Кәсіпорынның қаржылық жағдайының теориялық мазмұны мен мәні
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МӘНІ
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайынЫҢ
ғылыми теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Қаржылық жағдайдыҢ негізгі әдістері
мен тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.3 Қаржылық тұрақтылықтыҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
2 ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕЛГЕН
СЕРІКТЕСТІГІНІҢ ҚАРЖЫ ЖАҒДАЙЫН ТЕРЕҢ
ТАЛДАУ
2.1 Баланс активтері мен олардың құрылым көздерінің
ара.қатынасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2 Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау ... ... ... ... ... .. 21
2.3 Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдау ... ... ... ... ... ... .24
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ ЖАҒДАЙЫН ЖАҚСАРТУ ЖОЛДАРЫ
3.1Кәсіпорынның қаржы жағдайына әсер ететін ішкі және сыртқы факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
3.2Кәсіпорынның тұрақтылығына жетілдіру жолдары ... ... ... 29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МӘНІ
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайынЫҢ
ғылыми теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Қаржылық жағдайдыҢ негізгі әдістері
мен тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.3 Қаржылық тұрақтылықтыҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
2 ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕЛГЕН
СЕРІКТЕСТІГІНІҢ ҚАРЖЫ ЖАҒДАЙЫН ТЕРЕҢ
ТАЛДАУ
2.1 Баланс активтері мен олардың құрылым көздерінің
ара.қатынасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2 Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау ... ... ... ... ... .. 21
2.3 Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдау ... ... ... ... ... ... .24
3 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ ЖАҒДАЙЫН ЖАҚСАРТУ ЖОЛДАРЫ
3.1Кәсіпорынның қаржы жағдайына әсер ететін ішкі және сыртқы факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
3.2Кәсіпорынның тұрақтылығына жетілдіру жолдары ... ... ... 29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Нарықтық экономикаға көшу кәсіпорындарға өндірістің тиімділігін арттыруын, өнімнің және қызмет көрсетудің ғылыми-техникалық прогресстің жетістіктерін ендіруіне негізделген, шаруаландырудың тиімді формалары мен өндірісті басқарудың бәсекелесу қабілеттілігін талап етеді.
Бұл міндетті іс-жүзіне жеткізу үшін кәсіпорынның шаруашылық қызметіне және оның қаражаттық жағдайының талдауына маңызды роль береді.
Маманды экономист, қаражаттаушы бухгалтер мен аудитор нарықтық қытынастарға өту жағайындағы экономикалық даму тенденциялары мен жалпы заңдылықтарын ғана жақсы біліп қоймай өзінің кәсіпорынының тәжірибесіндегі жалпы, арнайы және жеке экономикалық заңдарды толық түсінуі, өндірістің тиімділігін көтеретін мүмкіншіліктер мен тенденциялары дер мезгіліне байқауы керек.
Соңғы жылдарда Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебінің тәжірибесі мен әдістемесінде өте маңызды өзгерістер байқалынады, бұның басы мәселесі біздің мемлекет экономикасының нарықтық қатынастарға көшуі болды.
2006 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап бухгалтерлік есеп стандарттарын, шотардың Бас жоспарын және қаржылық есеп берудің формаларын келтіріп бәрін іске енгізуі, нарық экономикасының талаптарына сәйкес, қаржылық талдаудың жаңа әдістемесін құруды талап етеді.
Тәжірибе жүзінде дәстүрлі бухгалтерия қаржы ақпаратының тұтынушыларына толық мәлімет бере алмайды. Сондықтан бұл мәлімет қалыптастырылған немесе толысып-жетілдірілген болу керек, яғни осы мәліметтер арқылы белгілі бір шешім шешу үшін. Қазіргі заман экономикасында бухгалтер қаржы нәтижесінің құрылымдық әдістемесін білу керек, басқару органдарына есептік саясатты таңдап бере алу керек, яғни оның қызмет сферасы шоттаудан қаржы менеджментіне ейін өрлеу керек.
Экономикада қаржылық талдаудың мәні өте зор: кәсіпорындардың қаржылық жағдайын талдаудың маңызды түсініктемелері мен көрсеткіштеріне, мүліктік жағдайын білмей, қанша табыс және шығын бар екенін білмей және өндірістің қаражаттық тұрақтылығын, төеу қабіліттілігін, іскерлік-белсенділігін және тиімділігін бағалауға арналған. Бұлардың бәрі керек жағдай. Әсіресе қазір біз жоспарлы жүйеден нарықтық қатынастарға көшкен кезде. Нарықтық экономикада қорлардың жатып, шіріп қалуын келтірмеу керек.
Нарықтық қатынастар кезінде кәсіпорындар өз-өзімен шаруашылық субъект болып, мәселелерін өзі шешуге мүмкіншілігі бар. Бұл мәселелердің ішінде сыртқы және ішкі нарықта өздеріне жақсы әрітестерді таңдау. Нарықтық экономикада кәсіпорын өз (жұмыстарын) қызметтерін дұрыс және қатесіз жүргізсе, оның жұмысының нәтижесінде тиімді болуы тиіс. Басқа сөзбен айтқанда, шаруашылық субъектісінің қызметінің тиімділігі, басқарушылардың объективтілігі оперативтілігімен, мәселелерді шешуінің дұрыстылығымен көрсетіледі.
Бұл міндетті іс-жүзіне жеткізу үшін кәсіпорынның шаруашылық қызметіне және оның қаражаттық жағдайының талдауына маңызды роль береді.
Маманды экономист, қаражаттаушы бухгалтер мен аудитор нарықтық қытынастарға өту жағайындағы экономикалық даму тенденциялары мен жалпы заңдылықтарын ғана жақсы біліп қоймай өзінің кәсіпорынының тәжірибесіндегі жалпы, арнайы және жеке экономикалық заңдарды толық түсінуі, өндірістің тиімділігін көтеретін мүмкіншіліктер мен тенденциялары дер мезгіліне байқауы керек.
Соңғы жылдарда Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебінің тәжірибесі мен әдістемесінде өте маңызды өзгерістер байқалынады, бұның басы мәселесі біздің мемлекет экономикасының нарықтық қатынастарға көшуі болды.
2006 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап бухгалтерлік есеп стандарттарын, шотардың Бас жоспарын және қаржылық есеп берудің формаларын келтіріп бәрін іске енгізуі, нарық экономикасының талаптарына сәйкес, қаржылық талдаудың жаңа әдістемесін құруды талап етеді.
Тәжірибе жүзінде дәстүрлі бухгалтерия қаржы ақпаратының тұтынушыларына толық мәлімет бере алмайды. Сондықтан бұл мәлімет қалыптастырылған немесе толысып-жетілдірілген болу керек, яғни осы мәліметтер арқылы белгілі бір шешім шешу үшін. Қазіргі заман экономикасында бухгалтер қаржы нәтижесінің құрылымдық әдістемесін білу керек, басқару органдарына есептік саясатты таңдап бере алу керек, яғни оның қызмет сферасы шоттаудан қаржы менеджментіне ейін өрлеу керек.
Экономикада қаржылық талдаудың мәні өте зор: кәсіпорындардың қаржылық жағдайын талдаудың маңызды түсініктемелері мен көрсеткіштеріне, мүліктік жағдайын білмей, қанша табыс және шығын бар екенін білмей және өндірістің қаражаттық тұрақтылығын, төеу қабіліттілігін, іскерлік-белсенділігін және тиімділігін бағалауға арналған. Бұлардың бәрі керек жағдай. Әсіресе қазір біз жоспарлы жүйеден нарықтық қатынастарға көшкен кезде. Нарықтық экономикада қорлардың жатып, шіріп қалуын келтірмеу керек.
Нарықтық қатынастар кезінде кәсіпорындар өз-өзімен шаруашылық субъект болып, мәселелерін өзі шешуге мүмкіншілігі бар. Бұл мәселелердің ішінде сыртқы және ішкі нарықта өздеріне жақсы әрітестерді таңдау. Нарықтық экономикада кәсіпорын өз (жұмыстарын) қызметтерін дұрыс және қатесіз жүргізсе, оның жұмысының нәтижесінде тиімді болуы тиіс. Басқа сөзбен айтқанда, шаруашылық субъектісінің қызметінің тиімділігі, басқарушылардың объективтілігі оперативтілігімен, мәселелерді шешуінің дұрыстылығымен көрсетіледі.
1. Абрютина М.С., Грачев А.В. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия. -М: Финансы и статистика, 1998.
2. Ажибаева З.Н., Сейдахметова Ф.С. Учет и анализ дебиторской задолженности./Библиотека бухгалтера и предпринимателя/, 1998, №1.
3. Белых П.П. Финансовый анализ в оценке инвестиционной привлекательности предприятий. /Бухгалтерский учет/1999, №10.
4. Бернстайн П.А. Анализ финансовой отчетности: теория, практика и интерпретация. /Гл.ред.серии Я.В.Соколов. -М: “Финансы и статистика”, 1996.
5. Бопиева Ж.Қ., Темирбекова Л.А. Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық іс-әрекетін талдау. Оқу-әдістемелік құрал. -Қарағанды, 2000.
6. Быков Е.В. Показатели денежного потока в оценке финансовой устойчевости предприятия. /Фиансы/ 2000, №2.
7. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия, Алматы: Қаржы-қаражат, 1998.
8. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и Анализ финансовой отчетности, Алматы: Қаржы-қаражат, 1998.
9. Качалин В.В. Финансовый учет и отчет в соответствии со стандартами СААР. М.: Дело, 1998.
10. Кмизухова К.К., Кершенова А.М. Разъяснения по заполнению примерных схем финансовой отчетности организаций. /Бюллетень бухгалтера, 1998, №8-9.
11. Нурсеитов Ә.О. Ликвидность баланса и платежеспособность предприятия. /Бюллетень бухгалтера, 1998, №46.
12. О банкротстве Закон РК от 07.04.95 г., №2173.
13. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. -М.: ИНФРА-М, 1995.
2. Ажибаева З.Н., Сейдахметова Ф.С. Учет и анализ дебиторской задолженности./Библиотека бухгалтера и предпринимателя/, 1998, №1.
3. Белых П.П. Финансовый анализ в оценке инвестиционной привлекательности предприятий. /Бухгалтерский учет/1999, №10.
4. Бернстайн П.А. Анализ финансовой отчетности: теория, практика и интерпретация. /Гл.ред.серии Я.В.Соколов. -М: “Финансы и статистика”, 1996.
5. Бопиева Ж.Қ., Темирбекова Л.А. Кәсіпорынның қаржылық-экономикалық іс-әрекетін талдау. Оқу-әдістемелік құрал. -Қарағанды, 2000.
6. Быков Е.В. Показатели денежного потока в оценке финансовой устойчевости предприятия. /Фиансы/ 2000, №2.
7. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия, Алматы: Қаржы-қаражат, 1998.
8. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и Анализ финансовой отчетности, Алматы: Қаржы-қаражат, 1998.
9. Качалин В.В. Финансовый учет и отчет в соответствии со стандартами СААР. М.: Дело, 1998.
10. Кмизухова К.К., Кершенова А.М. Разъяснения по заполнению примерных схем финансовой отчетности организаций. /Бюллетень бухгалтера, 1998, №8-9.
11. Нурсеитов Ә.О. Ликвидность баланса и платежеспособность предприятия. /Бюллетень бухгалтера, 1998, №46.
12. О банкротстве Закон РК от 07.04.95 г., №2173.
13. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа. -М.: ИНФРА-М, 1995.
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МӘНІ
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайынЫҢ
ғылыми теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Қаржылық жағдайдыҢ негізгі әдістері
мен тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.3 Қаржылық тұрақтылықтыҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... 11
2 ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕЛГЕН
СЕРІКТЕСТІГІНІҢ ҚАРЖЫ ЖАҒДАЙЫН ТЕРЕҢ
ТАЛДАУ
2.1 Баланс активтері мен олардың құрылым көздерінің
ара-қатынасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2 Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау ... ... ... ... ... .. 21
2.3 Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдау ... ... ... ... ... ... .24
3. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ ЖАҒДАЙЫН ЖАҚСАРТУ ЖОЛДАРЫ
3.1Кәсіпорынның қаржы жағдайына әсер ететін ішкі және сыртқы
факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2 6
3.2Кәсіпорынның тұрақтылығына жетілдіру жолдары ... ... ... 29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикаға көшу кәсіпорындарға өндірістің тиімділігін
арттыруын, өнімнің және қызмет көрсетудің ғылыми-техникалық прогресстің
жетістіктерін ендіруіне негізделген, шаруаландырудың тиімді формалары мен
өндірісті басқарудың бәсекелесу қабілеттілігін талап етеді.
Бұл міндетті іс-жүзіне жеткізу үшін кәсіпорынның шаруашылық қызметіне
және оның қаражаттық жағдайының талдауына маңызды роль береді.
Маманды экономист, қаражаттаушы бухгалтер мен аудитор нарықтық
қытынастарға өту жағайындағы экономикалық даму тенденциялары мен жалпы
заңдылықтарын ғана жақсы біліп қоймай өзінің кәсіпорынының тәжірибесіндегі
жалпы, арнайы және жеке экономикалық заңдарды толық түсінуі, өндірістің
тиімділігін көтеретін мүмкіншіліктер мен тенденциялары дер мезгіліне
байқауы керек.
Соңғы жылдарда Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебінің
тәжірибесі мен әдістемесінде өте маңызды өзгерістер байқалынады, бұның басы
мәселесі біздің мемлекет экономикасының нарықтық қатынастарға көшуі болды.
2006 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап бухгалтерлік есеп стандарттарын,
шотардың Бас жоспарын және қаржылық есеп берудің формаларын келтіріп бәрін
іске енгізуі, нарық экономикасының талаптарына сәйкес, қаржылық талдаудың
жаңа әдістемесін құруды талап етеді.
Тәжірибе жүзінде дәстүрлі бухгалтерия қаржы ақпаратының тұтынушыларына
толық мәлімет бере алмайды. Сондықтан бұл мәлімет қалыптастырылған немесе
толысып-жетілдірілген болу керек, яғни осы мәліметтер арқылы белгілі бір
шешім шешу үшін. Қазіргі заман экономикасында бухгалтер қаржы нәтижесінің
құрылымдық әдістемесін білу керек, басқару органдарына есептік саясатты
таңдап бере алу керек, яғни оның қызмет сферасы шоттаудан қаржы
менеджментіне ейін өрлеу керек.
Экономикада қаржылық талдаудың мәні өте зор: кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың маңызды түсініктемелері мен көрсеткіштеріне, мүліктік
жағдайын білмей, қанша табыс және шығын бар екенін білмей және өндірістің
қаражаттық тұрақтылығын, төеу қабіліттілігін, іскерлік-белсенділігін және
тиімділігін бағалауға арналған. Бұлардың бәрі керек жағдай. Әсіресе қазір
біз жоспарлы жүйеден нарықтық қатынастарға көшкен кезде. Нарықтық
экономикада қорлардың жатып, шіріп қалуын келтірмеу керек.
Нарықтық қатынастар кезінде кәсіпорындар өз-өзімен шаруашылық субъект
болып, мәселелерін өзі шешуге мүмкіншілігі бар. Бұл мәселелердің ішінде
сыртқы және ішкі нарықта өздеріне жақсы әрітестерді таңдау. Нарықтық
экономикада кәсіпорын өз (жұмыстарын) қызметтерін дұрыс және қатесіз
жүргізсе, оның жұмысының нәтижесінде тиімді болуы тиіс. Басқа сөзбен
айтқанда, шаруашылық субъектісінің қызметінің тиімділігі, басқарушылардың
объективтілігі оперативтілігімен, мәселелерді шешуінің дұрыстылығымен
көрсетіледі.
Нарықтық жағдайда кәсіпорынның өмір сүруі және нарықта тұрақтылығы
қаржы тұрақтылығына тәуелді. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның қаржы
қорларының жағдайын көрсетіп, ақша қаражаттарын маневрлендіріп және тиімді
қолданып өнім сату және өндіріс процесстің үзіліссіздігін
қамтамасыздандырады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау үшін, өндірістік және
қаржылық мәселелерін шешу үшін, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау керек.
Терең және нақты талдаудың арқасында кәсіпорынның қызметін бағалап, басқару
органдарына нақты ұсыныстарды қаржы тұрақтылығын және іскерлік
белсенділігін жоғарлату үшін деуге болады.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ жағдайын
ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МӘНІ
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын
ғылыми теориялық негізі
Нарықтық жағдайда кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау өте маңыы болы
табылады. Бұл кәсіпорын меншігі болып өздерінің өндірістік-кәсіпкерлік
қызметтерінің, нәтижесіне жауапты болуымен байланысты. Кәсіпорын талдаудың
мәселелерін қарастырудан бұрын, “Қаржы жағдайы дегеніміз не?...” деген
түсіікті білуіміз керек. соңғы жылдарда шыққан мәліметтерде бұл түсінік әр
түрлі болып келеді. Мысалы, профессор Шеремет А.Д. былай жазады:
“Кәсіпорынның қаржылық жағдайы активтердің және олардың құралу көздеінің
(пассивтердің) қолдануы мен орналасу көрінісінде мінезделеді”. Профессор
Русак Н.А. бұл тісінікті былай анықтайды: “Кәсіпорынның қаржылық жағдайы,
қаржы ресурстарын тиімді қолданылып, орналасуында көрінеді”... Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарымен қамтамасыздандырылуы мен оларды
коммерциялық және кәсіпорынның басқа қызметтеріне байланысты тиімді
қолдануынан қаржы тұрақтылығы анықталады. Кәсіпорынның уақыты мен
төлемдерді жасай алуы, оның қаржы жағдайының жақсы екендігін көрсетеді.
В.И.Радинова мен Н.А.Федатованың айтуынша: “Кәсіпорының қаржыық жағдайы-
қаржы ресурстарының бар болуы, орналастыруы мен қолдануында көрінеді”.
Профессор Балабанов И.Т. кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы быай
жазады: “Шаруашылық субъектінің қаржылық жағдайы – бұл оның төем
қабілеттілігі мен несиеқабілеттілігінің мінездемесі, капитал мен қаржы
ресурстарының қолданылуы, мемлекеттен басқа шаруашылық субъектілердің
алдында міндеттемеерін орындау”. С.А.Стуков өз ойын былай көрсетеді:
“Кәсіпорынның қаржылық жағдайы - бір топ көрсеткіштер арқылы айқындалып,
өмірсүруқабілеттілігімен денсаулығын комплекстік бағалау”. Осы
анықтамалардың әрі “қаржы жағдайы” деген түсінік мағынасын толықтай
ашпайды, біақ әрқайсысының рационолдық мәддері бар, бұлардың бәрін
қолданғанда дәлірек анықтама беруге болады. Жоғарыда айтылғанардың бәрін
қорытындылағанда кәсіпорын қаржылық жағдайының өмір сүруі қабілілетсіздер
мен күшсіздерді алмайтын, нарықтық жағдайда кәсіпорын тұрақтылығын және
перспективалығын куәландыру керек. осылардың бәріне сүцене отырып мынадай
анықтама беруге болады: “қаржылық жағдай өзінің көрінісінде кәсіпорынның
белгілі бір мерзімінде қаржылық тұрақтылығын және оның шаруашылық
қызметінің үздіксіз орындауы мен өзінің қарыз міндеттемелерін жою үшін
қаржы ресурстарымен қамтамасыздандыруымен анықталады. Ал кәсіпорынның қаржы
тұрақтылығының анықтамасы көп әдебиеттерде әр түрлі көрсетіледі. Кейбір
авторлардың айтуынша қаржы тұрақтылығының мағынасында меншікті қаражаттарды
моневерлендіру қабілеті, үзіліссіз қызмет процесінің қаржылық қамтуы болып
көрінеді. Қаржы тұрақтылығы - “меншіктік және қарыз қаражаттарының қатынасы
деп қарастырылады”. Басқалардың айтуынша: “қаржылық тұрақтылық деп - өзі
меншікті қаражаттармен айналым активтерін жабатын девиторлық және
кредиторлық қарыздарды болдырмайтын және өз міндетерін келіскен уақытта
төлейтін, шаруашылық субъектісін айтады. А.Д.Шеремет пен Р.С.Сайфуллиннің
ойынша: “Қаржылық тұрақтылық” - бұл кәсіпорынның шоттарында анықталған күйі
және осы есептеулер төлем қабілетін қамтамасыздандырады. Дәл осы түсінікті
В.Н.Радионова мен М.А.Федотова былай анықтайды: “Кәсіпорынның табыстарының
шығыстарынан асып кету айнасын - қаржылық тұрақтылық деп көрсетеді”...
Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының компоненті деп
аталады. Бұлардан басқа осы екі автор осы түсінікке тағы да бір анықтама
береді: “Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығы – ол кәсіпорын дамуына әсер ететін
қаржы ресурстарының жағдайы және оларды қолдану, бөлу”. Тура осындай
пікірмен өз ойын В.Г.Артеменко мен М.В.Беллендир білдіреді. Қаржылық
тұрақтылықтың сыртқы көрінісі болып кәсіпорын төемқабілеттіігі табылады. Ол
дегеніміз - “ кәсіпорын өз міндетееері бойынша төлей алу мүмкіншілігі”
немесе “төлемдік түрдегі сауда - саттық, несиелік және басқа операцияардан
шығатын өз төлемдік міндетемлерін өз уақытында және толық орындау
қабілеттілігі”. Кәсіпорынның жұмыстық, нарықтық жағдайларына көшумен
байланысты оның қаржылық жағдайының тұрақтылығы мен оны емдеу жайына сұрақ
тұрды.
Ішкі факторлар кәсіпорынның жұмысты ұйымдастыруына тәуелді, ал сыртқы
кәсіпорын тәуелді емес. Негізгі ішкі факторларды қарастырайық.
Кәсіпорын тұрақтылығы ең алдымен өндірістің шығындарымен үзіліссіз
байланыстағы шығарылатын өнім мен көрсетілетін қызмет құрамы мен құрылымына
байланысты. Сонымен қатар тұрақты мен ауыспалы шығындар ара-қатынасы да
маңызды.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылықтың басқа маңызды факторы болып
активтердің оптималды құрамы мен құрылымы және оларды басқаруда дұрыс
стратегия таңдау табылады және олар өндірілетін өнім түрлері мен өндіріс
әдіснамасымен тығыз байланысты болып келеді. Ағымдағы активтерді басқау
дегеніміз - ол кәсіпорын шотында ағымды оперативті іс-әрекетке қажетті
өнімді қаражаттардың минималды сомасын ұстау.
Қаржылық тұрақтылықтың маңызды ішкі факторы болып қаржылық
ресурстарының құрамы мен құрылымы және оларды басқарудың тактикасы мен
стратегиясын дұрыс таңдап алу болып табылады. Кәсіпорынның меншікті
қаржылық ресурстары, оның ішіне таза табыс көп болған сайын, ол өз-өзін
тыныштықта сезіне алады. Сонымен қатар таза табыстың жалпы көлемі ғана
маңызды емес, оны бөлу құрылымы және өндіісті дамытуға бағытталатын бөлігі
де маңызды болып келеді. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына саудалық
капиталдар нарығындағы қосымша тартылатын қаражаттар үлкен әсер етеді. Бұл
жерде үлкен рольді кәсіпорын төлем қабілетілігінің қаржылық кепілінің бір
формасы - резервтер ойнайды. Жоғарыдағы жалпылай келгенде кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығына әсер ететін келесі ішкі факторларды анықтауға
болады:
- кәсіпорын салалық түрі;
- кәсіпорын шығарылатын өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құрылымы, жалпы
төлемқабілеттілік сұранымында оның бөлігі;
- шығындар көлемі, ақшалай табыстармен салыстырғандағы оның қарқыны;
- мүлік пен қаржылық ресурстардың жағдайы, қорлар мен резервтерді,
олардың құрамы мен құрылымын қоса;
- кәсіпорынның басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізуге экономикалық шарттардың
әсерін, қоғамдағы техника мен әдіснаманы, төлемқабілеті сұраным мен
тұтынушыар табыстарының деңгейін, Қазақстан Республикасының Үкіметінің
салықтық және несиеік саясатын, кәсіпорындардың іс-әрекетін бақылау бойынша
заң актілерін, сыртқы экономикалық байланыстарды және басқаларды жатқызады.
Кәсіпорындар тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыуға оның
контрагенттерімен (салықтық органдар, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және т.б.) ара-қатынастар үлкен әсер етеді. Сондықтан
жақсы қаржылық жағдайдың шарты болып партнерлермен жақсы іскерлік
қатынастар табылады. Әрине, акционерлер өз қаражаттарын қаржылай тұрақты
кәсіпорын, тұрақты рентабельділігі бар және дивиденділерді уақытында төлеп
отыратын кәсіпорынға салады. Инвестициялық тартымдылық болу үшін,
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы басқаларға қараанда жақсы болу керек және
тек бүгін ғана емес, сонымен қатар көрінетін болашақта да. Банктер, қандай
да болсын коммерциялық кәсіпорындар сияқты, өз қарыздарымен тәуекелге бара
отырып, несие алушы мезгілі келгенде және толық ееп айырысу үшін
келешектегі клиенттің қаржы тұрақтылығын тексереді. Басқа сөздермен
айтқанда, кәсіпорынның қаржылық жағдайы банктің несие беру сұрағын шешкенде
ең басты критерий болып табылады, ал бұл сұрақты жағымды шешкенде - қандай
мерзімге және қандай процентке. Жабдықтаушылар мен сатып алушылар
төлемқабілетті кәсіпорындармен, көп жылдық репутациясы бар кәсіпорындармен
келісімдік қатыастарға түседі.
Осыайша қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестігін анықтайды,
кәсіпорынның және оның серіктестігінің қаржылық және басқа қатынастары
бойынша экономикалық талаптары қандай деңгейде кепілденгенін бағалайды.
Кәсіпорының қаржылық жағайы жайында дұрыс объективті баға алудың тәсілі
талдау болып табылады. Ол кәсіпорынның даму тенденциясын көруге мүмкіншілік
береді, шаруашылық іс-әрекетке комплекстік баға беріп басқарушылық
шешімдерді жасаумен меншікті өндірістік-кәсіпкерлік іс-әрекеттері арасында
көпір болып келеді. Қаржылық жағдайының тұрақтылығын қандай да бір күнді
таңдау келесі сұраққа жауап бере алады. Кәсіпорынның осы уақытқа дейін
қаншалықты дұрыс қаржылық ресурстарды басқарады. Қаржылық ресурстардың
жағдайы нарыққа және кәсіпорынның дамуының қажеттіліктеріне сәйкес келуі
маңызды, себебі жеткіліксіз қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның
төлемқабілетсіздігіне және өндірісті дамыту үшін қаражаттардың болмауына
әкелу мүмкін, ал өте жеткілікті (мөлшерден асып кеткен) – дамуға бөгет
жасауға, кәсіпорынның шығындарының артық қорлар мен резервтермен асуға
әкелуі мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында іс-әрекет ететін кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдаудың негізгі талаптары болып келесілер табылады:
✓ қаржылық жағдайының жалпы бағалануы және есеп беру кезіндегі оның
өзгерістері;
✓ активтер мен олардың құралу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
бөлу мен қолдану тиімділігін зерттеу;
✓ қаржылық есеп айырысу және несиелік тәртіпті сақтау;
✓ кәсіпорынның активтер құрылымын әне оның міндеттемелерін зерттеу;
✓ ағымды активтердің, оның ішінде дибиторлық қарызбен қорлардың
айналымдылығын есептеу;
✓ баланс өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен
төлемқабілеттілігінің абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштерін
анықтау;
✓ кәсіпорынның табыстылығын бағалау;
✓ кәсіпорынның табыстылығының салыстырмалы көрсеткіштерінің және
олардың деңгейінің өзгеруіне әсер ететін факторларды есептеу;
✓ кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
✓ кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа
мерзімге болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын жасау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекетін талдаудың
аяқтаушы атапы болып келеді. Ол өзі үш стадиядан тұрады: жабдықтау, өндіріс
және өткізу, олар өз кезегіне жинақталып коммерциялық, өндірістік және
қаржылық іс-әрекетті құрайды. Шаруашылық іс-әрекеттің маңызды жағы болып
қаржылық іс-әрекет табылады. Кәсіпорынның қаржылық іс-әрекеті дегеніміз -
нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың құрамы мен көлемі
өзгергендегі оның іс-әрекеті. Ол қаржылық ресурстардың жүйелі келіп түсуі
мен тиімді қолдануын қамтамасыз етуге, есептік және несиелік тәртіпті
ұстауға, меншікті және қарызға алынған қаражаттың рационалды ара-
қатынастарына жетуіне ағытталу керек. Кәсіпорынның іс-әрекетінің қаржылық,
өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен қарым-
қатынас бар.
1.2 Қаржылық жағдайдың негізгі әдістері мен тәсілдері
Қаржылық есептің аналитикалық оқуының негізгі принциптері - бұл
дедуктивтік әдіс, демек жалпыдан жекеге деген сөз. Бірақ та ол бірнеше рет
пайдаануы керек. осындай талдау барысында шаруашылық фактілер мен
жағдайлардың тарихтың және (оның қызметінің нәтижелеріне) логикаық
дәйектілік бағытның және оның қызметінің нәтижелеріне әсерінің күні қайта
көрсетіледі.
Тәжірибе жүзінде ҚЖТ 6 негізгі түрлерге бөлінеді:
1) көлденең (уақытша талдау);
2) құрылымдық талдау (тік);
3) трендтік;
4) коэффициенттер талдауы;
5) салыстырмалы;
6) факторлық талдау.
Қаржылық есеп берудің көлденең (уақытша) талдауы - есеп беруді өткен
жылғы есеп берудің әр деректерімен салыстыру; ол зерттелінетін
көрсеткіштердің іс жүзіндегі базалық деңгейінен абсолют және салыстырмалы
ауытқуларын анықтау үшін қолданылады. Берілген талдаудың түрі, бухгалтерлік
есеп берудің құрамына кіретін бөлек баптар мен олардың топтарының
өзгерістерінің тенденцияларын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл талдаудың
негізінде, баланстық баптар және қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижелері
туралы есеп-қисаптық баптарының базалық өсу қарқынының есептеуі болып
жатыр.
Тік (құрылымдық) талдау - есеп берудің әр деректерінің жалпы (тұтас)
нәтижесіне әсерін анықтап, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің құрылымын
айқындау.
Тік салыстырмалы талдаудың көмегімен жеке бөліктердің жалпы тұтасының
ішіндегі үлесін (меншікті капиталдық оның жалпы сомасындағы үлесі),
бөліктер мен тұтастың ара-қатынастарын (мысалы: меншіктік және қарыздық
капитал, негізгі және айналым капитал) және де факторлардың нәтижелік
көрсеткіштердің деңгейіне әсерін олардың мөлшерін өзгертуге дейін және одан
кейін салыстыру арқылы. Экономикалық құбылыстар мен процесстердің құрылымы
зерттелінеді. Талдаудың міндетті элементі - осы мөлшерлердің динамикаық
қатары, ол шаруашылық қаржылар құрамындағы және олардың пайда болу көздерін
құрылымдық қозғалысты бақылауы мен болжауына мүмкіндік береді.
Трендтік талдау - есеп берудің әр деректері бойынша өткен кезеңдердегі
қатармен салысыру және трендті белгілеу, демек әр кезеңнің жеке
ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерінен тазартылған, көрсеткіштің
динамикасының негізгі тенденциясын айқындау. Трендтің күшімен болашақтағы
мүмкіндік көрсеткіштердің мәндері анықталады және перспективтік болжау
жүргізіледі.
Коэффициенттер (салыстырмалы көрсеткіштердің) талдауы дегеніміз - есеп
берудің жеке деректерінің арасындағы немесе әр түрлі есеп берудің деректер
арасындағы қатынастарды есептеу, көрсеткіштердің өзара байланыстарын
айқындау.
Баланстанудың негізгі қалаушыларының бірі - Н.А.Блатованың
топтастыруына сәйкес, қыржылық көрсеткіштердің салыстырмалы көрсеткіштері
бөлу және коэффициентіне бөлінеді. Бөлу коэффициенті қаржылық жағдайдың
абсолюттік көрсеткіші, қорытындының (абсолют көрсеткіштерінің топтарын
кіргізетін) қай бөлігін құрайтынын айқындау үшін пайдаланылады. Бөлу
коэффициенті және оның есеп беру жылындағы өзгерістері субъектінің қарылық
жағдайымен алдын ала таныстыру жолында үлкен роль атқарады. Үйлестіру
коэффициенті қаржылық жағдайдың мәні бойынша әр түрлі абсолюттік
көрсеткіштерінің немесе олардың әр түрлі экономикалық маңызы бар
үйлесімдерің арақатынастарын көрсету үшін пайдаланылады. Қаржылық
коэффициенттерді талдау - есеп беру жыына және бірнеше жылғы олардың
мәндерін базалық мөлшерлермен салысыру және олардың динамикасын зерттеу.
Салыстыру базасы ретінде, теоретикалық негізделген немесе тәжірибелік сұрау
нәтижесінде алынған олардың оптималдық немесе престикалық мәндерін
сипаттайтын мөлшерлер бола алады.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау дегеніміз - фирманың, еншілес
кәсіпорын, бөлімдердің жеке көрсеткіштері бойынша есеп берудің жиынтық
көрсеткіштерінің ішкі шаруашылық талдауы және де берілген фирманың
көрсеткіштері мен бәсекелесердің шаруашылық деректерімен бірге шаруа аралық
талдауы. Салыстырудың негізгі шарты - көрсеткіштер салыстырмалы болуы
керек.
Факторлық талдау - детерминделген немесе стохастикалық зерттеу
әдістерінің көмегімен факторлардың (себептер) нәтижелік көрсеткііне әсерін
талдау. Сонда, факторлық талдау тіке (талдауды өзі) нәтижелік көрсеткішті
құрама бөіктеріне бөлгенде және кері (қорыту), оның бөлек элементтерін
жалпы нәтижелік көрсеткішке қосқандағы, талдаулары болуы мүмкін. Факторлық
талдаудың негізгі әдістері - тізбекті алмастыру тәсілі, интегралдың әдіс,
айырмашылықтар әдіс, индекстік әдіс.
Олардың тәжірибеде қолдану әдістерімен біз статистика және
экономикалық талдау жүйелерінен таныспыз.
1.3 Қаржылық тұрақтылықтың ерекшеліктері
Қаржылық жағдай дегеніміз - кәсіпорын өзінің қызметін қаржыландыру
қабілеті. Ол кәсіпорынның қалыпты міндеттелуіне (жұмыс істеуіне) керекті
қаржылық қорлармен қамтамасыздығымен, оларды орналастырудың мақсатқа
сәйкестігі және тиімді пайдалануды, басқа заңды ұйым (заңдық құқығы бар)
немесе жеке тұлға мен қаржылықтың өзарақатынастарымен, төлеуқабілеттілігі
мен қаржылық тұрақтылығымен сипатталады.
Талдаудың негізгі мақсаты - қаражаттың қызметтегі кемшіліктерді дер
мезгіінде анықтап, оларды жою, кәсіпорын қаражаттың жағдайын және
төлеуқабілеттілігін жақсарту резервтерін табу. Бұл кезде келесі міндеттерді
орындау керек:
1) Өндірістік, саудалық және қаражаттық қызметтердің әр түрлі
көрсеткіштерінің арасындағы өзара себепті - салдарлы байланысты зерттеудің
негізінде қаржылық қорлардың кірісі бойынша жоспарды орындау мен оларды
кәсіпорын қардылық жағдайын жақсарту үшін пайдалануды бағалау;
2) Шаруашылық қызметінің нақтылы жағдайлары мен меншікті және қарызға
алынған қорлардың бар болуынан, мүмкіндік қаражаттың нәтижелерді және
экономикалық рентабельділікті болжау. Қорларды пайдаланудың әртүрлі
варианттарында қаржылық жағдайдың моделдерін жасау.
3) Қаржылық қорларды тиімдірек қолдану және кәсіпорын қаржылық
жағдайын бекітуге бағытталған нақты шараларды қолдану.
Қаражаттық жағдайды талдау - шаруашылық қызметінің жалпы да толық
талдауының бөлігі, ол ішкі және сыртқы болып екіге бөлінеді.
Сыртқы бөлігі баспасөзге шықан есеп берудің деректері бойынша
өткізіледі. Оны кәсіпорын тыс айналысатын контрагенттер мен меншік иесі
немесе мемлекеттік ұйымдар өткізіледі. Ол фирманың жетістіктерінің барлық
құпияларын ашпауға мүмкіндік береді, өйткені ол кәсіпорынның қызметі туралы
шектелген ақпаратқа негізделген. Осылардың бәрі кәсіпорынның қызметімен
өткізіледі және оның қорытындылары кәсіпорынның қаржылық жағдайын
жоспарлау, бақылау үшін, сонымен бірге ең жоғары табысын алу және алдын ала
банкроттыққа ұшырауды ескеруге тиімді басқару шешімдерін қабылдау үшін
пайдаланылады. Мазмұны бойынша ішкі талдау өте терең, өйткені ол басқару
және өндірістік есептеудің деректеріне (таянады) негізделеді.
Қаражаттық жағдайды талдаудың ақпарат көздеріне назар аударсақ,
бухгалерлік есеп стандартына сәйкес қаражатық есеп беру келесіден тұрады:
- бухгалтерлік баланс № 2 БЕС сүйенеді;
- қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруі № 3 БЕС;
- ақша қаражатының қозғалысы (өзгеруі) туралы есеп беру № 4 БЕС;
- оларға түсіндірме жәе басқа қосымша ақпараттар, кестелер және
диаграммалар.
№ 2 стандарт активтер мен меншікті капиталдың, міндеттемелердің
қаржылық есеп берудегі мәні мен ұсынысын анықтайды, бірақ оларға баға
беруін қарастырмайды. Бұл стандарт қаржылық есеп беру кезегінде ашып
көрсетуге қажетті болатын ақпаратқа талаптар қою. Есеп беруде заңды
тұлғаның атауы, мекен жайы, есептік мерзімі және есептік кезеңі көрсетілуі
керек. Одан басқа келесілер болуы қажет: 1) ұйымның іс-әрекеті туралы
қысқаша баяндамасы; 2) қаржылық есептеулерде ұсынылатын өлшем бірлігі; 3)
ұйымның заңды нысаны (формасы).
Қаржылық есеп беруде алғашқы кезеңдегі керекті мәліметтері келтіру
тиіс. Қаржылық есеп берудің мақсаты: пайдаланушыларды субъектінің қаржылық
жағдайы, қызметтің нәтижелері және оның есеп беру кезеңіндегі өзгерістер
туралы пайдалы, маңызды және нақты ақпаратпен қамтамасыз ету. Қаржылық есеп
берудің орталық элементі баланс болып табылады, ол активтердің,
міндеттемелердің және кәсіпорынның меншікті капиталдың белгілі уақыт
мерзіміне берілген толық көрінісі.
Ол екі бірдей бөлшектерден тұрады. Бухгалтерлік есептің жаңа
стандарттарын қабылдағанға дейін ол оң және сол бөліктерінің (актив және
пассив) теңдігімен сипатталынатын екі жақты кесте болған.
Қазіргі уақытта Қазақстанда халықаралық стандарттарға сәйкес баланс
баптаының орналасуы қабылданған, баланстың екінші бөлімі меншікті капитал
және міндеттемелер деп аталады.
Баланс активі: ұзақ мерзімді (1) және ағымдағы (2) активтер
бөлімдерінен тұрады. Ұзақ мерзімді активтердің құрамына:
- жер-меншік құқығы мен тұрақты пайдалану құқығы негізінде анықталады;
- меншікті, ұзақ мерзімді жалға алынған, уақытша республикаға
әкелінген және одан әкетілген негізгі құралдар, активтерді иеленуді шектеу
міндеттемелерге кепілге салынған активтер, амортизациялардың есептеу
әдістері (негізгі құралдарын қай топтары бойынша жылдамдатылған
амортизациялық әдістер қолданылған);
- сақтаулы және қызметі тоқтатылған негізгі құралдар;
- өндірісте пайдаланылмайын негізгі құралдар және т.б.;
- материалдық емес активтердің құрылымы, оларда амортизацияланудың
әдістері;
- инвестициялар - инвестор ықпал етіп отырған ірі шаруашылық
серіктестіктердің тізбесі және соларға қатысу үлесі; тәуелді шаруашылық
серіктестіктің инвестордың табысындағы (шығындағы) табысын (шығысының)
үлесі; инвестордың кірісіне пайыздар, роялти, дивиденттер және қысқа
мерзімді қаржылық инвестициялар бойынша енгізілген едәуір сомалар;
инвестицияларды сатуды шектеу, кіріс кіргізу және т.б.;
- ұзақ мерзімді дибиторлық қарыз түрлеріне және оны өтеудің болжамды
мерзіміне қарай; алдағы кезеңдердің шығындары оларды шығынға жазудың
мерзімдері бойынша және т.б.
Ағымдағы активтердің құрамында тауар-материалдық қорлар түріне қарай:
көлік дайындау шығындары сомасы құндылықтар түріне қарай; болашақ
кезеңдердің шығындары, оларды шығынға жазудың мерзімдері бойынша; ақша
қаражаттары олардың түрлеріне қарай (егер жыл ішінде олардың пайдалануы
шектелген болса); қысқа мерзімді қыржылық инвестициялар баланстық және
ағымдағы құны бойынша баға да, дебиторлық қарыз құны бойынша; дибиторлық
қарыз оны өтеудің болжамдық мерзімі және дибиторлар топтары бойынша ашып
көрсетіледі.
Баланстың екінші бөлігі 3 бөлімнен тұрады: меншікті капитал (3), ұзақ
мерзімді міндеттемелер (4), ағымдағы міндеттемелер (5).
Меншікті капитал бөлігінде: есеп беу жолындағы жарғылық капиталдағы
өзгерістер туралы ақпарат. Акционерлік қоғамдарда акциялардың әрбір түрі
бойынша мынандай мәліметтер келтірілуге тиіс: жарияланған, шығарылған және
айналымда жүрген (жарияланған, жазып алынатын және төленген капитал)
акцияларының саны мен сомасы; акциялардың номиналды және ағымдағы құны;
дивиденттерді есептеп жазу; артықшылығы бар акциялар бойынша төленбеген
девиденттер; сатып алынған меншікті акциялар (акциялардың түрі, саны,
құны); болашақта шығару үшін жарияланған акциялар, аукцион бойынша және
есеп беру кезеңінде аукциондар бойынша шығарылған акциялар, акциялар
бойынша премиялар.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер дегеніміз - бір жылдан астам мерзімге
берілген несие мен қарыздар және кейінге қалдырылған салықтар.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер бөлігінде: қамтаасыз етілген және
қамтамасыз етілмеген кредиттер және қаражаттар; мерзімі кейінге қалдырылған
салықтар; банктік кредиттер мен қарыз қаражаттары бойынша пайыздық
ставкалар; кредитер мен қарыз қаражаттарды өтеу мерзімдері, кредиттік
шарттардан және ақша қаражаттарын қарызға алу шарттарынан туындайтын,
түсіндіруді керек ететін басқа мәселелер.
Ағымдағы (бір жылдың ішінде өтелуге тиісті) міндеттемелер бөлігінде:
қысқа мерзімді қарыздар мен овердраф сомалары; ұзақ мерзімді несиелердің
ағымдағы бөлігі; бюджеттен тыс қорларға түрлеріне қарай төленетін
салықтарды, алымдарды және төлемдерді қоса алғанда, кредиторлық қарыздың
сомалары; болашақ кезеңдердің кірістері түрлеріне қарай; болжаусыз
жағдайлар бойынша есептелінген төлемдер. Ұзақ мерзімді міндеттемелердің
ағымдағы бөлігі түсіндіріледі. Ағымдағы бөік кәсіпорынның кредиттік шартқа
сәйкес (қайта қаржыландырудың сомалаы мен мерзімдері) ұзақ мерзімді негізде
міндеттемелерді қайта қаржыландыру (рефинансирование) туралы шешім
қабылданған жағдайда пайда болады және т.б.
Берілген №3 бухгалтерлік есептік стандарт 1997 жылдың бірінші
қаңтарынан бастап іске қосылды. Бұл стандарт қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижелері бойынша есебін және оның заңды тұлғалардан құралуы (банк және
бюджеттік ұйымдардан басқа), бұл әртүрлі қаржы есебімен бірге заңды
тұлғаның әр мерзімге қаржы есебін салыстыру болып табылады. Сонымен қатар
стандарт кіріс және шығыс баптарының тәртібін анықтайды. Олардың ішінде
төтенше жағдайларда болған шығындар мен табыстар, есептік бағалауда
өзгерістер мен тоқтатылған операциялар, есептік саясат және қаржы есебінде
нақты қателерді түзету.
Қаржы шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы төмендегі мәселелер
түсіндірілуге тиіс:
- кәсіпорын қызметінің барлық түрлерінен түскен кірістің төмендеуіне
ықпал еткен факторлар;
- сатылған өнімнің өзіндік құнын арттыруға ықпал еткен факторлар;
- жалпы және әкімшілік шығындардың, пайызы бойынша төлемдердің және
сату бойыша шығындардың сатылу көлемімен, былтырғы жылдық деңгейімен
салыстырғанда деңгейінің өсуіне төмендеуі және т.б;
- төтенше жағдайының шығындары мен кірістері;
- есеп беру жолындағы орын алған әрбір төтенше жағдайы бойынша түсінік
беру;
- кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижелеріне есеп беру
жылы елеуі ықпал еткен басқа да шаруашылық операцияларын ашып жазу қажет.
Қаржылық-шаруашылық қызметтің нәтижелері арқылы есеп беру жыл басынан
басталған мерзім ішіндегі кәсіпорын тауарының сатылуынан және қызмет
көрсетуден түскен барлық табыстардың түрлері, табыстың басқа баптары мен
түсімі кәсіпорынның өзінің қызметін сүйемелейтін барлық шығынының сомасымен
салыстыруынан тұрады. Берілген салыстырулардың нәтижесі таза табыс (зиян)
болады.
Бұл формада келесі ақпарат ашылады:
1. Негізгі қызметтен түскен табыс(өткізуден түскен түсім);
2. Өткізілген өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны;
3. Жалпы табыс (1-2);
4. Мерзім шығындары: -жалпы және әкімшілік шығындар;
-( ақы төлеудің шығындары;
-сауда (сатылу) шығындары;
5. Негізгі қызметтерден түскен табыс (зиян) (3-4);
6. Негізгі емес қызметен түскен табыстар (зиян);
7. Салық салуға дейінгі әдетті қызметтен түскен табыстар (зиян) (5-6);
8. Табыс салығы;
9. Салық салынғаннан кейінгі әдетті қызметен түскен табыс (зиян) (7-
8);
10. Төтенше жағдайлардан түскен табыс (зиян);
11. Таза табыс (зиян) (9-10).
№ 4 бухгалтерлік есеп стандартында ақша қаражатарының қозғалымы
туралы көрсетілген. Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп беру қаржылық
есеп-қисаптың міндетті құрамдас бөлігі болып табылады. Ақша қарааты
дегеніміз - субъектінің кассада және банктегі шоттарында жатқан барлық
ақшасы. Ақша қаражатының қозғаласы-олардың келіп түсуі және шығуы.
Ақшалай қаражаттың қозғалысы бойынша есеп беру: операциялық,
инвестициялық және қаржылық қызметінде есеп беру мерзіміндегі ақшалай
қаражаттардың кірісі мен шығысы туралы мәлеметтермен қамтамасыз ете отырып,
пайдаланушыларға заңды ұйым (заңды құқығы бар адам) қаржылық жағдайының
өзгеруін бағалауға мүмкіндік береді. Операциялық қызмет - заңды тұлғалардың
негізгі қызметіне байланысты табыс түсіру жөніндегі операциялар және
инвестициялық қаржылық қызметке қатысы жоқ басқа қызметке байланысты
операциялар. Заңды тұлға операциялық қызметтен түскен ақша қаражатының
қозғалысын тура және жанама әдісті пайдалана отырып ашуына болады. Тура
әдіс БЕС №4 “ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепке” сәйкес, бұл
ақшалай түсімдер мен төлемдердің негізгі түрлері ашылатын әдіс. Бұл әдіс
әрбір ақшалай операцияны, оны зерттеуге және оның қай қызмет түріне
жататынын анықтауға негізделген. Тура әдіс қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижесі жөнінде есеп берудің әрбір бабын түзетуді білдіреді. Бұл жағдайда
өнім өткіуден түскен түсімдерден бастайды және олардан тауарларды алу
бойынша, ағымдағы шығындар несие үшін ( және бюджетке төлемдер бойынша
барлық ақшалай төлемдер шегеріледі. Нәтижесінде операциялық қызметтен
ақшаай қаражаттың сомасын шығарады.
Жанама әдіс-бұл таза табысты (зиянды) ағымдағы активте мен
міндеттемелердің өзгеруіне, сондай-ақ өткен кезеңмен салыстырғанда,
инвестициялық және қаржылық қызметтің нәтижесі болып табылатын табыстар мен
шығындарды түзететін әдіс. Бұл әдіс бухгалтерлік баланс пен қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп берудегі ақпараттарға
негізделген.
Инвестициялық қызмет - ұзақ мерзімді активтердің құрамы мен мөлшерінде
өзгеріс туғызған операциялар.
Қаржылық қызмет - меншікті капитал мен сырттан алынған қаражаттардың
құрамы мен мөлшеріне өзгеріс туғызған операциялар. Негізгі қызмет -
өткізуден түсім түсіру, аванстар, жабдықтаушылырдың шоттары бойынша ақы
төлеу, еңбекке ақы төлеу, бюджетпен есеп-айырысу.
Заңды ұйымның қызметінің түрлері бойынша топтастыруы пайдаланушыларды
ақпаратпен (мәліметтермен) қамтамасыз етеді, ол субъектінің қызметінің
түрлерінің, оның қаржылық жағдайының әсерін бағалауға мүмкіндік береді.
Ақша қаражаттарының қозғалымы туралы есеп бойынша мынадай негізгі
мәселелерді ашып жазу керек:
✓ Операциялық қызметтен түске ақша қаражаттарының қозғалымын анықтау үшін
кәсіпорын қандай әдісті (тікелей немесе жанама) қолданды. Жанама әдісті
қолданғанда таза кіріске (шығынға) түзету енгізген жөн болар еді;
✓ Ақша қаражаттарының қозғалуы кәсіпорыннан гөрі көбінде клиенттердің
қызметін көрсететін болғанда, клиенттің атынан түскен ақша түсімдері мен
төлемдер нетто-негізінде анықталады;
✓ Ақша қаражаттарының қозғалымдағы шектеулер және т.б.
Қаржылық есеп-қисап жүргізуді жасаған кезде, кездеспей тұра алмайтын
жекелеген мәселелерге түсінік бергенде қайталаудан қашу керек, өйткені
баланста және басқа үлгілерде (формаларда) бір ақпарат қайта-қайта
пайдаланылады, ол тек солардың әрбірінде әрқалай тұрғыда көрінеді.
Түсіндірме хатта кәсіпорынның қаржылық жағдайымен қаржылық қызметіне
жалпы баға берілуге тиіс.
Бухгалтерлік есеп-қисап жүргізу нақты белгіленген уақыт кезеңіндегі
қаржылық-шаруашылық қызметін бір-бірімен біте қайнасқан көрсеткіштерінің
жиынтығы болып табылады. Бухгалтерлік есеп-қисап жүргізудің формалары
(үлгілері) ақпарат және қисын жағынан біте қайнасқан, осының өзі
кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық жағдайы туралы жан-жақты ақпаратты
қозғаушы күш (динамика) ретінде көрсетіп, қаржылық есеп-қисап жүргізуді
қаржылық талдау жүргізудің толық қанды базасы ретінде пайдалануға мүмкіндік
береді. Кәсіпорынның қаржылық жәй-күйін талдау әдістемесі қаржылы есеп-
қисап жүргізуде берілген ақпараттық мақсаттар мен көлеміне байланысты. Егер
мақсат шаруашылық жүргізуші субъектінің (адамның) жәй-күйімен даму (өсіп-
өркендеу) мүмкіндіктер туралы қарапайым да көрнекті ақпарат алу болса, онда
талдаушының жұмысы экспресс-талдаумен шектеледі.
Түсіндіру қағазында келесі ақпаратты көрсету қажет:
1. Активтерді иелену құқығының шектелуі;
2. Міндеттемелерге берілген кепілдіктер;
3. Активтер мен міндеттемелер;
4. Зейнетақымен қамсыздандырудың шартты бейнесі;
5. Алдағы кезеңнің ұзақ мерзімді салымдарын қаржыландыруға арналған
қаржылар.
Түсіндіру қағазында пайдаланушылардың сұранымына сәйкес қаржылық есеп
беру баптары туралы қосымша ақпарат болуы керек. Ол субъектіге әсер ететін
белгісіздіктер және қауіп туралы түсініктемелер енгізуіне болады. Сонымен
қаржылық жағдайдың сыртқы талдауы үшін есеп берудің жоғарыда аталған
түрлері пайдаланылады.
Ішкі пайдаланушылардың қосымша ақпарат көздерін пайдалануға
мүмкіндіктері бар, олар: оперативтік есептеудің деректері, статистикалық
есеп беру, бухгалтерлік есептің бастапқы формалары мен регистрлері және
кәсіпорындардың шарттары.
2бөлім. “БИКА” ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕЛГЕН СЕРІКТЕСТІГІНІҢ ҚАРЖЫ
ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТЕРЕҢ ТАЛДАУ
“БИКА” жауапкершілігі шектелген серіктестігінің қаржы жағдайын
талдауға кірісеміз. Бұл кәсіпорынның негізгі қызметі- халық тұтынатын
тауарларды өндіру болып табылады. Кәсіпорынның қаржы жағдайы туралы нақты
мәлімет алу, өрлеу динамикасын көру үшін, 1999-2000 жылдардың ағымдағы және
есеп беру жылының көрсеткіштерін қаржылық есеп беруде қолдананамыз.
Кәсіпорынның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МӘНІ
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайынЫҢ
ғылыми теориялық негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Қаржылық жағдайдыҢ негізгі әдістері
мен тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 9
1.3 Қаржылық тұрақтылықтыҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... 11
2 ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕЛГЕН
СЕРІКТЕСТІГІНІҢ ҚАРЖЫ ЖАҒДАЙЫН ТЕРЕҢ
ТАЛДАУ
2.1 Баланс активтері мен олардың құрылым көздерінің
ара-қатынасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2 Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау ... ... ... ... ... .. 21
2.3 Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін талдау ... ... ... ... ... ... .24
3. КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫ ЖАҒДАЙЫН ЖАҚСАРТУ ЖОЛДАРЫ
3.1Кәсіпорынның қаржы жағдайына әсер ететін ішкі және сыртқы
факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2 6
3.2Кәсіпорынның тұрақтылығына жетілдіру жолдары ... ... ... 29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикаға көшу кәсіпорындарға өндірістің тиімділігін
арттыруын, өнімнің және қызмет көрсетудің ғылыми-техникалық прогресстің
жетістіктерін ендіруіне негізделген, шаруаландырудың тиімді формалары мен
өндірісті басқарудың бәсекелесу қабілеттілігін талап етеді.
Бұл міндетті іс-жүзіне жеткізу үшін кәсіпорынның шаруашылық қызметіне
және оның қаражаттық жағдайының талдауына маңызды роль береді.
Маманды экономист, қаражаттаушы бухгалтер мен аудитор нарықтық
қытынастарға өту жағайындағы экономикалық даму тенденциялары мен жалпы
заңдылықтарын ғана жақсы біліп қоймай өзінің кәсіпорынының тәжірибесіндегі
жалпы, арнайы және жеке экономикалық заңдарды толық түсінуі, өндірістің
тиімділігін көтеретін мүмкіншіліктер мен тенденциялары дер мезгіліне
байқауы керек.
Соңғы жылдарда Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есебінің
тәжірибесі мен әдістемесінде өте маңызды өзгерістер байқалынады, бұның басы
мәселесі біздің мемлекет экономикасының нарықтық қатынастарға көшуі болды.
2006 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап бухгалтерлік есеп стандарттарын,
шотардың Бас жоспарын және қаржылық есеп берудің формаларын келтіріп бәрін
іске енгізуі, нарық экономикасының талаптарына сәйкес, қаржылық талдаудың
жаңа әдістемесін құруды талап етеді.
Тәжірибе жүзінде дәстүрлі бухгалтерия қаржы ақпаратының тұтынушыларына
толық мәлімет бере алмайды. Сондықтан бұл мәлімет қалыптастырылған немесе
толысып-жетілдірілген болу керек, яғни осы мәліметтер арқылы белгілі бір
шешім шешу үшін. Қазіргі заман экономикасында бухгалтер қаржы нәтижесінің
құрылымдық әдістемесін білу керек, басқару органдарына есептік саясатты
таңдап бере алу керек, яғни оның қызмет сферасы шоттаудан қаржы
менеджментіне ейін өрлеу керек.
Экономикада қаржылық талдаудың мәні өте зор: кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың маңызды түсініктемелері мен көрсеткіштеріне, мүліктік
жағдайын білмей, қанша табыс және шығын бар екенін білмей және өндірістің
қаражаттық тұрақтылығын, төеу қабіліттілігін, іскерлік-белсенділігін және
тиімділігін бағалауға арналған. Бұлардың бәрі керек жағдай. Әсіресе қазір
біз жоспарлы жүйеден нарықтық қатынастарға көшкен кезде. Нарықтық
экономикада қорлардың жатып, шіріп қалуын келтірмеу керек.
Нарықтық қатынастар кезінде кәсіпорындар өз-өзімен шаруашылық субъект
болып, мәселелерін өзі шешуге мүмкіншілігі бар. Бұл мәселелердің ішінде
сыртқы және ішкі нарықта өздеріне жақсы әрітестерді таңдау. Нарықтық
экономикада кәсіпорын өз (жұмыстарын) қызметтерін дұрыс және қатесіз
жүргізсе, оның жұмысының нәтижесінде тиімді болуы тиіс. Басқа сөзбен
айтқанда, шаруашылық субъектісінің қызметінің тиімділігі, басқарушылардың
объективтілігі оперативтілігімен, мәселелерді шешуінің дұрыстылығымен
көрсетіледі.
Нарықтық жағдайда кәсіпорынның өмір сүруі және нарықта тұрақтылығы
қаржы тұрақтылығына тәуелді. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның қаржы
қорларының жағдайын көрсетіп, ақша қаражаттарын маневрлендіріп және тиімді
қолданып өнім сату және өндіріс процесстің үзіліссіздігін
қамтамасыздандырады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын бағалау үшін, өндірістік және
қаржылық мәселелерін шешу үшін, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау керек.
Терең және нақты талдаудың арқасында кәсіпорынның қызметін бағалап, басқару
органдарына нақты ұсыныстарды қаржы тұрақтылығын және іскерлік
белсенділігін жоғарлату үшін деуге болады.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ жағдайын
ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МАЗМҰНЫ МЕН МӘНІ
1.1 Кәсіпорынның қаржылық жағдайын
ғылыми теориялық негізі
Нарықтық жағдайда кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау өте маңыы болы
табылады. Бұл кәсіпорын меншігі болып өздерінің өндірістік-кәсіпкерлік
қызметтерінің, нәтижесіне жауапты болуымен байланысты. Кәсіпорын талдаудың
мәселелерін қарастырудан бұрын, “Қаржы жағдайы дегеніміз не?...” деген
түсіікті білуіміз керек. соңғы жылдарда шыққан мәліметтерде бұл түсінік әр
түрлі болып келеді. Мысалы, профессор Шеремет А.Д. былай жазады:
“Кәсіпорынның қаржылық жағдайы активтердің және олардың құралу көздеінің
(пассивтердің) қолдануы мен орналасу көрінісінде мінезделеді”. Профессор
Русак Н.А. бұл тісінікті былай анықтайды: “Кәсіпорынның қаржылық жағдайы,
қаржы ресурстарын тиімді қолданылып, орналасуында көрінеді”... Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарымен қамтамасыздандырылуы мен оларды
коммерциялық және кәсіпорынның басқа қызметтеріне байланысты тиімді
қолдануынан қаржы тұрақтылығы анықталады. Кәсіпорынның уақыты мен
төлемдерді жасай алуы, оның қаржы жағдайының жақсы екендігін көрсетеді.
В.И.Радинова мен Н.А.Федатованың айтуынша: “Кәсіпорының қаржыық жағдайы-
қаржы ресурстарының бар болуы, орналастыруы мен қолдануында көрінеді”.
Профессор Балабанов И.Т. кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы быай
жазады: “Шаруашылық субъектінің қаржылық жағдайы – бұл оның төем
қабілеттілігі мен несиеқабілеттілігінің мінездемесі, капитал мен қаржы
ресурстарының қолданылуы, мемлекеттен басқа шаруашылық субъектілердің
алдында міндеттемеерін орындау”. С.А.Стуков өз ойын былай көрсетеді:
“Кәсіпорынның қаржылық жағдайы - бір топ көрсеткіштер арқылы айқындалып,
өмірсүруқабілеттілігімен денсаулығын комплекстік бағалау”. Осы
анықтамалардың әрі “қаржы жағдайы” деген түсінік мағынасын толықтай
ашпайды, біақ әрқайсысының рационолдық мәддері бар, бұлардың бәрін
қолданғанда дәлірек анықтама беруге болады. Жоғарыда айтылғанардың бәрін
қорытындылағанда кәсіпорын қаржылық жағдайының өмір сүруі қабілілетсіздер
мен күшсіздерді алмайтын, нарықтық жағдайда кәсіпорын тұрақтылығын және
перспективалығын куәландыру керек. осылардың бәріне сүцене отырып мынадай
анықтама беруге болады: “қаржылық жағдай өзінің көрінісінде кәсіпорынның
белгілі бір мерзімінде қаржылық тұрақтылығын және оның шаруашылық
қызметінің үздіксіз орындауы мен өзінің қарыз міндеттемелерін жою үшін
қаржы ресурстарымен қамтамасыздандыруымен анықталады. Ал кәсіпорынның қаржы
тұрақтылығының анықтамасы көп әдебиеттерде әр түрлі көрсетіледі. Кейбір
авторлардың айтуынша қаржы тұрақтылығының мағынасында меншікті қаражаттарды
моневерлендіру қабілеті, үзіліссіз қызмет процесінің қаржылық қамтуы болып
көрінеді. Қаржы тұрақтылығы - “меншіктік және қарыз қаражаттарының қатынасы
деп қарастырылады”. Басқалардың айтуынша: “қаржылық тұрақтылық деп - өзі
меншікті қаражаттармен айналым активтерін жабатын девиторлық және
кредиторлық қарыздарды болдырмайтын және өз міндетерін келіскен уақытта
төлейтін, шаруашылық субъектісін айтады. А.Д.Шеремет пен Р.С.Сайфуллиннің
ойынша: “Қаржылық тұрақтылық” - бұл кәсіпорынның шоттарында анықталған күйі
және осы есептеулер төлем қабілетін қамтамасыздандырады. Дәл осы түсінікті
В.Н.Радионова мен М.А.Федотова былай анықтайды: “Кәсіпорынның табыстарының
шығыстарынан асып кету айнасын - қаржылық тұрақтылық деп көрсетеді”...
Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының компоненті деп
аталады. Бұлардан басқа осы екі автор осы түсінікке тағы да бір анықтама
береді: “Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығы – ол кәсіпорын дамуына әсер ететін
қаржы ресурстарының жағдайы және оларды қолдану, бөлу”. Тура осындай
пікірмен өз ойын В.Г.Артеменко мен М.В.Беллендир білдіреді. Қаржылық
тұрақтылықтың сыртқы көрінісі болып кәсіпорын төемқабілеттіігі табылады. Ол
дегеніміз - “ кәсіпорын өз міндетееері бойынша төлей алу мүмкіншілігі”
немесе “төлемдік түрдегі сауда - саттық, несиелік және басқа операцияардан
шығатын өз төлемдік міндетемлерін өз уақытында және толық орындау
қабілеттілігі”. Кәсіпорынның жұмыстық, нарықтық жағдайларына көшумен
байланысты оның қаржылық жағдайының тұрақтылығы мен оны емдеу жайына сұрақ
тұрды.
Ішкі факторлар кәсіпорынның жұмысты ұйымдастыруына тәуелді, ал сыртқы
кәсіпорын тәуелді емес. Негізгі ішкі факторларды қарастырайық.
Кәсіпорын тұрақтылығы ең алдымен өндірістің шығындарымен үзіліссіз
байланыстағы шығарылатын өнім мен көрсетілетін қызмет құрамы мен құрылымына
байланысты. Сонымен қатар тұрақты мен ауыспалы шығындар ара-қатынасы да
маңызды.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылықтың басқа маңызды факторы болып
активтердің оптималды құрамы мен құрылымы және оларды басқаруда дұрыс
стратегия таңдау табылады және олар өндірілетін өнім түрлері мен өндіріс
әдіснамасымен тығыз байланысты болып келеді. Ағымдағы активтерді басқау
дегеніміз - ол кәсіпорын шотында ағымды оперативті іс-әрекетке қажетті
өнімді қаражаттардың минималды сомасын ұстау.
Қаржылық тұрақтылықтың маңызды ішкі факторы болып қаржылық
ресурстарының құрамы мен құрылымы және оларды басқарудың тактикасы мен
стратегиясын дұрыс таңдап алу болып табылады. Кәсіпорынның меншікті
қаржылық ресурстары, оның ішіне таза табыс көп болған сайын, ол өз-өзін
тыныштықта сезіне алады. Сонымен қатар таза табыстың жалпы көлемі ғана
маңызды емес, оны бөлу құрылымы және өндіісті дамытуға бағытталатын бөлігі
де маңызды болып келеді. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына саудалық
капиталдар нарығындағы қосымша тартылатын қаражаттар үлкен әсер етеді. Бұл
жерде үлкен рольді кәсіпорын төлем қабілетілігінің қаржылық кепілінің бір
формасы - резервтер ойнайды. Жоғарыдағы жалпылай келгенде кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығына әсер ететін келесі ішкі факторларды анықтауға
болады:
- кәсіпорын салалық түрі;
- кәсіпорын шығарылатын өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құрылымы, жалпы
төлемқабілеттілік сұранымында оның бөлігі;
- шығындар көлемі, ақшалай табыстармен салыстырғандағы оның қарқыны;
- мүлік пен қаржылық ресурстардың жағдайы, қорлар мен резервтерді,
олардың құрамы мен құрылымын қоса;
- кәсіпорынның басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізуге экономикалық шарттардың
әсерін, қоғамдағы техника мен әдіснаманы, төлемқабілеті сұраным мен
тұтынушыар табыстарының деңгейін, Қазақстан Республикасының Үкіметінің
салықтық және несиеік саясатын, кәсіпорындардың іс-әрекетін бақылау бойынша
заң актілерін, сыртқы экономикалық байланыстарды және басқаларды жатқызады.
Кәсіпорындар тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыуға оның
контрагенттерімен (салықтық органдар, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және т.б.) ара-қатынастар үлкен әсер етеді. Сондықтан
жақсы қаржылық жағдайдың шарты болып партнерлермен жақсы іскерлік
қатынастар табылады. Әрине, акционерлер өз қаражаттарын қаржылай тұрақты
кәсіпорын, тұрақты рентабельділігі бар және дивиденділерді уақытында төлеп
отыратын кәсіпорынға салады. Инвестициялық тартымдылық болу үшін,
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы басқаларға қараанда жақсы болу керек және
тек бүгін ғана емес, сонымен қатар көрінетін болашақта да. Банктер, қандай
да болсын коммерциялық кәсіпорындар сияқты, өз қарыздарымен тәуекелге бара
отырып, несие алушы мезгілі келгенде және толық ееп айырысу үшін
келешектегі клиенттің қаржы тұрақтылығын тексереді. Басқа сөздермен
айтқанда, кәсіпорынның қаржылық жағдайы банктің несие беру сұрағын шешкенде
ең басты критерий болып табылады, ал бұл сұрақты жағымды шешкенде - қандай
мерзімге және қандай процентке. Жабдықтаушылар мен сатып алушылар
төлемқабілетті кәсіпорындармен, көп жылдық репутациясы бар кәсіпорындармен
келісімдік қатыастарға түседі.
Осыайша қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестігін анықтайды,
кәсіпорынның және оның серіктестігінің қаржылық және басқа қатынастары
бойынша экономикалық талаптары қандай деңгейде кепілденгенін бағалайды.
Кәсіпорының қаржылық жағайы жайында дұрыс объективті баға алудың тәсілі
талдау болып табылады. Ол кәсіпорынның даму тенденциясын көруге мүмкіншілік
береді, шаруашылық іс-әрекетке комплекстік баға беріп басқарушылық
шешімдерді жасаумен меншікті өндірістік-кәсіпкерлік іс-әрекеттері арасында
көпір болып келеді. Қаржылық жағдайының тұрақтылығын қандай да бір күнді
таңдау келесі сұраққа жауап бере алады. Кәсіпорынның осы уақытқа дейін
қаншалықты дұрыс қаржылық ресурстарды басқарады. Қаржылық ресурстардың
жағдайы нарыққа және кәсіпорынның дамуының қажеттіліктеріне сәйкес келуі
маңызды, себебі жеткіліксіз қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның
төлемқабілетсіздігіне және өндірісті дамыту үшін қаражаттардың болмауына
әкелу мүмкін, ал өте жеткілікті (мөлшерден асып кеткен) – дамуға бөгет
жасауға, кәсіпорынның шығындарының артық қорлар мен резервтермен асуға
әкелуі мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында іс-әрекет ететін кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдаудың негізгі талаптары болып келесілер табылады:
✓ қаржылық жағдайының жалпы бағалануы және есеп беру кезіндегі оның
өзгерістері;
✓ активтер мен олардың құралу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
бөлу мен қолдану тиімділігін зерттеу;
✓ қаржылық есеп айырысу және несиелік тәртіпті сақтау;
✓ кәсіпорынның активтер құрылымын әне оның міндеттемелерін зерттеу;
✓ ағымды активтердің, оның ішінде дибиторлық қарызбен қорлардың
айналымдылығын есептеу;
✓ баланс өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы мен
төлемқабілеттілігінің абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштерін
анықтау;
✓ кәсіпорынның табыстылығын бағалау;
✓ кәсіпорынның табыстылығының салыстырмалы көрсеткіштерінің және
олардың деңгейінің өзгеруіне әсер ететін факторларды есептеу;
✓ кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
✓ кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа
мерзімге болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын жасау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекетін талдаудың
аяқтаушы атапы болып келеді. Ол өзі үш стадиядан тұрады: жабдықтау, өндіріс
және өткізу, олар өз кезегіне жинақталып коммерциялық, өндірістік және
қаржылық іс-әрекетті құрайды. Шаруашылық іс-әрекеттің маңызды жағы болып
қаржылық іс-әрекет табылады. Кәсіпорынның қаржылық іс-әрекеті дегеніміз -
нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың құрамы мен көлемі
өзгергендегі оның іс-әрекеті. Ол қаржылық ресурстардың жүйелі келіп түсуі
мен тиімді қолдануын қамтамасыз етуге, есептік және несиелік тәртіпті
ұстауға, меншікті және қарызға алынған қаражаттың рационалды ара-
қатынастарына жетуіне ағытталу керек. Кәсіпорынның іс-әрекетінің қаржылық,
өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен қарым-
қатынас бар.
1.2 Қаржылық жағдайдың негізгі әдістері мен тәсілдері
Қаржылық есептің аналитикалық оқуының негізгі принциптері - бұл
дедуктивтік әдіс, демек жалпыдан жекеге деген сөз. Бірақ та ол бірнеше рет
пайдаануы керек. осындай талдау барысында шаруашылық фактілер мен
жағдайлардың тарихтың және (оның қызметінің нәтижелеріне) логикаық
дәйектілік бағытның және оның қызметінің нәтижелеріне әсерінің күні қайта
көрсетіледі.
Тәжірибе жүзінде ҚЖТ 6 негізгі түрлерге бөлінеді:
1) көлденең (уақытша талдау);
2) құрылымдық талдау (тік);
3) трендтік;
4) коэффициенттер талдауы;
5) салыстырмалы;
6) факторлық талдау.
Қаржылық есеп берудің көлденең (уақытша) талдауы - есеп беруді өткен
жылғы есеп берудің әр деректерімен салыстыру; ол зерттелінетін
көрсеткіштердің іс жүзіндегі базалық деңгейінен абсолют және салыстырмалы
ауытқуларын анықтау үшін қолданылады. Берілген талдаудың түрі, бухгалтерлік
есеп берудің құрамына кіретін бөлек баптар мен олардың топтарының
өзгерістерінің тенденцияларын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл талдаудың
негізінде, баланстық баптар және қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижелері
туралы есеп-қисаптық баптарының базалық өсу қарқынының есептеуі болып
жатыр.
Тік (құрылымдық) талдау - есеп берудің әр деректерінің жалпы (тұтас)
нәтижесіне әсерін анықтап, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің құрылымын
айқындау.
Тік салыстырмалы талдаудың көмегімен жеке бөліктердің жалпы тұтасының
ішіндегі үлесін (меншікті капиталдық оның жалпы сомасындағы үлесі),
бөліктер мен тұтастың ара-қатынастарын (мысалы: меншіктік және қарыздық
капитал, негізгі және айналым капитал) және де факторлардың нәтижелік
көрсеткіштердің деңгейіне әсерін олардың мөлшерін өзгертуге дейін және одан
кейін салыстыру арқылы. Экономикалық құбылыстар мен процесстердің құрылымы
зерттелінеді. Талдаудың міндетті элементі - осы мөлшерлердің динамикаық
қатары, ол шаруашылық қаржылар құрамындағы және олардың пайда болу көздерін
құрылымдық қозғалысты бақылауы мен болжауына мүмкіндік береді.
Трендтік талдау - есеп берудің әр деректері бойынша өткен кезеңдердегі
қатармен салысыру және трендті белгілеу, демек әр кезеңнің жеке
ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерінен тазартылған, көрсеткіштің
динамикасының негізгі тенденциясын айқындау. Трендтің күшімен болашақтағы
мүмкіндік көрсеткіштердің мәндері анықталады және перспективтік болжау
жүргізіледі.
Коэффициенттер (салыстырмалы көрсеткіштердің) талдауы дегеніміз - есеп
берудің жеке деректерінің арасындағы немесе әр түрлі есеп берудің деректер
арасындағы қатынастарды есептеу, көрсеткіштердің өзара байланыстарын
айқындау.
Баланстанудың негізгі қалаушыларының бірі - Н.А.Блатованың
топтастыруына сәйкес, қыржылық көрсеткіштердің салыстырмалы көрсеткіштері
бөлу және коэффициентіне бөлінеді. Бөлу коэффициенті қаржылық жағдайдың
абсолюттік көрсеткіші, қорытындының (абсолют көрсеткіштерінің топтарын
кіргізетін) қай бөлігін құрайтынын айқындау үшін пайдаланылады. Бөлу
коэффициенті және оның есеп беру жылындағы өзгерістері субъектінің қарылық
жағдайымен алдын ала таныстыру жолында үлкен роль атқарады. Үйлестіру
коэффициенті қаржылық жағдайдың мәні бойынша әр түрлі абсолюттік
көрсеткіштерінің немесе олардың әр түрлі экономикалық маңызы бар
үйлесімдерің арақатынастарын көрсету үшін пайдаланылады. Қаржылық
коэффициенттерді талдау - есеп беру жыына және бірнеше жылғы олардың
мәндерін базалық мөлшерлермен салысыру және олардың динамикасын зерттеу.
Салыстыру базасы ретінде, теоретикалық негізделген немесе тәжірибелік сұрау
нәтижесінде алынған олардың оптималдық немесе престикалық мәндерін
сипаттайтын мөлшерлер бола алады.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау дегеніміз - фирманың, еншілес
кәсіпорын, бөлімдердің жеке көрсеткіштері бойынша есеп берудің жиынтық
көрсеткіштерінің ішкі шаруашылық талдауы және де берілген фирманың
көрсеткіштері мен бәсекелесердің шаруашылық деректерімен бірге шаруа аралық
талдауы. Салыстырудың негізгі шарты - көрсеткіштер салыстырмалы болуы
керек.
Факторлық талдау - детерминделген немесе стохастикалық зерттеу
әдістерінің көмегімен факторлардың (себептер) нәтижелік көрсеткііне әсерін
талдау. Сонда, факторлық талдау тіке (талдауды өзі) нәтижелік көрсеткішті
құрама бөіктеріне бөлгенде және кері (қорыту), оның бөлек элементтерін
жалпы нәтижелік көрсеткішке қосқандағы, талдаулары болуы мүмкін. Факторлық
талдаудың негізгі әдістері - тізбекті алмастыру тәсілі, интегралдың әдіс,
айырмашылықтар әдіс, индекстік әдіс.
Олардың тәжірибеде қолдану әдістерімен біз статистика және
экономикалық талдау жүйелерінен таныспыз.
1.3 Қаржылық тұрақтылықтың ерекшеліктері
Қаржылық жағдай дегеніміз - кәсіпорын өзінің қызметін қаржыландыру
қабілеті. Ол кәсіпорынның қалыпты міндеттелуіне (жұмыс істеуіне) керекті
қаржылық қорлармен қамтамасыздығымен, оларды орналастырудың мақсатқа
сәйкестігі және тиімді пайдалануды, басқа заңды ұйым (заңдық құқығы бар)
немесе жеке тұлға мен қаржылықтың өзарақатынастарымен, төлеуқабілеттілігі
мен қаржылық тұрақтылығымен сипатталады.
Талдаудың негізгі мақсаты - қаражаттың қызметтегі кемшіліктерді дер
мезгіінде анықтап, оларды жою, кәсіпорын қаражаттың жағдайын және
төлеуқабілеттілігін жақсарту резервтерін табу. Бұл кезде келесі міндеттерді
орындау керек:
1) Өндірістік, саудалық және қаражаттық қызметтердің әр түрлі
көрсеткіштерінің арасындағы өзара себепті - салдарлы байланысты зерттеудің
негізінде қаржылық қорлардың кірісі бойынша жоспарды орындау мен оларды
кәсіпорын қардылық жағдайын жақсарту үшін пайдалануды бағалау;
2) Шаруашылық қызметінің нақтылы жағдайлары мен меншікті және қарызға
алынған қорлардың бар болуынан, мүмкіндік қаражаттың нәтижелерді және
экономикалық рентабельділікті болжау. Қорларды пайдаланудың әртүрлі
варианттарында қаржылық жағдайдың моделдерін жасау.
3) Қаржылық қорларды тиімдірек қолдану және кәсіпорын қаржылық
жағдайын бекітуге бағытталған нақты шараларды қолдану.
Қаражаттық жағдайды талдау - шаруашылық қызметінің жалпы да толық
талдауының бөлігі, ол ішкі және сыртқы болып екіге бөлінеді.
Сыртқы бөлігі баспасөзге шықан есеп берудің деректері бойынша
өткізіледі. Оны кәсіпорын тыс айналысатын контрагенттер мен меншік иесі
немесе мемлекеттік ұйымдар өткізіледі. Ол фирманың жетістіктерінің барлық
құпияларын ашпауға мүмкіндік береді, өйткені ол кәсіпорынның қызметі туралы
шектелген ақпаратқа негізделген. Осылардың бәрі кәсіпорынның қызметімен
өткізіледі және оның қорытындылары кәсіпорынның қаржылық жағдайын
жоспарлау, бақылау үшін, сонымен бірге ең жоғары табысын алу және алдын ала
банкроттыққа ұшырауды ескеруге тиімді басқару шешімдерін қабылдау үшін
пайдаланылады. Мазмұны бойынша ішкі талдау өте терең, өйткені ол басқару
және өндірістік есептеудің деректеріне (таянады) негізделеді.
Қаражаттық жағдайды талдаудың ақпарат көздеріне назар аударсақ,
бухгалерлік есеп стандартына сәйкес қаражатық есеп беру келесіден тұрады:
- бухгалтерлік баланс № 2 БЕС сүйенеді;
- қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруі № 3 БЕС;
- ақша қаражатының қозғалысы (өзгеруі) туралы есеп беру № 4 БЕС;
- оларға түсіндірме жәе басқа қосымша ақпараттар, кестелер және
диаграммалар.
№ 2 стандарт активтер мен меншікті капиталдың, міндеттемелердің
қаржылық есеп берудегі мәні мен ұсынысын анықтайды, бірақ оларға баға
беруін қарастырмайды. Бұл стандарт қаржылық есеп беру кезегінде ашып
көрсетуге қажетті болатын ақпаратқа талаптар қою. Есеп беруде заңды
тұлғаның атауы, мекен жайы, есептік мерзімі және есептік кезеңі көрсетілуі
керек. Одан басқа келесілер болуы қажет: 1) ұйымның іс-әрекеті туралы
қысқаша баяндамасы; 2) қаржылық есептеулерде ұсынылатын өлшем бірлігі; 3)
ұйымның заңды нысаны (формасы).
Қаржылық есеп беруде алғашқы кезеңдегі керекті мәліметтері келтіру
тиіс. Қаржылық есеп берудің мақсаты: пайдаланушыларды субъектінің қаржылық
жағдайы, қызметтің нәтижелері және оның есеп беру кезеңіндегі өзгерістер
туралы пайдалы, маңызды және нақты ақпаратпен қамтамасыз ету. Қаржылық есеп
берудің орталық элементі баланс болып табылады, ол активтердің,
міндеттемелердің және кәсіпорынның меншікті капиталдың белгілі уақыт
мерзіміне берілген толық көрінісі.
Ол екі бірдей бөлшектерден тұрады. Бухгалтерлік есептің жаңа
стандарттарын қабылдағанға дейін ол оң және сол бөліктерінің (актив және
пассив) теңдігімен сипатталынатын екі жақты кесте болған.
Қазіргі уақытта Қазақстанда халықаралық стандарттарға сәйкес баланс
баптаының орналасуы қабылданған, баланстың екінші бөлімі меншікті капитал
және міндеттемелер деп аталады.
Баланс активі: ұзақ мерзімді (1) және ағымдағы (2) активтер
бөлімдерінен тұрады. Ұзақ мерзімді активтердің құрамына:
- жер-меншік құқығы мен тұрақты пайдалану құқығы негізінде анықталады;
- меншікті, ұзақ мерзімді жалға алынған, уақытша республикаға
әкелінген және одан әкетілген негізгі құралдар, активтерді иеленуді шектеу
міндеттемелерге кепілге салынған активтер, амортизациялардың есептеу
әдістері (негізгі құралдарын қай топтары бойынша жылдамдатылған
амортизациялық әдістер қолданылған);
- сақтаулы және қызметі тоқтатылған негізгі құралдар;
- өндірісте пайдаланылмайын негізгі құралдар және т.б.;
- материалдық емес активтердің құрылымы, оларда амортизацияланудың
әдістері;
- инвестициялар - инвестор ықпал етіп отырған ірі шаруашылық
серіктестіктердің тізбесі және соларға қатысу үлесі; тәуелді шаруашылық
серіктестіктің инвестордың табысындағы (шығындағы) табысын (шығысының)
үлесі; инвестордың кірісіне пайыздар, роялти, дивиденттер және қысқа
мерзімді қаржылық инвестициялар бойынша енгізілген едәуір сомалар;
инвестицияларды сатуды шектеу, кіріс кіргізу және т.б.;
- ұзақ мерзімді дибиторлық қарыз түрлеріне және оны өтеудің болжамды
мерзіміне қарай; алдағы кезеңдердің шығындары оларды шығынға жазудың
мерзімдері бойынша және т.б.
Ағымдағы активтердің құрамында тауар-материалдық қорлар түріне қарай:
көлік дайындау шығындары сомасы құндылықтар түріне қарай; болашақ
кезеңдердің шығындары, оларды шығынға жазудың мерзімдері бойынша; ақша
қаражаттары олардың түрлеріне қарай (егер жыл ішінде олардың пайдалануы
шектелген болса); қысқа мерзімді қыржылық инвестициялар баланстық және
ағымдағы құны бойынша баға да, дебиторлық қарыз құны бойынша; дибиторлық
қарыз оны өтеудің болжамдық мерзімі және дибиторлар топтары бойынша ашып
көрсетіледі.
Баланстың екінші бөлігі 3 бөлімнен тұрады: меншікті капитал (3), ұзақ
мерзімді міндеттемелер (4), ағымдағы міндеттемелер (5).
Меншікті капитал бөлігінде: есеп беу жолындағы жарғылық капиталдағы
өзгерістер туралы ақпарат. Акционерлік қоғамдарда акциялардың әрбір түрі
бойынша мынандай мәліметтер келтірілуге тиіс: жарияланған, шығарылған және
айналымда жүрген (жарияланған, жазып алынатын және төленген капитал)
акцияларының саны мен сомасы; акциялардың номиналды және ағымдағы құны;
дивиденттерді есептеп жазу; артықшылығы бар акциялар бойынша төленбеген
девиденттер; сатып алынған меншікті акциялар (акциялардың түрі, саны,
құны); болашақта шығару үшін жарияланған акциялар, аукцион бойынша және
есеп беру кезеңінде аукциондар бойынша шығарылған акциялар, акциялар
бойынша премиялар.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер дегеніміз - бір жылдан астам мерзімге
берілген несие мен қарыздар және кейінге қалдырылған салықтар.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер бөлігінде: қамтаасыз етілген және
қамтамасыз етілмеген кредиттер және қаражаттар; мерзімі кейінге қалдырылған
салықтар; банктік кредиттер мен қарыз қаражаттары бойынша пайыздық
ставкалар; кредитер мен қарыз қаражаттарды өтеу мерзімдері, кредиттік
шарттардан және ақша қаражаттарын қарызға алу шарттарынан туындайтын,
түсіндіруді керек ететін басқа мәселелер.
Ағымдағы (бір жылдың ішінде өтелуге тиісті) міндеттемелер бөлігінде:
қысқа мерзімді қарыздар мен овердраф сомалары; ұзақ мерзімді несиелердің
ағымдағы бөлігі; бюджеттен тыс қорларға түрлеріне қарай төленетін
салықтарды, алымдарды және төлемдерді қоса алғанда, кредиторлық қарыздың
сомалары; болашақ кезеңдердің кірістері түрлеріне қарай; болжаусыз
жағдайлар бойынша есептелінген төлемдер. Ұзақ мерзімді міндеттемелердің
ағымдағы бөлігі түсіндіріледі. Ағымдағы бөік кәсіпорынның кредиттік шартқа
сәйкес (қайта қаржыландырудың сомалаы мен мерзімдері) ұзақ мерзімді негізде
міндеттемелерді қайта қаржыландыру (рефинансирование) туралы шешім
қабылданған жағдайда пайда болады және т.б.
Берілген №3 бухгалтерлік есептік стандарт 1997 жылдың бірінші
қаңтарынан бастап іске қосылды. Бұл стандарт қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижелері бойынша есебін және оның заңды тұлғалардан құралуы (банк және
бюджеттік ұйымдардан басқа), бұл әртүрлі қаржы есебімен бірге заңды
тұлғаның әр мерзімге қаржы есебін салыстыру болып табылады. Сонымен қатар
стандарт кіріс және шығыс баптарының тәртібін анықтайды. Олардың ішінде
төтенше жағдайларда болған шығындар мен табыстар, есептік бағалауда
өзгерістер мен тоқтатылған операциялар, есептік саясат және қаржы есебінде
нақты қателерді түзету.
Қаржы шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы төмендегі мәселелер
түсіндірілуге тиіс:
- кәсіпорын қызметінің барлық түрлерінен түскен кірістің төмендеуіне
ықпал еткен факторлар;
- сатылған өнімнің өзіндік құнын арттыруға ықпал еткен факторлар;
- жалпы және әкімшілік шығындардың, пайызы бойынша төлемдердің және
сату бойыша шығындардың сатылу көлемімен, былтырғы жылдық деңгейімен
салыстырғанда деңгейінің өсуіне төмендеуі және т.б;
- төтенше жағдайының шығындары мен кірістері;
- есеп беру жолындағы орын алған әрбір төтенше жағдайы бойынша түсінік
беру;
- кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметінің нәтижелеріне есеп беру
жылы елеуі ықпал еткен басқа да шаруашылық операцияларын ашып жазу қажет.
Қаржылық-шаруашылық қызметтің нәтижелері арқылы есеп беру жыл басынан
басталған мерзім ішіндегі кәсіпорын тауарының сатылуынан және қызмет
көрсетуден түскен барлық табыстардың түрлері, табыстың басқа баптары мен
түсімі кәсіпорынның өзінің қызметін сүйемелейтін барлық шығынының сомасымен
салыстыруынан тұрады. Берілген салыстырулардың нәтижесі таза табыс (зиян)
болады.
Бұл формада келесі ақпарат ашылады:
1. Негізгі қызметтен түскен табыс(өткізуден түскен түсім);
2. Өткізілген өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құны;
3. Жалпы табыс (1-2);
4. Мерзім шығындары: -жалпы және әкімшілік шығындар;
-( ақы төлеудің шығындары;
-сауда (сатылу) шығындары;
5. Негізгі қызметтерден түскен табыс (зиян) (3-4);
6. Негізгі емес қызметен түскен табыстар (зиян);
7. Салық салуға дейінгі әдетті қызметтен түскен табыстар (зиян) (5-6);
8. Табыс салығы;
9. Салық салынғаннан кейінгі әдетті қызметен түскен табыс (зиян) (7-
8);
10. Төтенше жағдайлардан түскен табыс (зиян);
11. Таза табыс (зиян) (9-10).
№ 4 бухгалтерлік есеп стандартында ақша қаражатарының қозғалымы
туралы көрсетілген. Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп беру қаржылық
есеп-қисаптың міндетті құрамдас бөлігі болып табылады. Ақша қарааты
дегеніміз - субъектінің кассада және банктегі шоттарында жатқан барлық
ақшасы. Ақша қаражатының қозғаласы-олардың келіп түсуі және шығуы.
Ақшалай қаражаттың қозғалысы бойынша есеп беру: операциялық,
инвестициялық және қаржылық қызметінде есеп беру мерзіміндегі ақшалай
қаражаттардың кірісі мен шығысы туралы мәлеметтермен қамтамасыз ете отырып,
пайдаланушыларға заңды ұйым (заңды құқығы бар адам) қаржылық жағдайының
өзгеруін бағалауға мүмкіндік береді. Операциялық қызмет - заңды тұлғалардың
негізгі қызметіне байланысты табыс түсіру жөніндегі операциялар және
инвестициялық қаржылық қызметке қатысы жоқ басқа қызметке байланысты
операциялар. Заңды тұлға операциялық қызметтен түскен ақша қаражатының
қозғалысын тура және жанама әдісті пайдалана отырып ашуына болады. Тура
әдіс БЕС №4 “ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепке” сәйкес, бұл
ақшалай түсімдер мен төлемдердің негізгі түрлері ашылатын әдіс. Бұл әдіс
әрбір ақшалай операцияны, оны зерттеуге және оның қай қызмет түріне
жататынын анықтауға негізделген. Тура әдіс қаржы-шаруашылық қызметінің
нәтижесі жөнінде есеп берудің әрбір бабын түзетуді білдіреді. Бұл жағдайда
өнім өткіуден түскен түсімдерден бастайды және олардан тауарларды алу
бойынша, ағымдағы шығындар несие үшін ( және бюджетке төлемдер бойынша
барлық ақшалай төлемдер шегеріледі. Нәтижесінде операциялық қызметтен
ақшаай қаражаттың сомасын шығарады.
Жанама әдіс-бұл таза табысты (зиянды) ағымдағы активте мен
міндеттемелердің өзгеруіне, сондай-ақ өткен кезеңмен салыстырғанда,
инвестициялық және қаржылық қызметтің нәтижесі болып табылатын табыстар мен
шығындарды түзететін әдіс. Бұл әдіс бухгалтерлік баланс пен қаржы-
шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп берудегі ақпараттарға
негізделген.
Инвестициялық қызмет - ұзақ мерзімді активтердің құрамы мен мөлшерінде
өзгеріс туғызған операциялар.
Қаржылық қызмет - меншікті капитал мен сырттан алынған қаражаттардың
құрамы мен мөлшеріне өзгеріс туғызған операциялар. Негізгі қызмет -
өткізуден түсім түсіру, аванстар, жабдықтаушылырдың шоттары бойынша ақы
төлеу, еңбекке ақы төлеу, бюджетпен есеп-айырысу.
Заңды ұйымның қызметінің түрлері бойынша топтастыруы пайдаланушыларды
ақпаратпен (мәліметтермен) қамтамасыз етеді, ол субъектінің қызметінің
түрлерінің, оның қаржылық жағдайының әсерін бағалауға мүмкіндік береді.
Ақша қаражаттарының қозғалымы туралы есеп бойынша мынадай негізгі
мәселелерді ашып жазу керек:
✓ Операциялық қызметтен түске ақша қаражаттарының қозғалымын анықтау үшін
кәсіпорын қандай әдісті (тікелей немесе жанама) қолданды. Жанама әдісті
қолданғанда таза кіріске (шығынға) түзету енгізген жөн болар еді;
✓ Ақша қаражаттарының қозғалуы кәсіпорыннан гөрі көбінде клиенттердің
қызметін көрсететін болғанда, клиенттің атынан түскен ақша түсімдері мен
төлемдер нетто-негізінде анықталады;
✓ Ақша қаражаттарының қозғалымдағы шектеулер және т.б.
Қаржылық есеп-қисап жүргізуді жасаған кезде, кездеспей тұра алмайтын
жекелеген мәселелерге түсінік бергенде қайталаудан қашу керек, өйткені
баланста және басқа үлгілерде (формаларда) бір ақпарат қайта-қайта
пайдаланылады, ол тек солардың әрбірінде әрқалай тұрғыда көрінеді.
Түсіндірме хатта кәсіпорынның қаржылық жағдайымен қаржылық қызметіне
жалпы баға берілуге тиіс.
Бухгалтерлік есеп-қисап жүргізу нақты белгіленген уақыт кезеңіндегі
қаржылық-шаруашылық қызметін бір-бірімен біте қайнасқан көрсеткіштерінің
жиынтығы болып табылады. Бухгалтерлік есеп-қисап жүргізудің формалары
(үлгілері) ақпарат және қисын жағынан біте қайнасқан, осының өзі
кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық жағдайы туралы жан-жақты ақпаратты
қозғаушы күш (динамика) ретінде көрсетіп, қаржылық есеп-қисап жүргізуді
қаржылық талдау жүргізудің толық қанды базасы ретінде пайдалануға мүмкіндік
береді. Кәсіпорынның қаржылық жәй-күйін талдау әдістемесі қаржылы есеп-
қисап жүргізуде берілген ақпараттық мақсаттар мен көлеміне байланысты. Егер
мақсат шаруашылық жүргізуші субъектінің (адамның) жәй-күйімен даму (өсіп-
өркендеу) мүмкіндіктер туралы қарапайым да көрнекті ақпарат алу болса, онда
талдаушының жұмысы экспресс-талдаумен шектеледі.
Түсіндіру қағазында келесі ақпаратты көрсету қажет:
1. Активтерді иелену құқығының шектелуі;
2. Міндеттемелерге берілген кепілдіктер;
3. Активтер мен міндеттемелер;
4. Зейнетақымен қамсыздандырудың шартты бейнесі;
5. Алдағы кезеңнің ұзақ мерзімді салымдарын қаржыландыруға арналған
қаржылар.
Түсіндіру қағазында пайдаланушылардың сұранымына сәйкес қаржылық есеп
беру баптары туралы қосымша ақпарат болуы керек. Ол субъектіге әсер ететін
белгісіздіктер және қауіп туралы түсініктемелер енгізуіне болады. Сонымен
қаржылық жағдайдың сыртқы талдауы үшін есеп берудің жоғарыда аталған
түрлері пайдаланылады.
Ішкі пайдаланушылардың қосымша ақпарат көздерін пайдалануға
мүмкіндіктері бар, олар: оперативтік есептеудің деректері, статистикалық
есеп беру, бухгалтерлік есептің бастапқы формалары мен регистрлері және
кәсіпорындардың шарттары.
2бөлім. “БИКА” ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕЛГЕН СЕРІКТЕСТІГІНІҢ ҚАРЖЫ
ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТЕРЕҢ ТАЛДАУ
“БИКА” жауапкершілігі шектелген серіктестігінің қаржы жағдайын
талдауға кірісеміз. Бұл кәсіпорынның негізгі қызметі- халық тұтынатын
тауарларды өндіру болып табылады. Кәсіпорынның қаржы жағдайы туралы нақты
мәлімет алу, өрлеу динамикасын көру үшін, 1999-2000 жылдардың ағымдағы және
есеп беру жылының көрсеткіштерін қаржылық есеп беруде қолдананамыз.
Кәсіпорынның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz