химия өнеркәсiбi өзiнiң дамуында республикада барланған әр алуан кен -
-химия шикiзаты қорына сүйенедi. Химия өндiрiсi 2001 жылдың тиiстi
кезеңiмен салыстырғанда, 2002 жылы 15 есеге артты. (Ақтөбе хром қосындылары
зауыты( мен (Сараньрезинотехника( ЖШС тұрақты түрде жұмыс iстеуде.
(Қарағандырезинотехник( ЖШС-де де өнiм беру ойдағыдай. Химия саласында
әсiресе, фосфориттi тыңайтқыштардың өсу қарқыны жаман емес. Алайда, бiзден
жүздеген мың тонна өнiм алатын Қытай нарығынан Ә.Қажыгелдин үкiметi
кезiнде жүргiзiлген сауатсыз өнеркәсiп саяхаттарының кесiрiнен айырылып
қалудың зардабын әлi де тартып келедi. Кезiнде Қытай сұрап тұрғанда
қоймада жатқан тыңайтқышты сатпағандықтан, ендi ол нарықты АҚШ мемлекетi
тыңайтқыштары толтырды. Екiншi жақтан Ресей мемлекетi де өз өнiмiн осы
бағытта өткiзуде. Осындай қиын жағдайда Елбасының қолдауымен 305 миллион
тенге дотация негiзiнде ауылшаруашылық кәсiпорындарының тыңайтқыш алуына
қолқабыс жасау өте оңды iс болып табылады.
Бүгiнде Жамбыл мен Шымкент химия өнеркәсiптерiне шоғырланған
проблемалар жетерлiк. Ол көптеген жылдар бойы химия өндiрiсiндегi
стратегияның дұрыс болмағандығынан туындап отыр. Қаратау фосфорит кен
көздерiн игеру тек (Қазоспрат( компаниясына берiлген. Ол осы Қаратау
шикiзатын пайдаланатын басқа кәсiпорындарға монополиялық үстемдiк
жасап отыр.
Қаратау фосфор шикiзаты Өзбекстанға, Түркiменстанға әрi қарай
Ресейдегi зауыттарға жөнелтiлетiн едi. Бүгiнде екi стратегиялық бағыт бары
анық. Бiрiншiден, Қаратау фосфорит кендерiн өндiрудi өсiрiп, Ресей
Өзбекстан, Түркiменстан зауыттарын толық көлемде шикiзатпен қамтамасыз ету.
Ол өзiмiздегi тыңайтқыш өнiмдерiнiң бағасына оңтайлы әсер етпек, қарасы
бәсекелестiктi үдетпек. Екiншiден, шетелге тек дайын тыңайтқыш тағы басқа
тауар түлерiн шығау, Ресей, АҚШ, Қытай рыноктаына Европаны пәрмендi ету,
Қазақстан тауарларына қойылатын шектеу және тағы басқа тосқауларды шұғыл
жеңу.
Түстi металдар- қорғасын, мырыш пен мыс қоры келешекте дәл бүгiнгi
өндiру денгейiнiң өзiн сақтағанда да алдағы уақытта қиыншылықтардың
туындайтыны сөзсiз.
Жезқазған, Балқаш, тағы басқа кiшi қалалар мен поселкелер осы қазба
байлықтарды өндiруге, өңдеуге икемделсе жақсы болар едi. Бұрынғы Одақ
кезiнде зерттелiп, резервте тұрған көптеген кен орындары қазiргi нарық
қиындығынан игерусiз жатыр. Олардың қатарына Ақтоғай, Айдарлы тағы басқа
мыс кен орындарын жатқызуға болады. Кейiнгi он жылда биологиялық барлау
жұмыстар көлемiнiң күрт төмендеуiне байланысты жаңа кен орындары ашылмады,
қазба байлықтар қорының өсiмi болған жоқ.
Қазақстанның машина жасау өнеркәсiбi өндiрiстiң жаңа саласы. Ауыр
машина жасау салаларына бiрқатар iрi зауыттар жатады.
Қарағанды ауыр машина жасау зауыты кенiш-шахта құрал-жабдықтарын
шығарады. Өскемендегi зауыт түстi металлургия мен электр станциялары үшiн
қажеттi машина құрал- жабдықтар өндiредi. Алматы ауыр машина жасау зауыты
түстi және қара металлургия, кенiш- шахта жабдықтарын жасайды. Мұнай және
газ өндiру өнеркәсiбi үшiн қажет құрал -жабдықтар Атырау, Ақтөбе, Павлодар
қалаларындағы зауыттарда жасалынады. Шымкентте алып пресс автомат шығаратын
зауыт бар.
Ақтөбе- механикалық зауыт, Минскiде поршень, сақиналарын жасайтын
зауыт, Шымкентте шағын литражды автомобиль зауыты мен шина зауыты бар.
Қостанайдағы зауыттар металл конструкциялары мен кенiш шахта жұмыстары
үшiн металл бұйымдарын жасайды.
Жеңiл өнеркәсiп саласында кезек күттiрмейтiн мәселелер өте көп.
Кәсiпорындарындағы тозығы жеткен қондырғылар өндiрiлген өнiмнiң өзiндiк
құнын көтерiп жiберетiндiктен, кейбiр тауарлар бәсекелестiкке төтеп бере
алмай қалады. Сондықтан атқарушы органдардың атқарар жұмысы да өнеркәсiптi
реформалауға бағытталуы тиiс.
Алматы темекi комбинаты - Қазақстандағы осы сала бойынша жалғыз
кәсiпорын, Алматы мен Талдықорған облыстарында егiлетiн сары темекiнi
пайдаланып жұмыс iстейдi. Сонымен бiрге Алматыда шай өлшейтiн фабрика,
маргарин және ашытқы зауыттары бар.
Трикотаж бұйымдарын iрi фабрикалар Алматы, Қарағанды, Шымкент,
Өскемен, Жезқазғанда орналасқан. Олар iшкi және сыртқы трикотаждардың
көп түрiн шығарады.
Тiгiн өнеркәсiбi орындары кең тараған. Тiгiн фабрикалары қажеттi
еңбек қоры бар облыс орталықтарының барлығында дерлiк жұмыс iстейдi.
Аяқкиiм өнеркәсiбiнде тұтыну және шикiзат факторлары әсер етедi.
Iрi аяқкиiм кәсiпорындары Алматы, Семей, Жамбыл, Қарағанды, Қостанай,
Талдықорғанда жұмыс iстейдi. Аяқкиiм өнеркәсiбiнде шикiзат ретiнде
табиғи былғары ғана емес, жасанды былғары да, сондай-ақ тоқыма
материалдар да қолданылады.
Республиканың барлық облыстарында дерлiк мех бұйымдары өндiрiледi.
Дегенмен, оның 90 пайызы Алматы, Орал, Семей, Шымкент, Қарағанды
кәсiпорындары шығарады. Орал мен Петропавлда киiз басу фабрикалары бар.
Талғарда текемет басатын фабрика орналасқан. Республикада түбiт
орамал, түскиiз және тағы басқа өндiретiн қолөнер кәсiпорындары көп.
Қазақстан Республикасындағы осы көрсеткiштерге тиесiлi өнеркәсiптер
көлемi төменгi кестеде көрсетiлген.
Кесте 1- Қазақстан Республикасындағы өнеркәсiп құрылымы
Кәсiпорындар Барлығы Соның iшiнде:
Мемлекеттiк Жеке меншiк
ҚР-сы бойынша 143329 25958 109580
Шағын 124445 17216 101623
Орта 13904 7126 5355
Ірi 4080 1616 2608
Қазақстанда көрсетiлген мәлiметтер бойынша өнеркәсiптер саны 143329
жеттi. Соның iшiнде шағын өнеркәсiптер 445, орта 13904, және iрi
өнеркәсiптер саны 4980 болған. Сонымен қатар кестеде жеке меншiк және
мемлекеттiк меншiк түрлерiне тиесiлi барлық өнеркәсiптер көрсетiлген.
(( Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiбiнiң құрылымы және оның дамуын
талдау
2.1 Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiп құрылымының
әлеуметтiк-экономикалық көрсеткiштерге әсерi
Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiп құрылымын жетiлдiру проблемасын
шешу, рухани мен материалдық игiлiктер және әлеуметтiк ортаның даму
проблемасын шешумен бiрге шешiледi.
Әлеуметтiк ортаға тұрғындардың материалдық, рухани игiлiктерiн
қажеттiлiгiмен байланысты адамдардың, жанұялардың, ұжымдардың және жалпы
қоғамның сұранысын қанағаттандыруға бағытталған барлық экономикалық iстер
жатады. Олар үшiн өндiрiс сферасы материалдық- техникалық базасын
жасақтайды. Адамзат тарихында әрбiр даму кезеңдерiне байланысты
қажеттiлiк арта бередi, яғни ол өндiрiстi талапқа сай өркендетудi талап
етедi.
Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiптiк дамуы геосаяси экономикалық
көрсеткiштерiне де байанысты болып отыр. Оңтүстiк Қазақстан облысының
геосаяси экономикалық көрсеткiштерi де өндiрiс құрылымының дамуына елеулi
әсер етедi. Оңтүстiк Қазақстан облысының территориялық көлемi 117,3 мың
кв.км. құрайды, яғни Қазақстан Республикасының территориясының - 4,3
пайызын құрап отыр. Оңтүстiк Қазақстан облысы тиiмдi транспорттық
желiлермен қамтылған.
2006 жылдың қаңтар- қараша айларында халықтың табиғи өсуiнiң
абсолттiк көрсеткiшi 31,4 мың адам болып отыр. Жылдың басында кедейлердiң
жалпы саны 353144 адамды, немесе облыс халқының 17,7 процентiн құрады.
Атаулы әлеуметтiк көмекке мұқтаж болып отырған 69244 кедей отбасы, оның
iшiнде 39846 отбасы балалар жәрдемақысын алады, тұрғын үй жәрдемақысын 3564
отбасы алады, кедейлердiң басқа категориялары-25834 адам. Облыстық халықты
жұмыспен қамту басқармасы есебiндегi жұмыссыздардың саны 2007 жылдың
желтоқсан айының соңына 14,3 мың адамды құрады (2006 жылдың тиiстi
кезеңiнен 13,1 пайызға кем), оның 6,6 мыңы ауылдық жерлердiң тұрғындары
(46,1 (), 2006 жылдың тиiстi кезеңiмен салыстырғанда 9,6 пайызға кемiдi.
2007 жылдың қаңтар-қазан айларында халықтың орташа ақшалай табысы жан
басына шаққанда (эксперттiк мәлiметтер бойынша) 35496 тенгенi құрады,
сөйтiп 2006 жылдың осы мерзiмiне қарағанда 20,1 пайызға өстi. Халықтың
нақты ақшалай табысы 11,6 пайызға өстi.
Экономикалық қызметтiң барлық түрлерiмен шұғылданған iрi және орта
кәсiпорындар мен ұйымдардағы (шағын мекемелер мен ұйымдар мен
кәсiпорындарды қоса алғанда) қызметкерлер жалақысының жалпы қоры 2006
жылдың қаңтар-қараша айларында 25801,0 млн.тенге болды, оның iшiнде iрi
және орта кәсiпорындар мен ұйымдардағы қызметкерлер жалақысының жалпы қоры
–21727,7млн.тенге (84,2(), ал шағын кәсiпорындар, мекемелер мен ұйымдарда
–4073,3 млн. тенгенi құрады (15,8пайызы). 2006 жылдың қаңтар –қараша
айларында экономикалық қызметтiң барлық түрiмен шұғылданған шағын
мекемелер, ұйымдар және кәсiпорындардағы бiр қызметкердiң есептелген
орта айық жалақысы 11046 тенгенi құрады, оның iшiнде iрi және орта
кәсiпорындар мен ұйымдарда есептелген орта айлық жалақы 11741 тенге болды,
ал шағын кәсiпорындар, мекемелер мен ұйымдарда –8394 тенгенi құрады.
Кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында кәсіпорынды
сериялық өндіріске шығару және маркетинг бөлімін қаржыландыруды көбейту
қажет. Өнімнің ассортиментін кеңейтуге, өндірістік қорларды жаңартуға, жаңа
нарықтарды іздеуге, тек қана жоспарлау мен өткізуге қатысты емес, сонымен
қатар даму перспективаларына қатысты өнеркәсіп стратегиясын қалыптастыруға
ерекше назар аудару қажет. Өнеркәсіптің бәсеке қабілеттілігін арттыру үшін,
маркетинг бөлімі жоспарлаудың өзіндік фундаментін сипаттайтын ішкі және
сыртқы нарықты мұқият талдауды өткізуі қажет.
Кесте 2- Оңтүстiк Қазақстан облысының негiзгi әлеуметтiк –экономикалық
көрсеткiштерi
Өткен жыл-дың
тиiстi кезеңiнде
Өлшем Жылдар (-пен ауытқу(
Көрсеткiштер бiрлiгi
2007 2006 2006ж 2007ж.
А Бюджет 1 2 3 4 5
үй шаруашылық-тары
секторларын қосқа-нда
өн-iм өндiру көлемi
(жұмыс, қыз-мет)
кәсiпорындар-ында
қолданылып жүрген
көтерме бағалармен млн.тенге 116287,9 99360,0 113,0 115,1 133,1
Негiзгi капиталға
инвестиция млн.тенге 19315,0 15618,3 117,0 1773,8 151,0
Жалпы ауыл шар-уашылығы
өнiмi-нiң көлемi (тиiстi
жылдың бағасы)
млн.тенге 53241,6 49408,2 120,4 95,7 67,1
Мал шаруашылы-ғы
өнiмдерiн өн-дiру:
Сойылуға жiберiлген мал
мен құс (тiрiдей
салмағы-мен) мың тонна 108,3 113,6 95,3 89,1 137,2
Сүт мың тонна 389,2 373,2 104,3 115,7 96,1
Жұмыртқа млн.дана 132,6 111,1 119,4 93,5 88,5
Жүн мың тонна 3,5 3,4 101,9 3,2р -
Көлiктiң барлық түрiмен мың тонна 10039,6*) 9212,6*) 109,0 106,3 105,3
тасылған жүк
Экспорттың жалпы көлемi млн.АҚШ
доллары 219,4 453,5 48,4 30,1 115,0
Импорттың жалпы көлемi млн.АҚШ
доллары 124,2 114,1 108,9 77,1 105,8
Тiркелген жұмыс-сыздар
саны (жұмыспен қамту
орталығының мәлiметi
бойынша) есептi айдың
соңында мың адам 14,3 16,4 86,9 - 100,7
Тұтыну тауарлар-ының
өткiзiлуi және қызмет
көрсету көлемi млн.тенге 51178,4 44803,5 114,2 112,2 114,8
Орташа айлық жалақы тенге 11741**) 9289**) 126,4 128,4 102,0
Туылғандар саны мың адам 44,4*** 42,0***) 105,7 99,0 91,3
Өлгендер саны мың адам 13,0***) 12,8***) 101,9 98,2 108,3
Тұтыну бағалар-ының
индексi пайызбен 104,****) 109,3**** 107,1 104,5 100,5
Өнеркәсiп өнiм-iне
өндiрушiлердiң баға
индексi пайызбен 80,2****) 124,6**** 108,0 80,2 82,7
Қаржыландыру көздерiнiң
бар-лық есебiнен iске шаршы метр
қосылған тұрғын үйлер 290301 170188 170,6 2,0 94,3
*) жеке кәсiпкерлер мен көлiктiк емес ұйымдар тасыған жүк
көлемi бағасын есепке қоспағанда
**) қаңтар-қараша айларының деректерi iрi және орта
кәсiпорындар, мекемелер, ұйымдар бойынша ((-бен 2006
жылдың мерзiмiне)
***) қаңтар-қараша айларының деректерi ((-бен 2006
жылдың мерзiмiне)
****) желтоқсан 2006 жылдың желтоқсанына
Жоғарыдағы мәлiметтер бойынша 2- кестеде 2007 жылдағы Оңтүстiк
Қазақстан облысының даму қорытындыларын сипаттайтын негiзгi әлеуметтiк
–экономикалық көрсеткiштерi келтiрiлген. Жоғарыдағы кесте бойынша
облыстық статистикалық мәлiметтерге сүйене отырып жасалынған, экономикалық
көрсеткiштерiне келетiн болсақ, есептi жылда, 2006 жылмен салыстырғанда,
тау-кен өнеркәсiбiнде нақты өнiм көлемiнiң индексi 115,6 пайызды, өңдеу
өнеркәсiбiнде – 114,5, электр қуатын, су мен газ өндiруде және оларды
бөлiп тартуда -96,7 пайызды құрады. Облыстың әлуметтiк-экономикалық
дамуының 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасын жүзеге асыру шараларын
тегеурiндi түрде жүргiзу, бiрiншi жылы-ақ құлдырауды тоқтатып,
жұмыссыздықты кемiту мен аз қамтамасыз етiлген отбасыларға әлуметтiк қолдау
көрсетуге мақсатталған нәтижелi жұмыстарды орындауға мүмкiндiк бердi. Осы
бағыттағы жұмыстар 2006 жылы да жалғастырылды. Талдау халықты әлеуметтiк
тұрғыдан қорғап шаралар жасаудың мүмкiндiгiн ашу болып отыр.
Облыс кәсiпорындары (үй шаруашылығы секторларын қоса алғанда) 2007
жылы кәсiпорындарда қолданылып жүрген көтерме сауда бағасымен 116287,9 млн.
тенгенiң өнеркәсiп өнiмiн шығарды, сөйтiп, нақты көлем индексi 2006 жылдың
денгейiне 113,0 пайыз болды.
2007 жылы облысты тұтас ағанда ауы шаруашылығының жапы өнiм көлемi
ағымдағы бағамен (адын ала есеппен) 53241,6 млн.тенгенi құрады, бҮл 2006
жылдан 20,4 пайызға артық.
2006 жылдың шаруашылықтың барлық санаттарында 108,3 мың тонна мал мен
құс етi (тiрi салмақпен), 389,2 мың тонна сүт, 132,6 млн. дана жұмыртқа
және 3,5 мың тонна жүн өндiрiлдi. 2006 жылмен жылмен салыстырғанда сүт
өндiру-4,3, жұмыртқа –19,4, жүн-1,9 пайызға артты, ал ет өндiру-4,7 пайызға
кемiдi.
2007жылдың 2006жылмен салыстырғанда обыс шаруашылығының барлық
санаттарырындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
( Өнеркәсiп құрылымын жетiлдiрудiң теориялық негiзi
1. Өнеркәсiп мәнi, құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2. Қазақстан Республикасының өнеркәсiп құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... .9
3. Қазақстан Республикасының өнеркәсiптiк
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... .16
(( Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiбiнiң құрылымы және оның дамуын
талдау
2.1 Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiп құрылымының әлеуметтiк-
экономикалық көрсеткiштерге
әсерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...23
2.2 Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiбiнiң құрылымын жетiлдiру
көрсеткiштерiн
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 28
2.3 Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiп құрылымының өндiрiстiк
көрсеткiштерiнiң дамуын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
33
III Оңтүстiк Қазақстан облысы өнеркәсiбiнiң құрылымын жетiлдiру
проблемалары мен шешу жолдары
3.1 Оңтүстiк Қазақстан облысы өнеркәсiбiнiң құрылымын жетiлдiру
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 41
3.2 Оңтүстiк Қазақстан облысы өнеркәсiбiнiң құрылымын
жетiлдiру проблемаларын шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 43
Қорытынды мен ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .51
Кiрiспе
Өндiрiс ғылыми шешiмдердi, жаңалықтарды, өнер табыстарын материалдық
және рухани игiлiкке айландыру үшiн ұдайы өндiрiспен шұғылданады.
Өндiрiстiң басты мiндетi- адамдардың қажетiн толық қанағаттандыру
мақсатында өнiмдер, тауарлар өндiру, қызмет көрсету және жалпы қоғам үшiн
жоғары сапалы өндiрiс құралдарын, тұтыну өнiмдерiн және басқа да
экономикалық өнiмдердi өндiру.
Өндiрiстiк саланың, бүкiл халық шаруашылғының басты саласы
–өнеркәсiп. Халық шаруашылығында еңбек құралдарын өндiрiп, түрлi
материалдар мен ауылшаруашылық шикiзатын халық тұтынатын тауарларға
айналыдырып, өңдейтiн өнеркәсiп жетекшi рөл атқарады. Өнеркәсiп өндiрiс
құралдары-машина, құрал жабдық, шикiзат, отын және электр- энергиясын
өндiретiн ауыр өнеркәсiп және халық тұтынатын тауарлар өндiретiн жеңiл
өнеркәсiп болып бөлiнедi. Елдiң экономикалық қуатының негiзi, халықтың әл-
ауқаты өсуiнiң көзi болып табылатын ауыр өнеркәсiптiң маңызы аса зор.
Өнеркәсiп халық шаруашылығының барлық салаларындағы техникалық прогрестi
белгiлейдi, жаңа қалалар, көлiк жолдарын салуға жол ашады, айналадағы
ортаның жай күйiне елеулi әсер етедi. Яғни, бұл менiң жұмысымның
тақырыбының маңыздылығын сипаттайды.
Кәсіпкерлік қызметті басқаруға жан-жақты негізделген детальды
жоспар жасауға өте жақсы дайындалу қажет. Өнеркәсіптің құрылымын белсенді
дамытуға, инвестициялар, іскерлер мен несие ресурстарын тартуға, сондай-ақ
төмендегілерге мүмкіндік береді:
( кәсіпорынның бәсекелік басымдықтарын максималды пайдалану,
қате іс-шараларды болдырмау;
( өз қызметінде инновацияларды пайдалану;
( түрлі тәуекелдікке қатысты қорғау шараларын мерзімінде жүргізуге;
( кәсіпорынның өндірістік және коммерциялық қызметінің нәтижелерін
объективті пайдалануға.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – өнеркәсіп құрылымын ұйымдастыру және
жетілдіру проблемалары мен шешу жолыгдағы тиімді ұсыныстар даярлап
теориялық негіздеу болып табылады.
Көптеген өнеркәсіптік кәсіпорындардың күрделі экономикалық жағдайына
қарамастан бүгінгі күні олардың экономикалық белсенділігінің күшею
тенденциясы байқалады, әсіресе азық-түлік инновациясы саласында. Бұл
сәйкесінше қаржылық, кадр және материалды техникалық ресурстарды талап
етеді. Сондай-ақ өнеркәсіптік кәсіпорын қызметін жоспарлау саласында
менеджерлерді арнайы дайындықтан өткізуді, квалификациясын көтеруді талап
етеді.
Осы өнеркәсіптік кәсіпорындардың негізгі ерекшелігінің бірі - бірінші
орынға кең номенклатуралы кішісериялы өнім шығару болып табылады. Бұл
нарықтың бәсекелесіздігіне және белгілі номенклатуралық өнім санының
шектелуіне негізделген сұраныстың әртүрлілігіне байланысты тұтынушыны
қарастыратын болсақ, ол нарықта жоғары сапалы әртүрлі топ адамдарының
сұранысын қанағаттандыратын, түрлі функциялы өнімді алуға тырысады.
Оңтүстiк Қазақстан өндiргiш күштер құрылымының бұрынғы кездегi
қалыптасуы шикiзаттық шаралар мен аралық өнiм өндiрiсiнiң дамуына
бағытталған.
Егемендiк алу мен нарықтық қатынастарға өту рационалдық құрылымдық
саясат iздестiру мен жасап шығару қажеттiгiне алып келедi. Аймақтық
денгейде өндiргiш күштердiң қалыптасуы өндiрiстi дамытудың негiзгi
факторларын: инвестицияық ресурстарды, табиғи ресурстық әлеуеттi, ғылыми-
техникалық ресурстарды, өндiрiс саласындағы кәсiпкерiк факторларын, сыртқы
экономикалық факторларды пайдаланумен байланысты.
Өндiргiш күштер бiртұтас диверсификацияланған бәсекеге қабiлеттi
кешен ретiнде экономикалық тәуелсiздiк пен ұлттық қауiпсiздiктiң,
экономикалық жағдайды сауықтырудың, халыққа лайықты өмiр сүру денгейiн
қалыптастыру мен аймақтың әлемдiк шаруашылық байланыстар жүйесiне
кiрудiң негiзi болып табылады. Адамдар өмiрi, әлеуметтiк сала мемлекеттiң
өз қуаты- мұның барлығы экономикадағы жағдайға, оның реформалану дәрежесiне
тәуелдi. Бұдан шығатыны, экономикалық қайта құрулар мен реформалаудың
соңғы мақсаты- адамдардың өмiр сүру денгейiн көтеру.
Өндiрiстiң нашарлауы, ұлттық табыстың төмендеуi, жұмыссыздықтың
артуы мен басқа да көптеген факторар тұрғындардың негiзгi бөлiгiнiң өмiр
сүру денгейiнiң айтарықтай төмендеуiне алып келедi.
Оңтүстiк Қазақстан облысы республикамызда өнеркәсiп өндiрiсiнiң
шоғырланған аймағы. Сондықтан, Оңтүстiк Қазақстан облысын өнеркәсiп
орталығына айналдыру мүмкiндiктерiне ие.
Нарық сатып алушылардан тұратындықтан тұрғындардың тауарлар мен
қызметтерге деген жеке қажеттiлiгiн қанағаттандырудың негiзгi көзi
кiрiстер болып табылады. Тұрғындардың ақшалай кiрiстерiнiң негiзгi көзi
еңбек ақы болғандықтан, өндiрiс орындарының ашылуы мен қажеттiлiгi маңызды
iс-шара болып отыр.
Осы аталған мәселелер төңiрегiнде Оңтүстiк Қазақстан облысының
статистикалық мәлiметтерiне сүйене отырып Оңтүстiк Қазақстан обысының
өндiрiстiк құрылымын жетiлдiру проблемаларын айқындап, дипомдық жұмыс
барысында қарастырдым.
Дипомдық жұмысым үш бөлiмнен тұрады. Бiрiншi бөлiмде өндiрiстiң
теориялық негiздерi Қазақстан Республикасындағы өндiрiс салалары мен даму
жағдайлары қарастырылған. Ал, екiншi бөлiмде Оңтүстiк Қазақстан облысының
негiзгi өндiрiстiк құрылымының салалар бойынша көрсеткiштерiн ала отырып
талдау жасалынды. Үшiншi бөлiмiнде Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiп
құрылымын жетiлдiрудiң проблемаларын айқындап, шешудiң мәселелерiн
қарастырдым.
Дипомдық жұмыс Республикалық және облыстық статистикалық
мәлiметтердi, экономикалық оқу құралдары мен рухани шығарылымдардағы
мақалаларды мысалға ала отырып жасалынды. Жұмыс 7- кестеден, 5-
диаграммадан тұрады.
( Өнеркәсiп құрылымын жетiлдiрудiң теориялық негiзi
1. Өнеркәсiп мәнi, құрылымы
Өндiрiс- кәсiпорынның орталық звеносы, онда белгiлi бiр тұтынушылық
қасиетi бар ақырғы өнiм өндiрiледi. Өндiрiстiк құрылым- бұл қоғамдық
қажеттi қанағаттандыру мақсатында өнiм өндiру, қызмет көрсету және пайда
табу үшiн заңды түрде құрылған дербес шарушалық субъектiсi, басқа
кәсiпорындармен заңдылық ретiндегi қатынастағы қызмет орындайтын
объектiлердiң жиынтығы.
Өндiрiс- бұл адамдардың табиғи заттарға әсер ете отырып, материалдық
және рухани игiлiктердi өндiру процесi. Ал, өндiрiс процесi- бұл
белгiленген мақсатта өнiм алуға бағытталған жеке өндiрiстiк процесстiң
жиынтығы.
Өндiрiс ғылыми шешiмдердi, жаңалықтарды, өнер табыстарын материалдық
және рухани игiлiкке айландыру үшiн ұдайы өндiрiспен шұғылданады.
Өндiрiстiң басты мiндетi- адамдардың қажетiн толық қанағаттандыру
мақсатында өнiмдер, тауарлар өндiру, қызмет көрсету және жалпы қоғам үшiн
жоғары сапалы өндiрiс құралдарын, тұтыну өнiмдерiн және басқа да
экономикалық өнiмдердi өндiру. Өндiрiс үш элементтiң: адам еңбегi, еңбек
заты мен еңбек құралдары өзара әрекетi арқасында жүзеге асырылады. Оларды
еңбек процесiнiң қарапайым моменттерi деп атайды. Игiлiктер өндiрiсi адам
мен табиғаттың қарым-қатынасын, өз шаруашылық қызметтерi барысындағы
адамдардың өзара қарым-қатынастарын бейнелейдi. Өндiргiш күштер- қоғамдық
өндiрiстiң жеке және заттық факторларының өзара әрекетi адам мен табиғат
қатынасының шешушi, белсендi элементтерi. ±ылыми -техникалық революция
өндiрiс факторларын өзгертедi. Осылайша өндiрiс құрал жабдықтары
информатика, электронды есептеуiш және компьютерлiк техникамен байытады.
Жұмыс күшi құрылымында да сапалы өндiрiстер жүредi.
Өндiрiс пайдалы өнiм шығару процесi. Бұл бастапқы саты. Оның қоғамдық
өнiмнiң қозғалысындағы орнына қарай экономистер әр түрлi бағыттар ұсынады.
Бiреулерi, бұл саты шешушi мағынаға ие, себебi, егер материалды және рухани
игiлiктер өндiрiлмесе, ненi бөлiп, айырбастап және тұтынылар едi. Кейбiр
зерттеулер пiкiрiнше, экономика тек айырбас болғанда қалыптасады, сол
себептi тек айырбас пен бөлу шешушi сфераларға жататындығын айтады.
Көпшiлiк санасында қалыптасқан өндiрiстi екiншi кезекке қою экономикаға
орасан зиян тигiзетiнi түсiнiктi. Еңбек өнiмдiлiгiнiң ролi, мазмұны мен
беделi жойқын жылдамдықпен төмендейдi, ал бұл тұтастай қоғамның жасампаз
еңбегiнiң де құралын бiлдiредi.
Бөлу өндiрiлген өнiмдегi әр адамның үлесiн анықтауды бiлдiредi.
Айырбас –бұл бiр өнiмнiң басқа өнiмге айырбасталу процесi. Бөлу мен айырбас
өндiрiс пен тұтыну арасын жалғайды. Тұтыну- адамның қажеттiлiктерiн өтеуi
үшiн өндiрiлген игiлiктердi қолдануы. Тұтыну өнiмдi пайдаланудың
тамамдаушы кезеңi болып табылады, яғни оларды ұдайы өндiрiп тұру қажет.
Ұдайы өндiрiс -бүл өндiрiс процессiнiң қайталануы.
Өндiрiс әр түрлi факторлардың өзара әрекеттесуiн бiлдiредi, оларды үш
негiзгi топқа бөлуге болады: еңбек, жер, капитал. Еңбек- адамның өзiндiк
дене, интеллектуалдық және рухани күш-қуатын жүмсау процесi, жүмыс күшiн
түтыну процесi. Өндiрiстiң екiншi факторы- (Жер( терминi кең мағынада
қолданылады. Ол табиғаттың берген барлық пайдалы заттарын қамтиды, яғни,
жер, су, орман ресурстары, пайдалы қазбалар байлығы. Капитал-бҮл тауарлар
мен қызметтер өндiруде қолданылатын адамдардың жасап шығарған өндiрiс
қүрал-жабдықтары мен ақшалай жинақтары.
Қызметтер мен тауарлар өндiрiсiне қажет қоғам ресурстары шектеулi
немесе сирек. Бүл қарама-қайшылық өндiруге қажет тауарлар мен қызметтердi
таңдау мен белгiлi бiр жағдайларда түтынудан тежелу арқылы шешiледi. Сирек
ресурстарды тиiмдi қолдану мәселесi туады. Қоғам шектеулi ресурстар
арқылы өндiрiлген тауарлар мен қызметтердiң максималды санын алуға
үмтылады. Бүған жету үшiн, ол толық жүмысбастылық пен толық өндiрiс
көлемiн қамтамасыз етуi қажет.
Толық жүмысбастылық оған жарамды барлық ресурстардың: жүмыс күшi,
жыртылатын жерлер, капиталды жабдықтарды қолдануды бiлдiредi.
Толық өндiрiс көлемi ресурстарды тиiмдi бөлудi көрсетедi:
- оларды ең көп үлес қосатын жерде пайдалану қажет;
- қолда бар технологиялардың ең жақсысын қолдану.
Нарық белгiленген жоспарды жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады.
Өйткенi ол өндiрiлген өнiмнiң оған жүмсалған еңбектiң қоғамдық
қажеттiлiгiн дәлелдейдi. Нарық өндiрiс шығындарын азайтады. Бұл қызметiн
ол бағаның қоғамдық қажеттi еңбек шығындарын нақты анықтаумен байланысты
атқарады.
Шығындар- өндiрiстiң сатып алынған факторларының төлемi. Экономистер
шығындарды түсiндiру барысында мынадай түсiнiктер бередi. Ол ресурстардың
сирек шектеулi жағдайында екендiгiн негiздейдi. Оларды анықтауда
бiрiншiден, өнiм өндiруге пайдаланса, екiншiден, өнiмдi өндiруден бас
тарту екендiгiн көрсетедi. Экономикалық шығындар iшкi және сыртқы болып
екiге бөлiнедi. Еңбек ресурстарымен, шикiзаттармен, жанармаймен,
транспорттық қызметтермен, энергиямен жабдықтаушыларға фирманың өз
қалтасынан төлейтiн ақшалай төлемдердi сыртқы шығындар деп атайды. Бiрақ
фирма өз иелiгiндегi кейбiр ресурстарды пайдалануы мүмкiн. Мұны iшкi
шығындар деп атайды. Өндiрiс шығындары тек тауарды өндiруге қажеттi
ресурстарға байланысты емес, технологияға да байланысты болады. Өндiрiс
көлемiнiң тәуелдiлiгiне байланысты тұрақты және өзгермелi шығындарды
айырады. Тұрақты шығындар- өндiрiс көлемiнiң өзгеруiне байланысты мөлшерi
өзгермейтiн шығындар және олар тәуелсiз болады. Өзгермелi шығындар-
-өндiрiс көлемiнiң өзгеруiне байланысты мөлшерi өзгеретiн шығындар.
Тұрақты және өзгермелi шығындардың қосындысы жалпы шығындарды бередi.
1.2 Қазақстан Республикасының өнеркәсiп құрылымы
Өндiрiстiк саланың, бүкiл халық шаруашылғының басты саласы
–өнеркәсiп. Халық шаруашылығында еңбек құралдарын өндiрiп, түрлi
материалдар мен ауылшаруашылық шикiзатын халық тұтынатын тауарларға
айналыдырып, өңдейтiн өнеркәсiп жетекшi рөл атқарады. Өнеркәсiп өндiрiс
құралдары-машина, құрал жабдық, шикiзат, отын және электр- энергиясын
өндiретiн ауыр өнеркәсiп және халық тұтынатын тауарлар өндiретiн жеңiл
өнеркәсiп болып бөлiнедi. Елдiң экономикалық қуатының негiзi, халықтың әл-
ауқаты өсуiнiң көзi болып табылатын ауыр өнеркәсiптiң маңызы аса зор.
Өнеркәсiп халық шаруашылығының барлық салаларындағы техникалық прогрестi
белгiлейдi, жаңа қалалар, көлiк жолдарын салуға жол ашады, айналадағы
ортаның жай күйiне елеулi әсер етедi.
Ауыр өнеркәсiптiң басым болуы, жеңiл өнеркәсiп дамуын тездетiп,
тұтыну заттарын өндiрудi ұлғайтады. Өндiрiстiк шығынды барынша азайтып,
барынша көп өнiм алу экономикалық дамудың негiзгi белгiсi болып отырған
қазiргi нарықтық экономика жағдайында ауыр өнеркәсiп және жеңiл
өнеркәсiптердiң арасында еңбек құралдар мен шикiзатты дұрыс таратып бөлудiң
маңызы зор.
Металлургия екi саладан: қара және түстi металлургиядан тұрады. Бұл
жүйеге бiрiккен салалар кен өндiру, өңдеу және одан металл алуды iске
асырады.
Түстi металлургия елiмiздiң өнеркәсiбiнiң жетекшi салаларының бiрi.
ХV((( ғасырда кендi Алтайда пайда болып, ХХ ғасырдың 30 жылдарынан
қарқынды дами бастады.
Казiргi кезде түстi металлургия республикамыздағы өнеркәсiп өнiмiнiң
11-12 пайыздайын құрайды.
Менделеев таблицасының 50 элементi металл, қорытпа немесе химиялық
өнiм түрiне өндiрiледi. Қазақстанның түстi металлдары жоғары сапалығымен
көзге түседi. Мысалы, Өскеменнiң мырышы мен Балхаш, Жезқазғандардың мысы
Лондондағы түстi металлдар биржаснында өте жоғары бағаланады. Қазiргi
кезде Қазақстан әлемiнiң 30-дай елiнде түстi металды шығарады.
Қазақстанда түстi металдар кен орындары үш металлогенендi ауданында
орналасқан, олардың ең iрiлерi- Орталық Қазақстан және Шығыс Қазақстанда.
Оңтүстiк Қазақстанда түстi металл кен орындары Жоңғар Алатауы мен Қаратау
жотасында жайғасқан. Алтын кен орындары Солтүстiк және Шығыс Қазақстан
аудандарында орналасқан. Сирек металдар кен орындары Орталық және Шығыс
Қазақстанда шоғырланған.
Қазiргi кезеңде Қазақстанның түстi металлургиясы жетi саладан
тұрады және олардың құрамында 28 iрi кәсiпорын жұмыс iстейдi.
1. Қорғасын-мырыш саласы. Онда 3 металлургия және 9 кен байыту
комбинаттарынан тұратын жалпы саны 12 кәсiпорын жұмыс iстейдi.
Металлургия комбинаттары – Өскемен қорғасын-мырыш, Лениногор полиметалл
комбинаттары және Шымкент қорғасын зауыты. Кен байыту –Ащысай, Ертiс және
Лениногор полиметалл, Шығыс Қазақстан мыс-химия, Зырянь қорғасын, Текелi,
қорғасын-мырыш комбинаттары, Жәйрем, Жезкент және Қарғалы кенбайыту
комбинаттары.
2. Мыс өнеркәсiбi – 3 кәсiпорыннан тұрады. Олар: Балхаш, Жезқазған
кен-байыту комбинаттары және Ертiс мыс құю зауыты. Жезқазған кен -байыту
және (Жезқазған( кен орны (Жезказганцветмет( бiрлестiгiнiң құрамына кiредi.
3. Алюминий өнеркәсiбiн үш кәсiпорын: Павлодар алюминий зауыты, Торғай
және Краснооктябрь руда басқармалары құрайды. Торғай бокситтерi алюминий
өнеркәсiбiнiң шикiзаты қызметiн атқарады. Бокситтен глинозем алынып,
глиноземнен алюминий алынады.
4. Алтын өндiру саласы: Қазақстан алтын қорының қалыптасуында маңызды
роль атқарады. Қазақстанда 6 алтын өндiрушi кәсiпорын жұмыс iстейдi.
Олар (Каззолото( комбинаты (Республикадағы алтынның 50(-i), (Алтайзолото(
-16(-i және (Васильковск(-3(-i. Қазақстан алтын қоры жағынан әлемде
алтыншы орын және ТМД-да Ресей және Өзбекстаннан кейiн үшiншi орын
алады.
5. Вольфрам –молибден саласы. Вольфрамның барланған қоры жағынан
Қазақстан әлемде бiрiншi орын алады. Бұл саладағы кәсiпорын -(Казвольфрам(
бiрлестiгi. Мұнда вольфрам, қалайы-молибден және висмут консентраттары
өндiрiледi. Вольфрам консентарттары Ресейге экспортталады.
6. Ал,магний шикiзаттарының қоры Ертiс, Көкшетау, Торғай, Солтүстiк
–Арал және Каспий маңы аймақтарында орналасқан.
7. Сирек металлдар саласы. Республикамызда тантал рудасы Белогор тау-
кен комбинатында өндiрiледi. Бұл комбинаттан басқа, елiмiзде түстi
металлдар Каспий және Ақмола тау-химия комбинаттарында өндiрiледi.
Олардың құймасын өндiру Етiс комбинатында жүргiзiледi.
Қазақстанда темiрдiң 500-ден астам кен орындары белгiлi, олардың 30-
дан астамы барланған, жетеуi аса iрi кен орындарына жатады. Олар- Қостанай
облысындағы Торғай қаласындағы темiр кен орындары, Орталық Қазақстанда
Қазақтың ұсақ шоғысы аумағында Қаратау, Атасу сияқты iрi темiр кен
орындары орналасқан.
Қара металлургия республикамыздың тауар өнiмiнiң 6(-iн бередi. Бұл
салада 9 өнеркәсiп кәсiпорындары мен шахта тұрғызатын трестер және 10 шақты
металлургия өнеркәсiбiнiң бiр орталықтанған жөндеу-құрылыс басқармасы
жұмыс iстейдi.
Қара металлургияның негiзгi темiр рудасының базасы Қостанай
бассейiнi. Қазақстандағы барланған темiр рудасының 85(-i шоғырланған.
Қоры-13,3 млрд. тоннадай.
Қазақстанның қара металлургиясы 5 саладан: тау-кен, металлургия,
ферроқорытпа, отқа төзiмдi және лом өңдеуден тұрады. Олардың құрамында
темiр рудасын өндiрушi (Соколов-Сарыбай, Лисаков, Қашар кен – байыту
комбинаттары мен Атасу руда басқармасы), хромит өндiрушi (Жездi руда
басқармасы), Қарағанды метуаллургия комбинаты және екi ферроқорытпа
зауыттары (Ақсу және Ақтөбе), Рудный қаласындағы (Казогнеупоры( зауыты
және Алматы қаласындағы (Казвточермет( өндiрiстiк бiрлестiктерi жұмыс
iстейдi.
Қара металлургия өндiрiсi шоғырлану деңгейiнiң жоғарлығымен
ерекшеленедi. Мысалы, Республикадағы прокат өндiру толығымен
Карметкомбинатта, темiр өндiрудiң 65(-i Соколов-Сарыбай кен-байыту
комбинатында, ал ферроқорытпа өнiмiнiң 81( -i Ақсу ферроқорытпа зауытында
зауытында шоғырланған.
Қазақстанда қара металлургияның металлургия өндiрiсi үш кәсiпорында:
Карметкомбинат, Ақтөбе және Ақсу ферроқорытпа зауыттарында орналасқан.
Қарағанды металлургия комбинаты Республикамыздағы қара
металлургияның жетекшi кәсiпорны. Мұнда да экономикалық қиыншылықтарға
байланысты Карметкомбинат (Юс Стил( шет ел компаниясының басқаруына 10
жыл мерзiмге берiлдi. Комбинат өнiмдерiн әлемнiң 30-дан аса елi сатып
алады.
Ақтөбе ферроқорытпа зауыты Хромтау хромиттерiн пайдаланып, феррохром
шығарады, ал Ақсу ферроқорытпа зауыты Орал кварциттерiне негiзделген,
ферросицилий өндiредi. Республикамыздағы ферроқорытпа өнiмдерiнiң 60
пайызынан астамы экспортталады.
Газ өнеркәсiбi - Қазақстан энергетикасының кенже саласы. Газ
негiзнен Маңғыстау түбегiнде өндiрiледi. Газ маңызды отын –энергетика
ресурсы болып табылады. Алайда, Республикада газ өнеркәсiбiнiң дамуы өте
баяу.
Республика жылына 15-16 миллиард текше метр газ пайдаланады. Бiрақ
жартысынан азын өндiредi. Жетпегенiн Өзбекстан, Түркменстан, Ресейден
келетiн импорттық газдармен толықтырылады.
Көмiр өнеркәсiбi- Қазақстан ауыр өнеркәсiбiнiң ескi салаларының бiрi.
Соғыс жылдарында көмiрдi өндiретiн аудандар кеңейе түстi. 1950 жылы
көмiрдi өндiру республикамыздың 6 аймағында жүрдi. Олар: Ақтөбе-Батыс
Қазақстан, Атырау-Маңғыстау, Қарағанды-Жезқазған, Павлодар, Солтүстiк
Қазақстан және Оңтүстiк Қазақстан облыстары. Кейiннен көмiр өнеркәсiбi
Қарағанды –Екiбастұз аймағына шоғырланды. Бұл жердiң көмiрiн өндiру
тиiмдiлiгi жоғары едi.
Қарағанды көмiр бассейнiнiң маңыздылығының артуына себеп: бiрiншiден,
жақын жерлерден темiр, марганец және мыс рудаларының кен орындарының
ашылуы металлургия мен тау-химия өнеркәсiбi салаларының дамуына қолайлы
жағдай туғызды. Екiншiден, Қарағанды, Орал, Паволье және Орта Азия сияқты
тұтынуышларға жақын орналасқан.
Көмiрдiң геологиялық қоры 51 млрд. тенгеге бағаланып отыр. Екiбастұз
бассейнiнiң ерекшелiгi - көмiр қабаттары 160-180 метрге жетедi және ашық
әдiспен өндiрiледi.
Республика тұрмыстық – комунальдық қажеттiлiктердi қанағаттандыру
үшiн арзан сортты көмiрлердiң жетiспейтiндiгiн отын-энергетикалық
балансты сараптау көрсетiп отыр. Сол себептi Павлодар облысындағы
Майкөбе бассейiнегi көмiр өндiрудi арттыру керек. Бұл бассейнiнiң
көмiрi жоғары сортты, тез байытылатын және арзан болып келедi.
Сондықтан нарықтық экономика жағдайында тәуелсiз Қазақстан
экономикасындағы жаңа кезең негiзiнен елiмiздiң мұнай, газ ахуалымен
анықталады. Мұнай өндiру- елдi экономикалық тұрақтылыққа жеткiзетiн
стратегиялық сала.
Химия өнеркәсiбi- Қазақстанда химия өнеркәсiбiнiң дамуы мен
қалыптасуы Шымкент қаласындағы сантанин зауытының iске қосылуымен
басталады.
Фосфорит рудаларының көптiгi мен фосфор тыңайтқыштарына аймақтық
қажеттiктер Оңтүстiк және Батыс Қазақстандарда iрi фосфор өнеркәсiбiнiң
қалыптасуы мен дамуына себеп болды. Оңтүстiк Қазақстанда Қаратау
фосфориттерiне негiзделiп дамыса, Батыс Қазақстанда – Ақтөбе
фосфориттерiне негiзделiп дамуда. Қазақстанда минералды тыңайтқыштар
өндiретiн негiзгi химия саласы дами бастады.
Жеңiл және тамақ өнеркәсiптерi- Қазақстанда аса iрi кәсiпорындардың
қатарына Алматы мақта-мата, Семей ет консервiлеу, Қарағанды кондитер
фабрикасы және тағы басқалары жатады. Бұл салалардың өнiмдерi
республикадағы жеке тауар айналымының ¾ үлкен үлесiн құрайды. Яғни,
елiмiздегi агроөнеркәсiп кешенiндегi осы салалардың маңызды роль
атқаратынын көрсетедi.
Жеңiл өнеркәсiп – халықты мата, киiм, аяқкиiммен қамтамасыз ететiн
тоқыма, тiгiн, трикотаж, аяқкиiм, былғары және басқа бiрқатар салаларды
қамтиды.
Мақта- мата өнеркәсiбi республикамыздың оңтүстiгiнде мақта өндiретiн
ауылдарда орналасқан. Мақта тазалау зауыттары Шымкент, Түркiстан,
Мақтаарал, Славянскiде жұмыс iстейдi. Бұл саланың ең iрi кәсiпорыны
–Алматы мақта-мата комбинаты.
Трикотаж бұйымдарын шығаратын iрi фабрикалар Алматы, Қарағаны,
Шымкент, Өскемен, Жезқазғанда орналасқан. Шұлық-ұйық шығаратын фабрикалар
Шымкент, Қарағанды, Семейде бар. Ақмолада жiп иретiн комбинат, Өскеменде
жiбек мата комбинаты жұмыс iстейдi.
Тiгiн өнеркәсiбi орындары Қазақстанда кең тараған. Тiгiн фабрикалары
еңбек қоры бар облыс орталықтарының барлығында дерлiк жұмыс iстейдi.
Жүн жуу өнеркәсiбiн- Семей және Жамбылдағы жүндi алғаш өңдеу
фабрикалары құрайды.
Былғары өнеркәсiбiн құрайтын терi илеу зауыттары Орал, Қызылорда,
Талдықорғанда орналасқан.
Техникалық дақылдардан: қант –қызылшасы, мақта, темекi өсiмдiктерi,
шикiзат ретiнде, өнеркәсiпте пайдаланылып, өңделгеннен кейiн дайын өнiм
түрiнде тұтынуға түседi. Жетекшi түрi –мақта. Мақта – Оңтүстiк Қазақстан
облысының көптеген аймақтарында, қант-қызылшасы- Қырғыз, Iле, Жоңғар
Алатауының бөктерлерiнде, Аса, Талас, Шу, Қаратас аңғарларында өсiрiледi.
Алматы, Талдықорған қалаларында қант зауыттары салынған.
Тамақ өнеркәсiбi- аграрлық өнеркәсiптiк кешеннiң негiзгi өңдеушi
саласы. Ол өңдеу үшiн қажеттi шикiзат ( астық, ет, сүт, картоп, қызылша)
алып отыратын ауыл шаруашылығымен, ел экономикасының басқа салаларына
қарағанда өте тығыз байланысты.
Нарықтық жағдайға байланысты тамақ өнеркәсiбiнде көптеген келеңсiз
жағдайлар туындап отыр. Ет, сүтөнiмдерi, шұжық өнiмдер, өсiмдiк майы, қант
және тағы басқа тамақ өнiмдерi нарықтық сұранысқа сәкессiздiк туындатып
отыр. Себебi кейбiр техника – технологияның жетiспеуiне және орналасу
сәйкессiздiгiне байланысты болып отыр.
1.3 Қазақстан Республикасының өнеркәсiп өндірісінің дамуы
Әр елдiң экономикалық даму дәрежесi сол елдiң қандай тауарлардың
сатылу нарығында мол болуымен емес, оның қайдан, қандай технологияның
көмегiмен шығарылатындығымен анықталады. Әрине қазiргi халықаралық
интеграцияның даму талаптарына сәйкес, жанына керек нәрсенiң бәрi өз
елiмiзден шығарсын деу орынсыз болар едi. Себебi, бiрiншiден, барлық тауар
түрiн өз елiмiзде шығаруға толықтай мүмкiндiк (қаржы технология,
өндiрiстiк қуат) жоқ. Екiншiден, тауардың барлық түрiн бiр елде шығару
экономикалық жағынан тиiмсiз болуы да мүмкiн. Халықаралық интеграция дамып
отырған жағдайда тауардың кейбiр түрлерiн өз елiмiзден шығарғаннан, гөрi
шет елдерден сатып алған пайдалы. Бiрақ ол жан-жақты зерттелiп, тауарың қай
түрлерiн сырттан сатып алу, қай түрлерiн өзiмiздiң елде өндiру экономикалық
жағынан негiзделген болуы керек. Ол экономиканың тұрақтануына себiн
тигiзедi. Көптеген елдердiң тәжiрибесi көрсетiп отырғандай, өз елiнде
отандық өндiрiстi дамыту шикiзат сатумен салыстырғанда тиiмдi, мемлекет
қазынасына үзбей табыс түсiрiп тұруына тiкелей әсер етедi. Ал, шикiзатты
шет елдерге сату экономиканың тұрақтануына нақты әсер ете алмайды. Ол
мына себептерге байланысты:
1) бiздiң шикiзатымызға шет елдердiң сұраныс дәрежесiнiң өзгерiп
отыруы;
2) шикiзат бағасының құбылмалылығы;
3) шикiзат сатуда шетелдiк бәсекелестерге төтеп беру.
Республикада өңдеу өнеркәсiбiне мән берiлмейдi, отандық өндiрiс
тұншықтырылуда. Ал экономикасы тез алға басқан еледер ең алдымен отандық
өндiрiстiң дамуына қам жасаған. Әрине, экономиканың барлық саласын бiрден
жандандыру мүмкiн емес. Әр ел өздерiн дамытуға мүмкiндiгi бар өндiрiстен
бастайды. Мысалы: Жапония қазiргi экономикалық өрлеудi өз елiнде
ойыншықтар шығарудан бастады. Бұл өндiрiстен жиналған қаржылар басқа
салаларды дамытуға жұмсалды. Қазақстан үшiн тиiмдi өндiрiс салалары:
жеңiл және тамақ өнеркәсiбi. Бұл салаларды дамыту арқылы шет елден киiм-
кешек, тамақ өнiмдерiн сатып алуға кететiн қаржы үнемделер едi, оны басқа
салаларға жұмсауға мүмкiндiк туар едi. Ал алға қарай шетке шығатын
мұнайдың бағасы өсiп, оны тасымалдауға мүмкiндiк туып жатса, ол
экономиканың тұрақтануына қосымша әсер етер едi. Бiрақ, оның ақиқатқа
айналуы көбiнесе шетелдiк инвесторларға байланысты, бұл мәселенiң шешiлуi
солардың қолында. Ал елiмiзде жеңiл және тамақ өнеркәсiбiн дамыту- өз
қолымызда.
Шетелдiктер Қазақстанның дайын өнiмдер шығаруда өзiне бәсекелес
болғанын қаламайды. Экономика тұрақтылығының негiзгi тағы- шикiзат сауда
емес, оны өңдеуде.
Адамзаттың өндiрiс күштерiнiң дамуында алатын орны қырымен көрiнiс
алады:
1. Қоршаған ортаның заңдарын тану денгейi және оларды пйдалану тәсiлi.
ғылымның дамуы құрал-жабдықтарды жасаудың және оны тиiмдi қолданудың,
табиғи өндiгiш күштердi өндiрiске ендiрудiң бастапқы кiлтi болып
саналады;
2. Өндiрiстiң өзiнде- адамдар материалдық және рухани сипатымен өзiне тән
бiлiмi және дағдысымен, жұмысқа деген ынта жiгерiмен ең басты
өзгертушi күш болып саналады: олардың еңбегiнiң өнiмдiлiгi -қоғамдық
байлықтың негiзгi көзi;
3. Адамдардың экономикалық қарым-қатынастарының алдында ұдайы өндiрiс
процессiндегi қалыптасатын технологиялық қарым-қатынастар орын алады.
Олардың даму денгейi, еңбек бөлiнiсi және кооперациясы өндiрiс
салалардың дамуының маңызды көрсеткiшi.
Жоғарыда қарастырылған өндiрiстiң даму кезеңдерi (қолөнершiлер өндiрiсi-
қарапайым кооперация- мануфактура фабрика бүгiнгi таңда индустриялық
өндiрiс) оның жеке факторларының қалыптасып , даму белестерi екендiгi
ешқандай күман туғызбайды. Қоғам өндiрiс құрылымының күрделенуiне
байланысты жиынтық жұмыскерлердiң мазмұны да күрделене түседi. қоғамдық
еңбек бөлiнiсiнiң тереңдеуiне байланысты бұған: ғылым, мәдениет, ақпарат,
қызмет атқарумен айналысатын рухани өндiрiс қызметкерлерi де бiртiндеп
ене бастады.
Өндiрiстiк саланың, бүкiл халық шаруашылғының басты саласы
–өнеркәсiп. Халық шаруашылығында еңбек құралдарын өндiрiп, түрлi
материалдар мен ауылшаруашылық шикiзатын халық тұтынатын тауарларға
айналыдырып, өңдейтiн өнеркәсiп жетекшi рол атқарады. Өнеркәсiп халық
шаруашылығының барлық салаларындағы техникалық прогрестi белгiлейдi, жаңа
қалалар, көлiк жолдарын салуға жол ашады, айналадағы ортаның жай күйiне
елеулi әсер етедi.
Ауыр өнеркәсiптiң басым болуы, жеңiл өнеркәсiп дамуын тездетiп,
тұтыну заттарын өндiрудi ұлғайтады. Өндiрiстiк шығынды барынша азайтып
барынша көп өнiм алу экономикалық дамудың негiзгi белгiсi болып отырған
қазiргi кезеңде ауыр өнеркәсiп және жеңiл өнеркәсiптердiң арасында еңбек
құралдар мен шикiзатты дұрыс таратып бөлудiң маңызы зор. Бүгiнде ауыр
өнеркәсiп саласында жаңа экономикалық сипат толық орнықты. Атап айтқанда,
жекешелендiру және салық реформасы, сондай-ақ өндiрiс саласына қатысты
көптеген арнаулы заңдардың қабылдануы арқасында елеулi жетiстiктерге қол
жеткiзiлдi. Алғашқы жекелеген кезде өндiрiс кәсiпорындарының көбiнiң
негiзгi технологиялық жүйелерi ескiрiп, кейбiреуi тек жөндеп жамау
арқысында ғана жұмыс iстеген едi.
Түстi металлургия зауыттары мен фабрикаларының негiзгi қорларының
тозуы 40-70, ал қара металлургия саласында 50-65 ( құрап отыр. Осыған
байланысты (Испат-Кармет( компаниясы 640 млн. АҚШ доллары көлемiнде
инвестиция жұмсап, қайта жаңарту жұмыстарын жүргiзiп жатыр. (Қазақ мыс( АҚ
мыс зауытында технологиялық жүйенi жаңартуға 570 млн. АҚШ доллары көлемiнде
қаржы жұмсады. Бүгiнде Балқаш қаласында мырыш зауытын салу қолға алынуды
және сапасы төмен мырыш консентраттарын қорытуға мүмкiндiк беретiн жаңа
технология iске қосылмақ.
Металлургия екi саладан: қара және түстi металлургиядан тұрады. Бұл
жүйеге бiрiккен салалар кен өндiру, өңдеу және одан металл алуды iске
асырады.
Қазақстанда темiрдiң 500-ден астам кен орындары белгiлi, олардың 30-
дан астамы барланған, жетеуi аса iрi кен орындарына жатады. Олар- Қостанай
облысындағы Торғай қаласындағы темiр кен орындары, Орталық Қазақстанда
Қазақтың ұсақ шоғысы аумағында Қаратау, Атасу сияқты iрi темiр кен
орындары орналасқан.
Қазақстанда түстi метелдар кен орындары үш металлогенендi ауданында
орналасқан, олардың ең iрiлерi- Орталық Қазақстан және Шығыс Қазақстанда.
Оңтүстiк Қазақстанда түстi металл кен орындары Жоңғар Алатауы мен Қаратау
жотасында жайғасқан. Алтын кен орындары Солтүстiк және Шығыс Қазақстан
аудандаында орналасқан. Сирек металдар кен орындары Орталық және Шығыс
Қазақстанда шоғырланған.
Алтын өндiрiс жайында айтсақ, Бақыршықтағы алтынның мол қоры шетел
компаниясына белгiленгеннен кейiн еш қимылсыз қалған жайы бар.
Қазақстанда негiзгi алтын өндiрiсiнiң көзi жаңа технологиялық шешiм
таппағандықтан халық игiлiгiне пайдаланылмай тұр.
Екiншi iрi кен көзi (Васильковка( өндiрiсi де әлi дұрыс дами алмай
келедi. Бұл салада негiзгi мәселе кен көздерiне мықты шетел иелерiн
табудан гөрi, алдыңға техналогиялық шешiмдерi бар компанияларды дұрыс
тарта алмауға келiп тiрелiп отыр. Алтын кендерiнде көптеп кездесетiн
улы мышьяк проблемасы әзiрге шешiлер емес.
Химия өнеркәсiбi –Қазақстан халық шаруашылығының бiршама жас саласы.
Химия өнеркәсiбi өзiнiң дамуында республикада барланған әр алуан кен -
-химия шикiзаты қорына сүйенедi. Химия өндiрiсi 2001 жылдың тиiстi
кезеңiмен салыстырғанда, 2002 жылы 15 есеге артты. (Ақтөбе хром қосындылары
зауыты( мен (Сараньрезинотехника( ЖШС тұрақты түрде жұмыс iстеуде.
(Қарағандырезинотехник( ЖШС-де де өнiм беру ойдағыдай. Химия саласында
әсiресе, фосфориттi тыңайтқыштардың өсу қарқыны жаман емес. Алайда, бiзден
жүздеген мың тонна өнiм алатын Қытай нарығынан Ә.Қажыгелдин үкiметi
кезiнде жүргiзiлген сауатсыз өнеркәсiп саяхаттарының кесiрiнен айырылып
қалудың зардабын әлi де тартып келедi. Кезiнде Қытай сұрап тұрғанда
қоймада жатқан тыңайтқышты сатпағандықтан, ендi ол нарықты АҚШ мемлекетi
тыңайтқыштары толтырды. Екiншi жақтан Ресей мемлекетi де өз өнiмiн осы
бағытта өткiзуде. Осындай қиын жағдайда Елбасының қолдауымен 305 миллион
тенге дотация негiзiнде ауылшаруашылық кәсiпорындарының тыңайтқыш алуына
қолқабыс жасау өте оңды iс болып табылады.
Бүгiнде Жамбыл мен Шымкент химия өнеркәсiптерiне шоғырланған
проблемалар жетерлiк. Ол көптеген жылдар бойы химия өндiрiсiндегi
стратегияның дұрыс болмағандығынан туындап отыр. Қаратау фосфорит кен
көздерiн игеру тек (Қазоспрат( компаниясына берiлген. Ол осы Қаратау
шикiзатын пайдаланатын басқа кәсiпорындарға монополиялық үстемдiк
жасап отыр.
Қаратау фосфор шикiзаты Өзбекстанға, Түркiменстанға әрi қарай
Ресейдегi зауыттарға жөнелтiлетiн едi. Бүгiнде екi стратегиялық бағыт бары
анық. Бiрiншiден, Қаратау фосфорит кендерiн өндiрудi өсiрiп, Ресей
Өзбекстан, Түркiменстан зауыттарын толық көлемде шикiзатпен қамтамасыз ету.
Ол өзiмiздегi тыңайтқыш өнiмдерiнiң бағасына оңтайлы әсер етпек, қарасы
бәсекелестiктi үдетпек. Екiншiден, шетелге тек дайын тыңайтқыш тағы басқа
тауар түлерiн шығау, Ресей, АҚШ, Қытай рыноктаына Европаны пәрмендi ету,
Қазақстан тауарларына қойылатын шектеу және тағы басқа тосқауларды шұғыл
жеңу.
Түстi металдар- қорғасын, мырыш пен мыс қоры келешекте дәл бүгiнгi
өндiру денгейiнiң өзiн сақтағанда да алдағы уақытта қиыншылықтардың
туындайтыны сөзсiз.
Жезқазған, Балқаш, тағы басқа кiшi қалалар мен поселкелер осы қазба
байлықтарды өндiруге, өңдеуге икемделсе жақсы болар едi. Бұрынғы Одақ
кезiнде зерттелiп, резервте тұрған көптеген кен орындары қазiргi нарық
қиындығынан игерусiз жатыр. Олардың қатарына Ақтоғай, Айдарлы тағы басқа
мыс кен орындарын жатқызуға болады. Кейiнгi он жылда биологиялық барлау
жұмыстар көлемiнiң күрт төмендеуiне байланысты жаңа кен орындары ашылмады,
қазба байлықтар қорының өсiмi болған жоқ.
Қазақстанның машина жасау өнеркәсiбi өндiрiстiң жаңа саласы. Ауыр
машина жасау салаларына бiрқатар iрi зауыттар жатады.
Қарағанды ауыр машина жасау зауыты кенiш-шахта құрал-жабдықтарын
шығарады. Өскемендегi зауыт түстi металлургия мен электр станциялары үшiн
қажеттi машина құрал- жабдықтар өндiредi. Алматы ауыр машина жасау зауыты
түстi және қара металлургия, кенiш- шахта жабдықтарын жасайды. Мұнай және
газ өндiру өнеркәсiбi үшiн қажет құрал -жабдықтар Атырау, Ақтөбе, Павлодар
қалаларындағы зауыттарда жасалынады. Шымкентте алып пресс автомат шығаратын
зауыт бар.
Ақтөбе- механикалық зауыт, Минскiде поршень, сақиналарын жасайтын
зауыт, Шымкентте шағын литражды автомобиль зауыты мен шина зауыты бар.
Қостанайдағы зауыттар металл конструкциялары мен кенiш шахта жұмыстары
үшiн металл бұйымдарын жасайды.
Жеңiл өнеркәсiп саласында кезек күттiрмейтiн мәселелер өте көп.
Кәсiпорындарындағы тозығы жеткен қондырғылар өндiрiлген өнiмнiң өзiндiк
құнын көтерiп жiберетiндiктен, кейбiр тауарлар бәсекелестiкке төтеп бере
алмай қалады. Сондықтан атқарушы органдардың атқарар жұмысы да өнеркәсiптi
реформалауға бағытталуы тиiс.
Алматы темекi комбинаты - Қазақстандағы осы сала бойынша жалғыз
кәсiпорын, Алматы мен Талдықорған облыстарында егiлетiн сары темекiнi
пайдаланып жұмыс iстейдi. Сонымен бiрге Алматыда шай өлшейтiн фабрика,
маргарин және ашытқы зауыттары бар.
Трикотаж бұйымдарын iрi фабрикалар Алматы, Қарағанды, Шымкент,
Өскемен, Жезқазғанда орналасқан. Олар iшкi және сыртқы трикотаждардың
көп түрiн шығарады.
Тiгiн өнеркәсiбi орындары кең тараған. Тiгiн фабрикалары қажеттi
еңбек қоры бар облыс орталықтарының барлығында дерлiк жұмыс iстейдi.
Аяқкиiм өнеркәсiбiнде тұтыну және шикiзат факторлары әсер етедi.
Iрi аяқкиiм кәсiпорындары Алматы, Семей, Жамбыл, Қарағанды, Қостанай,
Талдықорғанда жұмыс iстейдi. Аяқкиiм өнеркәсiбiнде шикiзат ретiнде
табиғи былғары ғана емес, жасанды былғары да, сондай-ақ тоқыма
материалдар да қолданылады.
Республиканың барлық облыстарында дерлiк мех бұйымдары өндiрiледi.
Дегенмен, оның 90 пайызы Алматы, Орал, Семей, Шымкент, Қарағанды
кәсiпорындары шығарады. Орал мен Петропавлда киiз басу фабрикалары бар.
Талғарда текемет басатын фабрика орналасқан. Республикада түбiт
орамал, түскиiз және тағы басқа өндiретiн қолөнер кәсiпорындары көп.
Қазақстан Республикасындағы осы көрсеткiштерге тиесiлi өнеркәсiптер
көлемi төменгi кестеде көрсетiлген.
Кесте 1- Қазақстан Республикасындағы өнеркәсiп құрылымы
Кәсiпорындар Барлығы Соның iшiнде:
Мемлекеттiк Жеке меншiк
ҚР-сы бойынша 143329 25958 109580
Шағын 124445 17216 101623
Орта 13904 7126 5355
Ірi 4080 1616 2608
Қазақстанда көрсетiлген мәлiметтер бойынша өнеркәсiптер саны 143329
жеттi. Соның iшiнде шағын өнеркәсiптер 445, орта 13904, және iрi
өнеркәсiптер саны 4980 болған. Сонымен қатар кестеде жеке меншiк және
мемлекеттiк меншiк түрлерiне тиесiлi барлық өнеркәсiптер көрсетiлген.
(( Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiбiнiң құрылымы және оның дамуын
талдау
2.1 Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiп құрылымының
әлеуметтiк-экономикалық көрсеткiштерге әсерi
Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiп құрылымын жетiлдiру проблемасын
шешу, рухани мен материалдық игiлiктер және әлеуметтiк ортаның даму
проблемасын шешумен бiрге шешiледi.
Әлеуметтiк ортаға тұрғындардың материалдық, рухани игiлiктерiн
қажеттiлiгiмен байланысты адамдардың, жанұялардың, ұжымдардың және жалпы
қоғамның сұранысын қанағаттандыруға бағытталған барлық экономикалық iстер
жатады. Олар үшiн өндiрiс сферасы материалдық- техникалық базасын
жасақтайды. Адамзат тарихында әрбiр даму кезеңдерiне байланысты
қажеттiлiк арта бередi, яғни ол өндiрiстi талапқа сай өркендетудi талап
етедi.
Оңтүстiк Қазақстан облысының өнеркәсiптiк дамуы геосаяси экономикалық
көрсеткiштерiне де байанысты болып отыр. Оңтүстiк Қазақстан облысының
геосаяси экономикалық көрсеткiштерi де өндiрiс құрылымының дамуына елеулi
әсер етедi. Оңтүстiк Қазақстан облысының территориялық көлемi 117,3 мың
кв.км. құрайды, яғни Қазақстан Республикасының территориясының - 4,3
пайызын құрап отыр. Оңтүстiк Қазақстан облысы тиiмдi транспорттық
желiлермен қамтылған.
2006 жылдың қаңтар- қараша айларында халықтың табиғи өсуiнiң
абсолттiк көрсеткiшi 31,4 мың адам болып отыр. Жылдың басында кедейлердiң
жалпы саны 353144 адамды, немесе облыс халқының 17,7 процентiн құрады.
Атаулы әлеуметтiк көмекке мұқтаж болып отырған 69244 кедей отбасы, оның
iшiнде 39846 отбасы балалар жәрдемақысын алады, тұрғын үй жәрдемақысын 3564
отбасы алады, кедейлердiң басқа категориялары-25834 адам. Облыстық халықты
жұмыспен қамту басқармасы есебiндегi жұмыссыздардың саны 2007 жылдың
желтоқсан айының соңына 14,3 мың адамды құрады (2006 жылдың тиiстi
кезеңiнен 13,1 пайызға кем), оның 6,6 мыңы ауылдық жерлердiң тұрғындары
(46,1 (), 2006 жылдың тиiстi кезеңiмен салыстырғанда 9,6 пайызға кемiдi.
2007 жылдың қаңтар-қазан айларында халықтың орташа ақшалай табысы жан
басына шаққанда (эксперттiк мәлiметтер бойынша) 35496 тенгенi құрады,
сөйтiп 2006 жылдың осы мерзiмiне қарағанда 20,1 пайызға өстi. Халықтың
нақты ақшалай табысы 11,6 пайызға өстi.
Экономикалық қызметтiң барлық түрлерiмен шұғылданған iрi және орта
кәсiпорындар мен ұйымдардағы (шағын мекемелер мен ұйымдар мен
кәсiпорындарды қоса алғанда) қызметкерлер жалақысының жалпы қоры 2006
жылдың қаңтар-қараша айларында 25801,0 млн.тенге болды, оның iшiнде iрi
және орта кәсiпорындар мен ұйымдардағы қызметкерлер жалақысының жалпы қоры
–21727,7млн.тенге (84,2(), ал шағын кәсiпорындар, мекемелер мен ұйымдарда
–4073,3 млн. тенгенi құрады (15,8пайызы). 2006 жылдың қаңтар –қараша
айларында экономикалық қызметтiң барлық түрiмен шұғылданған шағын
мекемелер, ұйымдар және кәсiпорындардағы бiр қызметкердiң есептелген
орта айық жалақысы 11046 тенгенi құрады, оның iшiнде iрi және орта
кәсiпорындар мен ұйымдарда есептелген орта айлық жалақы 11741 тенге болды,
ал шағын кәсiпорындар, мекемелер мен ұйымдарда –8394 тенгенi құрады.
Кәсіпорын қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында кәсіпорынды
сериялық өндіріске шығару және маркетинг бөлімін қаржыландыруды көбейту
қажет. Өнімнің ассортиментін кеңейтуге, өндірістік қорларды жаңартуға, жаңа
нарықтарды іздеуге, тек қана жоспарлау мен өткізуге қатысты емес, сонымен
қатар даму перспективаларына қатысты өнеркәсіп стратегиясын қалыптастыруға
ерекше назар аудару қажет. Өнеркәсіптің бәсеке қабілеттілігін арттыру үшін,
маркетинг бөлімі жоспарлаудың өзіндік фундаментін сипаттайтын ішкі және
сыртқы нарықты мұқият талдауды өткізуі қажет.
Кесте 2- Оңтүстiк Қазақстан облысының негiзгi әлеуметтiк –экономикалық
көрсеткiштерi
Өткен жыл-дың
тиiстi кезеңiнде
Өлшем Жылдар (-пен ауытқу(
Көрсеткiштер бiрлiгi
2007 2006 2006ж 2007ж.
А Бюджет 1 2 3 4 5
үй шаруашылық-тары
секторларын қосқа-нда
өн-iм өндiру көлемi
(жұмыс, қыз-мет)
кәсiпорындар-ында
қолданылып жүрген
көтерме бағалармен млн.тенге 116287,9 99360,0 113,0 115,1 133,1
Негiзгi капиталға
инвестиция млн.тенге 19315,0 15618,3 117,0 1773,8 151,0
Жалпы ауыл шар-уашылығы
өнiмi-нiң көлемi (тиiстi
жылдың бағасы)
млн.тенге 53241,6 49408,2 120,4 95,7 67,1
Мал шаруашылы-ғы
өнiмдерiн өн-дiру:
Сойылуға жiберiлген мал
мен құс (тiрiдей
салмағы-мен) мың тонна 108,3 113,6 95,3 89,1 137,2
Сүт мың тонна 389,2 373,2 104,3 115,7 96,1
Жұмыртқа млн.дана 132,6 111,1 119,4 93,5 88,5
Жүн мың тонна 3,5 3,4 101,9 3,2р -
Көлiктiң барлық түрiмен мың тонна 10039,6*) 9212,6*) 109,0 106,3 105,3
тасылған жүк
Экспорттың жалпы көлемi млн.АҚШ
доллары 219,4 453,5 48,4 30,1 115,0
Импорттың жалпы көлемi млн.АҚШ
доллары 124,2 114,1 108,9 77,1 105,8
Тiркелген жұмыс-сыздар
саны (жұмыспен қамту
орталығының мәлiметi
бойынша) есептi айдың
соңында мың адам 14,3 16,4 86,9 - 100,7
Тұтыну тауарлар-ының
өткiзiлуi және қызмет
көрсету көлемi млн.тенге 51178,4 44803,5 114,2 112,2 114,8
Орташа айлық жалақы тенге 11741**) 9289**) 126,4 128,4 102,0
Туылғандар саны мың адам 44,4*** 42,0***) 105,7 99,0 91,3
Өлгендер саны мың адам 13,0***) 12,8***) 101,9 98,2 108,3
Тұтыну бағалар-ының
индексi пайызбен 104,****) 109,3**** 107,1 104,5 100,5
Өнеркәсiп өнiм-iне
өндiрушiлердiң баға
индексi пайызбен 80,2****) 124,6**** 108,0 80,2 82,7
Қаржыландыру көздерiнiң
бар-лық есебiнен iске шаршы метр
қосылған тұрғын үйлер 290301 170188 170,6 2,0 94,3
*) жеке кәсiпкерлер мен көлiктiк емес ұйымдар тасыған жүк
көлемi бағасын есепке қоспағанда
**) қаңтар-қараша айларының деректерi iрi және орта
кәсiпорындар, мекемелер, ұйымдар бойынша ((-бен 2006
жылдың мерзiмiне)
***) қаңтар-қараша айларының деректерi ((-бен 2006
жылдың мерзiмiне)
****) желтоқсан 2006 жылдың желтоқсанына
Жоғарыдағы мәлiметтер бойынша 2- кестеде 2007 жылдағы Оңтүстiк
Қазақстан облысының даму қорытындыларын сипаттайтын негiзгi әлеуметтiк
–экономикалық көрсеткiштерi келтiрiлген. Жоғарыдағы кесте бойынша
облыстық статистикалық мәлiметтерге сүйене отырып жасалынған, экономикалық
көрсеткiштерiне келетiн болсақ, есептi жылда, 2006 жылмен салыстырғанда,
тау-кен өнеркәсiбiнде нақты өнiм көлемiнiң индексi 115,6 пайызды, өңдеу
өнеркәсiбiнде – 114,5, электр қуатын, су мен газ өндiруде және оларды
бөлiп тартуда -96,7 пайызды құрады. Облыстың әлуметтiк-экономикалық
дамуының 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасын жүзеге асыру шараларын
тегеурiндi түрде жүргiзу, бiрiншi жылы-ақ құлдырауды тоқтатып,
жұмыссыздықты кемiту мен аз қамтамасыз етiлген отбасыларға әлуметтiк қолдау
көрсетуге мақсатталған нәтижелi жұмыстарды орындауға мүмкiндiк бердi. Осы
бағыттағы жұмыстар 2006 жылы да жалғастырылды. Талдау халықты әлеуметтiк
тұрғыдан қорғап шаралар жасаудың мүмкiндiгiн ашу болып отыр.
Облыс кәсiпорындары (үй шаруашылығы секторларын қоса алғанда) 2007
жылы кәсiпорындарда қолданылып жүрген көтерме сауда бағасымен 116287,9 млн.
тенгенiң өнеркәсiп өнiмiн шығарды, сөйтiп, нақты көлем индексi 2006 жылдың
денгейiне 113,0 пайыз болды.
2007 жылы облысты тұтас ағанда ауы шаруашылығының жапы өнiм көлемi
ағымдағы бағамен (адын ала есеппен) 53241,6 млн.тенгенi құрады, бҮл 2006
жылдан 20,4 пайызға артық.
2006 жылдың шаруашылықтың барлық санаттарында 108,3 мың тонна мал мен
құс етi (тiрi салмақпен), 389,2 мың тонна сүт, 132,6 млн. дана жұмыртқа
және 3,5 мың тонна жүн өндiрiлдi. 2006 жылмен жылмен салыстырғанда сүт
өндiру-4,3, жұмыртқа –19,4, жүн-1,9 пайызға артты, ал ет өндiру-4,7 пайызға
кемiдi.
2007жылдың 2006жылмен салыстырғанда обыс шаруашылығының барлық
санаттарырындағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz