Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету механизмін ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ережесін анықтап, салық әкімшілігінің экономикалық категория ретінде мазмұнын, мақсатын және мүдделі міндеттерін ашу және салықтық әкімшілік ету механизімін жетілдіру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.Қазақстан Республикасында салық жүйесiндегi салықтық әкiмшiлiк
ету механизмінің теориялық негіздері
1.1 Салықтардың пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Салық әкімшілігінің мәні мен қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Қазақстан Республикасы мен шет мемлекеттерінің салық салу
құқығының реттелу мәселесінде салық әкімшілігінің ролі ... ... ... ... ... ... ...20
2. Салықтық әкімшілік ету және оның бюджетке төлемдердің түсуін қамтамасыз етудің қазіргі кезеңдегі жағдайына экономикалық талдау
2.1 Салық қызметі органдарының бақылау қызметін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.2 Мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесін орындауды қамтамасыз ету ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3 Салық қызметі органдарының салық әкімшілігін жүргізудегі қызметіне экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
3.Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету механизімін
жетілдіру жолдары
3.1 Салықтық әкімшілік тиімділігін арттыруды жетілдіру жолдары ... ... ... .53
3.2 Салық әкімшілігінің сапасын жоғарылату . салықтық ауыртпалықты
төмендетудің тікелей жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
3.3 Қазақстанда салықтан жалтарыну мен салықты төлеу тәртібін бұзу
проблемалары мен оларды салықтық әкімшілікті күшейту арқылы шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
1.Қазақстан Республикасында салық жүйесiндегi салықтық әкiмшiлiк
ету механизмінің теориялық негіздері
1.1 Салықтардың пайда болу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Салық әкімшілігінің мәні мен қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Қазақстан Республикасы мен шет мемлекеттерінің салық салу
құқығының реттелу мәселесінде салық әкімшілігінің ролі ... ... ... ... ... ... ...20
2. Салықтық әкімшілік ету және оның бюджетке төлемдердің түсуін қамтамасыз етудің қазіргі кезеңдегі жағдайына экономикалық талдау
2.1 Салық қызметі органдарының бақылау қызметін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.2 Мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесін орындауды қамтамасыз ету ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.3 Салық қызметі органдарының салық әкімшілігін жүргізудегі қызметіне экономикалық талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
3.Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету механизімін
жетілдіру жолдары
3.1 Салықтық әкімшілік тиімділігін арттыруды жетілдіру жолдары ... ... ... .53
3.2 Салық әкімшілігінің сапасын жоғарылату . салықтық ауыртпалықты
төмендетудің тікелей жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
3.3 Қазақстанда салықтан жалтарыну мен салықты төлеу тәртібін бұзу
проблемалары мен оларды салықтық әкімшілікті күшейту арқылы шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
Тақырыптың өзектілігі. Рыноктық қатынастары дамыған елдерде салықтар экономика мен әлеуметтік хал-аһуалын тұрақты дамытудағы реттеушілік қасиеттері бюджеттік қатынастар мүмкіншілігіне тікелей басқару әдістері ретінде қолданады. Салықтардың жәрдемімен мемлекет қоғамдық қажеттілік пен ресурстар арасындағы, оларды қанағаттандырудағы салыстырмалы тепе-теңдікке қол жеткізіледі. Салықтардың арқасында экология жағынан зиянды өндірістердің кеңейуіне айыппұлдар мен шектеулер енгізе отырып, табиғи байлықтың тиімді пайдаланылуын қамтамасыз етеді.
Салықтар мемлекеттің әртүрлі даму бағдарламасының даму мүмкіншілігіндегі қаржылық қамтамасыз ету және азаматтардың табыстарының деңгейін теңестіру мүмкіншілігіне ие болады. Салық әкімшілігі арқылы қоғамымыздағы келесі мәселелерге жол табу: әлеуметтілік – экономиканың қарқынды дамуына мүмкіндік туғызу, жергілікті бюджет мүмкіншілігін арттырудағы олардың өз кірістері мен шығыстарын теңестіруді қамтамасыз ету мүмкіншілігін өсіру, жергілікті бюджеттің трасферттік қаржылану мүмкіншіліктеріндегі бей-берекеттілікті жою, салық салу мен салық төлеуден жалтару сыбайластық жемқорлыққа жол бермеу жолындағы бақылауды күшейту, салық заңдылық актілерін жүзеге асыруды тұрақты түрде салықтық әкімшілік бақылау жүргізуді орындау және ұйымдастыруды жетілдіру тағы басқалары.
Бүгінгі күні әлемдегі барлық мемлекеттердің экономикалық саласындағы қандай уақыт немесе қандай да бір жүйеде болмасын өзекті мәселенің бірі, ол- салық. Себебі, ол елді қаражат көзімен қамтамасыз ететін күре тамыр, бюджетке түсетін түсімнің маңызды бөлігін құрайды.
Экономикаға салық жүктемесін оңтайландыруға, салық рәсімдерін оңайлату мен олардың ашықтығын арттыруға бағытталған салық әкімшілігін жүргізу жолымен шаруашылық жүргізуші субъектілердің және халықтың іскерлік белсенділігін өсіруді ынталандыру. Осының бәрі салық жүйесінің алдында тұрған міндет болып табылады. Осы қойылған міндеттерді шешу үшін 2008 жылы жаңа Бюджет және Салық кодекстері әзірленді.
Ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің 2008 жылғы ақпандағы Жолдауында жаңа Салық кодексі «салық қызметтерінің оның нормаларын өз мүмкіндіктерін қорғайтындай, әкімші¬лендіру сапасы мен салық төлеушілер мүдделеріне тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек» деп атап көрсетті. Жаңа Салық кодексін енгізудегі мақсат – бұл салықтық әкімшілдендіруді жақсарту, бизнесті және фискальдық тәртіпті арттыру.
Ел экономикасындағы бәсекелік ортаны дамыту мақсатында жаңа Салық кодексі Қазақстанда жекелеген шаруашылық қызметінің субъектілері пайдаланып келген салық жеңілдіктері мен преференциялардың күшін жоюды және салықтар мен алымдардың ставкаларын азайтуды көздейді.
Корпоративтік табыс салығын кезең-кезеңмен төмендету ұсынылады: 2009 жылы-20%, 2010 жылы- 20% өзгерусіз қалды , 2011 жылы- 17,5% дейін, 2012 жылы -15% дейін, қосылған құнға салынатын салық (ҚҚС) – 2009 жылдан бастап 12%-ға дейін азайтылды. Әлеуметтік салықтың регрессивтік шкаласынан 11% ставкасымен жүзеге асырылатын болады.
Салықтар мемлекеттің әртүрлі даму бағдарламасының даму мүмкіншілігіндегі қаржылық қамтамасыз ету және азаматтардың табыстарының деңгейін теңестіру мүмкіншілігіне ие болады. Салық әкімшілігі арқылы қоғамымыздағы келесі мәселелерге жол табу: әлеуметтілік – экономиканың қарқынды дамуына мүмкіндік туғызу, жергілікті бюджет мүмкіншілігін арттырудағы олардың өз кірістері мен шығыстарын теңестіруді қамтамасыз ету мүмкіншілігін өсіру, жергілікті бюджеттің трасферттік қаржылану мүмкіншіліктеріндегі бей-берекеттілікті жою, салық салу мен салық төлеуден жалтару сыбайластық жемқорлыққа жол бермеу жолындағы бақылауды күшейту, салық заңдылық актілерін жүзеге асыруды тұрақты түрде салықтық әкімшілік бақылау жүргізуді орындау және ұйымдастыруды жетілдіру тағы басқалары.
Бүгінгі күні әлемдегі барлық мемлекеттердің экономикалық саласындағы қандай уақыт немесе қандай да бір жүйеде болмасын өзекті мәселенің бірі, ол- салық. Себебі, ол елді қаражат көзімен қамтамасыз ететін күре тамыр, бюджетке түсетін түсімнің маңызды бөлігін құрайды.
Экономикаға салық жүктемесін оңтайландыруға, салық рәсімдерін оңайлату мен олардың ашықтығын арттыруға бағытталған салық әкімшілігін жүргізу жолымен шаруашылық жүргізуші субъектілердің және халықтың іскерлік белсенділігін өсіруді ынталандыру. Осының бәрі салық жүйесінің алдында тұрған міндет болып табылады. Осы қойылған міндеттерді шешу үшін 2008 жылы жаңа Бюджет және Салық кодекстері әзірленді.
Ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің 2008 жылғы ақпандағы Жолдауында жаңа Салық кодексі «салық қызметтерінің оның нормаларын өз мүмкіндіктерін қорғайтындай, әкімші¬лендіру сапасы мен салық төлеушілер мүдделеріне тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек» деп атап көрсетті. Жаңа Салық кодексін енгізудегі мақсат – бұл салықтық әкімшілдендіруді жақсарту, бизнесті және фискальдық тәртіпті арттыру.
Ел экономикасындағы бәсекелік ортаны дамыту мақсатында жаңа Салық кодексі Қазақстанда жекелеген шаруашылық қызметінің субъектілері пайдаланып келген салық жеңілдіктері мен преференциялардың күшін жоюды және салықтар мен алымдардың ставкаларын азайтуды көздейді.
Корпоративтік табыс салығын кезең-кезеңмен төмендету ұсынылады: 2009 жылы-20%, 2010 жылы- 20% өзгерусіз қалды , 2011 жылы- 17,5% дейін, 2012 жылы -15% дейін, қосылған құнға салынатын салық (ҚҚС) – 2009 жылдан бастап 12%-ға дейін азайтылды. Әлеуметтік салықтың регрессивтік шкаласынан 11% ставкасымен жүзеге асырылатын болады.
1. Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, 2008 ж
2. ҚР “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы кодексі” , 100-тарау, 552-б., А.: “БИКО”, 2009ж.
3.Крамаренко Т.Н., Қомбарова А.М. Салық және салық салу: Оқулық.-Астана: Фолиант, 2007ж.
3. Д.Кушубаева. По анализу декларации КПН.// Вестник НС РК.№6.2008г.
4. Е.Галиев, А. Аушанов. Административные правонарушения в области налогообложения//Юрист, 2008ж., №2, 50-53-бб.
5. Генрих Шнитгер. К вопросу о политической экономии налогов (некоторые вопросы налогового права)//Юрист, 2008ж., №3, 37-б.
6. Мамыров Н.К., Ихданов Ж.О. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы): Учебное пособие №-Алматы: Экономика, 1998 с.248.
7. Қ.Қ.Ілиясов. С.Құлпыбаев. Қаржы.: Оқулық. – Алматы: 2005ж. 208-209 беттер.
8. Идрисова Э.К. Налоги и налогообложения в Казахстане. Алматы.2003г. с.129.
9. Нурумов, А. А. Налоги Республики Казахстан и развитых стран: учебное пособие - Алматы : Сөздік-Словарь, 2005. - 216 с.
10. Ковалев В. В. Финансы : учебник. ред.. - 2-е изд., испр. и доп. - М. : Проспект, 2007. - 640 с.
11. Пушкарева, В. М. История финансовой мысли и политики налогов: учебное пособие. - М. : Финансы и статистика, 2005. - 256 с. -
12. Умбеталиева, А. Д. Налоги и налогообложение: русско-казахский словарь / А. Д. Умбеталиева. - Алматы : Экономика, 2008. - 685 с.
13. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 77-бап, 3.2-т.
14. Майбурова И. А. Налоги и налогообложение: учебник . - М. : ЮНИТИ-ДАНА, 2007. - 655 с.
15. Ермекбаева Б.Ж.Лесбеков Г.А. Основы налогообложения: Учебное пособие.-Алматы. 2002ж. 38-бет.
16. Миронова, О. А. Налоговое администрирование: учебник / О. А. Миронова. - М. : Омега-Л, 2008. - 288 с.
17. Султанова, Б. Б. Налоговый учет: учеб. пособие / Б. Б. Султанова. - Алматы : Экономика, 2007. - 250 с.
18. А.Б. Зейнельгабдин. Финансовая система Казахстана: становление и развитие. Астана, 2008ж. 126 –бет.
19. Қазақстан Республикасының банкроттық туралы заңы
20. Карагусова Г. ²Налоги: сущность и практика пользования² -Алматы, ²Қаржы -қаражат², 2008ж
21. Мән берiлер мәселелер- Салық қызметi туралы, ²Қаржы -қаражат² 2007ж. N24-27б.
22. Салық жинауда салғырттық болмасын. Қ. Ашутов. Қаржы- қаражат 2001/8.
23. Қазақстан Республикасының “Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы” кодексі, 205-219-баптар, А., “БИКО”, 2006ж.
24. Алматы қаласы бойынша салық комитетінің ведомстволық статистикалық есептілігі. Форма №2-н.
25. Статистический ежегодник. Агенство РК по статистике, А., 2009г.
26. А.Досболов. Особенности борьбы с налоговыми правонарушениями в развитых странах.// Фемида.-2007-№1.
27. Козырин А. Налоговое право зарубежных стран: вопросы теории и практики.- М. Независимое изд- во «Манускрипт», 2003г. С 18
28. Ермекбаева, Б. Ж. Проблемы развития налоговой системы Республики Казахстан в условиях глобализации экономики. КазНУ им.Аль-Фараби. - Алматы : Қазақ университеті, 2007. - 138 с.
29. Қазақстанның жыл сайынғы статистикалық мәліметтері: Статистикалық жинақ-Алматы:ҚР Статистика агенттігі, 2008 жыл.
30. Мандрощенко, О. В. Налоги и налогообложение: учеб. пособие / О. В. Мандрощенко. - М. : Дашков и К, 2007. - 344 с.
31. Кусаинов, К. К. Налоговое регулирование экономики: региональный аспект (на примере северных областей Казахстана): автореферат. - Алматы, 2004.
32. Наукенова Б. Экономический механизм налогового регулирования
инвестиционоого климата в Казахстане. //Қаржы-қаражат.-2008.-№3.-с.8.
33. Нурумов А.А. ҚР салық жүйесінің дамуының негізгі нәтижелері мен
бағыттары.// Қаржы –қаражат.2008ж. №2. 25-30 беттер.
34.Р.Кыстаубаев.Анализ налоговых поступлений в компетенции Налогового Комитета за 2007-2008 годы.// Вестник налоговой службы Республики Казахстан. №4. апрель.2009г.
35.Рахметов Н. Основные проблемы налогового законодательства при
наличии льгот.// Вестник налоговой службы РК.-2008.-№12.
36.Ермекбаева Б.Ж. Жубаева С. Гармонизация налоговой системы.// Аль-
Пари.-2008.№2.-с9.
37. «Финансы и налоги», 7 июль 2009г «Взаимодействие государства, бизнеса и общества: позитивная реинтеграция» кітабының материалдары бойынша басылған Москва, 2009.
38.Салық әкімшілендіру жүйесін жетілдіру, «Бухгалтер Хабаршысы» №1 (19), қаңтар 2009, Е. Беков, ҚР ҚМ Салық комитетінң салықтық ағарту басқармасының бастығы.
2. ҚР “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы кодексі” , 100-тарау, 552-б., А.: “БИКО”, 2009ж.
3.Крамаренко Т.Н., Қомбарова А.М. Салық және салық салу: Оқулық.-Астана: Фолиант, 2007ж.
3. Д.Кушубаева. По анализу декларации КПН.// Вестник НС РК.№6.2008г.
4. Е.Галиев, А. Аушанов. Административные правонарушения в области налогообложения//Юрист, 2008ж., №2, 50-53-бб.
5. Генрих Шнитгер. К вопросу о политической экономии налогов (некоторые вопросы налогового права)//Юрист, 2008ж., №3, 37-б.
6. Мамыров Н.К., Ихданов Ж.О. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы): Учебное пособие №-Алматы: Экономика, 1998 с.248.
7. Қ.Қ.Ілиясов. С.Құлпыбаев. Қаржы.: Оқулық. – Алматы: 2005ж. 208-209 беттер.
8. Идрисова Э.К. Налоги и налогообложения в Казахстане. Алматы.2003г. с.129.
9. Нурумов, А. А. Налоги Республики Казахстан и развитых стран: учебное пособие - Алматы : Сөздік-Словарь, 2005. - 216 с.
10. Ковалев В. В. Финансы : учебник. ред.. - 2-е изд., испр. и доп. - М. : Проспект, 2007. - 640 с.
11. Пушкарева, В. М. История финансовой мысли и политики налогов: учебное пособие. - М. : Финансы и статистика, 2005. - 256 с. -
12. Умбеталиева, А. Д. Налоги и налогообложение: русско-казахский словарь / А. Д. Умбеталиева. - Алматы : Экономика, 2008. - 685 с.
13. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 77-бап, 3.2-т.
14. Майбурова И. А. Налоги и налогообложение: учебник . - М. : ЮНИТИ-ДАНА, 2007. - 655 с.
15. Ермекбаева Б.Ж.Лесбеков Г.А. Основы налогообложения: Учебное пособие.-Алматы. 2002ж. 38-бет.
16. Миронова, О. А. Налоговое администрирование: учебник / О. А. Миронова. - М. : Омега-Л, 2008. - 288 с.
17. Султанова, Б. Б. Налоговый учет: учеб. пособие / Б. Б. Султанова. - Алматы : Экономика, 2007. - 250 с.
18. А.Б. Зейнельгабдин. Финансовая система Казахстана: становление и развитие. Астана, 2008ж. 126 –бет.
19. Қазақстан Республикасының банкроттық туралы заңы
20. Карагусова Г. ²Налоги: сущность и практика пользования² -Алматы, ²Қаржы -қаражат², 2008ж
21. Мән берiлер мәселелер- Салық қызметi туралы, ²Қаржы -қаражат² 2007ж. N24-27б.
22. Салық жинауда салғырттық болмасын. Қ. Ашутов. Қаржы- қаражат 2001/8.
23. Қазақстан Республикасының “Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы” кодексі, 205-219-баптар, А., “БИКО”, 2006ж.
24. Алматы қаласы бойынша салық комитетінің ведомстволық статистикалық есептілігі. Форма №2-н.
25. Статистический ежегодник. Агенство РК по статистике, А., 2009г.
26. А.Досболов. Особенности борьбы с налоговыми правонарушениями в развитых странах.// Фемида.-2007-№1.
27. Козырин А. Налоговое право зарубежных стран: вопросы теории и практики.- М. Независимое изд- во «Манускрипт», 2003г. С 18
28. Ермекбаева, Б. Ж. Проблемы развития налоговой системы Республики Казахстан в условиях глобализации экономики. КазНУ им.Аль-Фараби. - Алматы : Қазақ университеті, 2007. - 138 с.
29. Қазақстанның жыл сайынғы статистикалық мәліметтері: Статистикалық жинақ-Алматы:ҚР Статистика агенттігі, 2008 жыл.
30. Мандрощенко, О. В. Налоги и налогообложение: учеб. пособие / О. В. Мандрощенко. - М. : Дашков и К, 2007. - 344 с.
31. Кусаинов, К. К. Налоговое регулирование экономики: региональный аспект (на примере северных областей Казахстана): автореферат. - Алматы, 2004.
32. Наукенова Б. Экономический механизм налогового регулирования
инвестиционоого климата в Казахстане. //Қаржы-қаражат.-2008.-№3.-с.8.
33. Нурумов А.А. ҚР салық жүйесінің дамуының негізгі нәтижелері мен
бағыттары.// Қаржы –қаражат.2008ж. №2. 25-30 беттер.
34.Р.Кыстаубаев.Анализ налоговых поступлений в компетенции Налогового Комитета за 2007-2008 годы.// Вестник налоговой службы Республики Казахстан. №4. апрель.2009г.
35.Рахметов Н. Основные проблемы налогового законодательства при
наличии льгот.// Вестник налоговой службы РК.-2008.-№12.
36.Ермекбаева Б.Ж. Жубаева С. Гармонизация налоговой системы.// Аль-
Пари.-2008.№2.-с9.
37. «Финансы и налоги», 7 июль 2009г «Взаимодействие государства, бизнеса и общества: позитивная реинтеграция» кітабының материалдары бойынша басылған Москва, 2009.
38.Салық әкімшілендіру жүйесін жетілдіру, «Бухгалтер Хабаршысы» №1 (19), қаңтар 2009, Е. Беков, ҚР ҚМ Салық комитетінң салықтық ағарту басқармасының бастығы.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.Қазақстан Республикасында салық жүйесiндегi салықтық әкiмшiлiк
ету механизмінің теориялық негіздері
1.1 Салықтардың пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Салық әкімшілігінің мәні мен
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Қазақстан Республикасы мен шет мемлекеттерінің салық
салу
құқығының реттелу мәселесінде салық әкімшілігінің
ролі ... ... ... ... ... ... ...20
2. Салықтық әкімшілік ету және оның бюджетке төлемдердің түсуін
қамтамасыз етудің қазіргі кезеңдегі жағдайына экономикалық талдау
2.1 Салық қызметі органдарының бақылау қызметін
ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .26
2.2 Мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесін орындауды қамтамасыз ету
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .35
2.3 Салық қызметі органдарының салық әкімшілігін жүргізудегі қызметіне
экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...43
3.Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету механизімін
жетілдіру жолдары
3.1 Салықтық әкімшілік тиімділігін арттыруды жетілдіру
жолдары ... ... ... .53
3.2 Салық әкімшілігінің сапасын жоғарылату – салықтық ауыртпалықты
төмендетудің тікелей
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...62
3.3 Қазақстанда салықтан жалтарыну мен салықты төлеу тәртібін
бұзу
проблемалары мен оларды салықтық әкімшілікті күшейту арқылы шешу
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...78
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Рыноктық қатынастары дамыған елдерде салықтар
экономика мен әлеуметтік хал-аһуалын тұрақты дамытудағы реттеушілік
қасиеттері бюджеттік қатынастар мүмкіншілігіне тікелей басқару әдістері
ретінде қолданады. Салықтардың жәрдемімен мемлекет қоғамдық қажеттілік пен
ресурстар арасындағы, оларды қанағаттандырудағы салыстырмалы тепе-теңдікке
қол жеткізіледі. Салықтардың арқасында экология жағынан зиянды
өндірістердің кеңейуіне айыппұлдар мен шектеулер енгізе отырып, табиғи
байлықтың тиімді пайдаланылуын қамтамасыз етеді.
Салықтар мемлекеттің әртүрлі даму бағдарламасының даму мүмкіншілігіндегі
қаржылық қамтамасыз ету және азаматтардың табыстарының деңгейін теңестіру
мүмкіншілігіне ие болады. Салық әкімшілігі арқылы қоғамымыздағы келесі
мәселелерге жол табу: әлеуметтілік – экономиканың қарқынды дамуына
мүмкіндік туғызу, жергілікті бюджет мүмкіншілігін арттырудағы олардың өз
кірістері мен шығыстарын теңестіруді қамтамасыз ету мүмкіншілігін өсіру,
жергілікті бюджеттің трасферттік қаржылану мүмкіншіліктеріндегі бей-
берекеттілікті жою, салық салу мен салық төлеуден жалтару сыбайластық
жемқорлыққа жол бермеу жолындағы бақылауды күшейту, салық заңдылық
актілерін жүзеге асыруды тұрақты түрде салықтық әкімшілік бақылау жүргізуді
орындау және ұйымдастыруды жетілдіру тағы басқалары.
Бүгінгі күні әлемдегі барлық мемлекеттердің экономикалық саласындағы
қандай уақыт немесе қандай да бір жүйеде болмасын өзекті мәселенің бірі, ол-
салық. Себебі, ол елді қаражат көзімен қамтамасыз ететін күре тамыр,
бюджетке түсетін түсімнің маңызды бөлігін құрайды.
Экономикаға салық жүктемесін оңтайландыруға, салық рәсімдерін оңайлату
мен олардың ашықтығын арттыруға бағытталған салық әкімшілігін жүргізу
жолымен шаруашылық жүргізуші субъектілердің және халықтың іскерлік
белсенділігін өсіруді ынталандыру. Осының бәрі салық жүйесінің алдында
тұрған міндет болып табылады. Осы қойылған міндеттерді шешу үшін 2008 жылы
жаңа Бюджет және Салық кодекстері әзірленді.
Ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің 2008 жылғы ақпандағы
Жолдауында жаңа Салық кодексі салық қызметтерінің оның нормаларын өз
мүмкіндіктерін қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілер
мүдделеріне тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек деп атап
көрсетті. Жаңа Салық кодексін енгізудегі мақсат – бұл салықтық
әкімшілдендіруді жақсарту, бизнесті және фискальдық тәртіпті арттыру.
Ел экономикасындағы бәсекелік ортаны дамыту мақсатында жаңа Салық
кодексі Қазақстанда жекелеген шаруашылық қызметінің субъектілері
пайдаланып келген салық жеңілдіктері мен преференциялардың күшін жоюды және
салықтар мен алымдардың ставкаларын азайтуды көздейді.
Корпоративтік табыс салығын кезең-кезеңмен төмендету ұсынылады: 2009
жылы-20%, 2010 жылы- 20% өзгерусіз қалды , 2011 жылы- 17,5% дейін, 2012
жылы -15% дейін, қосылған құнға салынатын салық (ҚҚС) – 2009 жылдан бастап
12%-ға дейін азайтылды. Әлеуметтік салықтың регрессивтік шкаласынан 11%
ставкасымен жүзеге асырылатын болады.
Үкіметтің орта мерзімді фискалдық саясатының 2009 – 2103 жылдарға
арналған негізгі бағыттары Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық дамуы мен бюджеттік параметрлерінің 2009 – 2013 жылдарға
арналған болжамы деп аталатын ерекше құжатта ұсынылған. Ондағы арнайы
бөлім салық-бюджет саясаты мәселелеріне арналған. Тұрақты экономикалық
өсуді қамтамасыз ету, бизнестің бәсекеге қабілеттілігін ынталандыру,
бизнестің көлеңкеден шығуы және салықтық әкімшілендіруді одан әрі
жетілдіру үшін мемлекеттің 2009 – 2013 жылдарға арналған салық саясаты
мыналарға бағытталатын болады:
- елдің бәсекеге қабілеттілігін күшейтуге мүмкіндік беретін бәсекелі
салық жүйесін құру;
- салық жүйесін Қазақстан дамуының жаңа кезеңінің міндеттеріне сәйкес
келтіру, бұл экономиканы жаңғыртуға және оны әртараптандыруға ықпал етуге
тиіс;
- жеңілдіктерді оңтайландыру және тиісінше экономиканың шикізаттық
емес секторына салық жүктемесін азайту, заңды тұлғаларға салық салуды
халықаралық стандарттарға сәйкес келтіру;
- қосылған құн салығын алдыңғы қатарлы әлемдік практикаға сәйкес
келтіру;
- импортқа және ішкі өндіріске арналған акциздердің ставкаларын бір
ізге түсіру;
- жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу жүйесін реформалау;
- әкімшілдендіру рәсімдерін оңайлату, салық қызметтерінің сапасын және
салық рәсімдерінің ашықтығын арттыру, салық есептілігінің мөлшерін
қысқарту, салық тексерулерін тәртіпке келтіру.
Бүгінгі күннің ең негізгі талабы "Көлеңкелі экономика мен сыбайластық
жемқорлықпен" күрес жүргізу барысындағы қоғамдық даму заңдылықтарын
орындау. Ол үшін әрқашанда салықтық әкімшілік бақылау жүйесіндегі
тексеру, талдау әдістерін кеңінен қолдана біліп оны тек құқықтық негізде
жүргізе білу қажеттілігі туындап отыр. Сонымен қатар, салық әкімшілігінің
әдістері мен нысандарын сапалы да, уақтылы қайта құруға және аталған
процесстерді ақпараттармен мұқият қамтамасыз етуге жағдай жасауы қажет.
Осы мақсатта жазылған диплом жұмысының тақырыбы өзекті болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік
ету механизмін ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ережесін анықтап,
салық әкімшілігінің экономикалық категория ретінде мазмұнын, мақсатын және
мүдделі міндеттерін ашу және салықтық әкімшілік ету механизімін
жетілдіруге, тиімділігін арттырудың жолдарына ұсыныстар әзірлеу.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- салықтық әкімшілік ету механизімін ұйымдастырудың экономикалық маңызы
мен объективті қажеттілігін ашу жолымен мемлекеттік бюджет көздерін
молайту;
- салықтық әкімшілік ету механизмінің заңдық және нормативтік
базаларының негіздерін қолдана отырып талдау жасау арқылы салықтық
әкімшілікті күшейтудің талаптандыру жолдарын ұсыну;
- бюджеттің кіріс көзін қалыптастырудағы салық әкімшілігінің рөлін
анықтау;
- салықтық бақылауды ұйымдастыру мен бюджетке түсетін төлемдерді
бақылаудың жүргізілу тәртібі мен оның кейбір салаларға тигізетін
әсеріне талдау жасау;
- ҚР салық жүйесіндеі салықтық әкімшілік ету механизімін жетілдіру мен
тиімділігін арттыру бойынша нақты ұсыныстар жасау және оларды
негіздеу;
- Салықтан жалтарудағы көлеңкелі экономиканың көлеңкелі капитал жасауға
жол бермеудегі салықтық әкімшілікті күшейту арқылы есепке алу.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары келесілерден көрінеді:
- ғылыми зерттеулер негізінде салық жүйесiндегi салықтық әкiмшiлiк
ету механизмінің әлеуметтік-экономикалық мәні тиянақталды;
- салықтардың бюджетке түсуін қамтамасыз етудегі салық
әкімшілігінің атқаратын қызметі анықталды;
- салықтық бақылауды ұйымдастыру мен бюджетке түсетін төлемдерді
бақылаудың жүргізілу тәртібі негізделді;
- Қазақстанда салықтан жалтарыну мен салықты төлеу тәртібін бұзу
проблемалары мен оларды салықтық әкімшілікті күшейту арқылы шешу
жолдарына ұсыныстар берілді.
Зерттеудің пәні ретінде Қазақстан Республикасы салықтық әкімшілік ету
механизімін жетілдіруді ұйымдастыру барысы және экономикалық-ұйымдық қарым-
қатынастар қарастырылады.
Зерттеудің объектісі ретінде ҚР салық жүйесінің салықтық әкімшілік
ету механизімі алынған.
Зерттеудің әдістемелік негіздері. Қазақстан Республикасы Салық
комитетінің нормативтік құжаттары мен инструктивтік материалдар, сонымен
қатар ғылыми конференциялар мен қазақстандық ғалымдардың еңбектері,
ресейлік оқу құралдары, әлемдік интернет торабынан алынған мәліметтер мен
мақалалар зерттеудің арқауы бола отырып, салық жүйесіндегі салықтық
әкімшілік ету механизімін жетілдіру мен дамуын зерттеуге және талдауға
ықпал етті.
1. Қазақстан Республикасында салық жүйесiндегi
салықтық
әкiмшiлiк ету механизмінің теориялық негіздері
1.1 Салықтардың пайда болу тарихы
Салық прототиптерi адам қоғамын басқарудың алғашқы ұйымдардың
түрлерiмен бiрге қалыптасты. В. Пушкарева салық салудың дамуының 3кезеңiн
бөлiп көрсеттi. Олардың әрқайсысының өзiне тән ерекшелiктерi мен белгiлерi
бар. 1-кезең ежелгi дүние мен орта ғасырдың шаруашылық жүйесi құрамына
енгiзетiн салық салудың даму кезеңi дамымағандық деңгейi мен кездейсоқ
сипатымен ерекшеленедi. Бұл кезеңде қалыптасу жағдайында болатын салықтар,
олардың механизмi пайда болды. Салықтың пайда болуын алғашқы мемлекеттiк
құрылымдардың пайда болуымен сәйкестендiредi.
Себебi-тауар өндiрiсiнiң, мемлекеттiк аппараттық пайда болуы. Алғашқы
кезде салықтар натуралды түрге ие жүйесiз төлемдердi бiлдiредi. Мемлекеттiк
құралдарды басқарумен қамтамасыз ету қажеттiлiгi салық салудың пайда
болуына негiз болды. Қоластындағылар салықты өнiммен, әскер жабдықтарымен
төледi. Рим империясында және Афинада бейбiтшiлiк кезде салықтар болмаған.
Ал олардың пайда болуы әскери соғыс кезеңiнiң енуiмен байланысты болды.
Тауар-ақша қатынастардың дамуы, бекiтуiмен қатар салықтар бiрте-бiрте
ерекше ақшалай түрге ие бола бастады. Алғашында салықтар мемлекеттiң
ақшалай қажетiнiң негiзгi табыс көзi болып табылады. Ежелгi дүниенiң
мiндеттi төлемдерi алшақтаған түрде қазiргi салықтарды ескертедi. Нақты
айтқанда бұл квазисалықтар болды.
Квазисалықтар салыққа өтудiң өтпелi қадамын құрады. Алғашқы
ұйымдастырылған салық жүйелерiнiң бiрi болып Ежелгi Римнiң салық жүйесi
болып табылады. Рим мемлекетiнiң дамуының алғашқы кезеңдерiнде салық
механизмдерi әскери iс-әрекеттердi қаржыландыру үшiн қолданылды. Рим
азаматтары табысына және жанұялық жағдайына қарай салықпен салынып отырды.
Салық соммаларының есептелуi арнайы тұлғалармен жүргiзiледi. Б.э.д. 4-3
ғасырларда салық жүйесi дамуының жалпы мемлекеттiк және жергiлiктi
(коммуналды) салықтардың пайда болу жағдайына алып келдi. Бiрақ бұл кезеңде
бiрыңғай салық жүйесi болмады не арнайы жерлердiң салықпен салынуы
мемлекеттiң әскери шара бойынша атқаратын iсiмен байланыстырлды. Әскерде
жеңiстерге үлесiн қосқан орталық жерлердiң салықтары төмендетiлдi немесе
мүлдем жойылып отырды. Римнiң мемлекеттiк институттарының дамуы император
Октавиан салық реформаларын жүргiзуге алып келдi. Нәтижесiнде атрибуттар
атты бiрiңғай ақшалай салық пайда болды және оның алынуы арнайы құрылған
қаржылық мекемелердiң бақылауында болды [2].
Рим империясының өзiнде салықтар тек фискалды қызметті ғана емес,
сонымен қатар техникалық реттеушi және экономикалық қатынастарды реттеушi
қызметiн атқарды. Жалпы салықтық төлемдердiң саны 200- ден астам болды.
Кейiнгi салық жүйелерінiң қалыптасуы өзгертiлген түрде Ежелгi дүниенiң
жүйесiн қайталады. Салық салу объектiлерiн анықтау, салықтық төлемдердiң
түрлерiн енгiзу жолдары бiздiң күнiмiзге дейiн сақталғанын айтып кету
қажет. Ежелгi Рим мен Қазақстан Республикасының салық жүйелерiн
салыстыратын болсақ, онда бiрнеше салықтардың түрлерi ұқсас болып табылады.
16-17 ғасырларда Еуропада дамыған салық жүйесi болмады. 17 ғасырдың соңы –
18 ғасыр басында салық салу жүйесiнiң дамуының 2- шi кезеңi басталды. Бұл
кезеңде өз құрамына тiкелей және жанама салықтарды енгiзетiн алғашқы салық
жүйелерi қалыптасты. Ерекше орында табысқа салынатын салық, акциз және жан
басына салынатын салық болды. Еуропалық елдерде демократиялық процестердiң
дамуы өз көрiнiсiн салықты еңгiзу туралы сұрақтарында тапты. Англияда 1215
жылы еркiндiктiң ұлы партиясында салықтар тек қана ұлт келiсiмiмен
енгiзiледi деп бекiтiлдi. Францияда парламент бюджетпен салықтарды тек 1791
жылдары ұлы Франция революциясынан кейiн бекiте бастады. Мемлекет салық
салудың дамуымен бiр мезетте салық салудың ғылыми теориясы қалыптаса
бастады. Оның негiзiн салушы шотландық экономист және философ Адам Смит
Табиғат пен халық байлығының себептерiн зерттеу атты өзiнiң еңбегiнде
(1776 ж.) салық салу принциптерiн ұсынды, салық төлеушiлерге түсiнiк бердi,
мемлекеттiк қаржы жүйесiндегi олардың орнын көрсеттi . Жалпы көрнiсте салық
даму жүйесiнiң 3-шi кезеңi өз тарихын 19 ғасырда бастады және салық санының
төмендеуiмен, олардың алынуындағы құқыққа зор маңыз берiлетiнiмен ерекше.
Қаржылық ғылым дамуымен қатар салық салудың проблемалары, әдiстемелерi
пайда бола бастады. Экономикалық мектептер мен қаржылық теориялардың
бiреуiде фискалитет сұрақтарын айналып өтпедi. 19 ғасырдың екiншi
жартысында көптеген мемлекеттер ғылыми пiкiрлердi тәжiрибеде қолдануға
қадам жасады. В. Пушкарева айтқандай қаржылық ғылымдардың негiзгi буынын
салық реформалары құрады, олар 1- шi Дүние жүзiлiк соғыстан кейiн
жүргiзiлiп, салық салудың ғылыми принциптерiмен негiзделдi. Осы уақытта
қазiргi салық жүйелердiң құрылымы қалыптасты. Мұнда тiкелей салықтар және
прогрессивтi жеке табыс салығы алғашқы орынға ие бола бастады.
Бiрақ әлi күнге дейiн адамзат идеалды салық жүйесiн таба алмады.
Қаржылық ғылым күнi бүгiнге дейiн көптеген салықтық сұрақтарға жауап бере
алмайды, ал көптеген дамыған елдердiң тұрақты салық реформалары салық
салудың бекiтiлген, әдiлеттi болуының дәлелi болып табылады. Дүниенiң
көптеген елдерiнiң салық жүйесi бiрте-бiрте дамып, көптеген жылдарды алды.
Қазақстан Республикасының салық жүйесiн қалыптастыруда ұзақ эволюцияға
уақыты жоқ және болмаған едi, бiрақ Қазақстан Республикасы 1 кезең iшiнде
қанағаттанарлық және салық салу жүйесiн өте алмады. Бұл мақсатқа жету
бiрнеше кезеңнен тұрды. Салықтардың жинақтармен басқа да төлемдердiң
бекiтiлген тәртiппен алынуы салық жүйесiн құрайды. Қазақстан
Республикасында салық жүйесiнiң қалыптасуын келесi кезеңдерге бөлуге
болады:
1. 1994-1995 жылдар 1-шi этап
2. 1996-1998 жылдар 2-шi жаңа салық жүйесiнiң қалыптасуы.
1-шi этапта 1994-1995 жылдарды салық жүйесiне базалық негiз құрайтын
салық кодексiнiң өңделiп, iске қосылуы жүрдi. 1995 жылдың сәуiр айында жаңа
салық заңдылығын қабылдамас бұрын Қазақстан Республикасында жағдай күрделi
болды. Кәсiпорын өндiрiсiнiң көпшiлiгi мүлдем жұмыс iстемейдi, ал 60% -ы
үзiлiстермен жұмыс iстеп тұрды. Тiзiмде 12 iрi кәсiпорын банкрот кауiпiнде
болды. Елде қанша салық бар екенiнiн ешкiм бiлмедi: бiреулерi 43 түрi бар
десе (сонық iшiнде 16 түрi – мемлекеттiк, 10 түрi – мiндеттi жергiлiктi, 17
түрi есептi жергiлiктi), екiншiлерi 47 салық түрi бар дедi (оларға қосымша
қорға аударымдардың 8 түрi). Үкiмет жаңа салық кодексiн қабылдауда алдымен
төмендегiлердi мақсат етiп қойды: - қайшылықтарды жеңiлдету, жою;
- Қазақстан Республикасында салық кодексiнiң бiрiңғайлылығы .
Салық санын 40-45%-ға, ал азаматтардың табысынан салықты 40%- ға
төмендету, салық ставкiлерін анықтау қаралып отыр. Ең маңыздысы - жаңа
тиiмсiз салық түрлерiн енгiзбеу. Қазақстан Республикасының Үкiметi, Қаржы
Министрлiгi, басқада мемлекеттiк құрылымдардың тапсырысы бойынша Салық
туралы кодекс бойынша жаңа бiрнеше баламалы жобалар өңделдi. Өңдеушiлер,
ғалымдар пiкiрi бойынша үкiметтiк жобалардың принциптерi төмендегiдей:
- әдiлеттiлiгi;
- экономикалық бейтараптылығы;
- қарапайымдылығы;
- салық ставкiлерiнiң сәйкестiгi.
Салық салудың прогрессивтi-регрессивтi түрлерi қаралады, салықтық
қатынастар тәжiрибемен бекiтiлдi. 1995 жылдың 1 шiлдесiнен бастап Қазақстан
Республикасында жаңа салық кодексi әрекет етуде. Бұл кодекс құқықтық
параметрлерге негiзделген, мемлекет мүдделерiне сай келедi, нарықтық
қатынастарында экономикаға бейiмделуге мүмкiндiк бередi.
Салық қатынастардың жаңа механизмдерiн iске қосылуы қазiргi
рынок реформасының қысқа тарихындағы маңызды бетi болып табылады. Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк салық қызметi 1991 жылы құрылды. Бұл салық
қызметi салық заңдылығын бақылауда болашақта жетiлдiру мақсатында құрылды.
1995 жыл 1-шi бесжылдықта маңызды революциялық жыл болды, Қазақстан
Республикасының салық жүйесiнiң реформалауының, жобалар өткiзудiң жылы
болды. 1995 жыл салық саясатында өзгерiлiс жылы болды- салық жүйесi
өзгерiске ұшырады.
Салық салудағы өзгерiстер экономикалық жағдайына байланысты болды.
1995 жылдық қаңтарында барлық салық және төлемдер бойынша жетiспеушiлiк
соммасы 4,8 млрд теңгеге өстi. Бiрақ 1 шiлдеден бастап салық базасын
кеңейтуге, стратегияны және тактиканы нақтылауға мүмкiндiк туды. Салық
кодексiнiң механизмiн жүзеге асыру iске қосыла бастады. Бiрақ оның
тәжiрибеге енуi бiрте-бiрте жүргiзiлуi мүмкiн. Сондықтан 1996 жылдың
басында салық қызметi Президент жарлығының 4 жобасын, Үкiмет бекiтулердiң
18 жобасын, салық реформасы дамуына бағытталған 10 құрал әзiрлендi, жылдық
жиынтық табысқа түсiнiк пайда болды, негiзгi құралдардың амортизациялық
аударым тәртiбi жеңiлдетiлдi, өндiрушiлер, кәсiпорындар, қаржы және агроном
мамандары тұрақты iс-әрекет жасауға мүмкiндiк алды: кәсiпкерлiкпен
байланысты шығындарды бесжылға дейiн созуға рұқсат етiлдi. Салық
ұйымдарының маңызды мәселесi бұл салық салу режимiнiң өзгерiсiне байланысты
инвестицияларды экономикалық зоналарға бағыттау, оларды құру, кеңейту.
Мысалы: өз iс-әрекетiн сондай территорияда жүзеге асыратын заңды тұлғаға
салықтық жеңiлдетiлген ставкасы 20% қолданылады. 1996 жылы 2 рет салық
салуды болдырмау жөнiнде ТМД елдерiмен 2 жақты салық конвенциясын өткiзу
жұмыстары жалғастырылды.
Мемлекеттік салық салу саясаты - салық саласындағы шаралар жүйесін
қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты
немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын
күрделі модель. Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай : қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни
салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық
салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен
жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру,
салық салудың негізгі принциптері және т.б-лар салық механизміне жатады.
Салық жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің
тигізер ықпалы өте зор. Енді осы салық жүйесінің құрамы мен салық салу
механизміне кеңірек тоқталайық. Қандай да бір механизмінің құрамында
бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты
белгілі бір салық элементтерінен құралады[3].
Салықтар негізгі мынадай қызметтері (функциялары) бар:
• реттеушілік;
• фискалдық;
• қайта бөлу.
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функцияларын атап кетуге болады. Реттеушілік қызметі –
салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз
ықпалын тигізеді, яғни салықтарды реттеу жүзеге асырылады. Салықтық
реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық
түрлері,салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін,
олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы қажет.
Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орыны
ерекше. Себебі, ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар
кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік
бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық
жеңілдіктерінің де теңсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық
ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
1. егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 процентінен
асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
2. егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті аралығында
болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
3. егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті мөлшері
аралығында болса, онда ұлғамайлы ұдайы өндіріске әкеледі [4].
Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл
қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттік кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі
субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің
іс - әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы
арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан
Республикасының ішкі өнімдегі салықтардың үлес салмағы 40 проценттен
көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда
жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың
бір айғағы осы. Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін
(функциясын) пайдалана отырып елдің салық жүйесін анықтайды. Салық
механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты
негізге ала отырып салық саясатын анықтайды.Салықтардың әлеуметтік –
экономикалық мәнімен мазмұны олар қарайтын функциаларда толық ашыла түседі.
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі
үш функияны орындайды. Олардың әр қайсысы – осы қаржы санаттың ішкі
қасиетін, белгілерімен ерекшеліктерін білдіреді. Фискалдық функция барлық
мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор
қалыптасады. Мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі.
Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін толтыра отырып,
экономиканы, әлеуметтік – мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол халық шаруашылығының дамуына
қабылдаған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде салықтардың
нысандарын таңдау ставкаларының алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктерімен
шегермелер пайдаланады. Бұл реттегіштер қоғамдық ұдайы өндірістің
құрылымына, қордалану мен тұтыну ауқымына ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекет қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады. Соңғы жылдары
Қазақстанда ішкі жалпы өнімдегі салықтар үлесінің төмендеу тенденциясы орын
алып отыр. Егер 1997 жылы ішкі жалпы өнімдегі олардың үлесі 19,7%
болса,1998 жылы ол 16,6%,2000 жылы-22,6%,2001 жылы - 22,2% болды (салыстыру
үшін: Украинада – 29 %, Ресейде – 33,3%). Салық салу объектілерін есепке
алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі
қолданылады: кадастрлык, салық төлеушінің декларациясы бойынша, табысты алу
көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.
Салық салу элементтері мыналар: Субъект, объект, салық көзі, салық
ставкасы, салық өлшем бірлігі салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу
мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқы
мен міндеттері, салықтың төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
• Салық субъектісі (салық төлеуші) дегеніміз – заң бойынша салық төлеу
міндеті жүктелген жеке және заңды тұлғалар.
• Салық объектісі – табыс, мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету,
ақшамен
жасалатын операциялар, мүлікті басқаға беру, табиғи қорларды пайдалану,
қосылған құн, айналым және т.б.
• Салық көзі – салық салынатын табыс.
• Салық ставкасы немесе өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
• Ставкалар тұрақты немесе процентпен белгіленеді.
• Тұрақты ставкалар салық объектісінен түсетін табыстың мөлшеріне
байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты соммамен тағайындалады.
• Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті;
Регрессивті және пропорционалды. Үдемелі немесе прогрессивтік
ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, өсіп
отырады. Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың
төмендеуіне сәйкес, азайып отырады. Пропорционалдық ставкалар салық салу
объектісінің мөлшеріне байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады
[4].
• Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен
төлейтін
салық сомасы.
• Салық жеңілдіктері дегеніміз, заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп
немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту жатады.
• Салық төлеу мерзімі – салық төленетін уақыт.
• Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген
кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезінде
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
• Салық қызметінің негізгі міндеттері мыналар:
- салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, оның тиімділігін зерделеу; -
заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен жасалатын
шарттардың жобаларын әзірлеуге қатысу; - салық төлеушілерге олардың
құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық заңдары мен салық салу жөніндегі
нормативті актілердегі өзгерістер туралы салық төлеушілерге уақтылы
хабарлап отыру. Салық төлеушілер өз тарапынан мынадай міндеттерді
атқарулары тиіс:
1. уақытылы салық инспекциясына тіркеліп, тіркеу нөмірін алуға;
2. мемлекеттік салық комитетінің актілеріне сәйкес есеп құжаттамаларды
жүргізуге, осы есеп құжаттамаларды бес жыл бойы сақтауға;
3. белгіленген мерзімде салық декларациясын тапсыру;
4. атқарылған жұмыс немесе көрсетілген қызмет үшін төлемді жүзеге
асыратын салық, төлеуші салық қызметінің талабы бойынша атқарушыға
төленген соммалар туралы ақпарат беруге;
5. салық заңдарын, салық төлеу тәртібін, салық төлеу мерзімін қатаң
сақтауға міндетті.
1.2 Салық әкімшілігінің экономикалық мәні мен қажеттілігі
Салық әкімшілігі дегеніміз - салық салу жүйесін мемлекет тарапынан
басқару. Көптеген экономистер салық әкімшілігін салық салуды басқарудың бір
элементі ретінде қарастырады. Біздіңше, салық әкімшілігі өзіндік ерекшелігі
бар процесс болып табылады. Барлық күрделі жүйе сияқты, салық салу жүйесі
де - басқару объектісі.
Жалпы айтқанда, салықтық басқару мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
басымдылықтарына қарай бейімделіп отырады. Барлық басқару процесі сияқты
бұл басқарудың түрі де салық жүйесін тұтастай болжамдау мен салық жүйесінің
дамуын бюджет жүйесімен және барлық экономиканы тұтастай біріктіре отырып,
салықтық процестерді реттеуді, талдау мен бақылауды және жоспарлауды
білдіреді.
Салық әкімшілігі салық салудың барлық мәселелерінің өкілеттілігі және
ерекше құқықтарымен, салық қызметімен және өзара байланыстағы салық
төлеушілерімен бөлініп алынған мемлекеттік басқарудың әкімшіл-нұсқаушыл
органы деп айтсақ та болады.
Салықтар – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі
бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер. Салықтар – шаруашылық жүргізуші
субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік
бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын
экономикалық санат. Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы
қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық
жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет
үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді. Салық
ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте алынатын салық
түрлерінің, оның құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық службасы
органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі
қағидаттар бойынша жіктеледі. Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда
болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады.Мемлекет
құрылымының өзгеруі,өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әр бір мемлекетке өзінің ішкі
және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту,тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланылады. Салықтардың мәнін толық түсіну
үшін,олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық
маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.
Салық әкімшілігін жүргізу салық қызметі органдарының салық бақылауын
жүзеге асыруы, мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесінің орындалуын
қамтамасыз ету тәсілдері мен салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп алу
шараларын қолдануы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес
салық төлеушілерге (салық агенттеріне) және басқа да уәкілетті мемлекеттік
органдарға мемлекеттік қызмет көрсету болып табылады.
Экономикалық және қаржылық тұрақсыздық мемлекеттерді мақсатты,
кешенді салық саясатын жүргізүдің жаңа жолдарын іздеуді талап етті.
ТМД елдерінің ішінде Қазақстан бірінші болып прогрессивті салықтық
заңнаманы енгізді. Мемлекет басшысы көрсеткендей Қазақстанның 50
бәсекеге қабілетті мемлекеттер қатарына кіру стратегиясында салықтық
саясатты реформалау жолымен Қазақстан экономикасындағы салықты
жаңғырту мен серпінді ету керек, яғни ол салықтарды жинаудың
көбеюі, салықтар санын шектеу мен салық салу құрылымын жеңілдету
жатады.
Салық әкімшілігін жүргізудің негізгі анықтамаларын көрсете отырып,
маңызды категориялардың бірі - камералдық бақылауға тоқтала кетпекпін.
Бүгінгі күні салық органдарының жұмыс процестерінің көпшілігі
автоматтандырылған. Салық төлеушілерді тіркеу есебі, дербес шоттарды
жүргізу, салықтық есептілікті қабылдау және камералдық бақылау сияқты
процестер негізінен салық түрлеріне байланысты, қазіргі кезде негізгі
салықтар - КТС және ЖТС бойынша автоматтандырылған іске қосу арқылы жүзеге
асырылады [5].
Салықтық заңнаманың тиімділігін жоғарылауы үшін кәсіпкерлік
қызметтің әр түрлі сфераларындағы экономикалық шындықтардың құқықтық
салықтық нормаларды орнату керек, себебі мемлекеттің экономикалық
саясатының негізгі жолы болып салықтық реформаның жетілдірілуі
болып табылады. Бұл кезекте мемлекет салық салудың нақты шарттары
жетілдіру жұмыстары жургізіледі, мемлекеттің ақпараттық жүйе
бөліміндегі әкімшіліктің сапасын жоғарылатуы, камералды бақылауды
қолдану, ол жыл сайын салықтық ауыртпалықты мемлекетте салықтық
саясаттың орындалуына жауап беретін деңгейге дейін төмендеуге
көмектеседі. Қарапайымдылық салықтық жүйенің негізгі аспектісі болып
табылады. Өте қиын салықтық жүйелер салық әкімшілігін қиындатады,
сонымен қатар төмендеуіне әкелуі мүмкін.Бұл жұмыс басымды болып
табылады,себебі салықтар бойынша салық салу базасындағы нақты жоғалтуларды
болдырмауды қарастырады. Тек 2008 жылы ғана фиктивті шот-фактураларды
электронды орындау барысында, ҚҚС бойынша салықтық есептегі камералды
бақылау түрі негізіндегі салықтық тексерулер 61 шаруашылық жүргізүші
субьектілерде жүргізген 1121,9 млн.тг сомасында қосымша салық
есептелген, 372,6 млн. тг сомасында салықтарды әкімшілік жолымен
өндіріп алды.
Салық әкімшілігі - салық салу жүйесін мемлекет тарапынан басқару.
Көптеген экономистер салық әкімшілігін салық салуды басқарудың бір элементі
ретінде қарастырады. Біздіңше, салық әкімшілігі өзіндік ерекшелігі бар
процесс болып табылады. Барлық күрделі жүйе сияқты, салық салу жүйесі де -
басқару объектісі[6].
Салық әкімшілігі салық салудың барлық мәселелерінің өкілеттілігі
және ерекше құқықтарымен, салық қызметімен және өзара байланыстағы салық
төлеушілерімен бөлініп алынған мемлекеттік басқарудың әкімшіл-нұсқаушыл
органы болып табылады. Сонымен қатар, салық әкімшілігі басқару әрекеті
үлкен әлеуметтік маңызды сала. Салық әкімшілігінің кемшіліктері бюджетке
түсетін салықтардың түсімін кенеттен төмендеуіне алып келеді. Салықтық
құқық бұзушылықтың мүмкіндіктерін көбейтеді. Әкімшілік орталықтарымен
аймақтардағы бюджетаралық қарым қатнастардың балансын бұзады. Соңғы
нәтижесінде қоғамда әлеуметтік ауыртпалықтар оданда нашарлай түседі.
Ол салықтық әкімшіліктің өкілеттілігі мен қызмет ету құзыретінің
аясында, мемлекет пен салық туралы заң бекіткен шараларды жүзеге асыру
арқылы қызмет етеді.
Мәселен, салық төлеушілер көп жағдайда салық комитеті тарапынан
тексерулердің қорытындысына шағымданады, сол сияқты артық төленген салықты
қайта есептеуді, егер артық төлегендігі анықталған жағдайда оны иесіне кері
қайтарады, бюджетке артық төленеген ҚҚС сомасын кері қайтаруды талап етеді
және салық комитеті тарапынан болатын тесерулердің ұзақтығын сөз етеді.
Салық әкімшілігі салық заңдарын яғни Салық кодексі, заңдылық
нормативтік актілерді т.б. орындалуын қадағалау.
Салық әкімшілігін жүзеге асыру іс жүзінде мемлекеттің қаржылық іс
әрекетіне бағытталып, ақша қорларын құюға кететін және осы мемлекеттік
қаржы жүйесінің құрамына кіретін табыстарды жинау болып табылады.
Салық әкімшілігі субъектісі – мемлекеттік салық қызметі, яғни тек
салықтық тексеру жүргізуге құқығы бар орган – салық комитеті.
Салық әкімшілігінің объектісі – салық заңдылықтары бойынша заңды
міндеттемелер жүктелген тұлғалар. Олар салық төлеушілер, салық агенттері,
банктер, салық төлеуші туралы ақпараттары бар тұлғалар.
Салық төлеу пәні – тексерушілердің салық заңдары, Салық Кодексі,
заңдылық нормативтік актілер және де ресми құжаттар бойынша атқаруға,
орындауға тиіс міндеттері.
Салық әкімшілігінің мақсаты – салық заңдарын бұзушылық фактілерді
немесе салық құқықтық қатынастарды қатысушының өз міндетін санасыз
орындалғанын анықтау; айыптарды анықтау және оларды заңда бекітілген
жауапкершілікке тарту; салық заңын бұзушылықты жою; қарыздарды өтеу бойынша
шаралар қолдану түріндегі мемлекеттік материалдық қорғау; салық заңын
бұзушылықтың алдын алу.
Салық әкімшілігін жүзеге асыру нысаны тікелей бақылау, сырттай бақылау
болып бөлінеді. Тікелей салық бақылауына тексеру – тексеруші тұлға алғашқы
құжаттарымен, салықтық есепке қатысты құжаттарды тексеруін талдау
жасайтындығымен сипаттауға болады. Оның құжаттық, рейдтік, хронометражды
түрлері бар. Сырттай салық бақылау – бақылау субъектісі мен объектісі
тексеру жүргізу кезінде байланысқа түспей сырттай жүргізіле беретіндігімен
сипатталып (камералдық) түрі.
Салықтық әкімшілігін өткізу уақыты – алдын-ала, қазіргі және ағымдағы
немесе кейінгі түрлері болады.
Салықтық әкімшілік ішкі және сыртқы болып бөлінеді, бақылау объектісі
бір ұжымдық жүйенің бөлімдерінде немесе ведомство аралық бағытттарға
байланысты.
Салық әкімшілігі – салықтық тексеру немесе тапсыру мақсатындағы
бақылау болады. Салықтық бақылау тексерілетін салық төлеуші туралы
ақпараттарды жинау, жинаған ақпараттарды бағалау. Жинаған ақпараттар
бойынша шамалау немесе мөлшерлеу кезеңдерінен тұрады. Құжаттар көздеріне
қарай салықтық тексеру құжаттық және іс жүзінде деп бөлінеді. Іс-жүзіндегі
тексеру – объектілердің сандық және сапалық жағдайларын зерттеу
лабораториялық сараптама мен әртүрлі әдістер нәтижелерін шығару.
Салық әкімшілік теңдікті жетілдіруде Салық аудитінің электрондық
бақылауы (САЭБ) ақпараттық жүйесін енгізу үлкен жетістік болып отыр. Бұл
ақпараттық жүйе салықтық тексерулерді жүргізуді және жоспарлауды
автоматтандыруға мүмкіндік береді.
Салықтық тексеру тексеруге дайындау тексеруді жүргізу, тексеру
нәтижелерін рәсімдеу, анықталынған салық заңын бұзушылықты жою үшін
нұсқаманың қаулының орындалуын бақылау мерзімдерінен тұрады.
Салық кодескі бойынша салықтық тексерулер:
- құжаттық тексеру (кешенді тексеру, тақырыптық тексеру, қарама-қарсы
тексеру);
- рейдтік тексеру (салық органының тіркеу есебіне тұруы, бақылау-
кассалық аппараттарын дұрыс қолдану, лицензия және бір жолғы талон
құжаттарын тексеру, акциздік тауарларды тексеру);
- хронометражды зерттеу (салық төлеушінің нақты табысы мен оны алуға
кеткен нақты шығынын білу мақсатында салық органы жүргізеді).
Салық менеджменті – салықты салуда және салықты өндіруді ұйымдастыру.
Салық салуды ұйымдастыру – салық төлеушінің салық міндеттерін салық органы
тарапынан заң аясында дер кезінде толық орындалуы. Салық міндеттемелері –
салық төлеуші тіркеуге тұрған сәттен бастап салық кодексіндегі баптарға
сәйкес салық түрлеріне қарай төлеуші болуына байланысты сол салық түрінің
міндеттемелері Салықтық бақылау салық сомасын есептелінуін бақылау,
есептелген салық сомасынан бюджетке өз уақытында және толық түсуін
бақылауды жүргізілу шеңбері бар. Бақылау объектісіне қарай салық төлеушілер
жеке тұлға мен заңды тұлға деп бөлінеді. Сонымен, салық менеджментінің
құрамдас бөлігі оны өндіру мен салу кезіндегі салықтық бақылау объектісі
болып табылады. Салықтық бақылаулдың ұйымдастыру барысы ғылыми негізделеді.
Мысалы, салықты салуды ұйымдастыруда: есептелінетін салықты болжау мен
жоспарлау, қабылдаған есептіліктегі салық сомасы және оны талдау, салық
сомасының есептелінуін бақылау; салықты өндіруді ұйымдастыру: бюджетке
түсетін салықтарды болжау мен жоспарлау, төленуге тиіс сомма мен оны
талдау, салық соммасының бюджетке түсуін бақылау.
Салық төлеушiлердi мемлекеттiк тiркеу – салық төлеушi туралы
мәлiметтердi Қазақстан Республикасы Салық төлеушiлерiнiң мемлекеттiк
тiзiлiмiне енгiзу болып табылады. Мемлекет бұл тiзiлiмдi жасай отырып,
салық төлеушiлер жайлы бiрқатар ақпаратпен, сонымен қатар, салық
төлеушiлердiң санымен де хабардар болып отырады.
Қазақстан Республикасының салық төлеушiлерiнiң мемлекеттiк тiзiлiмi –
салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң дұрыс есептелуi
мен уақытылы төленуiн бақылауды жүзеге асыру мақсатымен уәкiлеттi
мемлекеттiк орган жүргiзетiн салық төлеушiлердi есепке алудың мемлекеттiк
деректер базасы жүйесi [7].
Тiркеу есебi - салық төлеушiнi салық органында есепке қою, соның
нәтижесiнде салық төлеушiнiң тiркеу деректерi, оның iшiнде салық төлеушiнiң
тұрған жерi, оған салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты
объектiлердiң тиесiлiлiгi; салық төлеушiнiң тiркеу деректерiнiң ағымдағы
өзгерiстерiн тiркеу; есептен шығару белгiленедi.
Салық төлеушi:
1) заңды тұлға, оның құрылымдық бөлiмшелерi, сондай-ақ Қазақстан
Республикасында қызметiн жүзеге асыратын шетелдiк заңды тұлға үшiн:
- заңды тұлғаның, оның құрылымдық бөлiмшесiнiң орналасқан жерi бойынша;
- қызметтi жүзеге асыру орны бойынша;
- салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердiң
орналасқан және тiркеу орны бойынша;
2) жеке тұлға, соның iшiнде жеке кәсiпкер үшiн:
- резидентке - тұрғылықты жерi бойынша;
- резидент емеске келген орны бойынша;
- салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердiң
орналасқан және тiркеу орны бойынша;
- кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыру орны бойынша салық органдарында
тiркеу есебiне тұруға мiндеттi.
Жеке тұлғалар салық мiндеттемелерi туындаған кезден бастап он жұмыс
күнi iшiнде мемлекеттiк тiркеуден өту және салық төлеушiнiң тiркеу нөмiрiн
алу үшiн салық органына өтiнiш жасауға мiндеттi.
Заңды тұлғалар, олардың филиалдары мен өкiлдiктерi Қазақстан
Республикасының әдiлет органдарында олар мемкеттiк тiркеуден өткен күннен
бастап он жұмыс күнi iшiнде мемлекеттiк тiркеуден өту және салық төлеушiнiң
тiркеу нөмiрiн алу үшiн салық органына өтiнiш жасауға мiндеттi.
Салық төлеушiнiң тiркеу нөмiрi дегенiмiз салық төлеушi ретiнде оны
мемлекеттiк тiркеу және Қазақстан Республикасы салық төлеушiлерiнiң
мемлекеттiк тiзiлiмiне ол туралы мәлiметтердi енгiзу кезiнде салық және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң барлық түрлерi бойынша
салық төлеушiге берiлетiн бiрыңғай нөмiр.
Салық төлеушiлердi мемлекеттiк тiркеу және тiркеу есебiне алу тәртiбiн,
сондай-ақ тiркеу және есептен шығару туралы өтiнiштерге қоса берiлетiн
құжаттардың тiзбесiн уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлейдi. Сондай-ақ
салық салу объектiлерiнiң есебiн жүргiзу тәртiбiнде уәкiлеттi мемлекеттiк
орган белгiлейдi.
Салық төлеушiлердiң мемлекеттiк тiзiлiмiн уәкiлеттi мемлекеттiк орган
жүзеге асырса, салық төлеушiлердiң мемлекеттiк тiзiлiмiн жасау және жүргiзу
тәртiбiн Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлейдi.
Салық төлеушiлердi тiркеу есебiн жүзеге асыру кезiнде салық қызметi
органдары мынадай:
- заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркеудi, қайта тiркеудi және таратуды
жүзеге асыратын;
- статистика жүргiзетiн;
- салық салумен байланысты объектiлердi және салық салу объектiлерiн
есепке алуды немесе тiркеудi жүзеге асыратын;
- лицензиялар, куәлiктер немесе рұқсат беру мен тiркеу сипатындағы өзге
де құжаттарды беретiн;
- жеке тұлғаларды Қазақстан Республикасындағы тұрғылықты жерi бойынша
тiркеудi жүргiзетiн;
- азаматтық хал актiлердi тiркеудi жүзеге асыратын;
- нотариаттық iс-әрекеттердi жасауды жүзеге асыратын;
- қорғаншылық пен қамқоршылықты жүзеге асыратын уәкiлеттi органдармен;
- Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлейтiн басқа да уәкiлеттi
органдармен өзара iс-әрекет жасайды. Аталған органдар салық органдарына
салық төлеушiлер жайла мәлiметтердi оларды тiркеу мақсатымен хабарлап
отыруға тиiс.
Салық бақылауы салық тексерулерi арқылы жүзеге асады деп айтсақ
қателеспеймiз. Өйткенi салық бақылауы да салық тексерiсi де бiр арнада
қызмет етедi.
Салықтың және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң,
өсiмпұлдар мен айыппұлдардың есептелген сомалары туралы хабарламаны алған
салық төлеушi, егер салық төлеушi салық тексеруi нәтижелерiне шағым
жасамаса, оны хабарламада белгiленген мерзiмде орындауға мiндеттi. Егер
салық тексеруiнiң аяқталуы бойынша салық заңдарын бұзу анықталмаған болса,
салық тексеруi нәтижелерi бойынша хабарлама шығарылмайды. Осы
тексерiстердiң нәтижесiнде салық бақылауы жүзеге асады.
Қазақстан Республикасының аумағында сауда операцияларын жүзеге асыру
кезiнде немесе қолма-қол ақша, банктiк төлем карточкалары, чектек арқылы
қызмет көрсеткенде ақшалай есеп айырысу мiндеттi түрде фискальдық жады бар
бақылау-касса машиналарын қолдану және бақылау чегiн беру арқылы
жүргiзiледi[8].
Фискальды жады бар бақылау-касса машиналары тауарлар сату мен қызметтер
көрсету кезiнде ақшалай есеп айырысуды тiркеу үшiн пайдаланылатын,
ақпараттың маусым сайын түзетiлмей тiркелуiн және энергияға тәуелсiз ұзақ
уақыт сақталуын қамтамасыз ететiн, фискальдық жады блогы бар электронды
құрылғылар және банктiк компьютерлiк жүйелер. Фискальдық жады бар бақылау-
касса машиналарын қолдану мен пайдалану тәртiбiн Қазақстан Республикасының
Үкiметi белгiлейдi. Уәкiлеттi мемлекеттiк орган Қазақстан Республикасының
аумағында пайдалануға рұқсат етiлген Фискальдық жады бар бақылау-касса
машиналарының мемлекеттiк тiзiлiмiн және оны қалыптастырудың ережесiн
бекiтедi.
Салық органдары:
- фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолданылу және
пайдаланылу тәртiбiнiң сақталуына бақылауды жүзеге асырады;
- салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi төлеу
бойынша салық төлеушiнiң салық мiндеттемелерiн орындау жөнiндегi салық
тексерулерiн жүргiзу кезiнде фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарының
фискалдық блогындағы сақтаулы деректердi пайдаланады. Осы аталған ережеге
сәйкес салық органдары бақылауды жүзеге асырады.
1.3 Қазақстан Республикасы мен шет мемлекеттері салық
салу
құқығының реттелу мәселесінде салық әкімшілігінің ролі
Кез келген мемлекеттің экономикалық өмірінде салық ең маңызды
құралдарының бірі болып табылады. Салық тек маңызды ғана емес,
сонымен қатар тұтас экономиканың анықтаушы компоненті. Нарықтық
қатынастарға қалыптасқан мемлекеттер өздерінің салық саясатын
қадағалай отырып, әлемдік экономикадағы заттардың ағымдағы жайымен
сәйкес тұрақты тұзетулер жүргізіліп отырады.
Рыноктық экономикада салық маңызды орын алатыны сөзсіз және
қоғамдық өндірістің даму талаптарына жауап беретін нақты салық салу
жүйесінсіз тиімді нарық экономика болу мүмкін еместігі жөнінде
сенімділікпен айтуға болады. Мемлекет пайда болған сәттен бастап
қоғамдағы экономикалық қатынастар салықтың басты бөлімі. Дамыған
елдердегі салық жүйесі әр түрлі саяси, экономикалық, әскери,
әлеуметтік ықпал етуімен өзара айрықшаланды. ХХ ғасыр 60 жылдардың
аяғына қарай жүргізілген реформалар оларды жақындыра бастады.
Шетелдердің салық жүйесінің маңызды белгісі болып көптеген он
жылдар бойы олар халықаралық экономикалық қызмет және қарсы тұру
үрдісін реттейтін құралдармен тиімді және сапалы пайдалану
табылады.
Салық мемлекеттік кірістердің негізгі қайнар көзі бола отырып,
сонымен қатар мемлекеттің нарық экономикасына ықпал ететін негізгі
рычагы болып табылады. Сондықтан тиімді салық салу жүйесін құру
әрбір мемлекеттің аса маңызды мәселелерінің бірі. Құқықтық
тұрғысынан қарағанда,салық - бұл мемлекеттің бекітілім, яғни тұлғалардың
мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін көздейтін міндеттеме.
Салық құқығы- мемлекеттің салықтық әрекет үрдісінде пайда болған
қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы [9].
Салық әкімшілігі құқығы дегеніміз, мемлекеттің салықтық әрекеті
үрдісінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы. Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары
пайда болады. Тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке
түрде емес, нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді.
Көптеген мемлекеттердің салық заңдылықтарында салықты былайша
қарастырады: біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган
ғана бекіте алады; екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң
немесе нормативтік - құқықтық актілермен қатаң түрде жүзеге
асырылады; үшіншіден, осы қабылданған құқықтық акт белгілі бір
тәртіпке сәйкес жүргізіледі. Қабылданған құқықтық акт негізінде
белгіленген салық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.Қазақстан Республикасында салық жүйесiндегi салықтық әкiмшiлiк
ету механизмінің теориялық негіздері
1.1 Салықтардың пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Салық әкімшілігінің мәні мен
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
1.3 Қазақстан Республикасы мен шет мемлекеттерінің салық
салу
құқығының реттелу мәселесінде салық әкімшілігінің
ролі ... ... ... ... ... ... ...20
2. Салықтық әкімшілік ету және оның бюджетке төлемдердің түсуін
қамтамасыз етудің қазіргі кезеңдегі жағдайына экономикалық талдау
2.1 Салық қызметі органдарының бақылау қызметін
ұйымдастыру
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .26
2.2 Мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесін орындауды қамтамасыз ету
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .35
2.3 Салық қызметі органдарының салық әкімшілігін жүргізудегі қызметіне
экономикалық
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...43
3.Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік ету механизімін
жетілдіру жолдары
3.1 Салықтық әкімшілік тиімділігін арттыруды жетілдіру
жолдары ... ... ... .53
3.2 Салық әкімшілігінің сапасын жоғарылату – салықтық ауыртпалықты
төмендетудің тікелей
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...62
3.3 Қазақстанда салықтан жалтарыну мен салықты төлеу тәртібін
бұзу
проблемалары мен оларды салықтық әкімшілікті күшейту арқылы шешу
жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...78
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Рыноктық қатынастары дамыған елдерде салықтар
экономика мен әлеуметтік хал-аһуалын тұрақты дамытудағы реттеушілік
қасиеттері бюджеттік қатынастар мүмкіншілігіне тікелей басқару әдістері
ретінде қолданады. Салықтардың жәрдемімен мемлекет қоғамдық қажеттілік пен
ресурстар арасындағы, оларды қанағаттандырудағы салыстырмалы тепе-теңдікке
қол жеткізіледі. Салықтардың арқасында экология жағынан зиянды
өндірістердің кеңейуіне айыппұлдар мен шектеулер енгізе отырып, табиғи
байлықтың тиімді пайдаланылуын қамтамасыз етеді.
Салықтар мемлекеттің әртүрлі даму бағдарламасының даму мүмкіншілігіндегі
қаржылық қамтамасыз ету және азаматтардың табыстарының деңгейін теңестіру
мүмкіншілігіне ие болады. Салық әкімшілігі арқылы қоғамымыздағы келесі
мәселелерге жол табу: әлеуметтілік – экономиканың қарқынды дамуына
мүмкіндік туғызу, жергілікті бюджет мүмкіншілігін арттырудағы олардың өз
кірістері мен шығыстарын теңестіруді қамтамасыз ету мүмкіншілігін өсіру,
жергілікті бюджеттің трасферттік қаржылану мүмкіншіліктеріндегі бей-
берекеттілікті жою, салық салу мен салық төлеуден жалтару сыбайластық
жемқорлыққа жол бермеу жолындағы бақылауды күшейту, салық заңдылық
актілерін жүзеге асыруды тұрақты түрде салықтық әкімшілік бақылау жүргізуді
орындау және ұйымдастыруды жетілдіру тағы басқалары.
Бүгінгі күні әлемдегі барлық мемлекеттердің экономикалық саласындағы
қандай уақыт немесе қандай да бір жүйеде болмасын өзекті мәселенің бірі, ол-
салық. Себебі, ол елді қаражат көзімен қамтамасыз ететін күре тамыр,
бюджетке түсетін түсімнің маңызды бөлігін құрайды.
Экономикаға салық жүктемесін оңтайландыруға, салық рәсімдерін оңайлату
мен олардың ашықтығын арттыруға бағытталған салық әкімшілігін жүргізу
жолымен шаруашылық жүргізуші субъектілердің және халықтың іскерлік
белсенділігін өсіруді ынталандыру. Осының бәрі салық жүйесінің алдында
тұрған міндет болып табылады. Осы қойылған міндеттерді шешу үшін 2008 жылы
жаңа Бюджет және Салық кодекстері әзірленді.
Ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзінің 2008 жылғы ақпандағы
Жолдауында жаңа Салық кодексі салық қызметтерінің оның нормаларын өз
мүмкіндіктерін қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілер
мүдделеріне тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек деп атап
көрсетті. Жаңа Салық кодексін енгізудегі мақсат – бұл салықтық
әкімшілдендіруді жақсарту, бизнесті және фискальдық тәртіпті арттыру.
Ел экономикасындағы бәсекелік ортаны дамыту мақсатында жаңа Салық
кодексі Қазақстанда жекелеген шаруашылық қызметінің субъектілері
пайдаланып келген салық жеңілдіктері мен преференциялардың күшін жоюды және
салықтар мен алымдардың ставкаларын азайтуды көздейді.
Корпоративтік табыс салығын кезең-кезеңмен төмендету ұсынылады: 2009
жылы-20%, 2010 жылы- 20% өзгерусіз қалды , 2011 жылы- 17,5% дейін, 2012
жылы -15% дейін, қосылған құнға салынатын салық (ҚҚС) – 2009 жылдан бастап
12%-ға дейін азайтылды. Әлеуметтік салықтың регрессивтік шкаласынан 11%
ставкасымен жүзеге асырылатын болады.
Үкіметтің орта мерзімді фискалдық саясатының 2009 – 2103 жылдарға
арналған негізгі бағыттары Қазақстан Республикасының әлеуметтік-
экономикалық дамуы мен бюджеттік параметрлерінің 2009 – 2013 жылдарға
арналған болжамы деп аталатын ерекше құжатта ұсынылған. Ондағы арнайы
бөлім салық-бюджет саясаты мәселелеріне арналған. Тұрақты экономикалық
өсуді қамтамасыз ету, бизнестің бәсекеге қабілеттілігін ынталандыру,
бизнестің көлеңкеден шығуы және салықтық әкімшілендіруді одан әрі
жетілдіру үшін мемлекеттің 2009 – 2013 жылдарға арналған салық саясаты
мыналарға бағытталатын болады:
- елдің бәсекеге қабілеттілігін күшейтуге мүмкіндік беретін бәсекелі
салық жүйесін құру;
- салық жүйесін Қазақстан дамуының жаңа кезеңінің міндеттеріне сәйкес
келтіру, бұл экономиканы жаңғыртуға және оны әртараптандыруға ықпал етуге
тиіс;
- жеңілдіктерді оңтайландыру және тиісінше экономиканың шикізаттық
емес секторына салық жүктемесін азайту, заңды тұлғаларға салық салуды
халықаралық стандарттарға сәйкес келтіру;
- қосылған құн салығын алдыңғы қатарлы әлемдік практикаға сәйкес
келтіру;
- импортқа және ішкі өндіріске арналған акциздердің ставкаларын бір
ізге түсіру;
- жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу жүйесін реформалау;
- әкімшілдендіру рәсімдерін оңайлату, салық қызметтерінің сапасын және
салық рәсімдерінің ашықтығын арттыру, салық есептілігінің мөлшерін
қысқарту, салық тексерулерін тәртіпке келтіру.
Бүгінгі күннің ең негізгі талабы "Көлеңкелі экономика мен сыбайластық
жемқорлықпен" күрес жүргізу барысындағы қоғамдық даму заңдылықтарын
орындау. Ол үшін әрқашанда салықтық әкімшілік бақылау жүйесіндегі
тексеру, талдау әдістерін кеңінен қолдана біліп оны тек құқықтық негізде
жүргізе білу қажеттілігі туындап отыр. Сонымен қатар, салық әкімшілігінің
әдістері мен нысандарын сапалы да, уақтылы қайта құруға және аталған
процесстерді ақпараттармен мұқият қамтамасыз етуге жағдай жасауы қажет.
Осы мақсатта жазылған диплом жұмысының тақырыбы өзекті болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасында салықтық әкімшілік
ету механизмін ұйымдастырудың теориялық және әдістемелік ережесін анықтап,
салық әкімшілігінің экономикалық категория ретінде мазмұнын, мақсатын және
мүдделі міндеттерін ашу және салықтық әкімшілік ету механизімін
жетілдіруге, тиімділігін арттырудың жолдарына ұсыныстар әзірлеу.
Қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- салықтық әкімшілік ету механизімін ұйымдастырудың экономикалық маңызы
мен объективті қажеттілігін ашу жолымен мемлекеттік бюджет көздерін
молайту;
- салықтық әкімшілік ету механизмінің заңдық және нормативтік
базаларының негіздерін қолдана отырып талдау жасау арқылы салықтық
әкімшілікті күшейтудің талаптандыру жолдарын ұсыну;
- бюджеттің кіріс көзін қалыптастырудағы салық әкімшілігінің рөлін
анықтау;
- салықтық бақылауды ұйымдастыру мен бюджетке түсетін төлемдерді
бақылаудың жүргізілу тәртібі мен оның кейбір салаларға тигізетін
әсеріне талдау жасау;
- ҚР салық жүйесіндеі салықтық әкімшілік ету механизімін жетілдіру мен
тиімділігін арттыру бойынша нақты ұсыныстар жасау және оларды
негіздеу;
- Салықтан жалтарудағы көлеңкелі экономиканың көлеңкелі капитал жасауға
жол бермеудегі салықтық әкімшілікті күшейту арқылы есепке алу.
Зерттеудің ғылыми жаңалықтары келесілерден көрінеді:
- ғылыми зерттеулер негізінде салық жүйесiндегi салықтық әкiмшiлiк
ету механизмінің әлеуметтік-экономикалық мәні тиянақталды;
- салықтардың бюджетке түсуін қамтамасыз етудегі салық
әкімшілігінің атқаратын қызметі анықталды;
- салықтық бақылауды ұйымдастыру мен бюджетке түсетін төлемдерді
бақылаудың жүргізілу тәртібі негізделді;
- Қазақстанда салықтан жалтарыну мен салықты төлеу тәртібін бұзу
проблемалары мен оларды салықтық әкімшілікті күшейту арқылы шешу
жолдарына ұсыныстар берілді.
Зерттеудің пәні ретінде Қазақстан Республикасы салықтық әкімшілік ету
механизімін жетілдіруді ұйымдастыру барысы және экономикалық-ұйымдық қарым-
қатынастар қарастырылады.
Зерттеудің объектісі ретінде ҚР салық жүйесінің салықтық әкімшілік
ету механизімі алынған.
Зерттеудің әдістемелік негіздері. Қазақстан Республикасы Салық
комитетінің нормативтік құжаттары мен инструктивтік материалдар, сонымен
қатар ғылыми конференциялар мен қазақстандық ғалымдардың еңбектері,
ресейлік оқу құралдары, әлемдік интернет торабынан алынған мәліметтер мен
мақалалар зерттеудің арқауы бола отырып, салық жүйесіндегі салықтық
әкімшілік ету механизімін жетілдіру мен дамуын зерттеуге және талдауға
ықпал етті.
1. Қазақстан Республикасында салық жүйесiндегi
салықтық
әкiмшiлiк ету механизмінің теориялық негіздері
1.1 Салықтардың пайда болу тарихы
Салық прототиптерi адам қоғамын басқарудың алғашқы ұйымдардың
түрлерiмен бiрге қалыптасты. В. Пушкарева салық салудың дамуының 3кезеңiн
бөлiп көрсеттi. Олардың әрқайсысының өзiне тән ерекшелiктерi мен белгiлерi
бар. 1-кезең ежелгi дүние мен орта ғасырдың шаруашылық жүйесi құрамына
енгiзетiн салық салудың даму кезеңi дамымағандық деңгейi мен кездейсоқ
сипатымен ерекшеленедi. Бұл кезеңде қалыптасу жағдайында болатын салықтар,
олардың механизмi пайда болды. Салықтың пайда болуын алғашқы мемлекеттiк
құрылымдардың пайда болуымен сәйкестендiредi.
Себебi-тауар өндiрiсiнiң, мемлекеттiк аппараттық пайда болуы. Алғашқы
кезде салықтар натуралды түрге ие жүйесiз төлемдердi бiлдiредi. Мемлекеттiк
құралдарды басқарумен қамтамасыз ету қажеттiлiгi салық салудың пайда
болуына негiз болды. Қоластындағылар салықты өнiммен, әскер жабдықтарымен
төледi. Рим империясында және Афинада бейбiтшiлiк кезде салықтар болмаған.
Ал олардың пайда болуы әскери соғыс кезеңiнiң енуiмен байланысты болды.
Тауар-ақша қатынастардың дамуы, бекiтуiмен қатар салықтар бiрте-бiрте
ерекше ақшалай түрге ие бола бастады. Алғашында салықтар мемлекеттiң
ақшалай қажетiнiң негiзгi табыс көзi болып табылады. Ежелгi дүниенiң
мiндеттi төлемдерi алшақтаған түрде қазiргi салықтарды ескертедi. Нақты
айтқанда бұл квазисалықтар болды.
Квазисалықтар салыққа өтудiң өтпелi қадамын құрады. Алғашқы
ұйымдастырылған салық жүйелерiнiң бiрi болып Ежелгi Римнiң салық жүйесi
болып табылады. Рим мемлекетiнiң дамуының алғашқы кезеңдерiнде салық
механизмдерi әскери iс-әрекеттердi қаржыландыру үшiн қолданылды. Рим
азаматтары табысына және жанұялық жағдайына қарай салықпен салынып отырды.
Салық соммаларының есептелуi арнайы тұлғалармен жүргiзiледi. Б.э.д. 4-3
ғасырларда салық жүйесi дамуының жалпы мемлекеттiк және жергiлiктi
(коммуналды) салықтардың пайда болу жағдайына алып келдi. Бiрақ бұл кезеңде
бiрыңғай салық жүйесi болмады не арнайы жерлердiң салықпен салынуы
мемлекеттiң әскери шара бойынша атқаратын iсiмен байланыстырлды. Әскерде
жеңiстерге үлесiн қосқан орталық жерлердiң салықтары төмендетiлдi немесе
мүлдем жойылып отырды. Римнiң мемлекеттiк институттарының дамуы император
Октавиан салық реформаларын жүргiзуге алып келдi. Нәтижесiнде атрибуттар
атты бiрiңғай ақшалай салық пайда болды және оның алынуы арнайы құрылған
қаржылық мекемелердiң бақылауында болды [2].
Рим империясының өзiнде салықтар тек фискалды қызметті ғана емес,
сонымен қатар техникалық реттеушi және экономикалық қатынастарды реттеушi
қызметiн атқарды. Жалпы салықтық төлемдердiң саны 200- ден астам болды.
Кейiнгi салық жүйелерінiң қалыптасуы өзгертiлген түрде Ежелгi дүниенiң
жүйесiн қайталады. Салық салу объектiлерiн анықтау, салықтық төлемдердiң
түрлерiн енгiзу жолдары бiздiң күнiмiзге дейiн сақталғанын айтып кету
қажет. Ежелгi Рим мен Қазақстан Республикасының салық жүйелерiн
салыстыратын болсақ, онда бiрнеше салықтардың түрлерi ұқсас болып табылады.
16-17 ғасырларда Еуропада дамыған салық жүйесi болмады. 17 ғасырдың соңы –
18 ғасыр басында салық салу жүйесiнiң дамуының 2- шi кезеңi басталды. Бұл
кезеңде өз құрамына тiкелей және жанама салықтарды енгiзетiн алғашқы салық
жүйелерi қалыптасты. Ерекше орында табысқа салынатын салық, акциз және жан
басына салынатын салық болды. Еуропалық елдерде демократиялық процестердiң
дамуы өз көрiнiсiн салықты еңгiзу туралы сұрақтарында тапты. Англияда 1215
жылы еркiндiктiң ұлы партиясында салықтар тек қана ұлт келiсiмiмен
енгiзiледi деп бекiтiлдi. Францияда парламент бюджетпен салықтарды тек 1791
жылдары ұлы Франция революциясынан кейiн бекiте бастады. Мемлекет салық
салудың дамуымен бiр мезетте салық салудың ғылыми теориясы қалыптаса
бастады. Оның негiзiн салушы шотландық экономист және философ Адам Смит
Табиғат пен халық байлығының себептерiн зерттеу атты өзiнiң еңбегiнде
(1776 ж.) салық салу принциптерiн ұсынды, салық төлеушiлерге түсiнiк бердi,
мемлекеттiк қаржы жүйесiндегi олардың орнын көрсеттi . Жалпы көрнiсте салық
даму жүйесiнiң 3-шi кезеңi өз тарихын 19 ғасырда бастады және салық санының
төмендеуiмен, олардың алынуындағы құқыққа зор маңыз берiлетiнiмен ерекше.
Қаржылық ғылым дамуымен қатар салық салудың проблемалары, әдiстемелерi
пайда бола бастады. Экономикалық мектептер мен қаржылық теориялардың
бiреуiде фискалитет сұрақтарын айналып өтпедi. 19 ғасырдың екiншi
жартысында көптеген мемлекеттер ғылыми пiкiрлердi тәжiрибеде қолдануға
қадам жасады. В. Пушкарева айтқандай қаржылық ғылымдардың негiзгi буынын
салық реформалары құрады, олар 1- шi Дүние жүзiлiк соғыстан кейiн
жүргiзiлiп, салық салудың ғылыми принциптерiмен негiзделдi. Осы уақытта
қазiргi салық жүйелердiң құрылымы қалыптасты. Мұнда тiкелей салықтар және
прогрессивтi жеке табыс салығы алғашқы орынға ие бола бастады.
Бiрақ әлi күнге дейiн адамзат идеалды салық жүйесiн таба алмады.
Қаржылық ғылым күнi бүгiнге дейiн көптеген салықтық сұрақтарға жауап бере
алмайды, ал көптеген дамыған елдердiң тұрақты салық реформалары салық
салудың бекiтiлген, әдiлеттi болуының дәлелi болып табылады. Дүниенiң
көптеген елдерiнiң салық жүйесi бiрте-бiрте дамып, көптеген жылдарды алды.
Қазақстан Республикасының салық жүйесiн қалыптастыруда ұзақ эволюцияға
уақыты жоқ және болмаған едi, бiрақ Қазақстан Республикасы 1 кезең iшiнде
қанағаттанарлық және салық салу жүйесiн өте алмады. Бұл мақсатқа жету
бiрнеше кезеңнен тұрды. Салықтардың жинақтармен басқа да төлемдердiң
бекiтiлген тәртiппен алынуы салық жүйесiн құрайды. Қазақстан
Республикасында салық жүйесiнiң қалыптасуын келесi кезеңдерге бөлуге
болады:
1. 1994-1995 жылдар 1-шi этап
2. 1996-1998 жылдар 2-шi жаңа салық жүйесiнiң қалыптасуы.
1-шi этапта 1994-1995 жылдарды салық жүйесiне базалық негiз құрайтын
салық кодексiнiң өңделiп, iске қосылуы жүрдi. 1995 жылдың сәуiр айында жаңа
салық заңдылығын қабылдамас бұрын Қазақстан Республикасында жағдай күрделi
болды. Кәсiпорын өндiрiсiнiң көпшiлiгi мүлдем жұмыс iстемейдi, ал 60% -ы
үзiлiстермен жұмыс iстеп тұрды. Тiзiмде 12 iрi кәсiпорын банкрот кауiпiнде
болды. Елде қанша салық бар екенiнiн ешкiм бiлмедi: бiреулерi 43 түрi бар
десе (сонық iшiнде 16 түрi – мемлекеттiк, 10 түрi – мiндеттi жергiлiктi, 17
түрi есептi жергiлiктi), екiншiлерi 47 салық түрi бар дедi (оларға қосымша
қорға аударымдардың 8 түрi). Үкiмет жаңа салық кодексiн қабылдауда алдымен
төмендегiлердi мақсат етiп қойды: - қайшылықтарды жеңiлдету, жою;
- Қазақстан Республикасында салық кодексiнiң бiрiңғайлылығы .
Салық санын 40-45%-ға, ал азаматтардың табысынан салықты 40%- ға
төмендету, салық ставкiлерін анықтау қаралып отыр. Ең маңыздысы - жаңа
тиiмсiз салық түрлерiн енгiзбеу. Қазақстан Республикасының Үкiметi, Қаржы
Министрлiгi, басқада мемлекеттiк құрылымдардың тапсырысы бойынша Салық
туралы кодекс бойынша жаңа бiрнеше баламалы жобалар өңделдi. Өңдеушiлер,
ғалымдар пiкiрi бойынша үкiметтiк жобалардың принциптерi төмендегiдей:
- әдiлеттiлiгi;
- экономикалық бейтараптылығы;
- қарапайымдылығы;
- салық ставкiлерiнiң сәйкестiгi.
Салық салудың прогрессивтi-регрессивтi түрлерi қаралады, салықтық
қатынастар тәжiрибемен бекiтiлдi. 1995 жылдың 1 шiлдесiнен бастап Қазақстан
Республикасында жаңа салық кодексi әрекет етуде. Бұл кодекс құқықтық
параметрлерге негiзделген, мемлекет мүдделерiне сай келедi, нарықтық
қатынастарында экономикаға бейiмделуге мүмкiндiк бередi.
Салық қатынастардың жаңа механизмдерiн iске қосылуы қазiргi
рынок реформасының қысқа тарихындағы маңызды бетi болып табылады. Қазақстан
Республикасының мемлекеттiк салық қызметi 1991 жылы құрылды. Бұл салық
қызметi салық заңдылығын бақылауда болашақта жетiлдiру мақсатында құрылды.
1995 жыл 1-шi бесжылдықта маңызды революциялық жыл болды, Қазақстан
Республикасының салық жүйесiнiң реформалауының, жобалар өткiзудiң жылы
болды. 1995 жыл салық саясатында өзгерiлiс жылы болды- салық жүйесi
өзгерiске ұшырады.
Салық салудағы өзгерiстер экономикалық жағдайына байланысты болды.
1995 жылдық қаңтарында барлық салық және төлемдер бойынша жетiспеушiлiк
соммасы 4,8 млрд теңгеге өстi. Бiрақ 1 шiлдеден бастап салық базасын
кеңейтуге, стратегияны және тактиканы нақтылауға мүмкiндiк туды. Салық
кодексiнiң механизмiн жүзеге асыру iске қосыла бастады. Бiрақ оның
тәжiрибеге енуi бiрте-бiрте жүргiзiлуi мүмкiн. Сондықтан 1996 жылдың
басында салық қызметi Президент жарлығының 4 жобасын, Үкiмет бекiтулердiң
18 жобасын, салық реформасы дамуына бағытталған 10 құрал әзiрлендi, жылдық
жиынтық табысқа түсiнiк пайда болды, негiзгi құралдардың амортизациялық
аударым тәртiбi жеңiлдетiлдi, өндiрушiлер, кәсiпорындар, қаржы және агроном
мамандары тұрақты iс-әрекет жасауға мүмкiндiк алды: кәсiпкерлiкпен
байланысты шығындарды бесжылға дейiн созуға рұқсат етiлдi. Салық
ұйымдарының маңызды мәселесi бұл салық салу режимiнiң өзгерiсiне байланысты
инвестицияларды экономикалық зоналарға бағыттау, оларды құру, кеңейту.
Мысалы: өз iс-әрекетiн сондай территорияда жүзеге асыратын заңды тұлғаға
салықтық жеңiлдетiлген ставкасы 20% қолданылады. 1996 жылы 2 рет салық
салуды болдырмау жөнiнде ТМД елдерiмен 2 жақты салық конвенциясын өткiзу
жұмыстары жалғастырылды.
Мемлекеттік салық салу саясаты - салық саласындағы шаралар жүйесін
қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізеді.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі бағыты
немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіншілік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық жүйесі - өзінің құрамы жағынан бірнеше компоненттерден тұратын
күрделі модель. Салық жүйесі компоненттерінің құрамы мынадай : қаржы
қатынастары және осы қатынасты анықтайтын салықтар; салық механизмі, яғни
салық салу әдістері мен жолдары; нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар; салық
салуды басқару және салық қызметі органдары. Салық салудың әдістері мен
жолдары, нұсқаулар мен әдістемелік құжаттар, салық салуды ұйымдастыру,
салық салудың негізгі принциптері және т.б-лар салық механизміне жатады.
Салық жүйесінің жақсыда, тиімді қызмет істеуіне салық салу механизмінің
тигізер ықпалы өте зор. Енді осы салық жүйесінің құрамы мен салық салу
механизміне кеңірек тоқталайық. Қандай да бір механизмінің құрамында
бірнеше тетіктер және элементтер болады. Салық салу механизмі де сол сияқты
белгілі бір салық элементтерінен құралады[3].
Салықтар негізгі мынадай қызметтері (функциялары) бар:
• реттеушілік;
• фискалдық;
• қайта бөлу.
Жоғарыда көрсетілген негізгі функциялармен қатар салықтардың
ынталандыру, бақылау функцияларын атап кетуге болады. Реттеушілік қызметі –
салықтың ең негізгі қызметі. Осы қызмет арқылы салықтар ел экономикасына өз
ықпалын тигізеді, яғни салықтарды реттеу жүзеге асырылады. Салықтық
реттеудің ең басты мақсаты - өндірістің дамуына ықпал ету. Салық
түрлері,салық салу әдістері салықтық реттеудің тетіктері болып саналады.
Жоғарыда көрсетілген салықтық реттеудің тетіктері тек қана өндірістің
дамуын реттеп қана қоймайды. Сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асырады. Әрине, салықтық реттеу тетіктері тиімді қызмет атқару үшін,
олардың басқа да экономикалық тетіктермен тығыз байланыста болуы қажет.
Салықтық реттеуде салық ставкалары мен салық жеңілдіктерінің алатын орыны
ерекше. Себебі, ғылыми негізделмеген, шектен тыс жоғары қойылған ставкалар
кәсіпкерлердің ынтасын төмендетіп, өндірістің төмендеуіне және мемлекеттік
бюджет кірісінің азайуына әкеліп соқтырады. Осы сияқты салық
жеңілдіктерінің де теңсіз жағы және бар. Дамыған елдердің тарихынан салық
ставкалары жөнінде мынаны байқауға болады:
1. егер төленетін салық мөлшері салық төлеуші табысының 50 процентінен
асып кетсе, онда ол өндірістің тоқтап қалуына соқтырады;
2. егер салық мөлшері салық төлеуші табысының 45-50 проценті аралығында
болса, онда жай, ұдайы өндіріске әкеледі;
3. егер салық мөлшері, салық төлеуші табысының 35-40 проценті мөлшері
аралығында болса, онда ұлғамайлы ұдайы өндіріске әкеледі [4].
Салықтардың екінші қызметі – фискалдық немесе бюджеттік қызметі. Бұл
қызметі (функциясы) арқылы мемлекеттік бюджеттік кіріс бөлімі құрылып,
салықтардың қоғамдық міндеті артады. Себебі, салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірісін топтастыра отырып, әлеуметтік, әскери – қорғаныс, тағы басқа да
шаралардың іске асуын қамтамасыз етеді. Қайта бөлу қызметі арқылы түрлі
субъектілер табысының бір бөлшегі мемлекет пайдасына өтеді. Бұл қызметтің
іс - әрекетінің көлемі ішкі жалпы өнімді салықтардың алатын үлес салмағы
арқылы анықтайды. Соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қазақстан
Республикасының ішкі өнімдегі салықтардың үлес салмағы 40 проценттен
көбірек болып отыр. Бұл экономикасы дамыған басқа елдерден әлдеқайда
жоғары. Еліміздегі мемлекет мүддесі үшін қаржы көздерін орталықтандырудың
бір айғағы осы. Мемлекет мына жоғарыда көрсетілген салықтардың қызметін
(функциясын) пайдалана отырып елдің салық жүйесін анықтайды. Салық
механизмінің қызмет ету жолдарын белгілейді, жалпы экономикалық саясатты
негізге ала отырып салық саясатын анықтайды.Салықтардың әлеуметтік –
экономикалық мәнімен мазмұны олар қарайтын функциаларда толық ашыла түседі.
Қазіргі кезде салықтар фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі
үш функияны орындайды. Олардың әр қайсысы – осы қаржы санаттың ішкі
қасиетін, белгілерімен ерекшеліктерін білдіреді. Фискалдық функция барлық
мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор
қалыптасады. Мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі.
Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің кірістерін толтыра отырып,
экономиканы, әлеуметтік – мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол халық шаруашылығының дамуына
қабылдаған бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл кезде салықтардың
нысандарын таңдау ставкаларының алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктерімен
шегермелер пайдаланады. Бұл реттегіштер қоғамдық ұдайы өндірістің
құрылымына, қордалану мен тұтыну ауқымына ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекет қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің көлемі ішкі жалпы
өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады. Соңғы жылдары
Қазақстанда ішкі жалпы өнімдегі салықтар үлесінің төмендеу тенденциясы орын
алып отыр. Егер 1997 жылы ішкі жалпы өнімдегі олардың үлесі 19,7%
болса,1998 жылы ол 16,6%,2000 жылы-22,6%,2001 жылы - 22,2% болды (салыстыру
үшін: Украинада – 29 %, Ресейде – 33,3%). Салық салу объектілерін есепке
алу және оларды бағалау тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі
қолданылады: кадастрлык, салық төлеушінің декларациясы бойынша, табысты алу
көзінен ұстап қалу, патенттік негізде.
Салық салу элементтері мыналар: Субъект, объект, салық көзі, салық
ставкасы, салық өлшем бірлігі салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу
мерзімі мен тәртібі, салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқы
мен міндеттері, салықтың төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.
• Салық субъектісі (салық төлеуші) дегеніміз – заң бойынша салық төлеу
міндеті жүктелген жеке және заңды тұлғалар.
• Салық объектісі – табыс, мүлік, еңбек ету түрі, қызмет көрсету,
ақшамен
жасалатын операциялар, мүлікті басқаға беру, табиғи қорларды пайдалану,
қосылған құн, айналым және т.б.
• Салық көзі – салық салынатын табыс.
• Салық ставкасы немесе өлшем бірлігінен алынатын салық мөлшері.
• Ставкалар тұрақты немесе процентпен белгіленеді.
• Тұрақты ставкалар салық объектісінен түсетін табыстың мөлшеріне
байланыссыз, өлшем бірлігіне тұрақты соммамен тағайындалады.
• Проценттік ставкалар үш түрге бөлінеді: үдемелі немесе прогрессивті;
Регрессивті және пропорционалды. Үдемелі немесе прогрессивтік
ставкалар салық салынатын табыстың өсуіне сәйкес ұдайы үдеп, өсіп
отырады. Регрессивтік ставкалар, керісінше, салық салынатын табыстың
төмендеуіне сәйкес, азайып отырады. Пропорционалдық ставкалар салық салу
объектісінің мөлшеріне байланыссыз, тұрақты бір процентпен тағайындалады
[4].
• Салық оклады – салық төлеушінің белгілі бір салық объектісінен
төлейтін
салық сомасы.
• Салық жеңілдіктері дегеніміз, заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп
немесе салық төлеуден түгел босату. Салық жеңілдіктеріне салықтан
босатылатын, салық салынбайтын минимум, шегерістер, салық ставкасын
төмендету, салық төлеу мерзімін ұзарту жатады.
• Салық төлеу мерзімі – салық төленетін уақыт.
• Салық төлеу тәртібі – белгіленген мерзімде салықты төлеген
кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенін, яғни төлеу кезінде
белгілі бір дәйектілікті белгілейді.
• Салық қызметінің негізгі міндеттері мыналар:
- салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ету, оның тиімділігін зерделеу; -
заңдардың, салық салу мәселелері жөнінде басқа мемлекеттермен жасалатын
шарттардың жобаларын әзірлеуге қатысу; - салық төлеушілерге олардың
құқықтары мен міндеттерін түсіндіру, салық заңдары мен салық салу жөніндегі
нормативті актілердегі өзгерістер туралы салық төлеушілерге уақтылы
хабарлап отыру. Салық төлеушілер өз тарапынан мынадай міндеттерді
атқарулары тиіс:
1. уақытылы салық инспекциясына тіркеліп, тіркеу нөмірін алуға;
2. мемлекеттік салық комитетінің актілеріне сәйкес есеп құжаттамаларды
жүргізуге, осы есеп құжаттамаларды бес жыл бойы сақтауға;
3. белгіленген мерзімде салық декларациясын тапсыру;
4. атқарылған жұмыс немесе көрсетілген қызмет үшін төлемді жүзеге
асыратын салық, төлеуші салық қызметінің талабы бойынша атқарушыға
төленген соммалар туралы ақпарат беруге;
5. салық заңдарын, салық төлеу тәртібін, салық төлеу мерзімін қатаң
сақтауға міндетті.
1.2 Салық әкімшілігінің экономикалық мәні мен қажеттілігі
Салық әкімшілігі дегеніміз - салық салу жүйесін мемлекет тарапынан
басқару. Көптеген экономистер салық әкімшілігін салық салуды басқарудың бір
элементі ретінде қарастырады. Біздіңше, салық әкімшілігі өзіндік ерекшелігі
бар процесс болып табылады. Барлық күрделі жүйе сияқты, салық салу жүйесі
де - басқару объектісі.
Жалпы айтқанда, салықтық басқару мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
басымдылықтарына қарай бейімделіп отырады. Барлық басқару процесі сияқты
бұл басқарудың түрі де салық жүйесін тұтастай болжамдау мен салық жүйесінің
дамуын бюджет жүйесімен және барлық экономиканы тұтастай біріктіре отырып,
салықтық процестерді реттеуді, талдау мен бақылауды және жоспарлауды
білдіреді.
Салық әкімшілігі салық салудың барлық мәселелерінің өкілеттілігі және
ерекше құқықтарымен, салық қызметімен және өзара байланыстағы салық
төлеушілерімен бөлініп алынған мемлекеттік басқарудың әкімшіл-нұсқаушыл
органы деп айтсақ та болады.
Салықтар – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі
бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер. Салықтар – шаруашылық жүргізуші
субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекет пен екі арадағы мемлекеттік
бюджет арқылы жүзеге асырылатын, қаржы қатынастарын сипаттайтын
экономикалық санат. Салықтардың экономикалық мәні мынада: салықтар
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халық табысының қалыптасуындағы
қаржылық қатынастардың бір бөлігін білдіреді. Сондай-ақ шаруашылық
жүргізуші субъектілер мен халық табысының белгілі бір мөлшерін мемлекет
үлесіне жинақтап, жиынтықтаудың қаржылық қатынастарын көрсетеді. Салық
ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте алынатын салық
түрлерінің, оның құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық службасы
органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін құрайды.
Салықтардың, оларды төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының болатындығынан салық жүйелерінің әжептәуір
күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Барлық өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі
қағидаттар бойынша жіктеледі. Салықтар мемлекеттің құрылуымен бірге пайда
болады және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады.Мемлекет
құрылымының өзгеруі,өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта
құрылуымен, жаңаруымен бірге қалыптасады. Әр бір мемлекетке өзінің ішкі
және сыртқы саясатын жүргізу үшін белгілі бір мөлшерде қаржы көздері қажет.
Мемлекет салықтарды экономиканы дамыту,тұрақтандыру барысында қуатты
экономикалық тетік ретінде пайдаланылады. Салықтардың мәнін толық түсіну
үшін,олардың экономикалық маңызын түсіну қажет. Ал салықтардың экономикалық
маңызы олардың атқаратын қызметіне тікелей қатысты.
Салық әкімшілігін жүргізу салық қызметі органдарының салық бақылауын
жүзеге асыруы, мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесінің орындалуын
қамтамасыз ету тәсілдері мен салық берешегін мәжбүрлеп өндіріп алу
шараларын қолдануы, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес
салық төлеушілерге (салық агенттеріне) және басқа да уәкілетті мемлекеттік
органдарға мемлекеттік қызмет көрсету болып табылады.
Экономикалық және қаржылық тұрақсыздық мемлекеттерді мақсатты,
кешенді салық саясатын жүргізүдің жаңа жолдарын іздеуді талап етті.
ТМД елдерінің ішінде Қазақстан бірінші болып прогрессивті салықтық
заңнаманы енгізді. Мемлекет басшысы көрсеткендей Қазақстанның 50
бәсекеге қабілетті мемлекеттер қатарына кіру стратегиясында салықтық
саясатты реформалау жолымен Қазақстан экономикасындағы салықты
жаңғырту мен серпінді ету керек, яғни ол салықтарды жинаудың
көбеюі, салықтар санын шектеу мен салық салу құрылымын жеңілдету
жатады.
Салық әкімшілігін жүргізудің негізгі анықтамаларын көрсете отырып,
маңызды категориялардың бірі - камералдық бақылауға тоқтала кетпекпін.
Бүгінгі күні салық органдарының жұмыс процестерінің көпшілігі
автоматтандырылған. Салық төлеушілерді тіркеу есебі, дербес шоттарды
жүргізу, салықтық есептілікті қабылдау және камералдық бақылау сияқты
процестер негізінен салық түрлеріне байланысты, қазіргі кезде негізгі
салықтар - КТС және ЖТС бойынша автоматтандырылған іске қосу арқылы жүзеге
асырылады [5].
Салықтық заңнаманың тиімділігін жоғарылауы үшін кәсіпкерлік
қызметтің әр түрлі сфераларындағы экономикалық шындықтардың құқықтық
салықтық нормаларды орнату керек, себебі мемлекеттің экономикалық
саясатының негізгі жолы болып салықтық реформаның жетілдірілуі
болып табылады. Бұл кезекте мемлекет салық салудың нақты шарттары
жетілдіру жұмыстары жургізіледі, мемлекеттің ақпараттық жүйе
бөліміндегі әкімшіліктің сапасын жоғарылатуы, камералды бақылауды
қолдану, ол жыл сайын салықтық ауыртпалықты мемлекетте салықтық
саясаттың орындалуына жауап беретін деңгейге дейін төмендеуге
көмектеседі. Қарапайымдылық салықтық жүйенің негізгі аспектісі болып
табылады. Өте қиын салықтық жүйелер салық әкімшілігін қиындатады,
сонымен қатар төмендеуіне әкелуі мүмкін.Бұл жұмыс басымды болып
табылады,себебі салықтар бойынша салық салу базасындағы нақты жоғалтуларды
болдырмауды қарастырады. Тек 2008 жылы ғана фиктивті шот-фактураларды
электронды орындау барысында, ҚҚС бойынша салықтық есептегі камералды
бақылау түрі негізіндегі салықтық тексерулер 61 шаруашылық жүргізүші
субьектілерде жүргізген 1121,9 млн.тг сомасында қосымша салық
есептелген, 372,6 млн. тг сомасында салықтарды әкімшілік жолымен
өндіріп алды.
Салық әкімшілігі - салық салу жүйесін мемлекет тарапынан басқару.
Көптеген экономистер салық әкімшілігін салық салуды басқарудың бір элементі
ретінде қарастырады. Біздіңше, салық әкімшілігі өзіндік ерекшелігі бар
процесс болып табылады. Барлық күрделі жүйе сияқты, салық салу жүйесі де -
басқару объектісі[6].
Салық әкімшілігі салық салудың барлық мәселелерінің өкілеттілігі
және ерекше құқықтарымен, салық қызметімен және өзара байланыстағы салық
төлеушілерімен бөлініп алынған мемлекеттік басқарудың әкімшіл-нұсқаушыл
органы болып табылады. Сонымен қатар, салық әкімшілігі басқару әрекеті
үлкен әлеуметтік маңызды сала. Салық әкімшілігінің кемшіліктері бюджетке
түсетін салықтардың түсімін кенеттен төмендеуіне алып келеді. Салықтық
құқық бұзушылықтың мүмкіндіктерін көбейтеді. Әкімшілік орталықтарымен
аймақтардағы бюджетаралық қарым қатнастардың балансын бұзады. Соңғы
нәтижесінде қоғамда әлеуметтік ауыртпалықтар оданда нашарлай түседі.
Ол салықтық әкімшіліктің өкілеттілігі мен қызмет ету құзыретінің
аясында, мемлекет пен салық туралы заң бекіткен шараларды жүзеге асыру
арқылы қызмет етеді.
Мәселен, салық төлеушілер көп жағдайда салық комитеті тарапынан
тексерулердің қорытындысына шағымданады, сол сияқты артық төленген салықты
қайта есептеуді, егер артық төлегендігі анықталған жағдайда оны иесіне кері
қайтарады, бюджетке артық төленеген ҚҚС сомасын кері қайтаруды талап етеді
және салық комитеті тарапынан болатын тесерулердің ұзақтығын сөз етеді.
Салық әкімшілігі салық заңдарын яғни Салық кодексі, заңдылық
нормативтік актілерді т.б. орындалуын қадағалау.
Салық әкімшілігін жүзеге асыру іс жүзінде мемлекеттің қаржылық іс
әрекетіне бағытталып, ақша қорларын құюға кететін және осы мемлекеттік
қаржы жүйесінің құрамына кіретін табыстарды жинау болып табылады.
Салық әкімшілігі субъектісі – мемлекеттік салық қызметі, яғни тек
салықтық тексеру жүргізуге құқығы бар орган – салық комитеті.
Салық әкімшілігінің объектісі – салық заңдылықтары бойынша заңды
міндеттемелер жүктелген тұлғалар. Олар салық төлеушілер, салық агенттері,
банктер, салық төлеуші туралы ақпараттары бар тұлғалар.
Салық төлеу пәні – тексерушілердің салық заңдары, Салық Кодексі,
заңдылық нормативтік актілер және де ресми құжаттар бойынша атқаруға,
орындауға тиіс міндеттері.
Салық әкімшілігінің мақсаты – салық заңдарын бұзушылық фактілерді
немесе салық құқықтық қатынастарды қатысушының өз міндетін санасыз
орындалғанын анықтау; айыптарды анықтау және оларды заңда бекітілген
жауапкершілікке тарту; салық заңын бұзушылықты жою; қарыздарды өтеу бойынша
шаралар қолдану түріндегі мемлекеттік материалдық қорғау; салық заңын
бұзушылықтың алдын алу.
Салық әкімшілігін жүзеге асыру нысаны тікелей бақылау, сырттай бақылау
болып бөлінеді. Тікелей салық бақылауына тексеру – тексеруші тұлға алғашқы
құжаттарымен, салықтық есепке қатысты құжаттарды тексеруін талдау
жасайтындығымен сипаттауға болады. Оның құжаттық, рейдтік, хронометражды
түрлері бар. Сырттай салық бақылау – бақылау субъектісі мен объектісі
тексеру жүргізу кезінде байланысқа түспей сырттай жүргізіле беретіндігімен
сипатталып (камералдық) түрі.
Салықтық әкімшілігін өткізу уақыты – алдын-ала, қазіргі және ағымдағы
немесе кейінгі түрлері болады.
Салықтық әкімшілік ішкі және сыртқы болып бөлінеді, бақылау объектісі
бір ұжымдық жүйенің бөлімдерінде немесе ведомство аралық бағытттарға
байланысты.
Салық әкімшілігі – салықтық тексеру немесе тапсыру мақсатындағы
бақылау болады. Салықтық бақылау тексерілетін салық төлеуші туралы
ақпараттарды жинау, жинаған ақпараттарды бағалау. Жинаған ақпараттар
бойынша шамалау немесе мөлшерлеу кезеңдерінен тұрады. Құжаттар көздеріне
қарай салықтық тексеру құжаттық және іс жүзінде деп бөлінеді. Іс-жүзіндегі
тексеру – объектілердің сандық және сапалық жағдайларын зерттеу
лабораториялық сараптама мен әртүрлі әдістер нәтижелерін шығару.
Салық әкімшілік теңдікті жетілдіруде Салық аудитінің электрондық
бақылауы (САЭБ) ақпараттық жүйесін енгізу үлкен жетістік болып отыр. Бұл
ақпараттық жүйе салықтық тексерулерді жүргізуді және жоспарлауды
автоматтандыруға мүмкіндік береді.
Салықтық тексеру тексеруге дайындау тексеруді жүргізу, тексеру
нәтижелерін рәсімдеу, анықталынған салық заңын бұзушылықты жою үшін
нұсқаманың қаулының орындалуын бақылау мерзімдерінен тұрады.
Салық кодескі бойынша салықтық тексерулер:
- құжаттық тексеру (кешенді тексеру, тақырыптық тексеру, қарама-қарсы
тексеру);
- рейдтік тексеру (салық органының тіркеу есебіне тұруы, бақылау-
кассалық аппараттарын дұрыс қолдану, лицензия және бір жолғы талон
құжаттарын тексеру, акциздік тауарларды тексеру);
- хронометражды зерттеу (салық төлеушінің нақты табысы мен оны алуға
кеткен нақты шығынын білу мақсатында салық органы жүргізеді).
Салық менеджменті – салықты салуда және салықты өндіруді ұйымдастыру.
Салық салуды ұйымдастыру – салық төлеушінің салық міндеттерін салық органы
тарапынан заң аясында дер кезінде толық орындалуы. Салық міндеттемелері –
салық төлеуші тіркеуге тұрған сәттен бастап салық кодексіндегі баптарға
сәйкес салық түрлеріне қарай төлеуші болуына байланысты сол салық түрінің
міндеттемелері Салықтық бақылау салық сомасын есептелінуін бақылау,
есептелген салық сомасынан бюджетке өз уақытында және толық түсуін
бақылауды жүргізілу шеңбері бар. Бақылау объектісіне қарай салық төлеушілер
жеке тұлға мен заңды тұлға деп бөлінеді. Сонымен, салық менеджментінің
құрамдас бөлігі оны өндіру мен салу кезіндегі салықтық бақылау объектісі
болып табылады. Салықтық бақылаулдың ұйымдастыру барысы ғылыми негізделеді.
Мысалы, салықты салуды ұйымдастыруда: есептелінетін салықты болжау мен
жоспарлау, қабылдаған есептіліктегі салық сомасы және оны талдау, салық
сомасының есептелінуін бақылау; салықты өндіруді ұйымдастыру: бюджетке
түсетін салықтарды болжау мен жоспарлау, төленуге тиіс сомма мен оны
талдау, салық соммасының бюджетке түсуін бақылау.
Салық төлеушiлердi мемлекеттiк тiркеу – салық төлеушi туралы
мәлiметтердi Қазақстан Республикасы Салық төлеушiлерiнiң мемлекеттiк
тiзiлiмiне енгiзу болып табылады. Мемлекет бұл тiзiлiмдi жасай отырып,
салық төлеушiлер жайлы бiрқатар ақпаратпен, сонымен қатар, салық
төлеушiлердiң санымен де хабардар болып отырады.
Қазақстан Республикасының салық төлеушiлерiнiң мемлекеттiк тiзiлiмi –
салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң дұрыс есептелуi
мен уақытылы төленуiн бақылауды жүзеге асыру мақсатымен уәкiлеттi
мемлекеттiк орган жүргiзетiн салық төлеушiлердi есепке алудың мемлекеттiк
деректер базасы жүйесi [7].
Тiркеу есебi - салық төлеушiнi салық органында есепке қою, соның
нәтижесiнде салық төлеушiнiң тiркеу деректерi, оның iшiнде салық төлеушiнiң
тұрған жерi, оған салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты
объектiлердiң тиесiлiлiгi; салық төлеушiнiң тiркеу деректерiнiң ағымдағы
өзгерiстерiн тiркеу; есептен шығару белгiленедi.
Салық төлеушi:
1) заңды тұлға, оның құрылымдық бөлiмшелерi, сондай-ақ Қазақстан
Республикасында қызметiн жүзеге асыратын шетелдiк заңды тұлға үшiн:
- заңды тұлғаның, оның құрылымдық бөлiмшесiнiң орналасқан жерi бойынша;
- қызметтi жүзеге асыру орны бойынша;
- салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердiң
орналасқан және тiркеу орны бойынша;
2) жеке тұлға, соның iшiнде жеке кәсiпкер үшiн:
- резидентке - тұрғылықты жерi бойынша;
- резидент емеске келген орны бойынша;
- салық салу объектiлерi мен салық салуға байланысты объектiлердiң
орналасқан және тiркеу орны бойынша;
- кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыру орны бойынша салық органдарында
тiркеу есебiне тұруға мiндеттi.
Жеке тұлғалар салық мiндеттемелерi туындаған кезден бастап он жұмыс
күнi iшiнде мемлекеттiк тiркеуден өту және салық төлеушiнiң тiркеу нөмiрiн
алу үшiн салық органына өтiнiш жасауға мiндеттi.
Заңды тұлғалар, олардың филиалдары мен өкiлдiктерi Қазақстан
Республикасының әдiлет органдарында олар мемкеттiк тiркеуден өткен күннен
бастап он жұмыс күнi iшiнде мемлекеттiк тiркеуден өту және салық төлеушiнiң
тiркеу нөмiрiн алу үшiн салық органына өтiнiш жасауға мiндеттi.
Салық төлеушiнiң тiркеу нөмiрi дегенiмiз салық төлеушi ретiнде оны
мемлекеттiк тiркеу және Қазақстан Республикасы салық төлеушiлерiнiң
мемлекеттiк тiзiлiмiне ол туралы мәлiметтердi енгiзу кезiнде салық және
бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң барлық түрлерi бойынша
салық төлеушiге берiлетiн бiрыңғай нөмiр.
Салық төлеушiлердi мемлекеттiк тiркеу және тiркеу есебiне алу тәртiбiн,
сондай-ақ тiркеу және есептен шығару туралы өтiнiштерге қоса берiлетiн
құжаттардың тiзбесiн уәкiлеттi мемлекеттiк орган белгiлейдi. Сондай-ақ
салық салу объектiлерiнiң есебiн жүргiзу тәртiбiнде уәкiлеттi мемлекеттiк
орган белгiлейдi.
Салық төлеушiлердiң мемлекеттiк тiзiлiмiн уәкiлеттi мемлекеттiк орган
жүзеге асырса, салық төлеушiлердiң мемлекеттiк тiзiлiмiн жасау және жүргiзу
тәртiбiн Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлейдi.
Салық төлеушiлердi тiркеу есебiн жүзеге асыру кезiнде салық қызметi
органдары мынадай:
- заңды тұлғаларды мемлекеттiк тiркеудi, қайта тiркеудi және таратуды
жүзеге асыратын;
- статистика жүргiзетiн;
- салық салумен байланысты объектiлердi және салық салу объектiлерiн
есепке алуды немесе тiркеудi жүзеге асыратын;
- лицензиялар, куәлiктер немесе рұқсат беру мен тiркеу сипатындағы өзге
де құжаттарды беретiн;
- жеке тұлғаларды Қазақстан Республикасындағы тұрғылықты жерi бойынша
тiркеудi жүргiзетiн;
- азаматтық хал актiлердi тiркеудi жүзеге асыратын;
- нотариаттық iс-әрекеттердi жасауды жүзеге асыратын;
- қорғаншылық пен қамқоршылықты жүзеге асыратын уәкiлеттi органдармен;
- Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлейтiн басқа да уәкiлеттi
органдармен өзара iс-әрекет жасайды. Аталған органдар салық органдарына
салық төлеушiлер жайла мәлiметтердi оларды тiркеу мақсатымен хабарлап
отыруға тиiс.
Салық бақылауы салық тексерулерi арқылы жүзеге асады деп айтсақ
қателеспеймiз. Өйткенi салық бақылауы да салық тексерiсi де бiр арнада
қызмет етедi.
Салықтың және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң,
өсiмпұлдар мен айыппұлдардың есептелген сомалары туралы хабарламаны алған
салық төлеушi, егер салық төлеушi салық тексеруi нәтижелерiне шағым
жасамаса, оны хабарламада белгiленген мерзiмде орындауға мiндеттi. Егер
салық тексеруiнiң аяқталуы бойынша салық заңдарын бұзу анықталмаған болса,
салық тексеруi нәтижелерi бойынша хабарлама шығарылмайды. Осы
тексерiстердiң нәтижесiнде салық бақылауы жүзеге асады.
Қазақстан Республикасының аумағында сауда операцияларын жүзеге асыру
кезiнде немесе қолма-қол ақша, банктiк төлем карточкалары, чектек арқылы
қызмет көрсеткенде ақшалай есеп айырысу мiндеттi түрде фискальдық жады бар
бақылау-касса машиналарын қолдану және бақылау чегiн беру арқылы
жүргiзiледi[8].
Фискальды жады бар бақылау-касса машиналары тауарлар сату мен қызметтер
көрсету кезiнде ақшалай есеп айырысуды тiркеу үшiн пайдаланылатын,
ақпараттың маусым сайын түзетiлмей тiркелуiн және энергияға тәуелсiз ұзақ
уақыт сақталуын қамтамасыз ететiн, фискальдық жады блогы бар электронды
құрылғылар және банктiк компьютерлiк жүйелер. Фискальдық жады бар бақылау-
касса машиналарын қолдану мен пайдалану тәртiбiн Қазақстан Республикасының
Үкiметi белгiлейдi. Уәкiлеттi мемлекеттiк орган Қазақстан Республикасының
аумағында пайдалануға рұқсат етiлген Фискальдық жады бар бақылау-касса
машиналарының мемлекеттiк тiзiлiмiн және оны қалыптастырудың ережесiн
бекiтедi.
Салық органдары:
- фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарын қолданылу және
пайдаланылу тәртiбiнiң сақталуына бақылауды жүзеге асырады;
- салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi төлеу
бойынша салық төлеушiнiң салық мiндеттемелерiн орындау жөнiндегi салық
тексерулерiн жүргiзу кезiнде фискалдық жады бар бақылау-касса машиналарының
фискалдық блогындағы сақтаулы деректердi пайдаланады. Осы аталған ережеге
сәйкес салық органдары бақылауды жүзеге асырады.
1.3 Қазақстан Республикасы мен шет мемлекеттері салық
салу
құқығының реттелу мәселесінде салық әкімшілігінің ролі
Кез келген мемлекеттің экономикалық өмірінде салық ең маңызды
құралдарының бірі болып табылады. Салық тек маңызды ғана емес,
сонымен қатар тұтас экономиканың анықтаушы компоненті. Нарықтық
қатынастарға қалыптасқан мемлекеттер өздерінің салық саясатын
қадағалай отырып, әлемдік экономикадағы заттардың ағымдағы жайымен
сәйкес тұрақты тұзетулер жүргізіліп отырады.
Рыноктық экономикада салық маңызды орын алатыны сөзсіз және
қоғамдық өндірістің даму талаптарына жауап беретін нақты салық салу
жүйесінсіз тиімді нарық экономика болу мүмкін еместігі жөнінде
сенімділікпен айтуға болады. Мемлекет пайда болған сәттен бастап
қоғамдағы экономикалық қатынастар салықтың басты бөлімі. Дамыған
елдердегі салық жүйесі әр түрлі саяси, экономикалық, әскери,
әлеуметтік ықпал етуімен өзара айрықшаланды. ХХ ғасыр 60 жылдардың
аяғына қарай жүргізілген реформалар оларды жақындыра бастады.
Шетелдердің салық жүйесінің маңызды белгісі болып көптеген он
жылдар бойы олар халықаралық экономикалық қызмет және қарсы тұру
үрдісін реттейтін құралдармен тиімді және сапалы пайдалану
табылады.
Салық мемлекеттік кірістердің негізгі қайнар көзі бола отырып,
сонымен қатар мемлекеттің нарық экономикасына ықпал ететін негізгі
рычагы болып табылады. Сондықтан тиімді салық салу жүйесін құру
әрбір мемлекеттің аса маңызды мәселелерінің бірі. Құқықтық
тұрғысынан қарағанда,салық - бұл мемлекеттің бекітілім, яғни тұлғалардың
мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін көздейтін міндеттеме.
Салық құқығы- мемлекеттің салықтық әрекет үрдісінде пайда болған
қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы [9].
Салық әкімшілігі құқығы дегеніміз, мемлекеттің салықтық әрекеті
үрдісінде пайда болатын қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың жиынтығы. Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары
пайда болады. Тұрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке
түрде емес, нормативтік құқықтық актілермен белгіленеді.
Көптеген мемлекеттердің салық заңдылықтарында салықты былайша
қарастырады: біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган
ғана бекіте алады; екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң
немесе нормативтік - құқықтық актілермен қатаң түрде жүзеге
асырылады; үшіншіден, осы қабылданған құқықтық акт белгілі бір
тәртіпке сәйкес жүргізіледі. Қабылданған құқықтық акт негізінде
белгіленген салық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz