Ет өнімдерін өндіретін ЖШС «Казмясопродукт-М» кәсіпорынның ақша ағындарын жоспарлау мен басқару тиімділігін зерттеу және оны басқарудағы негізгі мәселелерді анықтау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Кәсіпорындардың ақша ағындарын басқару теориясы мен тәжірибесі
1.1. Ақша ағындарын жоспарлаудың мәні, әдістері мен қағидаттары ... ... ... ..9
1.2. Ақша ағындарын басқарушылық есеп ұйымның ақпараттық жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3. Кәсіпорынның ақша ағындарын жоспарлаудың тәсілдері ... ... ... ... ... ..25
1.4. Ет өнімдерін өндіретін ЖШС «Казмясопродукт.М» кәсіпорнында ақша ағынын жетілдіру жолдары мен ақша ағындарын болжау мәселелері ... ... ... .28
2. Ет өнімдерін өндіретін ЖШС «Казмясопродукт.М» кәсіпорынның ақша ағындарын қалыптастырудың қайнар көздерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.1. Кәсіпорындарда жалпы кірістер мен шығындардың негізгі баптары ... ... ..32
2.2. Кәсіпорындардағы өнімнің өзіндік құнын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3. «Шығындар.өндіріс.пайда» арақатынасын талдаудың негізгі элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3. Қазақстандағы кәсіпорындардың ақша ағындарын болжауды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
1. Кәсіпорындардың ақша ағындарын басқару теориясы мен тәжірибесі
1.1. Ақша ағындарын жоспарлаудың мәні, әдістері мен қағидаттары ... ... ... ..9
1.2. Ақша ағындарын басқарушылық есеп ұйымның ақпараттық жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.3. Кәсіпорынның ақша ағындарын жоспарлаудың тәсілдері ... ... ... ... ... ..25
1.4. Ет өнімдерін өндіретін ЖШС «Казмясопродукт.М» кәсіпорнында ақша ағынын жетілдіру жолдары мен ақша ағындарын болжау мәселелері ... ... ... .28
2. Ет өнімдерін өндіретін ЖШС «Казмясопродукт.М» кәсіпорынның ақша ағындарын қалыптастырудың қайнар көздерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.1. Кәсіпорындарда жалпы кірістер мен шығындардың негізгі баптары ... ... ..32
2.2. Кәсіпорындардағы өнімнің өзіндік құнын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3. «Шығындар.өндіріс.пайда» арақатынасын талдаудың негізгі элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3. Қазақстандағы кәсіпорындардың ақша ағындарын болжауды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Қазақстан Республикасы экономикалық салаларын дамытудың негізгі бағыттарын анықтай отырып, экономиканың нарықтық қатынастарға өтуі кезінде кәсіпорындардың тәуелсіздігін, олардың экономикалық және құқықтық жауапкершіліктерін, шаруашылық субъектісінің қаржылық тұрақтылығы мәнінің өзгерісін негізге алды.
Жекешелендіру және мемлекет иелігінен алынғаннан кейін, ұйымдар өз қызметінің нәтижесіне толық жауап беретін дербестікке қол жетіп, экономикалық және заңдылық тұрғыдан оқшауланды. Ұйымның өндірістік – қаржылық қызметінің тиімділігіне деген басқарудың барлық буындардың жауапкершілігі арта түсті. Кәсіпорынды банкроттық пен күйзелуден құтқаруға ешкім көмектеспейтін болды. Өндірістік шаруашылық қызметтің барлық мәселелерін тиісті ақпарат негіздерінде және оларды талдау арқылы, сонымен қатар өндірістік қызмет түрлерін түбегейлі қайта құру арқылы мәселелерді ұйымның өзіне шешуге тура келді. Бірақ, ұйымдық нысандар тұрғысынан кәсіпорындар ішінде бұрынғыдай жоспарлау сақталып қана қоймай, сонымен бірге өндірістік-қаржылық қызметті жан-жақты экономикалық талдау да жалғастырылды.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – ет өнімдерін өндіретін ЖШС «Казмясопродукт-М» кәсіпорынның ақша ағындарын жоспарлау мен басқару тиімділігін зерттеу және оны басқарудағы негізгі мәселелерді анықтау мен бірқатар ұсыныстар жасау. Қойылған мақсатқа сәйкес мынадай міндеттер қойылды:
кәсіпорынның ақша ағындарының теориялық аспектісін зерттеу және оның қаржылық қызметіндегі мағынасын анықтау;
шаруашылық субъектілерінің ақша ағындарын тиімді басқару арқылы жоғарғы пайданы алу мен рентабельділікті көтеру жолдарын нақтылау;
ет өнімдерін өндіретін ЖШС «Казмясопродукт-М» кәсіпорнының ақша ағындарын жоспарлау мен басқаруда тиімді саясатты қалыптастыруды жетілдіру;
ақша ағындарын және оларды пайдаланудың тиімділігін арттырудың жолдарын анықтау, ақша қаражаттары ағынын ұйымдастыруды жетілдіру;
ет өнімдерін өндіретін ұйымдардағы жауапкершілік орталықтары мен шығындардың пайда болу орындарын белгілеу;
ет өнімдері өндірісінің табыстары мен шығындарын бюджеттеу және оның орындалуын бақылау үшін басқарушылық бақылау жүйесін ұсыну;
ет өнімдерін өндіретін ЖШС «Казмясопродукт-М» кәсіпорнының өндірістік қызметіндегі «Шығын-өндіріс-пайданың» өзара байланысын талдаудың нәтижесінде әдістемелік ұсыныстар жасау.
Кәсіпорында басқару жүйесін жетілдіру, шығындарды төмендету, ақша ағындарын тиімді пайдалануды басқарудың қажеттілігін кәсіпорын басшылары мен менеджерлері тез түсінеді. Бұл жерде туындайтын мәселе біреу ғана, ол осы шараларды қалай жүзеге асыру жолдарын қарастыруды талап ету, есептеу жолдарын жетілдіру. Өнімнің өзіндік құнын есептеу жолдарын жетілдіру, қолда бар қорлар жағдайында сатып алу көлемін қалай жоспарлау керек, қандай процестерді жетілдіруге ең алдымен қаражаттарды инвестициялау керек және т.б. осындай басты мәселелерді шешу дипломдық жұмыстың негізгі өзекті мәселесі болып отыр.
Жекешелендіру және мемлекет иелігінен алынғаннан кейін, ұйымдар өз қызметінің нәтижесіне толық жауап беретін дербестікке қол жетіп, экономикалық және заңдылық тұрғыдан оқшауланды. Ұйымның өндірістік – қаржылық қызметінің тиімділігіне деген басқарудың барлық буындардың жауапкершілігі арта түсті. Кәсіпорынды банкроттық пен күйзелуден құтқаруға ешкім көмектеспейтін болды. Өндірістік шаруашылық қызметтің барлық мәселелерін тиісті ақпарат негіздерінде және оларды талдау арқылы, сонымен қатар өндірістік қызмет түрлерін түбегейлі қайта құру арқылы мәселелерді ұйымның өзіне шешуге тура келді. Бірақ, ұйымдық нысандар тұрғысынан кәсіпорындар ішінде бұрынғыдай жоспарлау сақталып қана қоймай, сонымен бірге өндірістік-қаржылық қызметті жан-жақты экономикалық талдау да жалғастырылды.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – ет өнімдерін өндіретін ЖШС «Казмясопродукт-М» кәсіпорынның ақша ағындарын жоспарлау мен басқару тиімділігін зерттеу және оны басқарудағы негізгі мәселелерді анықтау мен бірқатар ұсыныстар жасау. Қойылған мақсатқа сәйкес мынадай міндеттер қойылды:
кәсіпорынның ақша ағындарының теориялық аспектісін зерттеу және оның қаржылық қызметіндегі мағынасын анықтау;
шаруашылық субъектілерінің ақша ағындарын тиімді басқару арқылы жоғарғы пайданы алу мен рентабельділікті көтеру жолдарын нақтылау;
ет өнімдерін өндіретін ЖШС «Казмясопродукт-М» кәсіпорнының ақша ағындарын жоспарлау мен басқаруда тиімді саясатты қалыптастыруды жетілдіру;
ақша ағындарын және оларды пайдаланудың тиімділігін арттырудың жолдарын анықтау, ақша қаражаттары ағынын ұйымдастыруды жетілдіру;
ет өнімдерін өндіретін ұйымдардағы жауапкершілік орталықтары мен шығындардың пайда болу орындарын белгілеу;
ет өнімдері өндірісінің табыстары мен шығындарын бюджеттеу және оның орындалуын бақылау үшін басқарушылық бақылау жүйесін ұсыну;
ет өнімдерін өндіретін ЖШС «Казмясопродукт-М» кәсіпорнының өндірістік қызметіндегі «Шығын-өндіріс-пайданың» өзара байланысын талдаудың нәтижесінде әдістемелік ұсыныстар жасау.
Кәсіпорында басқару жүйесін жетілдіру, шығындарды төмендету, ақша ағындарын тиімді пайдалануды басқарудың қажеттілігін кәсіпорын басшылары мен менеджерлері тез түсінеді. Бұл жерде туындайтын мәселе біреу ғана, ол осы шараларды қалай жүзеге асыру жолдарын қарастыруды талап ету, есептеу жолдарын жетілдіру. Өнімнің өзіндік құнын есептеу жолдарын жетілдіру, қолда бар қорлар жағдайында сатып алу көлемін қалай жоспарлау керек, қандай процестерді жетілдіруге ең алдымен қаражаттарды инвестициялау керек және т.б. осындай басты мәселелерді шешу дипломдық жұмыстың негізгі өзекті мәселесі болып отыр.
1. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жумагалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Алматы, 2001 жыл.
2. Құлпыбаев С. Қаржы – оқу құралы. Алматы, 2007 жыл.
3. Р.Ә.Әмірханов, А.Қ. Тұрғұлова Қаржы менеджменті – оқу құралы. Алматы – 2002 жыл.
4. Ашимбаев Т.А. Экономика Казахстана на пути к рынку: тенденции и размышления. Алматы, 1994 г.
5. Берденов Қ. Қазақстан мемлекет ретінде қалыптасуы мен экономиканың дамуы. – Алматы, 1998 ж. – 216 б.
6. Информационно-статистический сборник «Казахстан: 2003-2004годың, Алматы, Агенство РК по статистике.
7. Кенжегузин М.Б., Додонов В.Ю. Шевелев С.А. Формирование и реализация казахстанской модели устойчивого экономического роста. Алматы, 2001 год.
8. Казахстан в цифрах за 2004 год. Агентство РК по статистике. 2004.
9. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. Алматы, 1998.
10. Селезнев А. Макроэкономические факторы роста производства // Экономист. 1999 №5.
11. Сидоров М.Н., Федотов А.А. Национальный доход: факторы роста. Структура. Методы прогнозирования.
12. http://www.worldbank.org/ifa/rosc_aa_kaz_kaz.pdf.
13. АСТАНА. Сәуірдің 20 - сы. BNews.kz.
14. http://www.turkistan.kz/last/dis_sov_ru/ekonomika/avtoreferat/niyazov_t.doc
15. Бесфамилиев А, Цыганов И. Управление рисками и страхование ипотечной деятельности //Страховое дело.- 2004.- N1.c.11-17
16. Битков В.П., Насибен Е.Е . Формы правления кредитного риска. //Банковские уелуги.- 2004.N 2.c.42-49
17. Бригем Юджилл, Гапенски Луис. Финансовый менеджмент-Е-П: Экономическая школа ,1998.-458c.
18. Велисова Т, Севрук В.Т. Банковские риски- М.: Дело Лтд, 1994.-357c.
19. Гаджиев Ф.Р. Управление валютными рисками// Деньги и кредит. -1999. N 9.c.23-30.
20. Динасылова Д.Е Финансовая надежность банковских институтов, роль собственного катпитала// Банки Казахстана. -2004.N3.c.39-47.
21. Екушов А.А Оценка риска в банковском моделировании// Банковские технологи .-1999. N1.c.37-45.
2. Құлпыбаев С. Қаржы – оқу құралы. Алматы, 2007 жыл.
3. Р.Ә.Әмірханов, А.Қ. Тұрғұлова Қаржы менеджменті – оқу құралы. Алматы – 2002 жыл.
4. Ашимбаев Т.А. Экономика Казахстана на пути к рынку: тенденции и размышления. Алматы, 1994 г.
5. Берденов Қ. Қазақстан мемлекет ретінде қалыптасуы мен экономиканың дамуы. – Алматы, 1998 ж. – 216 б.
6. Информационно-статистический сборник «Казахстан: 2003-2004годың, Алматы, Агенство РК по статистике.
7. Кенжегузин М.Б., Додонов В.Ю. Шевелев С.А. Формирование и реализация казахстанской модели устойчивого экономического роста. Алматы, 2001 год.
8. Казахстан в цифрах за 2004 год. Агентство РК по статистике. 2004.
9. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. Алматы, 1998.
10. Селезнев А. Макроэкономические факторы роста производства // Экономист. 1999 №5.
11. Сидоров М.Н., Федотов А.А. Национальный доход: факторы роста. Структура. Методы прогнозирования.
12. http://www.worldbank.org/ifa/rosc_aa_kaz_kaz.pdf.
13. АСТАНА. Сәуірдің 20 - сы. BNews.kz.
14. http://www.turkistan.kz/last/dis_sov_ru/ekonomika/avtoreferat/niyazov_t.doc
15. Бесфамилиев А, Цыганов И. Управление рисками и страхование ипотечной деятельности //Страховое дело.- 2004.- N1.c.11-17
16. Битков В.П., Насибен Е.Е . Формы правления кредитного риска. //Банковские уелуги.- 2004.N 2.c.42-49
17. Бригем Юджилл, Гапенски Луис. Финансовый менеджмент-Е-П: Экономическая школа ,1998.-458c.
18. Велисова Т, Севрук В.Т. Банковские риски- М.: Дело Лтд, 1994.-357c.
19. Гаджиев Ф.Р. Управление валютными рисками// Деньги и кредит. -1999. N 9.c.23-30.
20. Динасылова Д.Е Финансовая надежность банковских институтов, роль собственного катпитала// Банки Казахстана. -2004.N3.c.39-47.
21. Екушов А.А Оценка риска в банковском моделировании// Банковские технологи .-1999. N1.c.37-45.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Кәсіпорындардың ақша ағындарын басқару теориясы мен тәжірибесі
1.1. Ақша ағындарын жоспарлаудың мәні, әдістері мен қағидаттары ... ... ... ..9
1.2. Ақша ағындарын басқарушылық есеп ұйымның ақпараттық
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.3. Кәсіпорынның ақша ағындарын жоспарлаудың тәсілдері ... ... ... ... ... ..25
1.4. Ет өнімдерін өндіретін ЖШС Казмясопродукт-М кәсіпорнында ақша ағынын
жетілдіру жолдары мен ақша ағындарын болжау мәселелері ... ... ... .28
2. Ет өнімдерін өндіретін ЖШС Казмясопродукт-М кәсіпорынның ақша
ағындарын қалыптастырудың қайнар көздерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.1. Кәсіпорындарда жалпы кірістер мен шығындардың негізгі
баптары ... ... ..32
2.2. Кәсіпорындардағы өнімнің өзіндік құнын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3. Шығындар-өндіріс-пайда арақатынасын талдаудың негізгі
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3. Қазақстандағы кәсіпорындардың ақша ағындарын болжауды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .65
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Кіріспе
Қазақстан Республикасы экономикалық салаларын дамытудың негізгі
бағыттарын анықтай отырып, экономиканың нарықтық қатынастарға өтуі кезінде
кәсіпорындардың тәуелсіздігін, олардың экономикалық және құқықтық
жауапкершіліктерін, шаруашылық субъектісінің қаржылық тұрақтылығы мәнінің
өзгерісін негізге алды.
Жекешелендіру және мемлекет иелігінен алынғаннан кейін, ұйымдар өз
қызметінің нәтижесіне толық жауап беретін дербестікке қол жетіп,
экономикалық және заңдылық тұрғыдан оқшауланды. Ұйымның өндірістік –
қаржылық қызметінің тиімділігіне деген басқарудың барлық буындардың
жауапкершілігі арта түсті. Кәсіпорынды банкроттық пен күйзелуден құтқаруға
ешкім көмектеспейтін болды. Өндірістік шаруашылық қызметтің барлық
мәселелерін тиісті ақпарат негіздерінде және оларды талдау арқылы, сонымен
қатар өндірістік қызмет түрлерін түбегейлі қайта құру арқылы мәселелерді
ұйымның өзіне шешуге тура келді. Бірақ, ұйымдық нысандар тұрғысынан
кәсіпорындар ішінде бұрынғыдай жоспарлау сақталып қана қоймай, сонымен
бірге өндірістік-қаржылық қызметті жан-жақты экономикалық талдау да
жалғастырылды.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – ет өнімдерін өндіретін ЖШС
Казмясопродукт-М кәсіпорынның ақша ағындарын жоспарлау мен басқару
тиімділігін зерттеу және оны басқарудағы негізгі мәселелерді анықтау мен
бірқатар ұсыныстар жасау. Қойылған мақсатқа сәйкес мынадай міндеттер
қойылды:
▪ кәсіпорынның ақша ағындарының теориялық аспектісін зерттеу және оның
қаржылық қызметіндегі мағынасын анықтау;
▪ шаруашылық субъектілерінің ақша ағындарын тиімді басқару арқылы
жоғарғы пайданы алу мен рентабельділікті көтеру жолдарын нақтылау;
▪ ет өнімдерін өндіретін ЖШС Казмясопродукт-М кәсіпорнының ақша
ағындарын жоспарлау мен басқаруда тиімді саясатты қалыптастыруды
жетілдіру;
▪ ақша ағындарын және оларды пайдаланудың тиімділігін арттырудың
жолдарын анықтау, ақша қаражаттары ағынын ұйымдастыруды жетілдіру;
▪ ет өнімдерін өндіретін ұйымдардағы жауапкершілік орталықтары мен
шығындардың пайда болу орындарын белгілеу;
▪ ет өнімдері өндірісінің табыстары мен шығындарын бюджеттеу және оның
орындалуын бақылау үшін басқарушылық бақылау жүйесін ұсыну;
▪ ет өнімдерін өндіретін ЖШС Казмясопродукт-М кәсіпорнының
өндірістік қызметіндегі Шығын-өндіріс-пайданың өзара байланысын
талдаудың нәтижесінде әдістемелік ұсыныстар жасау.
Кәсіпорында басқару жүйесін жетілдіру, шығындарды төмендету, ақша
ағындарын тиімді пайдалануды басқарудың қажеттілігін кәсіпорын басшылары
мен менеджерлері тез түсінеді. Бұл жерде туындайтын мәселе біреу ғана, ол
осы шараларды қалай жүзеге асыру жолдарын қарастыруды талап ету, есептеу
жолдарын жетілдіру. Өнімнің өзіндік құнын есептеу жолдарын жетілдіру, қолда
бар қорлар жағдайында сатып алу көлемін қалай жоспарлау керек, қандай
процестерді жетілдіруге ең алдымен қаражаттарды инвестициялау керек және
т.б. осындай басты мәселелерді шешу дипломдық жұмыстың негізгі өзекті
мәселесі болып отыр.
Ақша ағындарын басқару жүйесіннің тәжірибесі ЖШС Казмясопродукт-М
кәсіпорынның ақша ағындарын қалыптастыру процесін талдауға мүмкіндік
береді. Ақша ағындарын басқару әлі де болса Кеңес Одағынан қалған
тәсілдермен жүргізілуде, ал нарықтық экономика жағдайында ақша ағындарын
басқаруға көп көңіл бөлу керек, өйткені ақша ағындарын басқарудың тиімді
механизмін қалыптастырмай тұрып кәсіпорынның тиімді жұмысы туралы сөз
қозғауға болмайды.
Диплодық жұмыстың зерттеу пәні болып ЖШС Казмясопродукт-М
кәсіпорындарының ақша ағындарын жоспарлау және басқару есептелінеді.
Танымның диалектикалық тәсілі, жүйелі талдау, экономикалық талдау
теориясы, экономика математикалық әдістер және т.б. зерттеудің теориялық
және әдістемелік негізі болды. Жұмысты зерттеу процесінде бухгалтерлік
есептің стандарттары, өнеркәсіп кәсіпорындарында есепке алу мен есептілікті
ұйымдастырудың нормативті құжаттары, сонымен қатар бухгалтерлік есеп және
талдау облысындағы шетелдік және отандық ғалымдар мен мамандардың ғылыми
еңбектерінің нәтижелері, кезеңдік басылымдардағы мақалалар, заңды актілер
пайданылды.
Зерттеу объектісі ретінде ет өнімдерін өндіретін Казмясопродукт-М ЖШС-
нің ет өнімдері және консерві өндірісі таңдап алынды. Кәсіпорынның ақша
ағындарын басқаруды дамыту мен ұйымдастыру мәселелері бойынша зерттелген
отандық және шетелдік ғалым экономистердің ғылыми еңбектері, Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есеп және өндірістік қызмет мәселелері бойынша
заңдар мен заң күші бар нормативтік актілер, ғылыми-теориялық материалдары,
зерттеу жүргізілген ұйымдардың бухгалтерлік есеп мәліметтері пайдаланылды.
Әдістері ретінде зерттеліп отырған объектіге жүйелі талдаудың жалпы
ғылыми тәсілдері, бақылау және салыстырмалы талдау, тарихи және логикалық
ойлау, зерттеу объектісі мен алынған нәтижелерді кешенді сипаттау және тағы
басқа әдістер пайдаланылды.
Диплодық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы ондағы ұсыныстар мен
нұсқаулардың төмендегі бағыттар бойынша қолданылатындығымен анықталады:
□ ет өнімдерін өндіретін Казмясопродукт-М ЖШС кәсіпорнының ақша
ағындары ғылыми зерттеулерді одан әрі тереңдете отырып жалғастыру;
□ ақша ағындарын қалыптастырудың ішкі және сыртқы қайнар көздері;
□ кәсіпорынның ақша ағындарын пайдалану тиімділігі;
□ ет өнімдерін өндіретін Казмясопродукт-М ЖШС кәсіпорындарында ақша
ағынын ұйымдастыруды жетілдіру;
□ кәсіпорындарда ақша ағындарының айналымын көтеру жолдарын жетілдіру.
□ ет және консерві өнімдерін өндіретін ұйымдардың өндірістік
қызметіндегі табыстар мен шығындардың жауапкершілік орталықтары
анықталып, ішкі есептеме нысандары ұсынылады;
□ тушенка және ет өнімдерін өндіретін ұйымдардағы шығындар мен
табыстарды бюджеттендіру әдістемесі мен бюджеттің орындалуын жүзеге
асыратын басқарушылық бақылау жүйесі ұсынылды;
□ ет өнімдерін өндіретін ұйымдарының өндірістік қызметінде Шығын-
өндіріс-пайданың өзара байланысын талдау әдістемесін қолдану бойынша
ұсыныстар жасалынды.
Дипломдық жұмыста зерттеу пәнінің өзектілігі - қазіргі таңдағы
Қазақстандағы ет өнімдерін өндіретін Казмясопродукт-М ЖШС
кәсіпорындарының заман талабына сай және бәсекеге қабілетті 50 ел қатарына
ену жолындағы, бәсекелестік нарыққа шығару мақсатында өнім өндіруде
кездесетін қиыншылықтардың ең бастысы ретінде кәсіпорынның ақша ағындарға
қажеттілігі есептелетіндігінен және оны ғылыми түрде шешу керектігінен
көрінеді. Осы орайда зерттеудің мақсаты мен міндеттері анықталады, олардың
ішіндегі ақша ағындарын жоспарлау және басқару тиіміділігін зерттеу маңызды
орынды алады. Зерттеудің объектісі ретінде кәсіпорынның ақша ағындары
алынған. Осы зерттеуге ақпараттық базасы анықталады, зерттеу тәсілі
ашылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - Казмясопродукт-М ЖШС
кәсіпорнының өндіретін ет өнімдерінің ақша ағындарын.
Диплодық жұмыстың аса маңызды жаңалығы төмендегіше:
➢ кәсіпорынның ақша ағындарын жоспарлау және басқарудың теориялық
негіздері дамытылды;
➢ нарықтық экономика жағдайында, бәсекелестік қабілеттілікті арттыруда,
пайда алуды, рентабельділікті көтеруді ең жоғарғы деңгейге жеткізуде
басты орынды алатын ақша ағындарды басқаруды талдаудың методологиясы
жетілдірілді;
➢ ет өңдеу кәсіпорындарының ақша ағындарын пайдаланудың қазіргі заманғы
жүйесінің ішкі резервтері анықталды.
➢ ақша ағындарын тиімді пайдалануға қатысты маңызды мәселелерді
экономико - математикалық тәсілмен шешуде Оптималды түсу тәсілі
мақта өңдеу кәсіпорындарында алғашқы рет қолданылды.
Бірінші бөлімде шетелдік және отандық әдебиеттердегі кәсіпорынның ақша
ағындарын қалыптастырудың экономикалық мазмұны, мақсаты, тапсырмасы,
принциптері ашылды. Казмясопродукт-М ЖШС кәсіпорынның ақша ағындарын
қалыптастыруды ұйымдастыруды жетілдіруде экономико-математикалық тәсілдерді
қолдану, ақшалай қаражаттар айналымын жетілдіру, сатушылар және
тұтынушылармен есеп айырысуды ұйымдастыруды жетілдіру сұрақтары
қарастырылады.
Екінші бөлімде ет өнімдерін өндіретін кәсіпорынның ақша ағындарын
қалыптастырудың қайнар көздерін талдау, кәсіпорынның ақша ағындарын басқару
саясатын ұйымдастыру, ақша ағындарын пайдалану тиімділігін бағалау
сұрақтары қарастырылған және осының негізінде оларды жетілдірудің
әдістемелік және ұйымдастырушылық принциптері ұсынылады.
Үшінші бөлімде, Қазақстандағы Казмясопродукт-М ЖШС кәсіпорындардың ақша
ағындарын болжаудың жетілдіру жолдары қарастырылған.
Қорытындыда зерттеулердің нәтижелері келтірілген, ет өнімдерін өндіретін
Казмясопродукт-М ЖШС кәсіпорындарында ақша ағындарын басқарудың
экономикалық механизмдері бойынша ұсыныстар мен нұсқаулар беру
негізделген.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады. Дипломдық
жұмыс 10 кестені және 2 формуланы қамтиды.
1 . Кәсіпорындардың ақша ағындарын басқару теориясы мен тәжірибесі
1.1. Ақша ағындарын жоспарлаудың мәні, әдістері мен қағидаттары
Кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлау мен болжау бұл ақша
механизмінің қосалқы жүйесі, саналы басқарудың аса маңызды элементтерінің
бірі және әлеуметтік экономикалық жоспарлаудың құрамды бөлігі. Олар
экономиканың үйлесімді және тепе теңдік дамуына жетуге, біртұтас ұлттық
шаруашылық кешенінің барлық буындарының қызметін үлестіруге, қоғамдық
өндіріс өсуінің жоғарғы қарқынын қамтамасыз етуге, халықты әлеуметтік
қорғауға бағытталған. Кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлаудың өзіндік
ерекшелігі сол, бұл жоспарлау өндірістің материалдық заттай элементтері
турасында, ақшамен қоғамдық ұдайы өндіріске белсенді ықпал жасау турасында
ақша қозғалысының салыстырмалы дербестігімен шарттасылған ақша нысанында
жүзеге асырылады.
Кәсіпорындардың ақша ағындарының табысты іс-әрекет етуі және қоғамдық
процестерге белсенді ықпал ету көбінесе ақша ағындарының қозғалысын,
шаруашылықты жүргізудің барлық деңгейлерінде ақша қорларын қалыптастырып,
бөлуді алдын ала үлгілеуге байланысты болады. Мұндай процесс тәртіпті
(реттілік) анықтайтын өзара үйлесілген тапсырмалардың, көрсеткіштердің
кешенді жүйесін жасауды, ақша түсімдерін жұмылдырудың прогрессивті
нысандарын қолдауды қажет етеді.
Кәсіпорындардың ақша ағындары көрсеткіштерді, белгіленетін ақша
операцияларын негіздеп дәлелдеуге, көптеген шаруашылық шешімдердің
нәтижелілігі сияқты, ақша ағындарын жоспарлау мен болжау процесінде қол
жетті. Бұл өте ұқсас ұғымдар экономикалық әдебиет пен практикада жиі
теңестіріледі. Іс жүзінде ақша ағындарын болжау жоспарлаудың алдында болуы
және көптеген нұсқаларды бағалауды жүзеге асыруы тиіс (тиісінше макро және
микродеңгейлерде ақша ағындарының қозғалысын басқарудың мүмкіндіктерін
анықтауы тиіс).
Қаржы жоспарының түрі мен мазмұны:
Кәсіпорын (корпорация) ағымдағы және ұзақ мерзімді кезеңдердегі қаржы
әлеуетін анықтау үшін қаржы жоспарының (бюджеттің) бірнеші түрін әзірлеуге
құқылы.
Кәсіпорын (корпорация) әзірлеуі мүмкін жедел қаржы жоспарының мынадай
түрі болады:
• Залалсыздық кестесі (бизнес- жоспардың құрамдас элементі).
• Кіріс және шығыс жоспары (балансы) – тоқсан, жарты жыл, жыл.
• Инвестициялық жоспар (бюджет) – тоқсан, жарты жыл, жыл.
• Бухгалтерлік және таза пайданы бөлу жоспары- – тоқсан, жарты жыл, жыл.
• Төлем балансы (күнтізбе)- көрсеткіш он күнге бөлінген айға.
• Алдағы тоқсанның немесе айдың кассалық жоспары (өтініші) (банк
басшысының қалауы бойынша)
• Кредит жоспары- тоқсан, жарты жыл, жыл.
• Валюталық жоспар- тоқсан, жарты жыл, жыл.
• Салық бюджеті- тоқсан, жарты жыл, жыл.
• Кіріс пен шығыс бюджеті- тоқсан, жарты жыл, жыл.
• Ақшалай қаражаттың қозғалыс бюджеті - ай, тоқсан, жарты жыл, жыл.
• Баланс парағы бойынша бюджет (алдағы тоқсанның соңына актив және
пассив балансының болжамы).
Айналым активін қалыптастыру және қаржыландыру бюджеті - тоқсан, жыл.
Ақша жоспары (жедел немесе жылдық) әзірлеудің бірінші сатысында
кәсіпорынның (корпорацияның) жоспарланатынның алдындағы кезеңінің (тоқсан,
жарты жыл, жыл) бухгалтерлік және статистикалық есебінен алынған қаржы
көрсеткіші талданады. Аталмыш көрсеткішке: тауар (өнім, жұмыс, қызмет)
сатудан алынған түсім, пайда, күрделі салым мөлшері, активтің және меншікті
капиталдың пайдалығы, қаржылық тұрақтылықтың, төлем қабілеттілігінің және
баланстың өтімділігінің көрсеткіші жатады.
Ақша ағындарын талдау әдіснамасы арнайы экономикалық әдебиетте жеткілікті
түрде егжей-тегжей баяндалған. Осы көрсеткішті қаржыны жоспарлауда
пайдалану үшін қаржыгерлерге оның бірнеше кезеңдегі (ай, тоқсан, жыл)
серпінді қатарын жасауды ұсынуға болады.
Екінші сатыда қаржы жоспарына арнайы есеп кесте жасалады (жалпы және таза
кіріс есептеледі және ол бағыттар бойынша бөлінеді, сондай-ақ
амортизациялық аударым, күрделі салым көзі, айналым қаражатына қажеттілік
және т.б. есептеледі).
Бизнес- жоспарлау жөніндегі әдебиетте оңтайлы шешім таңдау үшін қаржы
жоспарының бірнеше түрін жасау ұсынылады.
Үшінші сатыда қаржы жоспарының (бюджетінің) орындалуы жөнінде есеп
әзірленеді. Есеп қаржыны талдау және алдағы кезеңге жоспар әзірлеу үшін
пайдаланылады.
Шет елдің қаржы әдебиетінде әдетте келешекті (2-5 жылға) және қысқа
мерзімді (айға, тоқсанға, жылға) бюджет жасау ұсынылады. Қазақстанның
бүгінгі күнгі экономикалық жағдайына қатысты келешекті жоспар (бір жылдан
асатын)
Қазақстанда біріккен кәсіпорындар барлық біріккен кәсіпкерлік
формаларының элементтерін иеленетін симбиоз болып табылады. Отандық
біріккен кәсіпорындардың ішінде көбінесе акционерлік емес формалардың басым
екендігін және осыған байланысты республикаға акционерлік компаниялар
туралы заңдылықты нақты түрде талдау керек екендігін ескеру қажет. Бірақ
бұл жағдай біріккен кәсіпорындардың басқа да формаларын құру және іске
асыру мүмкіндігін жоймау керек.
Салалық құрылымында есепке ала отырып, біріккен кәсіпорындар статусын
дифференциациялау, республика біріккен кәсіпорындар дамуының ынталандырушы
факторы болып табылады. Біріншіден, кіші және орта шетел фирмаларымен қарым-
қатынас кезінде біріккен кәсіпорындарды серіктестік формасында құру арнайы
басқару құрылымдарының құрылуына кедергі жасап, жақтардың өзара
жауапкершілігін жоғарылатады. Батыс елдеріндегі сияқты әрбір серіктестіктің
басқаруға және тексеруге бақылау жасау мүмкіндігі біздің республикамызда да
нәтижелі қолданылуы мүмкін.
Екіншіден, капитал сыйымды салалардағы ірі батыс фирмаларының
қатысуымен құрылатын біріккен кәсіпорындарды жабық түрдегі акционерлік
қоғам формасында құру керек. Нәтижесінде, серіктестердің қатысу үлесін
жоғарыда тұратын инстанциялар шешімімен емес, әр жақтың экономикалық қызмет
есепке ала отырып, салымдардың арақатынасы негізінде өзгертуге мүмкіндік
береді.
Үшіншіден, Қазақстанның инвестициялық мүмкіндігі үлкен рөл атқаратын
салаларында келісім-шарттық біріккен кәсіпорындарды құру пайдалы. Жаңа
технологиялық процестер ендіру немесе қолдану негізінде шетел серіктесінің
құқығы бар. Келісім-шарттың кәсіпорындардың қызмет етуінен бастап жарғылық
қор толығымен республика меншігінде болады, бірақ жарғылық қордың бір
бөлігін алдын-ала келісілген уақытында шетел серіктесіне береді.
Бүгінгі күнде Қазақстанда біріккен кәсіпорындарды құру процесінің
жағымды және жағымсыз жақтары көрінеді. Біз білетіндей, кәсіпорындар ұлттық
экономиканы өзгертудің катализаторы ретінде қолданылуы жоспарланды.
Біріккен кәсіпорындар қызметін реттеудің тиімсіз экономикалық саясаты бұл
процестің стихиялық көрініс табуына әкелді.
Қазақстан экономикасына шетел инвестициясын тартудың тиімді
формаларының бірі - әлемдік нарықта қазақстандық кәсіпорындар мен
салалардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру факторы ретінде біріккен
кәсіпорындарды құру. Бұл мәселені толығымен қарастыру үшін, қазақстандық
инвестициялық ақуалын ғана талдап қоймай, сонымен қатар серіктестердің іс-
қимылдарын да қарау керек.
Кәсіпорын құру кезінде қазақстандық серіктестер белгілі бір
мақсаттарды қарастырады:
• тауардың нарықтағы, саладағы бәсекеге қабілеттіліктің жоғарылауы;
• қосымша қаржы және материалдық ресурстардың тартылуы;
• алғы шетел техникасы мен технологиясын қолдану;
• бәсекеге қабілеттілікті жоғарылату және өткізу процесін жақсарту үшін
серіктестерінің тауарлық белгісін қолдану;
• өндірістік процесс пен кадрларды басқару өрісінде тәжірибелерін
қолдану;
• қаржылық тоқырау кезінде шетел серіктесімен коммерциялық тәуекелді
бөлісу.
Біріккен кәсіпорын формасында тікелей шетел инвестициясын тарту
формасын таңдау, яғни біріккен кәсіпорындар құру туралы нақты шешімді
қабылдау кезінде бірнеше факторлардың әсер етуін есепке алу керек. Оларға:
өндірістік-технологиялық потенциал көлемін, ресурстарды пайдалануға
берілетін рұқсат, нарықтық тартымдылығына кәсіпорынның салыстырмалы
позициясының бағасы, нарық сыйымдылығы, істің салыстырмалы пайдалылығы,
нарыққа ену кезіндегі шектеулер, нарықтың көлемі, оның даму тенденциясының
бағасы (бәсекелестердің саны ма, өзінің артықшылықтары, өткізуді
ұйымдастыру) жатады.
Ақша ағындарын жоспарлаудың көмегімен белгіленетін болжамдар
нақтыланады, нақтылы жолдар, көрсеткіштер, өзара үйлесілген міндеттер,
оларды іске асырудың дәйектілігі, сондай ақ таңдалынған мақсатқа жетуге
көмектесетін әдістер анықталады.
Кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлау ең қарапайым әдісі өтімділік
кезеңін тексеру. Өтімділік кезеңіне салынған ақша ағындарының жылдық
үнеммен салыстыру арқылы анықталады. Қаржы менеджері барлық алынған ағыны
жылдық үнемделген ақша ағынын бөледі. Мысалы, егер жыдық үнем 5 млн. тг.
болса, ал салым 10 млн.тг. онда өімділік кезең екі жылға тең.
Өтімділік кезеңін тексеру салым капталының нақты толық көрсеткіші бола
алмайды, егерде кәсіпорын салынған капиталды негізгі құралдарға салып
қоймай, сонымен қатар басқа бағытқа инвестициялайтын болса.
Болашақ табыс мөлшерін инвестиция көлемімен салыстыру арқылы анықтау
ең бір қолайлы әдіс ретінде қолданылады.
Бұл әдісті қолдану үшін ақша менеджерінің төмендегі мәліметтері болуы
тиіс:
Жалпы инвестиция көлемі және олардың мерзім бойынша таратылуы;
Жылдық шығындағы үнемділік;
Жабдықтарды іске жарату мерзімі;
Мүмкінді амортазациялық төлем.
Пайдаға салынатын салық мөлшерлемесі.
Бұл әдіспен бағалау болашақ ақша қаражаты ағымын ағымдағы кезге тарату
үшін дисконттау коэффициентін қолдануды ұйғарады.
Дисконттау коэффициентін таңдау, бағалау әдісін таңдау сияқты,
маңызды. Дисконттау коэффициенті –бұл таңдалынған дисконт мөлшерлемесінің
деңгейі, және ол инвестордың тіліне қарай өзгерісте болу керек. Дисконттау
коэффициенті әлбетте, тәуекел шығының жабуда қамтамасыз ету үшін өзгерісте
болады. Өте жоғарғы дисконттау коэффициенті аз дисконттау коэффициенті мен
салыстырғанда болжамды ақша қаражаты ағымын тез азайтады.
Осыған байланысты инвесторлар инвестициялық жобаның тәуекелдігін өте
жоғарғы дисконттау коэффициентін қолдана отырып өтейді. Мұндай әдіс
тәуекелді жобаларға капитал салымына жоғарғы табысты қамтамасыз етеді.
Капитал салымының тиімділігінің талдаудың ең көп тараған әдістерінің
бірі:
1. Инвестициялық орташа пайда мөлшері.
Бұл әдістің негізгі ерекшелігі оның қарапавйымдылығында, ақпаратты
еркін алуға қолайлы.
Бұл әдістің кемшілігі, ол табысты анықтауда бухгалтерлік есепке
негізделеді, ақша ағымына негізделмейді, қаражаттық кәрәс және шығыс уақыты
инфляциялық өзгерістер есепке алынбайды.
2. Өтемділік әдісі
Бұл әдіс жоғарыда қаралған. Бұл жерде біз оның кейбір кемшіліктерін
атап өтеміз және оның өрісте қолданылу мүмкіншілігін қараймыз. Сонымен,
инвестициялық жобаның өтемділік кезеңі бастапқы инвестициялық шығындарды
қайтаруға қажетті жылдардың саны.
Егерде есептелген өтемділік кезеңін барынша қолайлы өтемділіктен кем
болса онда проект қабылданады, егер болмаса қабылданбайды;
Бірақ бұл әдіспен жобаның рентабельдігін анықтауға болмайды, өйткені
ақша ағымдарының көлемі белгісіз.
Бұл әдіспен тек жобаның өтемділігін дөрекі бағалауға болады. Өйткені
өтемділік әдісінің көмегімен пайдалы ақпарат алуға болады, ол ішкі пайда
мөлшерімен және таза ағымды құнменен байланыста нәтижелі жұмыс істейді.
3. Ішкі пайда мөлшерін анықтау әдісі.
Ішкі пайда мөлшері дисконттау коэффициенті ол инвестициялқ жобаны
іске асырудан жиналған ағымдағы ақша қаражаттары ағымының құнын ағымдағы
салым құнымен салыстырады.
Бұл әдіс белгілі уақытта ақша қаражаты құнының өзгерісін есепке
алғандықтан, ол инвестициялаудан алынған жалпы табысты нақты анықтайтын
әдіс болып есептеледі және инвестициялық жобаға ең бір объективті дұрыс
баға береді.
4. Таза ағым құнын есептеу әдісі
Таза ағым құны ағымдағы ақша ағымының құнынан ағымдағы ақша құнының
шығындарын алып тастағандағы айырмасына тең.
Ішкі пайда мөлшерінің әдісі сияқты таза ағымдағы құн әдісі ұзақ
мерзімге салымдардың тиімділігін анықтау мақсатындағы ақша ағымдарын
дисконттауға негізделген.
Егер таза ағымдағы құн көлемі нолге тең болса немесе онан үлкен болса,
ұсыным қабылданады, ал егерде ауытқыса онда ұсыным қабылданбайды.
Басқа сөзбен айтқанда, пайдалану белгісі мынандай: егер ақша
қаражатының ағымдарының ағымдағы құны олардың ағымдағы оларды шығын құынан
артық болса, онда жоба қабылданбайды.
Жоспарлаудың үздіксіздік қағидаты перспективалық және жылдық ақшаны
жоспарларының тығыз үйлесуін шамалайды, бұған перспективалық жоспарлаудың
іс-қимылының мезгілін ұзартумен және жылдық жоспарлауда олардың міндеттерін
нақтылаумен қол жетеді. Ақша ағынын жоспарлаудың бұл қағидаты ағымдағы және
перспективалық жоспарлаудың арасында үзілісті болдырмауға, шаруашылық
жүргізуші субъектілерді, олардың нақтылы даму перспективаларын анықтай
отырып, дұрыс бағыттауға мүмкіндік береді. Бұл қағидат шығыстардың
көпшілігі үшін, әсіресе мемлекет қаржысын бөлуді есептеу кезінде
қолданылады. Бұл жоспарлаудың жүйелік түрлендірме әдісі жоспарлау,
бағдарламалау және бюджет жасау:
- жоспарлау өзіне мақсаттар мен міндеттерді қалыптастыруды және
баяндауды кіріктіреді.
- бағдарламалау деп мақсаттарға жету үшін пацдаланылатын құралдардың
қолда барын іріктеуді және жаңаларын табуды түсіндіреді;
- бюджет жасау жалпы көпжылдық бағдарламаларды қаржы жылдары бойынша
жылдық бюджеттік цифрлар тіліне аудару процесі. Бұл дәстүрлі бюджеттік
топтастыру бойынша сан жағынан тұлғаланған операциялардың бүкіл
жиынтығын бөлу процесі.
Кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлау бұл ақша жоспарларын
(тапсырмаларын) әзірлеу, қаралған мерзімде оларды орындау, белгіленген
мақсаттарға жетуге бағытталған поцесі. Жоспарлау басқарудың элементі
ретінде ақша саясаты құралдарының бірі болып табылады. Ол ірі шаруашылық
өзгерістерді байсалды және елеусіз жасауға мүмкіндік туғызады.
Кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлаудың объектісі шаруашылық
жүргізуші субъектілері мен мемлекеттің ақшалық қызметі, ал қорытынды
нәтижесі ақша жоспарлары мен жеке мекеменің сметаларынан бастап мемлекеттің
жиынтық ақша жоспарына дейінгі ақша жоспарларын жасау болып табылады. Әрбір
жоспарда белгілі бір мерзімге белгіленген кірістер мен шығыстар, ақша
және кредит жүйелерінің буындары мен байланыстары анықталады.
Кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлаудың нақтылы міндеттері ақша
саясатымен айқындалады. Бұл: жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті
ақшаның көлемі мен олардын көздерін анықтау; крістерді өсірудің, шығындарды
үнемдеудің резервтерін анықтау; орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған қорлар арасында қаражаттарды бөлуде оңтайлы
үйлесімдерді белгілеу және басқалары.
Жоспарлау.
• экстенсивтілігімен (әлеуметтік саяси және экономикалық құбылыстардың
кең шеңберін қамтиды);
• қарқындылығымен (кәміл техника мен әдістерді қолдануды түсінеді);
• тиімділігімен (қорытындысында ақшаны басқару қойған міндеттерге
жетудің қажеттілігін білдіреді) сипатталады.
Ақша ағындарын жоспарлаудың мына тәсілдемелер пайдаланылады:
а) автоматтық (өткен жылдың деректері келесі жылға көшіріледі).
Инфляция кезінде деректер инфляцияның коэффициенттеріне көбейтіледі. Бұл
әдіс ең қарапайым әдіс болып табылады және, әдеттегідей, уақыт
жетіспеушілігі кезінде пайдаланылады;
ә) статистикалық (өткен жылдардың шығыстарын қосып, өткен жылдардың
санына бөледі);
б) нөлдік база тәсілдемесі (барлық айқындамалар қайта есептелуі тиіс
бұл әдіс нақтылы қажеттіліктерді есепке алады және оларды мүмкіндіктерімен
үйлестіріледі).
Нарықтық экономика жағдайында жоспарлау басқарудың функциясы ретінде
экономикалық және әлеуметтік қызметтің барлық жақтарын жалпыға бірдей қамту
нысанын алуы тиіс. Егер жоспарлау экономикада ақша жоспарлауда сүйеніш
бөлгіштік процестерге жасалынса, нарықтық экономикада айырбас сферасына
сүйенеді, бұл сфера арқылы тауарлар мен қызметтерді өткізу және оларды
өндіру мен өткізу кезінде қоғамдық қажетті шығындарды тану (мойындау)
жүзеге асырылады.
Демек, нарықтық экономикада тауарлар мен қызметтерді өндіру мен өткізу
процесіндегі байланыстың үстемдік және айқындаушы әдісі ақшаны, бағаны, құн
заңын, сұраным мен ұсыным заңын кіріктіретін өзінің механизмі бар рынок
болады. Нарықтық механизмінің мұндай табиғаты өндіріс пен айырбас
нәтижелерін анықтаудың әдісі ретінде, бірақ жоспарлаудың элементтері
болатын болжаудың қажеттігін анықтайды.
Кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлаудың мазмұны ақшалай табыстар
мен қорланымдарды жасау, бөлу және қайта бөлу экономикалық процестермен
оңтайландырудың күні бұрын анықталған мүмкіндік ретінде көрінеді және
осының негізінде орталықтандырылған және орталықтандырылманған ақша
қорларын қалыптастыру және пайдалану.
Ақша ағындарын жоспарлау экономиканы және оның буындарын басқарудың
аса маңызды функциясы болып табылады. Оны мемлекеттік билік пен басқарудың
органдары, мекемелері және олардың жоғарғы құрылымдары жүзеге асырады.
Шаруашылықты жүргізудің нарықтық жағдайында ақша ағындарын жоспарлау
шаруашылық жүргізудің белгіленетін түпклікті нәтижелеріне ықпал етуші
көптеген факторлардың екі ұштылығына байланысты көбінесе болжау ретінде
жүргізіледі.
Кәсіпорындардың ақша ағындарын болжау мемлекеттің мүмкін болатын ақша
жағдайын алдын ала көре білу, ақша жоспарларының көрсеткіштерін негіздеу
(дәлелдеу). Болжамдар орташа мерзімді ( жыл) және ұзақ мерзімді (жылдан
астам) болуы мүмкін. Кәсіпорындардың ақша ағындарын болжау ақша жоспарларын
жасау стадияларынан бұрын болады, қоғам дамуының белгілі бір кезеңіне
арналған ақша саясатның тұжырымын жасайды. Ақша ағындарын болжаудың мақсаты
болжанған кезеңдегі ақша ағындарының шынайы мүмкін болатын ауқымын, оларды
қалыптастырудың көздерін және пайдалануды анықтау болып табылады. Болжамдар
ақша жүйесінің органдарына ақша жүйесін (құрамын) дамыту мен жетілдірудің
түрлі нұсқауларын, ақша саясатын іске асырудың нысандары мен әдістерін
белгілеуге мүмкіндік береді.
Кәсіпорындардың ақша ағындарын болжау әр түрлі әдістерді қолдануды
қажет етеді:
- экономикалық процестерді анықтайтын факторларға қарай ақша
жоспарлары көрсеткіштерін динамикасын бейнелеп көрсететін экономикалық
үлгілерді жасау;
- корреляциялық регрессиялық талдау;
- тікелей сараптамалық бағалау әдісі.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық жүйесінде сонымен бірге индикативтік,
яғни ұсынбалы (нұсқамалық) жоспарлау пайдаланылады; ол ақпараттық
үйлестіруші рөлді орындайды және қарды қызметінің субъектілеріне
эконмикалық реттеушілер арқылы жанама түрде ықпал етеді. Индикативтік
жоспарлау нарықтық экономиканы мемлекеттік теттеуде және экономиканы
ойдағыдай дамытудың бүкіл шегі анықталды.
Индикативтік жоспарлаудың қазіргі кезеңдегі басты ерекшелігі зерттемелік
қасиеті. Яғни қоғамдағы тенденцияларға терең және жан жақты сараптама жасау
арқылы әлеуметтік экономикалық дамудың нысандары көзделінеді, әрі алда
тұрған небір өзекті мәселелер нақтылы белгіленеді. Арналған индикативтік
жоспардың басты мақсаты экономикада бәсекелестікті арттыру.
Индикативтік жоспардың ажырағысыз бөлігі индикативтік ақша ағындарын
жоспарлау болып табылады, бұл жоспарлаудың басты мақсаты болжанған дамуды
қамтамасыз ету үшін ақша ағындарының шамаланған ауқымын және олардың
бағытын анықтау.
Кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлаудың әдістемелігі аса маңызды
мына қағидаттарға негізделеді:
Орталықтандарылған және орталықтандырылмаған тәсілдемелердің үйлесуі.
Бұл ақша жоспарларының жасағанда екі негіздің (бастаудың)
орталықтандырылған қаржылық жоспарлаудың жергілікті (төменгі) бастаманы
барынша дамытумен етене ұштасуын білдіреді. Орталықтандырылған ақша
ағындарын жоспарлау мемлекетке бірыңғай ақша саясатын жүргізуге, мемлекет
ауқымында ақша ағындарын бөлуді және қайта бөлуді нысаналы басқаруға
мүмкіндік береді. Кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлаудағы децентрализм
өндірістік бөліністер мен биліктің жергілікті органдардың нақтылы жоспарлар
жасап, оларды орындаудағы, өндірісті өркендеудің және оның нәтижелілігін
арттырудың резервтерін іздестірудегі шығармашылық белсенділігін дамытуға
жәрдемдеседі.
Биліктің жергілікті органдары бюджеттерінің олардың аумағында орналасқан
шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің нәтижесіне тәуелділігінің
белгілейтін ұзақ мерзімді нормативтердің негізінде аймақтардың ақша
ағындарын басқарудың экономикалық әдістеріне көшу үлкен маңызға ие болып
келеді. Сонымен бір мезгілде жалпы мемлекеттік ақша ағындарды жүйелі түрде
нығайту, мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігінің тұрақтылығын, қоғамдық
өндіріс дамуының әлеуметтік бағдарлануын күшейтуде, тиімділікті арттыруда
оның рөлін арттыру қажет;
Бірлік қағидаты кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлаудың экономикалық
және әлеуметтік жоспарлаумен тығыз өзара байланысы мен өзара тәуелділігінде
көрініп білінеді. Ақша жоспарларының негізінде экономикалық және әлеуметтік
даму жоспарлары мен болжамдарының көрсеткіштері жатыр. Сонымен бірге
ақшалық жоспарлаудың барысында объектінің дамуының белгіленген параметрлері
дәлелденіп анықталады, экономикалық және әлеуметтік жоспардың жеке
элементтері мен бөлімдерінің баланстық байланыстары тексеріледі.
Кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлаудың бірлігі сонымен бірге ақша
жоспарларының барлық түрлерінің тығыз өзара байланысын білдіреді. Жоғарғы
ұйымдардың ақшаны жоспарларының көрсеткіштері оған қатысты субъектілердің
жоспарлы жобаламаларын кіріктіреді. Мемлекеттік деңгейде жасалынатын ақша
жоспары (мемлекеттік бюджет) басқарудың жергілікті органдарының
кәсіпорындары мен ұйымдарының ақша жоспарларының көрсеткіштерін тірек
етеді.
Жоспарлаудың үздіксіздік қағидаты перспективалық және жылдық қаржы
жоспарларының тығыз үйлесуін шамалайды, бұған перспективалық жоспарлаудың
іс-қимылының мезгілін ұзартумен және жылдық жоспарлауда олардың міндеттерін
нақтылаумен қол жетеді. Ақшаны жоспарлаудың бұл қағидаты ағымдағы және
перспективалық жоспарлаудың арасында үзілісті болдырмауға, шаруашылық
жүргізуші субъектілерді, олардың нақтылы даму перспективаларын анықтай
отырып, дұрыс бағыттауға мүмкіндік береді. Бұл қағидат шығыстардың
көпшілігі үшін, әсіресе мемлекет қаржысын бөлуді есептеу кезінде
қолданылады. Бұл жоспарлаудың жүйелік түрлендірме әдісі жоспарлау,
бағдарламалау және бюджет жасау:
- жоспарлау өзіне мақсаттар мен міндеттерді қалыптастыруды және
баяндауды кіріктіреді;
- бағдарламалау деп мақсаттарға жету үшін пацдаланылатын құралдардың
қолда барын іріктеуді және жаңаларын табуды түсіндіреді;
- бюджет жасау жалпы көпжылдық бағдарламаларды ақша жылдары бойынша
жылдық бюджеттік цифрлар тіліне аудару процесі. Бұл дәстүрлі бюджеттік
топтастыру бойынша сан жағынан тұлғаланған операциялардың бүкіл жиынтығын
бөлу процесі.
Ақшаны жоспарлау (болжау) белгілі әдістердің көмегімен жүзеге
асырылады, олардың қатарына жататын ең маңыздылары мыналар:
Экстрополяция (немесе коэффициенттер) әдісі. Оның мағынасы қаржылық
көрсеткіштерді олардың динамикасын белгілеу негізінде анықтауда болады.
Есеп қисаптар есепті кезеңнің жетістіктері және оларды өсудің немесе
төмендеудің салыстырмалы тұрақты қарқынына түзету негізінде жүргізіледі.
Мұндай тәртіптің айтарлықтай кемшіліктері бар :
- мүмкін болатын ішкі шаруашылық резервтер анықтауды есепке алмайды;
- материалдық және ақша ресурстарын пайдалануға теріс әсер етеді,
өйткені жоспарланатын кезеңге олардың көлемі қол жеткен деңгейге қарай
анықталады.
Нормативтік әдіске сәйкес жоспарлы ақша ағындарын көрсеткіштер
белгіленген нормалар мен нормативтердің негізінде есепке шығарылады.
Матеметикалық үзгалеу әдісі: процестің құру және оны ақша саласына
көшіру.
Баланстық әдіс шығындардың оларды жабу көздерімен үйлесушілігін, ақша
жоспарларының барлық бөлімдерінің, сонымен бірге өндірістік жоспарларының
барлық бөлімшелерінің, сонымен бірге өндірістік және ақша ағындарын
көрсеткіштердің өзара үйесушін қарастырады. Ақша балансының талаптарын
сақтау үшін кәсіпорынның, саланың, бюджеттің, бүкіл ұлттық шаруашылықтың
шығындары мен табыстарының арасында үйлесімсіздіктің пайда болуынан
сақтандыруға; ұлттық шаруашылықты дамытудың қажетті қарқындары мен
үйлесімдарін анықтауға; ішкі резервтерді жұмылдыруды ескере отырып оларды
жан жақты негіздеуге мүмкіндік берді.
Сараптық бағалаулар әдісі жоспарлау объектісінің жай-күйінің
параметрлерін анықтау үшін аса білікті мамандардың тәжірибесін пайдалануды
қажет етеді.
Объективті талаптарға жауап беретін кәсіпорындардың ақша ағындарын
жоспарлауды ұйымдастыру оның негізгі қағидаттарын саналы есепке алуды қажет
етеді. Отандық экономикалық әдебиеттерде ақша ағындарын жоспарлаудың
қағидаттарын анықтауда әр түрлі көзқарас бар. Алайда қағидаттар басқарудың
бұл стадиясының негізгі ережелері ретінде дамудың барлық дәуірі, кезеңдері
үшін бірдей болады. Өзгеретін жоспарлаудың қағидаттары емес, тек оларды
іске асырудың механизмі, өндіргіш күштерідің, ғылымның және көптеген басқа
факторлардың даму деңгейіне байланысты оның әдістері өзгереді.
Кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлауда тарихи мына ұйымдық
қағидаттар қалыптасты: ведомстволық, салалық, аумақтық және предметтік
мақсатты. Ведомстволық және салалық қағидаттар экономиканы бір орталықтан
басқарудың (оның қатаң, әміршіл әдістерімен) кезеңіне сипатты болды.
Нарықтық қатынастар жағдайында аумақтық және предметтік мақсатты
қағидаттар кеңінен қолданылатын болды. Аумақтық қаржылық жоспарлау әміршіл
аумақтық бөліністердің ақша ағындарын анықтауға мүмкіндік береді; ағындар
ауқымын шаруашылық қызметтің нәтижелеріне тәуелді ғып қоюға көмектеседі;
объектиті себептер бойынша ағындардың тапшылығы жағдайында аймақтың қолайлы
әлеуметтік дамуын қамтамасыз ету үшін оларды орталықтандырылған қорлар
арқылы қайта бөлу мүмкін.
Кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлаудағы предметтік мақсатты
қағидат белгілі бір экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, мәдени және
басқа бағдарламаларды қамтамасыз ету үшін ақша ағындарын нақтылы
қалыптастыруға және пайдалануға бағытталған.
Ақша жоспарларын жасау негізінен үш кезеңнен тұрады: бірінші кезеңде
есеп беріліп отырылған мезгілдің ақша ағындарын көрсеткіштердің орындалуына
экономикалық талдау жасалады. Кәсіпорындардың ақша ағындарын көрсеткіштерді
талдау өндірістік мәліметтермен өзара байланысты жүргізіледі. Мұның өзі
қаржыларды толық жұмылдырудың себептерін ашуға, оларды пайдаланудың
тиімділігі дәрежесін анықтауға, ішкі шаруашылықты резервтерді табуға
мүмкіндік бреді.
Екінші кезеңде әлеуметтік және экономикалық даму жоспарлары мен
бағдарламаларының көрсеткіштері негізінде кірістер мен шығыстардың нақтылы
түрлерінің есеп қисаптары жасалады.
Үшінші кезеңде сметедағы тапсырмалар және кірістердің баптары
үйлестіріліп, теңестіріледі. Егер қарастырылған шаралар мен жоспарлы
тапсырмалар ақша ресурстарымен сәйкес келмеген жағдайда табыстар мен
қорланымдарды көбейтудің көздері іздестіріледі, оларды аса тиімді
пайдаланудың жолдары анықталады, ал кейбір жағдайда шығындардың жеке
түрлерін тікелей қысқарту қарастырылады.
1.2. Ақша ағындарын басқарушылық есеп ұйымның ақпараттық жүйесі
Бүгінгі таңда басқарушылық есеп тақырыбы – Қазақстандағы
кәсіпорындардың ақша ағындарын басқару теориясы мен тәжірибесінде ең пікір-
таласты көп тудыратын мәселелердің бірі болып саналады.
Басқарушылық есеп түсінігі (management aceounting) ағылшын тілінен
аударылған және біршама қарама қайшылықтарға ие. Мәселен, басқарудың
классикалық теориясы тұрғысы бойынша кез келген есеп басқару функциясы
болып табылады. Сондықтан бұл анықтама басқарушылық есептің толық мазмұнын
сипаттай алмайды. Сонымен басқарушылық есеп сұрақтарын теориялық және
тәжірибелік жағынан қарастыру кезінде ғалымдар мен сараптаушылар арасында
оның пәндері мен ұйымдастыру жолдары туралы әртүрлі көзқарастар мен ұғымдар
бар. Бұл іс жүзінде батыс пен отандық экономикалық-басқарушылық пәндер
саласына екі салыстырмалық көзқарасқа байланысты болады.
Қазақстан Республикасының нормативті реттеу заң актілерінде
басқарушылық есепке берілген ресми анықтаманың жоқ екенін атап өтуіміз
керек. Біздіңше, бұның себебі басқарушылық есепті ұйымдастыру әрбір ұйымның
ішкі ісі болғандықтан деп түсінеміз. Мемлекет ұйымды осындай есеп жүргізуге
міндеттендіре алмайды немесе оны жүргізудің бірегей ережесін жасап
бермейді. Басқарушылық есептің батыстық қалыптасқан практикасы мемлекеттің
бұл салаға араласпайтындығын көрсетеді. Бірақ, басқарушылық есептің
теориялық және тәжірибелік маңызы зор, сондықтан оған мамандардың зерттеуін
талап ететін жеке бағыт ретінде анықтама беру аса маңызды болып саналады.
Сондықтан, біздің ойымызша басқарушылық есеп ұйымның ақпараттық
жүйесінің негізгі бөлігі болып отырып, бір жағынан ұйымның өндірістік-
шаруашылық қызметтерін, өндірістік шығындар мен өндіріс көлемін болжамдау,
жоспарлауға, сондай-ақ тиімді басқару шешімдерін қабылдау мақсатында
қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету, жедел басқару мен бақылауға, оңтайлы
басқару шешімдерін қабылдауға, сонымен бірге алға қойған мақсат-
міндеттердің орындалуын бағалауға арналған ішкі есеп жүйесі деп түсінеміз.
Жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижесінде басқарушылық есеп – бұл
басқару қызметін тиімді атқаруға, яғни, шешім қабылдау, жоспарлау, талдау,
бағалау, бақылау мен реттеуге қажеттi ақпаратпен қамтамасыз ететін,
басқарудың жалпы жүйесіне жекеленген бухгалтерлік есептің бір бөлігі деп
толық айта аламыз. Бұл процесс фирма ішінде өздерінің қызметін атқару үшін
басқарушылық аппаратқа қажетті мәліметтерді теңдестіруді, өлшеуді, жинауды,
жүйелеуді, талдауды, дайындауды, беру мен қабылдауды қамтиды.
Мемлекетіміз тұрғындарды жоғары сапалы тамақ өнімдерімен қамтамасыз
етуде тамақ өнеркәсібіне, оның ішінде шұжық өнімдерін өндіруге жоғары
талаптар қойып отыр. Ет өнімдерін шығаратын ұйымдар бәсеке қабілетті өнімді
шығаруды ұлғайтуға мүдделі және бұл өз кезегінде олардың технологиялық
жағдайына және өндірістің алдыңғы қатарлы технологиясын пайдалануға
байланысты болады.
Ет және тушенка өнеркәсібі тұрғындарды тек сапалы өніммен қамтамасыз
етумен шектелмейді, сонымен қатар олардың нарықта жоғары деңгейде дамуы
тұрғындарды тұрақты жұмыс орындарымен қамтамасыз етуді жүзеге асыратын сала
болып саналады. Сондықтан, біз Қазақстан Республикасындағы соңғы бес жылда
өндірілген ет және тушенка өнімдерінің көлемін толық анықтау үшін төменде
берілген 1 кестеде көрсетілген.
Кесте 1
Республика бойынша ет өнімдері өндірісінің көлемі
Өнім түрлері 2003 ж 2004 ж 2005 ж 2006 ж 2007 ж 2008 ж 20082003 %
Ет және еттен 90182 67522 68815 85625 87215 91412 101,4
жасалған тамақ
өнімдері, млн
тенге
Тушенка 9684 22658 23057 25065 27315 30759 317,6
өнімдері,
млн. Тенге
Барлығы 99866 90090 91872 110690 118071 122171 122,3
*Дерек көзі: Казмясопродукт-М ЖШС- нің бухгалтерлік есебінен
Жоғарыда берілген 1-кестенің мәліметтері республика бойынша ет және
тушенка өнімдері өндірісінің көлемі соңғы жылдары жоғары деңгейде
өндірілгенін байқатады. Яғни республика бойынша барлық ет өнімдері 2008
жылы 2003 жылмен салыстырғанда 22,3 пайызға өскен. Соның ішінде ет және
еттен жасалған тамақ өнімдері 2008 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 1,4
пайызға, ал тушенка өнімдері 217,6 пайызға жоғарылаған. Демек, жалпы
республика бойынша тушенка өнімдері өндірісінің деңгейі қарқынды дамып
келеді деп қорытынды шығаруға болады. Яғни, бұл еліміздің тұрғындарының ет
және тушенка өнімдеріне деген сұранысының жоғарылағанын көрсетеді.
Мемлекетіміз тұрғындарды жоғары сапалы тамақ өнімдерімен қамтамасыз
етуде тамақ өнеркәсібіне, оның ішінде тушенка өнімдерін өндіруге жоғары
талаптар қойып отыр. Ет өнімдерін шығаратын ұйымдар бәсеке қабілетті өнімді
шығаруды ұлғайтуға мүдделі және бұл өз кезегінде олардың технологиялық
жағдайына және өндірістің алдыңғы қатарлы технологиясын пайдалануға
байланысты болады.
Кәсіпорынның ақша ағындарын қалыптастырудың экономикалық маңызы мен
жалпы принциптері, міндеттері мен мақсаттары, объективті қажеттілігі мен ет
өнімдерін өндіретін кәсіпорындарының салалық, технологиялық, өндірістік
ерекшеліктері және олардың ақша ағындарын қалыптастыруды ұйымдастыруға
тигізетін әсері сипаталады.
Ақша ағындары мен капитал түсініктері арнайы экономикалық
әдебиеттерде және кезеңдік басылымдарда, сонымен қатар кәсіпкерлік бойынша
нұсқауларда еркін талқыланады. Категориялық аппаратты жетік игермеу қаржы
жүйесі мен қаржы механизмінің түсінігін бұрмалауға әкеліп соқтырады.
Ақша ағындары категориясына бір мәнді және негізделген талқылама
жасау дегеніміз - оның ақша қатынастарының материалды тасымалдаушысы
ретіндегі, ақша ағындарына тән ішкі мазмұнын, кәсіпорынның қаражаттар
айналымындағы олардың ролін, қызметтерін анықтауды білдіреді.
Ақша ағындары категориясын қарастыру кезінде критерийлердің негізделуі
есепке алынуы керек. Кәсіпорын экономикасы және ақша бойынша арнайы
әдебиеттерде қарастырылып отырған мәселенің негізгі үш жалпы әдістемелік
тәсілі кездеседі.
Ақша ағындарын анықтау кезінде негізгі кезең ретінде олардың айналыс
шегін немесе нақтырақ айтқан кезде - олар объектісі болып саналатын,
басқару деңгейін қабылдайды, олардың қатарына: мемлекеттің жалпы қаржы
ресурстарын, кәсіпорын мен мекемемелердің ақша ағындарын және т.б.
жатқызуға болады.
Кәсіпорындардың ақша ағындарын критерий ретінде анықтауда олардың
қалыптасуының қайнар көздерін таңдайды, ол жиынтық қоғамдық өнім. Олар
ақша ағындарының көлемін анықтауда жиынтық қоғамдық өнімнен белгілі
шығындарды, ең алдымен қарапайым қайта өндіріспен байланысты шығындарды
шегеру тәсілін қолдануды ұсынады.
Осы тәсілге қатысты бірқатар ескертулер жасаған дұрыс. Біріншіден,
жиынтық қоғамдық өнім ақша ағындарын қалыптастырудың жалғыз қайнар көзі
болып табылмайды. Екіншіден, бәрімізге белгілі жағдайдай, елдің
экономикасындағы ақша ағындарының қайнар көзі ретінде ұлттық байлықтың бір
бөлігі де қатысады. Сонымен қатар ақша ағындары құрылған құнның ақшалай
формасын бөлу және қайта бөлу процесінің нәтижесінде қалыптасады, осы
негізде кіріс пен түсімдердің белгілі формалары ерекешеленеді.
Микродеңгейдегі қаржы мемлекеттік заңдылық пен үкіметтің атқарушы
және басқарушы органдары тарапынан реттеу объектісі болып саналады.
Маңызды қаржы шешімдерін қабылдаудағы басты субъект - меншік иесі болып
табылады.
Профессор К.Жүйріков ақша ағындары туралы түсінікті тек шаруашылық
субъектісі, яғни корпорация деңгейінде ғана береді: ақша ағындары деп -
шаруашылық субъектісінің иелігіндегі және қаржылық міндеттемелерді жүзеге
асыруға, кеңейтілген қайта өндіріс және экономикалық ынталандыру
шығындарын жүргізуге бағытталған, ақшалай кірістер мен түсімдер.
Кәсіпорындардың ақша ағындарының құралуының қайнар көздеріне ол
төмендегідей сипаттама береді.
Меншікті және оған теңестірілген қаражаттарға корпорацияның
кірістерінің барлық түрлері, амортизация, істен шыққан мүлікті өткізуден
түскен түсім, тұрақты пассивтер, мобилизацияланған ішкі ресурстар жатады,
қаржы нарығында мобилизацияланған қаражаттар - бұл меншікті акцияны және
облигацияны және басқалай құнды қағаздарды сату, инвестициялар. Қайта бөлу
тәртібінде түскен ақшалай қаражаттар - бұл сақтандыру бойынша қайтарымдар,
концерндерден, ассоциациялардан, салалық құрылымдардан түскен түсімдер; пай
жарналары; дивиденттер мен пайыздар; бюджеттік субсидиялар.
Үшінші тобы туралы айтқан кезде шаруашылықты жүргізудің нарықтық
жағдайына өту кезінде кәсіпорындар маңызды ақша ағындарын, ақшалай
қаражаттарды сала ішінде қайта бөлу және бюджеттік қаржыландыру негізінде
алатындығын айта кеткен жөн.
Нарықтық қатынастарды қалыптастыру процесінде қайта бөлу тәртібінде
құралатын ақша ағындарының құрылымында сақтандыру компанияларынан түсетін
сақтандыру төлемдері үлкен рольді алады, ал одан кейінгі орынды бюджеттік
қаржыландыру қайнар көздері алады.
Ақша ағындары - кәсіпорынның, мекеме мен мемлекеттің иелігіндегі,
қаржы-несие жүйесі алдындағы міндеттемелерді орындауы, жұмысшыларды
материалды ынталандыруға, кеңейтілген қайта өндіріс шығындарын жүзеге
асыруға бағытталған ақшалай кірістер мен қорлар - деген анықтама беру
толығырақ болады.
Кәсіпорындардың ақша ағындары мен капитал арасындағы айырмашылық
келесіде: кез - келген уақытта кәсіпорындардың ақша ағындары капитал
көлеміне тең немесе одан көп. Сонымен қатар теңдік кәсіпорынның ешқандай
қаржылық міндеттемесінің жоқ екендігін және барлық қаржы ресурсының
айналымға салынғандығын сипаттайды. Бірақ бұл капиталдың көлемі фирманың
қаржы ресурстарының көлеміне жақындаған сайын фирма тиімді жұмыс істейді
дегенді білдірмейді.
Нақты өмірде жұмыс істейтін фирмаларда ақша ағындары мен капиталдың
теңдігі болмайды. Ақшалық есептілік ақша ағындар мен капиталдың арасындағы
айырмашылықты анықтай алмайтындай етіп құрылады. Өйткені, стандартты
есептілікте ақша ағындар емес, олардың айналған түрлері - міндеттемелер мен
капитал сипатталады.
Кәсіпорындардың ақшалық қатынасы кәсіпорынның меншікті қаражаттарының,
оның кірісінің құралуы, шаруашылық қызметті қаржыландырудың қарыз қайнар
көздерін тартуы, осы қызмет нәтижесінде пайда болған кірістерді бөлуі,
оларды кәсіпорынның даму мақсатында пайдалануы ақшалай негізде жүзеге
асқан кезде пайда болады.
Кәсіпорынның ақша ағындарын қалыптастыруды ұйымдастырудың принциптері
ретінде олардың өмір сүруіне тән ерекше формаларды түсінуі тән.
Ақша ағындарын қалыптастыруды ұйымдастыру олардың тиімділігін
қамтамасыз етудің жалпы кешенінің негізін қалаушы болып табылады. Ақша
ағындарын қалыптастыруды ұйымдастырудың жалпы қағидаттары төмендегіше:
➢ ақша ағындарының құрамы мен құрылымы;
➢ мақсатты және көп мақсатта пайдаланылатын ақша ағындары;
➢ кәсіпорынның ақша ағындарына деген қажеттіліктерін белгілеу;
➢ ақша ағындарын олардың тағайындалуына сәйкес мақсатты пайдалану;
➢ ақша ағындарының сақталуы.
Ақша ағындарының құрамы деп оларды құрайтын кірістердің жиынтығы
түсініледі. Ақша ағындарының құрылымы ақша ағындарының жекелеген
элменттерінің қатынасын көрсетеді, яғни кәсіпорынның ақша ағындарының жалпы
көлеміндегі әрбір элементтің үлесін.
Біздің пікірімізше, ақша ағындарын анықтаудағы ең қолайлы негізгі
принцип болып, оларды түрлерге жатқызу болып табылады, яғни ақша ағындарын
қайта бөлуден өте отырып жиынтық қоғамдық өнім өткізілетін форма:
амортизациялық аударым, жиынтық кіріс (пайда), айналым қаражаттарының
қалыптасқан артық көлемі, тұрақты пассивтер және т.б, сонымен қатар олардың
кәсіпорынның қаражаттар айналымы процесіндегі ролін нақты айқындау керек.
Кәсіпорынның дамуына бағытталатын ақша ағындарын келесілердің есебінен
түзеледі: амортизациялық аударымдар; шаруашылық және ақшалық қызметтердің
барлық түрінен алынатын пайда; серіктестіктерге қатысушылардың қосымша
пайда жарналары; облигацияларды шығарудын алынатын қаражаттар; ашық және
жабық акционерлік қоғам акцияларын шығару және орналастыру көмегімен
орналастырылған қаражаттар; басқа кредиторлардың ұзақ мерзімді несиелері
(облигациялық заемдардан басқа); басқа заңды қайнар көздер (мысалы,
кәсіпорындардың, ұйымдардың, азаматтардың өз еркімен берген қайтарымсыз
жарналары).
Өзін өзі қаржыландыру принципі тұтынушыға қажетті өнім өндірісін
үлкен шығындармен шығаратын және әртүрлі объективті себептерге байланысты
тиімділіктің жоғарғы деңгейін қамтамасыз ете алмайтын кәсіпорындар үшін әлі
де болса қамтамасыз етілмеген. Оларға коммуналдық тұрғын үй, жолаушылар
транспорты, ауыл шаруашылығы және бюджеттен ассигнация алатын басқа да
кәсіпорындар жатады. Осындай жағдай сонымен қатар шаруашылық қызметі
кәсіпкерлік деп есептелмейтін қорғаныс мағынасындағы кәсіпорындарға да тән
және олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Кәсіпорындардың ақша ағындарын басқару теориясы мен тәжірибесі
1.1. Ақша ағындарын жоспарлаудың мәні, әдістері мен қағидаттары ... ... ... ..9
1.2. Ақша ағындарын басқарушылық есеп ұйымның ақпараттық
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
1.3. Кәсіпорынның ақша ағындарын жоспарлаудың тәсілдері ... ... ... ... ... ..25
1.4. Ет өнімдерін өндіретін ЖШС Казмясопродукт-М кәсіпорнында ақша ағынын
жетілдіру жолдары мен ақша ағындарын болжау мәселелері ... ... ... .28
2. Ет өнімдерін өндіретін ЖШС Казмясопродукт-М кәсіпорынның ақша
ағындарын қалыптастырудың қайнар көздерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.1. Кәсіпорындарда жалпы кірістер мен шығындардың негізгі
баптары ... ... ..32
2.2. Кәсіпорындардағы өнімнің өзіндік құнын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3. Шығындар-өндіріс-пайда арақатынасын талдаудың негізгі
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3. Қазақстандағы кәсіпорындардың ақша ағындарын болжауды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .65
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Кіріспе
Қазақстан Республикасы экономикалық салаларын дамытудың негізгі
бағыттарын анықтай отырып, экономиканың нарықтық қатынастарға өтуі кезінде
кәсіпорындардың тәуелсіздігін, олардың экономикалық және құқықтық
жауапкершіліктерін, шаруашылық субъектісінің қаржылық тұрақтылығы мәнінің
өзгерісін негізге алды.
Жекешелендіру және мемлекет иелігінен алынғаннан кейін, ұйымдар өз
қызметінің нәтижесіне толық жауап беретін дербестікке қол жетіп,
экономикалық және заңдылық тұрғыдан оқшауланды. Ұйымның өндірістік –
қаржылық қызметінің тиімділігіне деген басқарудың барлық буындардың
жауапкершілігі арта түсті. Кәсіпорынды банкроттық пен күйзелуден құтқаруға
ешкім көмектеспейтін болды. Өндірістік шаруашылық қызметтің барлық
мәселелерін тиісті ақпарат негіздерінде және оларды талдау арқылы, сонымен
қатар өндірістік қызмет түрлерін түбегейлі қайта құру арқылы мәселелерді
ұйымның өзіне шешуге тура келді. Бірақ, ұйымдық нысандар тұрғысынан
кәсіпорындар ішінде бұрынғыдай жоспарлау сақталып қана қоймай, сонымен
бірге өндірістік-қаржылық қызметті жан-жақты экономикалық талдау да
жалғастырылды.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – ет өнімдерін өндіретін ЖШС
Казмясопродукт-М кәсіпорынның ақша ағындарын жоспарлау мен басқару
тиімділігін зерттеу және оны басқарудағы негізгі мәселелерді анықтау мен
бірқатар ұсыныстар жасау. Қойылған мақсатқа сәйкес мынадай міндеттер
қойылды:
▪ кәсіпорынның ақша ағындарының теориялық аспектісін зерттеу және оның
қаржылық қызметіндегі мағынасын анықтау;
▪ шаруашылық субъектілерінің ақша ағындарын тиімді басқару арқылы
жоғарғы пайданы алу мен рентабельділікті көтеру жолдарын нақтылау;
▪ ет өнімдерін өндіретін ЖШС Казмясопродукт-М кәсіпорнының ақша
ағындарын жоспарлау мен басқаруда тиімді саясатты қалыптастыруды
жетілдіру;
▪ ақша ағындарын және оларды пайдаланудың тиімділігін арттырудың
жолдарын анықтау, ақша қаражаттары ағынын ұйымдастыруды жетілдіру;
▪ ет өнімдерін өндіретін ұйымдардағы жауапкершілік орталықтары мен
шығындардың пайда болу орындарын белгілеу;
▪ ет өнімдері өндірісінің табыстары мен шығындарын бюджеттеу және оның
орындалуын бақылау үшін басқарушылық бақылау жүйесін ұсыну;
▪ ет өнімдерін өндіретін ЖШС Казмясопродукт-М кәсіпорнының
өндірістік қызметіндегі Шығын-өндіріс-пайданың өзара байланысын
талдаудың нәтижесінде әдістемелік ұсыныстар жасау.
Кәсіпорында басқару жүйесін жетілдіру, шығындарды төмендету, ақша
ағындарын тиімді пайдалануды басқарудың қажеттілігін кәсіпорын басшылары
мен менеджерлері тез түсінеді. Бұл жерде туындайтын мәселе біреу ғана, ол
осы шараларды қалай жүзеге асыру жолдарын қарастыруды талап ету, есептеу
жолдарын жетілдіру. Өнімнің өзіндік құнын есептеу жолдарын жетілдіру, қолда
бар қорлар жағдайында сатып алу көлемін қалай жоспарлау керек, қандай
процестерді жетілдіруге ең алдымен қаражаттарды инвестициялау керек және
т.б. осындай басты мәселелерді шешу дипломдық жұмыстың негізгі өзекті
мәселесі болып отыр.
Ақша ағындарын басқару жүйесіннің тәжірибесі ЖШС Казмясопродукт-М
кәсіпорынның ақша ағындарын қалыптастыру процесін талдауға мүмкіндік
береді. Ақша ағындарын басқару әлі де болса Кеңес Одағынан қалған
тәсілдермен жүргізілуде, ал нарықтық экономика жағдайында ақша ағындарын
басқаруға көп көңіл бөлу керек, өйткені ақша ағындарын басқарудың тиімді
механизмін қалыптастырмай тұрып кәсіпорынның тиімді жұмысы туралы сөз
қозғауға болмайды.
Диплодық жұмыстың зерттеу пәні болып ЖШС Казмясопродукт-М
кәсіпорындарының ақша ағындарын жоспарлау және басқару есептелінеді.
Танымның диалектикалық тәсілі, жүйелі талдау, экономикалық талдау
теориясы, экономика математикалық әдістер және т.б. зерттеудің теориялық
және әдістемелік негізі болды. Жұмысты зерттеу процесінде бухгалтерлік
есептің стандарттары, өнеркәсіп кәсіпорындарында есепке алу мен есептілікті
ұйымдастырудың нормативті құжаттары, сонымен қатар бухгалтерлік есеп және
талдау облысындағы шетелдік және отандық ғалымдар мен мамандардың ғылыми
еңбектерінің нәтижелері, кезеңдік басылымдардағы мақалалар, заңды актілер
пайданылды.
Зерттеу объектісі ретінде ет өнімдерін өндіретін Казмясопродукт-М ЖШС-
нің ет өнімдері және консерві өндірісі таңдап алынды. Кәсіпорынның ақша
ағындарын басқаруды дамыту мен ұйымдастыру мәселелері бойынша зерттелген
отандық және шетелдік ғалым экономистердің ғылыми еңбектері, Қазақстан
Республикасының бухгалтерлік есеп және өндірістік қызмет мәселелері бойынша
заңдар мен заң күші бар нормативтік актілер, ғылыми-теориялық материалдары,
зерттеу жүргізілген ұйымдардың бухгалтерлік есеп мәліметтері пайдаланылды.
Әдістері ретінде зерттеліп отырған объектіге жүйелі талдаудың жалпы
ғылыми тәсілдері, бақылау және салыстырмалы талдау, тарихи және логикалық
ойлау, зерттеу объектісі мен алынған нәтижелерді кешенді сипаттау және тағы
басқа әдістер пайдаланылды.
Диплодық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы ондағы ұсыныстар мен
нұсқаулардың төмендегі бағыттар бойынша қолданылатындығымен анықталады:
□ ет өнімдерін өндіретін Казмясопродукт-М ЖШС кәсіпорнының ақша
ағындары ғылыми зерттеулерді одан әрі тереңдете отырып жалғастыру;
□ ақша ағындарын қалыптастырудың ішкі және сыртқы қайнар көздері;
□ кәсіпорынның ақша ағындарын пайдалану тиімділігі;
□ ет өнімдерін өндіретін Казмясопродукт-М ЖШС кәсіпорындарында ақша
ағынын ұйымдастыруды жетілдіру;
□ кәсіпорындарда ақша ағындарының айналымын көтеру жолдарын жетілдіру.
□ ет және консерві өнімдерін өндіретін ұйымдардың өндірістік
қызметіндегі табыстар мен шығындардың жауапкершілік орталықтары
анықталып, ішкі есептеме нысандары ұсынылады;
□ тушенка және ет өнімдерін өндіретін ұйымдардағы шығындар мен
табыстарды бюджеттендіру әдістемесі мен бюджеттің орындалуын жүзеге
асыратын басқарушылық бақылау жүйесі ұсынылды;
□ ет өнімдерін өндіретін ұйымдарының өндірістік қызметінде Шығын-
өндіріс-пайданың өзара байланысын талдау әдістемесін қолдану бойынша
ұсыныстар жасалынды.
Дипломдық жұмыста зерттеу пәнінің өзектілігі - қазіргі таңдағы
Қазақстандағы ет өнімдерін өндіретін Казмясопродукт-М ЖШС
кәсіпорындарының заман талабына сай және бәсекеге қабілетті 50 ел қатарына
ену жолындағы, бәсекелестік нарыққа шығару мақсатында өнім өндіруде
кездесетін қиыншылықтардың ең бастысы ретінде кәсіпорынның ақша ағындарға
қажеттілігі есептелетіндігінен және оны ғылыми түрде шешу керектігінен
көрінеді. Осы орайда зерттеудің мақсаты мен міндеттері анықталады, олардың
ішіндегі ақша ағындарын жоспарлау және басқару тиіміділігін зерттеу маңызды
орынды алады. Зерттеудің объектісі ретінде кәсіпорынның ақша ағындары
алынған. Осы зерттеуге ақпараттық базасы анықталады, зерттеу тәсілі
ашылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі - Казмясопродукт-М ЖШС
кәсіпорнының өндіретін ет өнімдерінің ақша ағындарын.
Диплодық жұмыстың аса маңызды жаңалығы төмендегіше:
➢ кәсіпорынның ақша ағындарын жоспарлау және басқарудың теориялық
негіздері дамытылды;
➢ нарықтық экономика жағдайында, бәсекелестік қабілеттілікті арттыруда,
пайда алуды, рентабельділікті көтеруді ең жоғарғы деңгейге жеткізуде
басты орынды алатын ақша ағындарды басқаруды талдаудың методологиясы
жетілдірілді;
➢ ет өңдеу кәсіпорындарының ақша ағындарын пайдаланудың қазіргі заманғы
жүйесінің ішкі резервтері анықталды.
➢ ақша ағындарын тиімді пайдалануға қатысты маңызды мәселелерді
экономико - математикалық тәсілмен шешуде Оптималды түсу тәсілі
мақта өңдеу кәсіпорындарында алғашқы рет қолданылды.
Бірінші бөлімде шетелдік және отандық әдебиеттердегі кәсіпорынның ақша
ағындарын қалыптастырудың экономикалық мазмұны, мақсаты, тапсырмасы,
принциптері ашылды. Казмясопродукт-М ЖШС кәсіпорынның ақша ағындарын
қалыптастыруды ұйымдастыруды жетілдіруде экономико-математикалық тәсілдерді
қолдану, ақшалай қаражаттар айналымын жетілдіру, сатушылар және
тұтынушылармен есеп айырысуды ұйымдастыруды жетілдіру сұрақтары
қарастырылады.
Екінші бөлімде ет өнімдерін өндіретін кәсіпорынның ақша ағындарын
қалыптастырудың қайнар көздерін талдау, кәсіпорынның ақша ағындарын басқару
саясатын ұйымдастыру, ақша ағындарын пайдалану тиімділігін бағалау
сұрақтары қарастырылған және осының негізінде оларды жетілдірудің
әдістемелік және ұйымдастырушылық принциптері ұсынылады.
Үшінші бөлімде, Қазақстандағы Казмясопродукт-М ЖШС кәсіпорындардың ақша
ағындарын болжаудың жетілдіру жолдары қарастырылған.
Қорытындыда зерттеулердің нәтижелері келтірілген, ет өнімдерін өндіретін
Казмясопродукт-М ЖШС кәсіпорындарында ақша ағындарын басқарудың
экономикалық механизмдері бойынша ұсыныстар мен нұсқаулар беру
негізделген.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады. Дипломдық
жұмыс 10 кестені және 2 формуланы қамтиды.
1 . Кәсіпорындардың ақша ағындарын басқару теориясы мен тәжірибесі
1.1. Ақша ағындарын жоспарлаудың мәні, әдістері мен қағидаттары
Кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлау мен болжау бұл ақша
механизмінің қосалқы жүйесі, саналы басқарудың аса маңызды элементтерінің
бірі және әлеуметтік экономикалық жоспарлаудың құрамды бөлігі. Олар
экономиканың үйлесімді және тепе теңдік дамуына жетуге, біртұтас ұлттық
шаруашылық кешенінің барлық буындарының қызметін үлестіруге, қоғамдық
өндіріс өсуінің жоғарғы қарқынын қамтамасыз етуге, халықты әлеуметтік
қорғауға бағытталған. Кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлаудың өзіндік
ерекшелігі сол, бұл жоспарлау өндірістің материалдық заттай элементтері
турасында, ақшамен қоғамдық ұдайы өндіріске белсенді ықпал жасау турасында
ақша қозғалысының салыстырмалы дербестігімен шарттасылған ақша нысанында
жүзеге асырылады.
Кәсіпорындардың ақша ағындарының табысты іс-әрекет етуі және қоғамдық
процестерге белсенді ықпал ету көбінесе ақша ағындарының қозғалысын,
шаруашылықты жүргізудің барлық деңгейлерінде ақша қорларын қалыптастырып,
бөлуді алдын ала үлгілеуге байланысты болады. Мұндай процесс тәртіпті
(реттілік) анықтайтын өзара үйлесілген тапсырмалардың, көрсеткіштердің
кешенді жүйесін жасауды, ақша түсімдерін жұмылдырудың прогрессивті
нысандарын қолдауды қажет етеді.
Кәсіпорындардың ақша ағындары көрсеткіштерді, белгіленетін ақша
операцияларын негіздеп дәлелдеуге, көптеген шаруашылық шешімдердің
нәтижелілігі сияқты, ақша ағындарын жоспарлау мен болжау процесінде қол
жетті. Бұл өте ұқсас ұғымдар экономикалық әдебиет пен практикада жиі
теңестіріледі. Іс жүзінде ақша ағындарын болжау жоспарлаудың алдында болуы
және көптеген нұсқаларды бағалауды жүзеге асыруы тиіс (тиісінше макро және
микродеңгейлерде ақша ағындарының қозғалысын басқарудың мүмкіндіктерін
анықтауы тиіс).
Қаржы жоспарының түрі мен мазмұны:
Кәсіпорын (корпорация) ағымдағы және ұзақ мерзімді кезеңдердегі қаржы
әлеуетін анықтау үшін қаржы жоспарының (бюджеттің) бірнеші түрін әзірлеуге
құқылы.
Кәсіпорын (корпорация) әзірлеуі мүмкін жедел қаржы жоспарының мынадай
түрі болады:
• Залалсыздық кестесі (бизнес- жоспардың құрамдас элементі).
• Кіріс және шығыс жоспары (балансы) – тоқсан, жарты жыл, жыл.
• Инвестициялық жоспар (бюджет) – тоқсан, жарты жыл, жыл.
• Бухгалтерлік және таза пайданы бөлу жоспары- – тоқсан, жарты жыл, жыл.
• Төлем балансы (күнтізбе)- көрсеткіш он күнге бөлінген айға.
• Алдағы тоқсанның немесе айдың кассалық жоспары (өтініші) (банк
басшысының қалауы бойынша)
• Кредит жоспары- тоқсан, жарты жыл, жыл.
• Валюталық жоспар- тоқсан, жарты жыл, жыл.
• Салық бюджеті- тоқсан, жарты жыл, жыл.
• Кіріс пен шығыс бюджеті- тоқсан, жарты жыл, жыл.
• Ақшалай қаражаттың қозғалыс бюджеті - ай, тоқсан, жарты жыл, жыл.
• Баланс парағы бойынша бюджет (алдағы тоқсанның соңына актив және
пассив балансының болжамы).
Айналым активін қалыптастыру және қаржыландыру бюджеті - тоқсан, жыл.
Ақша жоспары (жедел немесе жылдық) әзірлеудің бірінші сатысында
кәсіпорынның (корпорацияның) жоспарланатынның алдындағы кезеңінің (тоқсан,
жарты жыл, жыл) бухгалтерлік және статистикалық есебінен алынған қаржы
көрсеткіші талданады. Аталмыш көрсеткішке: тауар (өнім, жұмыс, қызмет)
сатудан алынған түсім, пайда, күрделі салым мөлшері, активтің және меншікті
капиталдың пайдалығы, қаржылық тұрақтылықтың, төлем қабілеттілігінің және
баланстың өтімділігінің көрсеткіші жатады.
Ақша ағындарын талдау әдіснамасы арнайы экономикалық әдебиетте жеткілікті
түрде егжей-тегжей баяндалған. Осы көрсеткішті қаржыны жоспарлауда
пайдалану үшін қаржыгерлерге оның бірнеше кезеңдегі (ай, тоқсан, жыл)
серпінді қатарын жасауды ұсынуға болады.
Екінші сатыда қаржы жоспарына арнайы есеп кесте жасалады (жалпы және таза
кіріс есептеледі және ол бағыттар бойынша бөлінеді, сондай-ақ
амортизациялық аударым, күрделі салым көзі, айналым қаражатына қажеттілік
және т.б. есептеледі).
Бизнес- жоспарлау жөніндегі әдебиетте оңтайлы шешім таңдау үшін қаржы
жоспарының бірнеше түрін жасау ұсынылады.
Үшінші сатыда қаржы жоспарының (бюджетінің) орындалуы жөнінде есеп
әзірленеді. Есеп қаржыны талдау және алдағы кезеңге жоспар әзірлеу үшін
пайдаланылады.
Шет елдің қаржы әдебиетінде әдетте келешекті (2-5 жылға) және қысқа
мерзімді (айға, тоқсанға, жылға) бюджет жасау ұсынылады. Қазақстанның
бүгінгі күнгі экономикалық жағдайына қатысты келешекті жоспар (бір жылдан
асатын)
Қазақстанда біріккен кәсіпорындар барлық біріккен кәсіпкерлік
формаларының элементтерін иеленетін симбиоз болып табылады. Отандық
біріккен кәсіпорындардың ішінде көбінесе акционерлік емес формалардың басым
екендігін және осыған байланысты республикаға акционерлік компаниялар
туралы заңдылықты нақты түрде талдау керек екендігін ескеру қажет. Бірақ
бұл жағдай біріккен кәсіпорындардың басқа да формаларын құру және іске
асыру мүмкіндігін жоймау керек.
Салалық құрылымында есепке ала отырып, біріккен кәсіпорындар статусын
дифференциациялау, республика біріккен кәсіпорындар дамуының ынталандырушы
факторы болып табылады. Біріншіден, кіші және орта шетел фирмаларымен қарым-
қатынас кезінде біріккен кәсіпорындарды серіктестік формасында құру арнайы
басқару құрылымдарының құрылуына кедергі жасап, жақтардың өзара
жауапкершілігін жоғарылатады. Батыс елдеріндегі сияқты әрбір серіктестіктің
басқаруға және тексеруге бақылау жасау мүмкіндігі біздің республикамызда да
нәтижелі қолданылуы мүмкін.
Екіншіден, капитал сыйымды салалардағы ірі батыс фирмаларының
қатысуымен құрылатын біріккен кәсіпорындарды жабық түрдегі акционерлік
қоғам формасында құру керек. Нәтижесінде, серіктестердің қатысу үлесін
жоғарыда тұратын инстанциялар шешімімен емес, әр жақтың экономикалық қызмет
есепке ала отырып, салымдардың арақатынасы негізінде өзгертуге мүмкіндік
береді.
Үшіншіден, Қазақстанның инвестициялық мүмкіндігі үлкен рөл атқаратын
салаларында келісім-шарттық біріккен кәсіпорындарды құру пайдалы. Жаңа
технологиялық процестер ендіру немесе қолдану негізінде шетел серіктесінің
құқығы бар. Келісім-шарттың кәсіпорындардың қызмет етуінен бастап жарғылық
қор толығымен республика меншігінде болады, бірақ жарғылық қордың бір
бөлігін алдын-ала келісілген уақытында шетел серіктесіне береді.
Бүгінгі күнде Қазақстанда біріккен кәсіпорындарды құру процесінің
жағымды және жағымсыз жақтары көрінеді. Біз білетіндей, кәсіпорындар ұлттық
экономиканы өзгертудің катализаторы ретінде қолданылуы жоспарланды.
Біріккен кәсіпорындар қызметін реттеудің тиімсіз экономикалық саясаты бұл
процестің стихиялық көрініс табуына әкелді.
Қазақстан экономикасына шетел инвестициясын тартудың тиімді
формаларының бірі - әлемдік нарықта қазақстандық кәсіпорындар мен
салалардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру факторы ретінде біріккен
кәсіпорындарды құру. Бұл мәселені толығымен қарастыру үшін, қазақстандық
инвестициялық ақуалын ғана талдап қоймай, сонымен қатар серіктестердің іс-
қимылдарын да қарау керек.
Кәсіпорын құру кезінде қазақстандық серіктестер белгілі бір
мақсаттарды қарастырады:
• тауардың нарықтағы, саладағы бәсекеге қабілеттіліктің жоғарылауы;
• қосымша қаржы және материалдық ресурстардың тартылуы;
• алғы шетел техникасы мен технологиясын қолдану;
• бәсекеге қабілеттілікті жоғарылату және өткізу процесін жақсарту үшін
серіктестерінің тауарлық белгісін қолдану;
• өндірістік процесс пен кадрларды басқару өрісінде тәжірибелерін
қолдану;
• қаржылық тоқырау кезінде шетел серіктесімен коммерциялық тәуекелді
бөлісу.
Біріккен кәсіпорын формасында тікелей шетел инвестициясын тарту
формасын таңдау, яғни біріккен кәсіпорындар құру туралы нақты шешімді
қабылдау кезінде бірнеше факторлардың әсер етуін есепке алу керек. Оларға:
өндірістік-технологиялық потенциал көлемін, ресурстарды пайдалануға
берілетін рұқсат, нарықтық тартымдылығына кәсіпорынның салыстырмалы
позициясының бағасы, нарық сыйымдылығы, істің салыстырмалы пайдалылығы,
нарыққа ену кезіндегі шектеулер, нарықтың көлемі, оның даму тенденциясының
бағасы (бәсекелестердің саны ма, өзінің артықшылықтары, өткізуді
ұйымдастыру) жатады.
Ақша ағындарын жоспарлаудың көмегімен белгіленетін болжамдар
нақтыланады, нақтылы жолдар, көрсеткіштер, өзара үйлесілген міндеттер,
оларды іске асырудың дәйектілігі, сондай ақ таңдалынған мақсатқа жетуге
көмектесетін әдістер анықталады.
Кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлау ең қарапайым әдісі өтімділік
кезеңін тексеру. Өтімділік кезеңіне салынған ақша ағындарының жылдық
үнеммен салыстыру арқылы анықталады. Қаржы менеджері барлық алынған ағыны
жылдық үнемделген ақша ағынын бөледі. Мысалы, егер жыдық үнем 5 млн. тг.
болса, ал салым 10 млн.тг. онда өімділік кезең екі жылға тең.
Өтімділік кезеңін тексеру салым капталының нақты толық көрсеткіші бола
алмайды, егерде кәсіпорын салынған капиталды негізгі құралдарға салып
қоймай, сонымен қатар басқа бағытқа инвестициялайтын болса.
Болашақ табыс мөлшерін инвестиция көлемімен салыстыру арқылы анықтау
ең бір қолайлы әдіс ретінде қолданылады.
Бұл әдісті қолдану үшін ақша менеджерінің төмендегі мәліметтері болуы
тиіс:
Жалпы инвестиция көлемі және олардың мерзім бойынша таратылуы;
Жылдық шығындағы үнемділік;
Жабдықтарды іске жарату мерзімі;
Мүмкінді амортазациялық төлем.
Пайдаға салынатын салық мөлшерлемесі.
Бұл әдіспен бағалау болашақ ақша қаражаты ағымын ағымдағы кезге тарату
үшін дисконттау коэффициентін қолдануды ұйғарады.
Дисконттау коэффициентін таңдау, бағалау әдісін таңдау сияқты,
маңызды. Дисконттау коэффициенті –бұл таңдалынған дисконт мөлшерлемесінің
деңгейі, және ол инвестордың тіліне қарай өзгерісте болу керек. Дисконттау
коэффициенті әлбетте, тәуекел шығының жабуда қамтамасыз ету үшін өзгерісте
болады. Өте жоғарғы дисконттау коэффициенті аз дисконттау коэффициенті мен
салыстырғанда болжамды ақша қаражаты ағымын тез азайтады.
Осыған байланысты инвесторлар инвестициялық жобаның тәуекелдігін өте
жоғарғы дисконттау коэффициентін қолдана отырып өтейді. Мұндай әдіс
тәуекелді жобаларға капитал салымына жоғарғы табысты қамтамасыз етеді.
Капитал салымының тиімділігінің талдаудың ең көп тараған әдістерінің
бірі:
1. Инвестициялық орташа пайда мөлшері.
Бұл әдістің негізгі ерекшелігі оның қарапавйымдылығында, ақпаратты
еркін алуға қолайлы.
Бұл әдістің кемшілігі, ол табысты анықтауда бухгалтерлік есепке
негізделеді, ақша ағымына негізделмейді, қаражаттық кәрәс және шығыс уақыты
инфляциялық өзгерістер есепке алынбайды.
2. Өтемділік әдісі
Бұл әдіс жоғарыда қаралған. Бұл жерде біз оның кейбір кемшіліктерін
атап өтеміз және оның өрісте қолданылу мүмкіншілігін қараймыз. Сонымен,
инвестициялық жобаның өтемділік кезеңі бастапқы инвестициялық шығындарды
қайтаруға қажетті жылдардың саны.
Егерде есептелген өтемділік кезеңін барынша қолайлы өтемділіктен кем
болса онда проект қабылданады, егер болмаса қабылданбайды;
Бірақ бұл әдіспен жобаның рентабельдігін анықтауға болмайды, өйткені
ақша ағымдарының көлемі белгісіз.
Бұл әдіспен тек жобаның өтемділігін дөрекі бағалауға болады. Өйткені
өтемділік әдісінің көмегімен пайдалы ақпарат алуға болады, ол ішкі пайда
мөлшерімен және таза ағымды құнменен байланыста нәтижелі жұмыс істейді.
3. Ішкі пайда мөлшерін анықтау әдісі.
Ішкі пайда мөлшері дисконттау коэффициенті ол инвестициялқ жобаны
іске асырудан жиналған ағымдағы ақша қаражаттары ағымының құнын ағымдағы
салым құнымен салыстырады.
Бұл әдіс белгілі уақытта ақша қаражаты құнының өзгерісін есепке
алғандықтан, ол инвестициялаудан алынған жалпы табысты нақты анықтайтын
әдіс болып есептеледі және инвестициялық жобаға ең бір объективті дұрыс
баға береді.
4. Таза ағым құнын есептеу әдісі
Таза ағым құны ағымдағы ақша ағымының құнынан ағымдағы ақша құнының
шығындарын алып тастағандағы айырмасына тең.
Ішкі пайда мөлшерінің әдісі сияқты таза ағымдағы құн әдісі ұзақ
мерзімге салымдардың тиімділігін анықтау мақсатындағы ақша ағымдарын
дисконттауға негізделген.
Егер таза ағымдағы құн көлемі нолге тең болса немесе онан үлкен болса,
ұсыным қабылданады, ал егерде ауытқыса онда ұсыным қабылданбайды.
Басқа сөзбен айтқанда, пайдалану белгісі мынандай: егер ақша
қаражатының ағымдарының ағымдағы құны олардың ағымдағы оларды шығын құынан
артық болса, онда жоба қабылданбайды.
Жоспарлаудың үздіксіздік қағидаты перспективалық және жылдық ақшаны
жоспарларының тығыз үйлесуін шамалайды, бұған перспективалық жоспарлаудың
іс-қимылының мезгілін ұзартумен және жылдық жоспарлауда олардың міндеттерін
нақтылаумен қол жетеді. Ақша ағынын жоспарлаудың бұл қағидаты ағымдағы және
перспективалық жоспарлаудың арасында үзілісті болдырмауға, шаруашылық
жүргізуші субъектілерді, олардың нақтылы даму перспективаларын анықтай
отырып, дұрыс бағыттауға мүмкіндік береді. Бұл қағидат шығыстардың
көпшілігі үшін, әсіресе мемлекет қаржысын бөлуді есептеу кезінде
қолданылады. Бұл жоспарлаудың жүйелік түрлендірме әдісі жоспарлау,
бағдарламалау және бюджет жасау:
- жоспарлау өзіне мақсаттар мен міндеттерді қалыптастыруды және
баяндауды кіріктіреді.
- бағдарламалау деп мақсаттарға жету үшін пацдаланылатын құралдардың
қолда барын іріктеуді және жаңаларын табуды түсіндіреді;
- бюджет жасау жалпы көпжылдық бағдарламаларды қаржы жылдары бойынша
жылдық бюджеттік цифрлар тіліне аудару процесі. Бұл дәстүрлі бюджеттік
топтастыру бойынша сан жағынан тұлғаланған операциялардың бүкіл
жиынтығын бөлу процесі.
Кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлау бұл ақша жоспарларын
(тапсырмаларын) әзірлеу, қаралған мерзімде оларды орындау, белгіленген
мақсаттарға жетуге бағытталған поцесі. Жоспарлау басқарудың элементі
ретінде ақша саясаты құралдарының бірі болып табылады. Ол ірі шаруашылық
өзгерістерді байсалды және елеусіз жасауға мүмкіндік туғызады.
Кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлаудың объектісі шаруашылық
жүргізуші субъектілері мен мемлекеттің ақшалық қызметі, ал қорытынды
нәтижесі ақша жоспарлары мен жеке мекеменің сметаларынан бастап мемлекеттің
жиынтық ақша жоспарына дейінгі ақша жоспарларын жасау болып табылады. Әрбір
жоспарда белгілі бір мерзімге белгіленген кірістер мен шығыстар, ақша
және кредит жүйелерінің буындары мен байланыстары анықталады.
Кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлаудың нақтылы міндеттері ақша
саясатымен айқындалады. Бұл: жоспарлы тапсырмаларды орындауға қажетті
ақшаның көлемі мен олардын көздерін анықтау; крістерді өсірудің, шығындарды
үнемдеудің резервтерін анықтау; орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған қорлар арасында қаражаттарды бөлуде оңтайлы
үйлесімдерді белгілеу және басқалары.
Жоспарлау.
• экстенсивтілігімен (әлеуметтік саяси және экономикалық құбылыстардың
кең шеңберін қамтиды);
• қарқындылығымен (кәміл техника мен әдістерді қолдануды түсінеді);
• тиімділігімен (қорытындысында ақшаны басқару қойған міндеттерге
жетудің қажеттілігін білдіреді) сипатталады.
Ақша ағындарын жоспарлаудың мына тәсілдемелер пайдаланылады:
а) автоматтық (өткен жылдың деректері келесі жылға көшіріледі).
Инфляция кезінде деректер инфляцияның коэффициенттеріне көбейтіледі. Бұл
әдіс ең қарапайым әдіс болып табылады және, әдеттегідей, уақыт
жетіспеушілігі кезінде пайдаланылады;
ә) статистикалық (өткен жылдардың шығыстарын қосып, өткен жылдардың
санына бөледі);
б) нөлдік база тәсілдемесі (барлық айқындамалар қайта есептелуі тиіс
бұл әдіс нақтылы қажеттіліктерді есепке алады және оларды мүмкіндіктерімен
үйлестіріледі).
Нарықтық экономика жағдайында жоспарлау басқарудың функциясы ретінде
экономикалық және әлеуметтік қызметтің барлық жақтарын жалпыға бірдей қамту
нысанын алуы тиіс. Егер жоспарлау экономикада ақша жоспарлауда сүйеніш
бөлгіштік процестерге жасалынса, нарықтық экономикада айырбас сферасына
сүйенеді, бұл сфера арқылы тауарлар мен қызметтерді өткізу және оларды
өндіру мен өткізу кезінде қоғамдық қажетті шығындарды тану (мойындау)
жүзеге асырылады.
Демек, нарықтық экономикада тауарлар мен қызметтерді өндіру мен өткізу
процесіндегі байланыстың үстемдік және айқындаушы әдісі ақшаны, бағаны, құн
заңын, сұраным мен ұсыным заңын кіріктіретін өзінің механизмі бар рынок
болады. Нарықтық механизмінің мұндай табиғаты өндіріс пен айырбас
нәтижелерін анықтаудың әдісі ретінде, бірақ жоспарлаудың элементтері
болатын болжаудың қажеттігін анықтайды.
Кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлаудың мазмұны ақшалай табыстар
мен қорланымдарды жасау, бөлу және қайта бөлу экономикалық процестермен
оңтайландырудың күні бұрын анықталған мүмкіндік ретінде көрінеді және
осының негізінде орталықтандырылған және орталықтандырылманған ақша
қорларын қалыптастыру және пайдалану.
Ақша ағындарын жоспарлау экономиканы және оның буындарын басқарудың
аса маңызды функциясы болып табылады. Оны мемлекеттік билік пен басқарудың
органдары, мекемелері және олардың жоғарғы құрылымдары жүзеге асырады.
Шаруашылықты жүргізудің нарықтық жағдайында ақша ағындарын жоспарлау
шаруашылық жүргізудің белгіленетін түпклікті нәтижелеріне ықпал етуші
көптеген факторлардың екі ұштылығына байланысты көбінесе болжау ретінде
жүргізіледі.
Кәсіпорындардың ақша ағындарын болжау мемлекеттің мүмкін болатын ақша
жағдайын алдын ала көре білу, ақша жоспарларының көрсеткіштерін негіздеу
(дәлелдеу). Болжамдар орташа мерзімді ( жыл) және ұзақ мерзімді (жылдан
астам) болуы мүмкін. Кәсіпорындардың ақша ағындарын болжау ақша жоспарларын
жасау стадияларынан бұрын болады, қоғам дамуының белгілі бір кезеңіне
арналған ақша саясатның тұжырымын жасайды. Ақша ағындарын болжаудың мақсаты
болжанған кезеңдегі ақша ағындарының шынайы мүмкін болатын ауқымын, оларды
қалыптастырудың көздерін және пайдалануды анықтау болып табылады. Болжамдар
ақша жүйесінің органдарына ақша жүйесін (құрамын) дамыту мен жетілдірудің
түрлі нұсқауларын, ақша саясатын іске асырудың нысандары мен әдістерін
белгілеуге мүмкіндік береді.
Кәсіпорындардың ақша ағындарын болжау әр түрлі әдістерді қолдануды
қажет етеді:
- экономикалық процестерді анықтайтын факторларға қарай ақша
жоспарлары көрсеткіштерін динамикасын бейнелеп көрсететін экономикалық
үлгілерді жасау;
- корреляциялық регрессиялық талдау;
- тікелей сараптамалық бағалау әдісі.
Шаруашылық жүргізудің нарықтық жүйесінде сонымен бірге индикативтік,
яғни ұсынбалы (нұсқамалық) жоспарлау пайдаланылады; ол ақпараттық
үйлестіруші рөлді орындайды және қарды қызметінің субъектілеріне
эконмикалық реттеушілер арқылы жанама түрде ықпал етеді. Индикативтік
жоспарлау нарықтық экономиканы мемлекеттік теттеуде және экономиканы
ойдағыдай дамытудың бүкіл шегі анықталды.
Индикативтік жоспарлаудың қазіргі кезеңдегі басты ерекшелігі зерттемелік
қасиеті. Яғни қоғамдағы тенденцияларға терең және жан жақты сараптама жасау
арқылы әлеуметтік экономикалық дамудың нысандары көзделінеді, әрі алда
тұрған небір өзекті мәселелер нақтылы белгіленеді. Арналған индикативтік
жоспардың басты мақсаты экономикада бәсекелестікті арттыру.
Индикативтік жоспардың ажырағысыз бөлігі индикативтік ақша ағындарын
жоспарлау болып табылады, бұл жоспарлаудың басты мақсаты болжанған дамуды
қамтамасыз ету үшін ақша ағындарының шамаланған ауқымын және олардың
бағытын анықтау.
Кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлаудың әдістемелігі аса маңызды
мына қағидаттарға негізделеді:
Орталықтандарылған және орталықтандырылмаған тәсілдемелердің үйлесуі.
Бұл ақша жоспарларының жасағанда екі негіздің (бастаудың)
орталықтандырылған қаржылық жоспарлаудың жергілікті (төменгі) бастаманы
барынша дамытумен етене ұштасуын білдіреді. Орталықтандырылған ақша
ағындарын жоспарлау мемлекетке бірыңғай ақша саясатын жүргізуге, мемлекет
ауқымында ақша ағындарын бөлуді және қайта бөлуді нысаналы басқаруға
мүмкіндік береді. Кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлаудағы децентрализм
өндірістік бөліністер мен биліктің жергілікті органдардың нақтылы жоспарлар
жасап, оларды орындаудағы, өндірісті өркендеудің және оның нәтижелілігін
арттырудың резервтерін іздестірудегі шығармашылық белсенділігін дамытуға
жәрдемдеседі.
Биліктің жергілікті органдары бюджеттерінің олардың аумағында орналасқан
шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің нәтижесіне тәуелділігінің
белгілейтін ұзақ мерзімді нормативтердің негізінде аймақтардың ақша
ағындарын басқарудың экономикалық әдістеріне көшу үлкен маңызға ие болып
келеді. Сонымен бір мезгілде жалпы мемлекеттік ақша ағындарды жүйелі түрде
нығайту, мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігінің тұрақтылығын, қоғамдық
өндіріс дамуының әлеуметтік бағдарлануын күшейтуде, тиімділікті арттыруда
оның рөлін арттыру қажет;
Бірлік қағидаты кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлаудың экономикалық
және әлеуметтік жоспарлаумен тығыз өзара байланысы мен өзара тәуелділігінде
көрініп білінеді. Ақша жоспарларының негізінде экономикалық және әлеуметтік
даму жоспарлары мен болжамдарының көрсеткіштері жатыр. Сонымен бірге
ақшалық жоспарлаудың барысында объектінің дамуының белгіленген параметрлері
дәлелденіп анықталады, экономикалық және әлеуметтік жоспардың жеке
элементтері мен бөлімдерінің баланстық байланыстары тексеріледі.
Кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлаудың бірлігі сонымен бірге ақша
жоспарларының барлық түрлерінің тығыз өзара байланысын білдіреді. Жоғарғы
ұйымдардың ақшаны жоспарларының көрсеткіштері оған қатысты субъектілердің
жоспарлы жобаламаларын кіріктіреді. Мемлекеттік деңгейде жасалынатын ақша
жоспары (мемлекеттік бюджет) басқарудың жергілікті органдарының
кәсіпорындары мен ұйымдарының ақша жоспарларының көрсеткіштерін тірек
етеді.
Жоспарлаудың үздіксіздік қағидаты перспективалық және жылдық қаржы
жоспарларының тығыз үйлесуін шамалайды, бұған перспективалық жоспарлаудың
іс-қимылының мезгілін ұзартумен және жылдық жоспарлауда олардың міндеттерін
нақтылаумен қол жетеді. Ақшаны жоспарлаудың бұл қағидаты ағымдағы және
перспективалық жоспарлаудың арасында үзілісті болдырмауға, шаруашылық
жүргізуші субъектілерді, олардың нақтылы даму перспективаларын анықтай
отырып, дұрыс бағыттауға мүмкіндік береді. Бұл қағидат шығыстардың
көпшілігі үшін, әсіресе мемлекет қаржысын бөлуді есептеу кезінде
қолданылады. Бұл жоспарлаудың жүйелік түрлендірме әдісі жоспарлау,
бағдарламалау және бюджет жасау:
- жоспарлау өзіне мақсаттар мен міндеттерді қалыптастыруды және
баяндауды кіріктіреді;
- бағдарламалау деп мақсаттарға жету үшін пацдаланылатын құралдардың
қолда барын іріктеуді және жаңаларын табуды түсіндіреді;
- бюджет жасау жалпы көпжылдық бағдарламаларды ақша жылдары бойынша
жылдық бюджеттік цифрлар тіліне аудару процесі. Бұл дәстүрлі бюджеттік
топтастыру бойынша сан жағынан тұлғаланған операциялардың бүкіл жиынтығын
бөлу процесі.
Ақшаны жоспарлау (болжау) белгілі әдістердің көмегімен жүзеге
асырылады, олардың қатарына жататын ең маңыздылары мыналар:
Экстрополяция (немесе коэффициенттер) әдісі. Оның мағынасы қаржылық
көрсеткіштерді олардың динамикасын белгілеу негізінде анықтауда болады.
Есеп қисаптар есепті кезеңнің жетістіктері және оларды өсудің немесе
төмендеудің салыстырмалы тұрақты қарқынына түзету негізінде жүргізіледі.
Мұндай тәртіптің айтарлықтай кемшіліктері бар :
- мүмкін болатын ішкі шаруашылық резервтер анықтауды есепке алмайды;
- материалдық және ақша ресурстарын пайдалануға теріс әсер етеді,
өйткені жоспарланатын кезеңге олардың көлемі қол жеткен деңгейге қарай
анықталады.
Нормативтік әдіске сәйкес жоспарлы ақша ағындарын көрсеткіштер
белгіленген нормалар мен нормативтердің негізінде есепке шығарылады.
Матеметикалық үзгалеу әдісі: процестің құру және оны ақша саласына
көшіру.
Баланстық әдіс шығындардың оларды жабу көздерімен үйлесушілігін, ақша
жоспарларының барлық бөлімдерінің, сонымен бірге өндірістік жоспарларының
барлық бөлімшелерінің, сонымен бірге өндірістік және ақша ағындарын
көрсеткіштердің өзара үйесушін қарастырады. Ақша балансының талаптарын
сақтау үшін кәсіпорынның, саланың, бюджеттің, бүкіл ұлттық шаруашылықтың
шығындары мен табыстарының арасында үйлесімсіздіктің пайда болуынан
сақтандыруға; ұлттық шаруашылықты дамытудың қажетті қарқындары мен
үйлесімдарін анықтауға; ішкі резервтерді жұмылдыруды ескере отырып оларды
жан жақты негіздеуге мүмкіндік берді.
Сараптық бағалаулар әдісі жоспарлау объектісінің жай-күйінің
параметрлерін анықтау үшін аса білікті мамандардың тәжірибесін пайдалануды
қажет етеді.
Объективті талаптарға жауап беретін кәсіпорындардың ақша ағындарын
жоспарлауды ұйымдастыру оның негізгі қағидаттарын саналы есепке алуды қажет
етеді. Отандық экономикалық әдебиеттерде ақша ағындарын жоспарлаудың
қағидаттарын анықтауда әр түрлі көзқарас бар. Алайда қағидаттар басқарудың
бұл стадиясының негізгі ережелері ретінде дамудың барлық дәуірі, кезеңдері
үшін бірдей болады. Өзгеретін жоспарлаудың қағидаттары емес, тек оларды
іске асырудың механизмі, өндіргіш күштерідің, ғылымның және көптеген басқа
факторлардың даму деңгейіне байланысты оның әдістері өзгереді.
Кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлауда тарихи мына ұйымдық
қағидаттар қалыптасты: ведомстволық, салалық, аумақтық және предметтік
мақсатты. Ведомстволық және салалық қағидаттар экономиканы бір орталықтан
басқарудың (оның қатаң, әміршіл әдістерімен) кезеңіне сипатты болды.
Нарықтық қатынастар жағдайында аумақтық және предметтік мақсатты
қағидаттар кеңінен қолданылатын болды. Аумақтық қаржылық жоспарлау әміршіл
аумақтық бөліністердің ақша ағындарын анықтауға мүмкіндік береді; ағындар
ауқымын шаруашылық қызметтің нәтижелеріне тәуелді ғып қоюға көмектеседі;
объектиті себептер бойынша ағындардың тапшылығы жағдайында аймақтың қолайлы
әлеуметтік дамуын қамтамасыз ету үшін оларды орталықтандырылған қорлар
арқылы қайта бөлу мүмкін.
Кәсіпорындардың ақша ағындарын жоспарлаудағы предметтік мақсатты
қағидат белгілі бір экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, мәдени және
басқа бағдарламаларды қамтамасыз ету үшін ақша ағындарын нақтылы
қалыптастыруға және пайдалануға бағытталған.
Ақша жоспарларын жасау негізінен үш кезеңнен тұрады: бірінші кезеңде
есеп беріліп отырылған мезгілдің ақша ағындарын көрсеткіштердің орындалуына
экономикалық талдау жасалады. Кәсіпорындардың ақша ағындарын көрсеткіштерді
талдау өндірістік мәліметтермен өзара байланысты жүргізіледі. Мұның өзі
қаржыларды толық жұмылдырудың себептерін ашуға, оларды пайдаланудың
тиімділігі дәрежесін анықтауға, ішкі шаруашылықты резервтерді табуға
мүмкіндік бреді.
Екінші кезеңде әлеуметтік және экономикалық даму жоспарлары мен
бағдарламаларының көрсеткіштері негізінде кірістер мен шығыстардың нақтылы
түрлерінің есеп қисаптары жасалады.
Үшінші кезеңде сметедағы тапсырмалар және кірістердің баптары
үйлестіріліп, теңестіріледі. Егер қарастырылған шаралар мен жоспарлы
тапсырмалар ақша ресурстарымен сәйкес келмеген жағдайда табыстар мен
қорланымдарды көбейтудің көздері іздестіріледі, оларды аса тиімді
пайдаланудың жолдары анықталады, ал кейбір жағдайда шығындардың жеке
түрлерін тікелей қысқарту қарастырылады.
1.2. Ақша ағындарын басқарушылық есеп ұйымның ақпараттық жүйесі
Бүгінгі таңда басқарушылық есеп тақырыбы – Қазақстандағы
кәсіпорындардың ақша ағындарын басқару теориясы мен тәжірибесінде ең пікір-
таласты көп тудыратын мәселелердің бірі болып саналады.
Басқарушылық есеп түсінігі (management aceounting) ағылшын тілінен
аударылған және біршама қарама қайшылықтарға ие. Мәселен, басқарудың
классикалық теориясы тұрғысы бойынша кез келген есеп басқару функциясы
болып табылады. Сондықтан бұл анықтама басқарушылық есептің толық мазмұнын
сипаттай алмайды. Сонымен басқарушылық есеп сұрақтарын теориялық және
тәжірибелік жағынан қарастыру кезінде ғалымдар мен сараптаушылар арасында
оның пәндері мен ұйымдастыру жолдары туралы әртүрлі көзқарастар мен ұғымдар
бар. Бұл іс жүзінде батыс пен отандық экономикалық-басқарушылық пәндер
саласына екі салыстырмалық көзқарасқа байланысты болады.
Қазақстан Республикасының нормативті реттеу заң актілерінде
басқарушылық есепке берілген ресми анықтаманың жоқ екенін атап өтуіміз
керек. Біздіңше, бұның себебі басқарушылық есепті ұйымдастыру әрбір ұйымның
ішкі ісі болғандықтан деп түсінеміз. Мемлекет ұйымды осындай есеп жүргізуге
міндеттендіре алмайды немесе оны жүргізудің бірегей ережесін жасап
бермейді. Басқарушылық есептің батыстық қалыптасқан практикасы мемлекеттің
бұл салаға араласпайтындығын көрсетеді. Бірақ, басқарушылық есептің
теориялық және тәжірибелік маңызы зор, сондықтан оған мамандардың зерттеуін
талап ететін жеке бағыт ретінде анықтама беру аса маңызды болып саналады.
Сондықтан, біздің ойымызша басқарушылық есеп ұйымның ақпараттық
жүйесінің негізгі бөлігі болып отырып, бір жағынан ұйымның өндірістік-
шаруашылық қызметтерін, өндірістік шығындар мен өндіріс көлемін болжамдау,
жоспарлауға, сондай-ақ тиімді басқару шешімдерін қабылдау мақсатында
қажетті ақпараттармен қамтамасыз ету, жедел басқару мен бақылауға, оңтайлы
басқару шешімдерін қабылдауға, сонымен бірге алға қойған мақсат-
міндеттердің орындалуын бағалауға арналған ішкі есеп жүйесі деп түсінеміз.
Жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижесінде басқарушылық есеп – бұл
басқару қызметін тиімді атқаруға, яғни, шешім қабылдау, жоспарлау, талдау,
бағалау, бақылау мен реттеуге қажеттi ақпаратпен қамтамасыз ететін,
басқарудың жалпы жүйесіне жекеленген бухгалтерлік есептің бір бөлігі деп
толық айта аламыз. Бұл процесс фирма ішінде өздерінің қызметін атқару үшін
басқарушылық аппаратқа қажетті мәліметтерді теңдестіруді, өлшеуді, жинауды,
жүйелеуді, талдауды, дайындауды, беру мен қабылдауды қамтиды.
Мемлекетіміз тұрғындарды жоғары сапалы тамақ өнімдерімен қамтамасыз
етуде тамақ өнеркәсібіне, оның ішінде шұжық өнімдерін өндіруге жоғары
талаптар қойып отыр. Ет өнімдерін шығаратын ұйымдар бәсеке қабілетті өнімді
шығаруды ұлғайтуға мүдделі және бұл өз кезегінде олардың технологиялық
жағдайына және өндірістің алдыңғы қатарлы технологиясын пайдалануға
байланысты болады.
Ет және тушенка өнеркәсібі тұрғындарды тек сапалы өніммен қамтамасыз
етумен шектелмейді, сонымен қатар олардың нарықта жоғары деңгейде дамуы
тұрғындарды тұрақты жұмыс орындарымен қамтамасыз етуді жүзеге асыратын сала
болып саналады. Сондықтан, біз Қазақстан Республикасындағы соңғы бес жылда
өндірілген ет және тушенка өнімдерінің көлемін толық анықтау үшін төменде
берілген 1 кестеде көрсетілген.
Кесте 1
Республика бойынша ет өнімдері өндірісінің көлемі
Өнім түрлері 2003 ж 2004 ж 2005 ж 2006 ж 2007 ж 2008 ж 20082003 %
Ет және еттен 90182 67522 68815 85625 87215 91412 101,4
жасалған тамақ
өнімдері, млн
тенге
Тушенка 9684 22658 23057 25065 27315 30759 317,6
өнімдері,
млн. Тенге
Барлығы 99866 90090 91872 110690 118071 122171 122,3
*Дерек көзі: Казмясопродукт-М ЖШС- нің бухгалтерлік есебінен
Жоғарыда берілген 1-кестенің мәліметтері республика бойынша ет және
тушенка өнімдері өндірісінің көлемі соңғы жылдары жоғары деңгейде
өндірілгенін байқатады. Яғни республика бойынша барлық ет өнімдері 2008
жылы 2003 жылмен салыстырғанда 22,3 пайызға өскен. Соның ішінде ет және
еттен жасалған тамақ өнімдері 2008 жылы 2003 жылмен салыстырғанда 1,4
пайызға, ал тушенка өнімдері 217,6 пайызға жоғарылаған. Демек, жалпы
республика бойынша тушенка өнімдері өндірісінің деңгейі қарқынды дамып
келеді деп қорытынды шығаруға болады. Яғни, бұл еліміздің тұрғындарының ет
және тушенка өнімдеріне деген сұранысының жоғарылағанын көрсетеді.
Мемлекетіміз тұрғындарды жоғары сапалы тамақ өнімдерімен қамтамасыз
етуде тамақ өнеркәсібіне, оның ішінде тушенка өнімдерін өндіруге жоғары
талаптар қойып отыр. Ет өнімдерін шығаратын ұйымдар бәсеке қабілетті өнімді
шығаруды ұлғайтуға мүдделі және бұл өз кезегінде олардың технологиялық
жағдайына және өндірістің алдыңғы қатарлы технологиясын пайдалануға
байланысты болады.
Кәсіпорынның ақша ағындарын қалыптастырудың экономикалық маңызы мен
жалпы принциптері, міндеттері мен мақсаттары, объективті қажеттілігі мен ет
өнімдерін өндіретін кәсіпорындарының салалық, технологиялық, өндірістік
ерекшеліктері және олардың ақша ағындарын қалыптастыруды ұйымдастыруға
тигізетін әсері сипаталады.
Ақша ағындары мен капитал түсініктері арнайы экономикалық
әдебиеттерде және кезеңдік басылымдарда, сонымен қатар кәсіпкерлік бойынша
нұсқауларда еркін талқыланады. Категориялық аппаратты жетік игермеу қаржы
жүйесі мен қаржы механизмінің түсінігін бұрмалауға әкеліп соқтырады.
Ақша ағындары категориясына бір мәнді және негізделген талқылама
жасау дегеніміз - оның ақша қатынастарының материалды тасымалдаушысы
ретіндегі, ақша ағындарына тән ішкі мазмұнын, кәсіпорынның қаражаттар
айналымындағы олардың ролін, қызметтерін анықтауды білдіреді.
Ақша ағындары категориясын қарастыру кезінде критерийлердің негізделуі
есепке алынуы керек. Кәсіпорын экономикасы және ақша бойынша арнайы
әдебиеттерде қарастырылып отырған мәселенің негізгі үш жалпы әдістемелік
тәсілі кездеседі.
Ақша ағындарын анықтау кезінде негізгі кезең ретінде олардың айналыс
шегін немесе нақтырақ айтқан кезде - олар объектісі болып саналатын,
басқару деңгейін қабылдайды, олардың қатарына: мемлекеттің жалпы қаржы
ресурстарын, кәсіпорын мен мекемемелердің ақша ағындарын және т.б.
жатқызуға болады.
Кәсіпорындардың ақша ағындарын критерий ретінде анықтауда олардың
қалыптасуының қайнар көздерін таңдайды, ол жиынтық қоғамдық өнім. Олар
ақша ағындарының көлемін анықтауда жиынтық қоғамдық өнімнен белгілі
шығындарды, ең алдымен қарапайым қайта өндіріспен байланысты шығындарды
шегеру тәсілін қолдануды ұсынады.
Осы тәсілге қатысты бірқатар ескертулер жасаған дұрыс. Біріншіден,
жиынтық қоғамдық өнім ақша ағындарын қалыптастырудың жалғыз қайнар көзі
болып табылмайды. Екіншіден, бәрімізге белгілі жағдайдай, елдің
экономикасындағы ақша ағындарының қайнар көзі ретінде ұлттық байлықтың бір
бөлігі де қатысады. Сонымен қатар ақша ағындары құрылған құнның ақшалай
формасын бөлу және қайта бөлу процесінің нәтижесінде қалыптасады, осы
негізде кіріс пен түсімдердің белгілі формалары ерекешеленеді.
Микродеңгейдегі қаржы мемлекеттік заңдылық пен үкіметтің атқарушы
және басқарушы органдары тарапынан реттеу объектісі болып саналады.
Маңызды қаржы шешімдерін қабылдаудағы басты субъект - меншік иесі болып
табылады.
Профессор К.Жүйріков ақша ағындары туралы түсінікті тек шаруашылық
субъектісі, яғни корпорация деңгейінде ғана береді: ақша ағындары деп -
шаруашылық субъектісінің иелігіндегі және қаржылық міндеттемелерді жүзеге
асыруға, кеңейтілген қайта өндіріс және экономикалық ынталандыру
шығындарын жүргізуге бағытталған, ақшалай кірістер мен түсімдер.
Кәсіпорындардың ақша ағындарының құралуының қайнар көздеріне ол
төмендегідей сипаттама береді.
Меншікті және оған теңестірілген қаражаттарға корпорацияның
кірістерінің барлық түрлері, амортизация, істен шыққан мүлікті өткізуден
түскен түсім, тұрақты пассивтер, мобилизацияланған ішкі ресурстар жатады,
қаржы нарығында мобилизацияланған қаражаттар - бұл меншікті акцияны және
облигацияны және басқалай құнды қағаздарды сату, инвестициялар. Қайта бөлу
тәртібінде түскен ақшалай қаражаттар - бұл сақтандыру бойынша қайтарымдар,
концерндерден, ассоциациялардан, салалық құрылымдардан түскен түсімдер; пай
жарналары; дивиденттер мен пайыздар; бюджеттік субсидиялар.
Үшінші тобы туралы айтқан кезде шаруашылықты жүргізудің нарықтық
жағдайына өту кезінде кәсіпорындар маңызды ақша ағындарын, ақшалай
қаражаттарды сала ішінде қайта бөлу және бюджеттік қаржыландыру негізінде
алатындығын айта кеткен жөн.
Нарықтық қатынастарды қалыптастыру процесінде қайта бөлу тәртібінде
құралатын ақша ағындарының құрылымында сақтандыру компанияларынан түсетін
сақтандыру төлемдері үлкен рольді алады, ал одан кейінгі орынды бюджеттік
қаржыландыру қайнар көздері алады.
Ақша ағындары - кәсіпорынның, мекеме мен мемлекеттің иелігіндегі,
қаржы-несие жүйесі алдындағы міндеттемелерді орындауы, жұмысшыларды
материалды ынталандыруға, кеңейтілген қайта өндіріс шығындарын жүзеге
асыруға бағытталған ақшалай кірістер мен қорлар - деген анықтама беру
толығырақ болады.
Кәсіпорындардың ақша ағындары мен капитал арасындағы айырмашылық
келесіде: кез - келген уақытта кәсіпорындардың ақша ағындары капитал
көлеміне тең немесе одан көп. Сонымен қатар теңдік кәсіпорынның ешқандай
қаржылық міндеттемесінің жоқ екендігін және барлық қаржы ресурсының
айналымға салынғандығын сипаттайды. Бірақ бұл капиталдың көлемі фирманың
қаржы ресурстарының көлеміне жақындаған сайын фирма тиімді жұмыс істейді
дегенді білдірмейді.
Нақты өмірде жұмыс істейтін фирмаларда ақша ағындары мен капиталдың
теңдігі болмайды. Ақшалық есептілік ақша ағындар мен капиталдың арасындағы
айырмашылықты анықтай алмайтындай етіп құрылады. Өйткені, стандартты
есептілікте ақша ағындар емес, олардың айналған түрлері - міндеттемелер мен
капитал сипатталады.
Кәсіпорындардың ақшалық қатынасы кәсіпорынның меншікті қаражаттарының,
оның кірісінің құралуы, шаруашылық қызметті қаржыландырудың қарыз қайнар
көздерін тартуы, осы қызмет нәтижесінде пайда болған кірістерді бөлуі,
оларды кәсіпорынның даму мақсатында пайдалануы ақшалай негізде жүзеге
асқан кезде пайда болады.
Кәсіпорынның ақша ағындарын қалыптастыруды ұйымдастырудың принциптері
ретінде олардың өмір сүруіне тән ерекше формаларды түсінуі тән.
Ақша ағындарын қалыптастыруды ұйымдастыру олардың тиімділігін
қамтамасыз етудің жалпы кешенінің негізін қалаушы болып табылады. Ақша
ағындарын қалыптастыруды ұйымдастырудың жалпы қағидаттары төмендегіше:
➢ ақша ағындарының құрамы мен құрылымы;
➢ мақсатты және көп мақсатта пайдаланылатын ақша ағындары;
➢ кәсіпорынның ақша ағындарына деген қажеттіліктерін белгілеу;
➢ ақша ағындарын олардың тағайындалуына сәйкес мақсатты пайдалану;
➢ ақша ағындарының сақталуы.
Ақша ағындарының құрамы деп оларды құрайтын кірістердің жиынтығы
түсініледі. Ақша ағындарының құрылымы ақша ағындарының жекелеген
элменттерінің қатынасын көрсетеді, яғни кәсіпорынның ақша ағындарының жалпы
көлеміндегі әрбір элементтің үлесін.
Біздің пікірімізше, ақша ағындарын анықтаудағы ең қолайлы негізгі
принцип болып, оларды түрлерге жатқызу болып табылады, яғни ақша ағындарын
қайта бөлуден өте отырып жиынтық қоғамдық өнім өткізілетін форма:
амортизациялық аударым, жиынтық кіріс (пайда), айналым қаражаттарының
қалыптасқан артық көлемі, тұрақты пассивтер және т.б, сонымен қатар олардың
кәсіпорынның қаражаттар айналымы процесіндегі ролін нақты айқындау керек.
Кәсіпорынның дамуына бағытталатын ақша ағындарын келесілердің есебінен
түзеледі: амортизациялық аударымдар; шаруашылық және ақшалық қызметтердің
барлық түрінен алынатын пайда; серіктестіктерге қатысушылардың қосымша
пайда жарналары; облигацияларды шығарудын алынатын қаражаттар; ашық және
жабық акционерлік қоғам акцияларын шығару және орналастыру көмегімен
орналастырылған қаражаттар; басқа кредиторлардың ұзақ мерзімді несиелері
(облигациялық заемдардан басқа); басқа заңды қайнар көздер (мысалы,
кәсіпорындардың, ұйымдардың, азаматтардың өз еркімен берген қайтарымсыз
жарналары).
Өзін өзі қаржыландыру принципі тұтынушыға қажетті өнім өндірісін
үлкен шығындармен шығаратын және әртүрлі объективті себептерге байланысты
тиімділіктің жоғарғы деңгейін қамтамасыз ете алмайтын кәсіпорындар үшін әлі
де болса қамтамасыз етілмеген. Оларға коммуналдық тұрғын үй, жолаушылар
транспорты, ауыл шаруашылығы және бюджеттен ассигнация алатын басқа да
кәсіпорындар жатады. Осындай жағдай сонымен қатар шаруашылық қызметі
кәсіпкерлік деп есептелмейтін қорғаныс мағынасындағы кәсіпорындарға да тән
және олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz