Еңбек ақының экономикалық табиғаты туралы теориялық және әдістемелік аспектілерді жалпылау негізінде жұмыскерлердің еңбек ақысын басқару ерекшеліктерін зерттеу және энергетикалық кәсіпорын "Западнефтегаз" кәсіпорнының қызметі мен еңбек ақы жүйесін талдау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. ЕҢБЕК АҚЫ МЕН ЕҢБЕКТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жалақының мәні, атқаратын қызметтері және ұйымдастыру қағидалары ... .5
1.2 Еңбек ақыны ұйымдастырудың нысандары мен жүйелерінің экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
II ЭЛЕКТР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЕҢБЕК АҚЫ МЕН ЕҢБЕКТІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Энергетикалық кәсіпорын «Западнефтегаз» АҚ.ның қазіргі жағдайы мен даму тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2Энергетикалық кәсіпорын «Западнефтегаз» АҚ.нда еңбек ақыны ұйымдастыру ерекшеліктерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3 Энергетикалық кәсіпорын «Западнефтегаз» АҚ.нда еңбек ақы төлеуді ұйымдастыруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
I. ЕҢБЕК АҚЫ МЕН ЕҢБЕКТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жалақының мәні, атқаратын қызметтері және ұйымдастыру қағидалары ... .5
1.2 Еңбек ақыны ұйымдастырудың нысандары мен жүйелерінің экономикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
II ЭЛЕКТР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЕҢБЕК АҚЫ МЕН ЕҢБЕКТІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Энергетикалық кәсіпорын «Западнефтегаз» АҚ.ның қазіргі жағдайы мен даму тенденциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2Энергетикалық кәсіпорын «Западнефтегаз» АҚ.нда еңбек ақыны ұйымдастыру ерекшеліктерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3 Энергетикалық кәсіпорын «Западнефтегаз» АҚ.нда еңбек ақы төлеуді ұйымдастыруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Жоспарлы жүйе жағдайында қалыптасқан еңбек ақыны төлеу мен еңбекті ынталандыру жүйесі жұмысшы күшінің тауарлық сипатын мойындамауға негізделді, ал жұмыскер жалпы халықтық әлеуметтік меншіктің иесі деп қарастырылды. Сол себептен осы кезеңде еңбек ақы жұмыскердің жұмсаған еңбегінің саны мен сапасына сәйкес оған бөлінетін ұлттық табыстың бір бөлігі ретінде қарастырылды.
Нарықтық экономика жағдайында жұмысшы күші ерекше тауар ретінде қарастырылады. Ол еңбек нарығында сатып алынады және сатылады, оның құны мен бағасы қалыптасқан сұраныс пен ұсыныс негізінде анықталады. Осыған сәйкес, сұраныс пен ұсыныс еңбек ақының мөлшерін дифференциациялаудың анықтаушы факторлары болып табылады.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, нарықтық экономикасы дамыған елдерде еңбекке ақы төлеуді реттеу екі өзара байланысты әдіске негізделеді: мемлекеттік және ұжымдық-шарттық. Ұжымдық-шарттық реттеуде негізгі көңіл еңбек ақы мәселелеріне аударылады. Еңбек ақыны ұжымдық-шарттық реттеуді жүзеге асырудың нысаны болып басты, салалық, корпоративтік, аймақтық келісімдер мен ұжымдық шарттар табылады.
Қазақстан Республикасындағы болып жатқан өзгерістердің сипаты әлеуметтік әріптестік шеңберінде әлеуметтік-еңбектік қатынастарды ұжымдық-шарттық реттеудегі еңбек ақы мәселелерін ескеруді талап етеді. Бұл жалақы жұмысшы күшінің бағасы ретінде еңбек ақының мәніне, оның соңғы жылдардағы құнсыздануына, жұмыскерлердің салалық, аймақтық және кәсіптік-біліктілік топтары бойынша еңбек ақының дұрыс бөлінбеуіне байланысты болып отыр.
Сонымен жалақының мәнін жұмыс күшінің бағасы немесе құны ретінде мінездеп, ол еңбек нарығы дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей еңбекақының бағасы жұмыс күшіне өзгеруі мыналар болғанда болады:
- жұмыс күші қайта өндіруді кеңінен қамтамсыз ету тек физиологиялық мұқтаждықтарды ғана емес, сонымен қатар жұмысшы және оның отбасын әлеуметтік және мәдени игіліктермен қамтамасыз ету.
- еңбек нарығының жұмыс күшіне бағасын көрсететін еңбек ақыны реттеудің ұжымдық-шарттық жүйесінің өркениетті қалыптасуы.
- еңбек ақы көлеміндегі айырмашылықтарды объективті есептеу.
Жоғарыда келтірілген шарттар бір-бірімен тығыз байланысты және оны іске асыру заңдық және нормативтік шараларды қолдануды талап етеді, теориялық және әдістемелік жұмыстарды қоса алғанда.
Еңбекақының жұмыс күшінің бағасы ретіндегі жанама түсінігі оның объективті және дәлелденген өзгешелігін анықтауға жаңа нұсқау жасауды талап етеді.
Өз еңбегіне, істеген жұмысына, өндірген өніміне жұмысшы еңбек ақы алады. Бұл оның еңбегі үшін сый ақы, әлеуметтік эффект әкелетін осы еңбектің қажеттілігін қоғамның мақұлдауы, жұмыс берушінің табыс алуынан көрінеді, бірақ еңбекақы төлеу - тек еңбек нәтижесі үшін ғана төлем емес. Еңбекақының рөлі оның ынталандырушы әсер етуінен көрінеді: еңбек ақы мөлшері төлеу тәртібі және ұйымдастыру элементтері әдетте адамда еңбекке деген жеке қызығушылықты дамытады.
Нарықтық экономика жағдайында жұмысшы күші ерекше тауар ретінде қарастырылады. Ол еңбек нарығында сатып алынады және сатылады, оның құны мен бағасы қалыптасқан сұраныс пен ұсыныс негізінде анықталады. Осыған сәйкес, сұраныс пен ұсыныс еңбек ақының мөлшерін дифференциациялаудың анықтаушы факторлары болып табылады.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, нарықтық экономикасы дамыған елдерде еңбекке ақы төлеуді реттеу екі өзара байланысты әдіске негізделеді: мемлекеттік және ұжымдық-шарттық. Ұжымдық-шарттық реттеуде негізгі көңіл еңбек ақы мәселелеріне аударылады. Еңбек ақыны ұжымдық-шарттық реттеуді жүзеге асырудың нысаны болып басты, салалық, корпоративтік, аймақтық келісімдер мен ұжымдық шарттар табылады.
Қазақстан Республикасындағы болып жатқан өзгерістердің сипаты әлеуметтік әріптестік шеңберінде әлеуметтік-еңбектік қатынастарды ұжымдық-шарттық реттеудегі еңбек ақы мәселелерін ескеруді талап етеді. Бұл жалақы жұмысшы күшінің бағасы ретінде еңбек ақының мәніне, оның соңғы жылдардағы құнсыздануына, жұмыскерлердің салалық, аймақтық және кәсіптік-біліктілік топтары бойынша еңбек ақының дұрыс бөлінбеуіне байланысты болып отыр.
Сонымен жалақының мәнін жұмыс күшінің бағасы немесе құны ретінде мінездеп, ол еңбек нарығы дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей еңбекақының бағасы жұмыс күшіне өзгеруі мыналар болғанда болады:
- жұмыс күші қайта өндіруді кеңінен қамтамсыз ету тек физиологиялық мұқтаждықтарды ғана емес, сонымен қатар жұмысшы және оның отбасын әлеуметтік және мәдени игіліктермен қамтамасыз ету.
- еңбек нарығының жұмыс күшіне бағасын көрсететін еңбек ақыны реттеудің ұжымдық-шарттық жүйесінің өркениетті қалыптасуы.
- еңбек ақы көлеміндегі айырмашылықтарды объективті есептеу.
Жоғарыда келтірілген шарттар бір-бірімен тығыз байланысты және оны іске асыру заңдық және нормативтік шараларды қолдануды талап етеді, теориялық және әдістемелік жұмыстарды қоса алғанда.
Еңбекақының жұмыс күшінің бағасы ретіндегі жанама түсінігі оның объективті және дәлелденген өзгешелігін анықтауға жаңа нұсқау жасауды талап етеді.
Өз еңбегіне, істеген жұмысына, өндірген өніміне жұмысшы еңбек ақы алады. Бұл оның еңбегі үшін сый ақы, әлеуметтік эффект әкелетін осы еңбектің қажеттілігін қоғамның мақұлдауы, жұмыс берушінің табыс алуынан көрінеді, бірақ еңбекақы төлеу - тек еңбек нәтижесі үшін ғана төлем емес. Еңбекақының рөлі оның ынталандырушы әсер етуінен көрінеді: еңбек ақы мөлшері төлеу тәртібі және ұйымдастыру элементтері әдетте адамда еңбекке деген жеке қызығушылықты дамытады.
1. “Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы”: Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 10 желтоқсанындағы заңы // Егемен Қазақстан, 1999 ж., 24 желтоқсан.
2. “Ең төменгi күнкөрiс деңгейi туралы” Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 16 қарашадағы заңы // Егемен Қазақстан, 1999 ж. 19 қараша.
3. “Халықты жұмыспен қамту туралы” Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтарындағы заңы // Егемен Қазақстан, 2001 ж, 30 қаңтар.
4. С.Әкiмбеков, А.С.Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров / Экономикалық теория. Оқу құралы. – Астана: 2006. – 446 б.
5. Жұмамбаев С.К. Еңбек рыногы экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2007 – 171 б.
6. Рынок труда. Учебник / под. ред. проф. В.С. Буланова и проф. Н.А.Волгина. – М.: МГУ, 1996 г.
7. Мейiрбеков А. Қ., Әлiмбетов Қ.Ә. Кәсiпорын экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2007. – 252 бет.
8. Әубәкiров Я. Ә. Экономикалық теория негiздерi. Оқулық. – Алматы, “Санат”, 1998. – 479б.
9. Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс.– СПб: ПитерКом, 1999. – 784 с.
10. Джумамбаев С.К. Рынок труда в казахстанской экономике. – Алматы: Ғылым, 2009 г.
11. Берешев С. Регулирование заработной платы в республике Казахстан. – Алматы: ТОО “Баспа”, 2009 г.
12. «Қазақстан – 2030 Стратегиясы Қазақстан дамуының жаңа кезеңінде» // Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, 28 ақпан, 2008 жыл.
13. Журнал // Экономика и права Казахстана, 2009 г. № 10.
14. Статистический ежегодник. Алматы. – 2009г. – 465 стр.
15. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Н.Назарбаев 2009 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2009 ж. 5 ақпан.
2. “Ең төменгi күнкөрiс деңгейi туралы” Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 16 қарашадағы заңы // Егемен Қазақстан, 1999 ж. 19 қараша.
3. “Халықты жұмыспен қамту туралы” Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтарындағы заңы // Егемен Қазақстан, 2001 ж, 30 қаңтар.
4. С.Әкiмбеков, А.С.Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров / Экономикалық теория. Оқу құралы. – Астана: 2006. – 446 б.
5. Жұмамбаев С.К. Еңбек рыногы экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2007 – 171 б.
6. Рынок труда. Учебник / под. ред. проф. В.С. Буланова и проф. Н.А.Волгина. – М.: МГУ, 1996 г.
7. Мейiрбеков А. Қ., Әлiмбетов Қ.Ә. Кәсiпорын экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2007. – 252 бет.
8. Әубәкiров Я. Ә. Экономикалық теория негiздерi. Оқулық. – Алматы, “Санат”, 1998. – 479б.
9. Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс.– СПб: ПитерКом, 1999. – 784 с.
10. Джумамбаев С.К. Рынок труда в казахстанской экономике. – Алматы: Ғылым, 2009 г.
11. Берешев С. Регулирование заработной платы в республике Казахстан. – Алматы: ТОО “Баспа”, 2009 г.
12. «Қазақстан – 2030 Стратегиясы Қазақстан дамуының жаңа кезеңінде» // Қазақстан Республикасы президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, 28 ақпан, 2008 жыл.
13. Журнал // Экономика и права Казахстана, 2009 г. № 10.
14. Статистический ежегодник. Алматы. – 2009г. – 465 стр.
15. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Н.Назарбаев 2009 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2009 ж. 5 ақпан.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. ЕҢБЕК АҚЫ МЕН ЕҢБЕКТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Жалақының мәні, атқаратын қызметтері және ұйымдастыру қағидалары ... .5
2. Еңбек ақыны ұйымдастырудың нысандары мен жүйелерінің экономикалық
мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
II ЭЛЕКТР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЕҢБЕК АҚЫ МЕН ЕҢБЕКТІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Энергетикалық кәсіпорын Западнефтегаз АҚ-ның қазіргі жағдайы мен
даму
тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.2Энергетикалық кәсіпорын Западнефтегаз АҚ-нда еңбек ақыны ұйымдастыру
ерекшеліктерін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
2.3 Энергетикалық кәсіпорын Западнефтегаз АҚ-нда еңбек ақы төлеуді
ұйымдастыруды жетілдіру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
КІРІСПЕ
Жоспарлы жүйе жағдайында қалыптасқан еңбек ақыны төлеу мен еңбекті
ынталандыру жүйесі жұмысшы күшінің тауарлық сипатын мойындамауға
негізделді, ал жұмыскер жалпы халықтық әлеуметтік меншіктің иесі деп
қарастырылды. Сол себептен осы кезеңде еңбек ақы жұмыскердің жұмсаған
еңбегінің саны мен сапасына сәйкес оған бөлінетін ұлттық табыстың бір
бөлігі ретінде қарастырылды.
Нарықтық экономика жағдайында жұмысшы күші ерекше тауар ретінде
қарастырылады. Ол еңбек нарығында сатып алынады және сатылады, оның құны
мен бағасы қалыптасқан сұраныс пен ұсыныс негізінде анықталады. Осыған
сәйкес, сұраныс пен ұсыныс еңбек ақының мөлшерін дифференциациялаудың
анықтаушы факторлары болып табылады.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, нарықтық экономикасы дамыған елдерде
еңбекке ақы төлеуді реттеу екі өзара байланысты әдіске негізделеді:
мемлекеттік және ұжымдық-шарттық. Ұжымдық-шарттық реттеуде негізгі көңіл
еңбек ақы мәселелеріне аударылады. Еңбек ақыны ұжымдық-шарттық реттеуді
жүзеге асырудың нысаны болып басты, салалық, корпоративтік, аймақтық
келісімдер мен ұжымдық шарттар табылады.
Қазақстан Республикасындағы болып жатқан өзгерістердің сипаты
әлеуметтік әріптестік шеңберінде әлеуметтік-еңбектік қатынастарды ұжымдық-
шарттық реттеудегі еңбек ақы мәселелерін ескеруді талап етеді. Бұл жалақы
жұмысшы күшінің бағасы ретінде еңбек ақының мәніне, оның соңғы жылдардағы
құнсыздануына, жұмыскерлердің салалық, аймақтық және кәсіптік-біліктілік
топтары бойынша еңбек ақының дұрыс бөлінбеуіне байланысты болып отыр.
Сонымен жалақының мәнін жұмыс күшінің бағасы немесе құны ретінде
мінездеп, ол еңбек нарығы дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей
еңбекақының бағасы жұмыс күшіне өзгеруі мыналар болғанда болады:
- жұмыс күші қайта өндіруді кеңінен қамтамсыз ету тек физиологиялық
мұқтаждықтарды ғана емес, сонымен қатар жұмысшы және оның отбасын
әлеуметтік және мәдени игіліктермен қамтамасыз ету.
- еңбек нарығының жұмыс күшіне бағасын көрсететін еңбек ақыны реттеудің
ұжымдық-шарттық жүйесінің өркениетті қалыптасуы.
- еңбек ақы көлеміндегі айырмашылықтарды объективті есептеу.
Жоғарыда келтірілген шарттар бір-бірімен тығыз байланысты және оны іске
асыру заңдық және нормативтік шараларды қолдануды талап етеді, теориялық
және әдістемелік жұмыстарды қоса алғанда.
Еңбекақының жұмыс күшінің бағасы ретіндегі жанама түсінігі оның
объективті және дәлелденген өзгешелігін анықтауға жаңа нұсқау жасауды талап
етеді.
Өз еңбегіне, істеген жұмысына, өндірген өніміне жұмысшы еңбек ақы
алады. Бұл оның еңбегі үшін сый ақы, әлеуметтік эффект әкелетін осы
еңбектің қажеттілігін қоғамның мақұлдауы, жұмыс берушінің табыс алуынан
көрінеді, бірақ еңбекақы төлеу - тек еңбек нәтижесі үшін ғана төлем емес.
Еңбекақының рөлі оның ынталандырушы әсер етуінен көрінеді: еңбек ақы
мөлшері төлеу тәртібі және ұйымдастыру элементтері әдетте адамда еңбекке
деген жеке қызығушылықты дамытады.
Сонымен, еңбек ақы екі түрлі рөл атқарады: бір жағынан, бұл еңбек
нәтижесінің төлемі, екінші жағынан еңбекке деген ынта .
Жоғарыда аталған себептердің барлығы жұмыскерлердің еңбек ақысын
ұйымдастыру қажеттілігі мен бүгінгі таңдағы өзектілігін көрсетіп отыр.
Курстық жұмыстың мақсаты – еңбек ақының экономикалық табиғаты туралы
теориялық және әдістемелік аспектілерді жалпылау негізінде жұмыскерлердің
еңбек ақысын басқару ерекшеліктерін зерттеу және энергетикалық кәсіпорын
"Западнефтегаз" кәсіпорнының қызметі мен еңбек ақы жүйесін талдау және ҚР-
ғы еңбек ақыны ұйымдастыруды жетілдіру бойынша тәжірибелік ұсыныcтар жасау.
Белгіленген мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылады:
-еңбек ақының мәні мен ұйымдастыру функцияларын, оларды жүйелеудің
тәжірибелік аспектілерін анықтауға теориялық тәсілді қарастыру;
-еңбек ақы нысандары мен оны басқару мен реттеу жүйесін және ҚР-ғы еңбек
ақыны реттеудің құқықтық аспектілерін зерттеу;
-Энергетикалық кәсіпорын "Западнефтегаз" кәсіпорнының қызметін және ондағы
еңбек ақыны ұйымдастыруды талдау;
-еңбек ақыны төлеудегі кемшіліктері және Қазақстан Республикасындағы еңбек
ақыны ұйымдастыруды жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Қорытынды бөлім курстық жұмыстың мазмұнына сәйкес оның барлық
бөлімдері бойынша қорытындылар мен тәжірибелік ұсыныстардан тұрады.
І.ЕҢБЕК АҚЫ МЕН ЕҢБЕКТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жалақының мәні, атқаратын қызметтері және ұйымдастыру қағидалары
Жалақының мәнін қарастырған кезде оның жалдамалы жұмыскерлерге, яғни
өз еңбегі үшін ақы алатын адамдарға қатысты екенін ескеру қажет. Ал
экономикалық категория ретінде жалақы деген не? сұрағы тууы мүмкін.
Жалақы - бұл жалдамалы жұмысшының табыс алу элементі, өзіне қатысты
еңбек ресурсын экономикалық жүзеге асыру нысанының құқығы. Сонымен бірге
жұмыс берушіге, яғни еңбек ресурсын өндіріс факторларының бірінің сапасын
жақсарту үшін, сатып алушыға жалдамалы жұмысшыларға жалақы төлеу өндіріс
шығындарының элементтерінің бірі болады.
Нарықтық экономика жағдайында жалақының көлеміне нарықтық және
нарықтық емес бірқатар факторлар әсер етеді.
Нарыққа өткеннен кейін еңбек ақыға қатысты жаңа қатынастар пайда
болады. Яғни, нарық ресурсы болатын еңбек нарығы пайда болады. Оның
субъектілері ретінде мыналар болады: жұмыс беруші (жеке кәсіпкер, біріккен
кәсіпкерлер). Олар белгілі еңбек ресурсы санына сұраныс білдіреді. Сонымен
бірге жалдамалы жұмысшылар – еңбек ресурсының меншіктері. Олар еңбек
нарығындағы еңбек ресурсының сапалы санын ұсынады. Ал объекті, ол белгілі
бір уақыт аралығында сапалы еңбек ресурсы санын қолдану құқығы болады.
Еңбек бірлігінде нарықтық баға - уақыт бірлігіне нақты кәсіби
сипаттамасы бар келісім шартқа негізделген және ақы мөлшерлемесі. Жалақы
мөлшерлемесі жұмысшы күшінің құнымен анықталады, яғни жұмыс күнін жақсы
өндіру үшін қажетті тұтыну тауарлары, қызметтері және өмір қаражаттары.
Бірақта қазір нарықтық экономикасы дамыған елдерде жалақы мөлшерлемесі
өндіруші минимумынан асып кетеді және ол сол елде, салада нақты сападағы
еңбек ақы деңгейінен құрылады. Одан басқа жалақы мөлшерлемесін кейде
теңестіру айырмашылығы деп айтуға болады – төлемдер, жұмыс орнын
ауыстырғандағы айырмашылақтарды көрсетеді.
Жалақының негізгі элементі – жалақы мөлшерлемесі. Бірақта ол еңбек
нәтижесіне әсер ететін жұмысшылардың мүмкіншіліктерін, физикалық күнін,
реакциясын ескермейді. Сондықтан жалақы құрылымында тағы бір элементті
бөліп айтуға болады, ол өтпелі бөлігі. Ол еңбек қызметінің жеке нәтижесінің
өзгешелігін көрсетеді: (сыйақы, қосымша төлем және т. б.) Сонымен бірге
табыстың басқа түрлері де бар. Ол жұмысшының нақты кәсіпорында алатын
мүмкіншілігі (материалды көмек, бағалы сыйлық, зейнетақы сақтандыруы).
Жұмысшы үшін жалақы жоғарыдағыға қосымша айтсақ отбасының жақсы
тұрмысын жақсартатын табыс.
Жұмыс берушіге өз жұмысшыларына еңбекақы төлеу ол жұмысшы күшін жалдау
үшін кеткен шығындар. Осыған қоса жұмыс беруші өнім бірлігіне жұмыс күшінің
шығындарын қысқартуға ұмтылады.
Жалақының нақты көлемі нарықта, әлеуметтік қатынастарда, өндірісте
пайда болатын әр түрлі факторларға байланысты.
Адамның өз еңбегі үшін алатын ақша саны негізінде жұмыс күшінің құны
көлеміне байланысты. Әр топ үшін бұл құнның жоғарғы және төменгі деңгейі
болады.
Төменгі деңгейге өмір сүруге қажетті қаражат сомасы жатады. Олар
отбасын асырау, кәсіби білім алу үшін, жұмысшының жұмыс қабілетін арттыру
үшін жұмсалады. Көптеген елдерде өмір сүру минимумы деген көрсеткіш
саналады. Ол кедейшілік шегін – жұмысшылардың төменгі квалификациясымен
жұмыс қызметін ұстайтын қаражат мөлшері.
Жоғарғы жұмысшы күші шегі ол кейбір елдерде әдет-ғұрыпты болатын
әлеуметтік-мәдени қажеттіліктерді өтейтін қосымша шығындар.
Жалақының мәнін атқаратын қызметтерінен айқын көре аламыз. Ол:
өндірісте, тұтынуда жүзеге асырылады. Жалақының атқаратын бес қызметі
болады:
1. Ұдайы өндіру
2. Ынталандырушы
3. Өлшеулік-бөлуші
4. Ресурсты-орналастырушы
5. Төлем қабілеті бар халық сұранысын қалыптастырушы
1. Ұдайы өндіру қызметті. Бұл жұмысшыларды және де олардың
отбасыларының мүшелерін, жұмыс күшін, ұрпақты өндіру үшін керекті өмірлік
құндылықтармен қамтамасыз етуге байланысты. Мұнда тұтынуды көтерудің
экономикалық заңы іске асырылды. Бұл функция жалақыны мемлекеттік реттеу
айырмашылықтарымен, жұмыс күшін ұдайы өндіруді қамтамасыз ететін заңмен
бекітілген оның минималды көлеміне байланысты.
2. Ынталандырушы қызметі. Оның мәні жұмысшының еңбек үлесіне
байланысты жалақы белгілеу кәсіпорынның өндірістік шаруашылық қызметінің
нәтижесіне байланысты.
3. Өлшеулік-бөлуші қызметі. Бұл қызмет өндіріс құралдарының иелері мен
жұмыстар арасындағы тұтыну қорын бөлу кезіндегі еңбекті көрсетеді. Жалақы
арқылы оның еңбек үлесіне сәйкес өндіріс процесінің әрбір қатысушысына
тұтыну қорындағы жеке бөлігін анықтауға болады.
4. Ресурсты-орналастырушы қызметі. Бұл функцияның мәні қазіргі уақытта
айтарлықтай өсуде. Оның мәні еңбек ресурстарын аймақтар, салалар,
кәсіпорындар бойынша таратуды тиімді үйлестіру болып табылады. Еңбек
ресурстарын шығару саласындағы мемлекеттік реттеу минимумға жақын
жағдайында, ал еңбек ресурстарының қызмет етуі тек жалданушы жұмысшының
еркіндігі жағдайында ғана мүмкін болса, өмір деңгейін жоғарлатуға ұмтылу
оның мұқтаждығын қанағаттандыратын жұмысты табу мақсатымен түсіндіріледі.
5. Төлем қабілеті бар халық сұранысын қалыптастырушы қызметі. Бұл
функцияның мәні – төлем қабілеті бар сұранысты сәйкестендіру, мұнымен сатып
алушылардың ақша құралдарымен қамтамасыз етілген тұтыну көрінісінің формасы
түсіндіріледі. Төлем қабілеті бар сұраныс екі негізгі факторлардың
әрекетімен қалыптасатынына байланысты тұтыну мен қоғамның табысы, онда
жалақы көмегімен рынок жағдайында тауарлы ұсыным мен сұранымның арасындағы
керекті пропорция белгіленеді
1-сурет Жалақының атқаратын қызметтері және ұйымдастыру қағидалары
арасындағы байланыс
Көбінде жалақыны ұйымдастыру қағидаларын атқаратын қызметтерімен
бірге қарастырады. Себебі бұл қағидалар қызметтерін жүзеге асыру үшін
бағытталған. Әр қағида бір емес бірнеше қызметтерімен байланысты. Бірақта
бір басты атқаратын қызметін бөліп көрсетуге болады. Оны орындауға нақты
қағида бағытталған. Бұны біз, яғни қағидалардың жалақының атқаратын
қызметтерімен байланысын 1 суреттен көрдік.
1.2 Еңбек ақы нысандары мен жүйелерінің экономикалық мазмұны
Әр түрлі меншік нысанындағы кәсіпорындарда еңбекке ақы төлеудің кең
тараған нысандары: кесімдік және мерзімдік .
Кесімді нысаны - өнімнің әрбір данасына төлем немесе атқарылған жұмыс
көлеміне байланысты. Мерзімді еңбек ақы - жұмыс істеген уақытына төлем,
бірақ күнтізбелік емес, тарифтік жүйемен қарастырылған нормативтік уақыт.
Кесімді және мерзімді еңбек ақы төлеудің нысандарын жүйелі түрде
көрсетуге болады.
Кесте-1 Еңбек ақының жүйелері мен нысандары
Еңбекақының төлеудің жүйелері мен нысандары
Кесімді Мерзімді
Қарапайым кесімді Қарапайым мерзімді. Ол:
Кесімді сый ақылы а) Сағаттық
Жанама кесімді ә) Күндік
Аккордтық б) Апталық
Кесімді үдемелі Мерзімді сый ақылы
Жеке дара Ұжымдық
Көптеген жағдайларда еңбек ақы төлеудің керекті нысандарын таңдап алған
жөн.
Кесімді еңбек ақыны қолдану жағдайлары:
- нақты жұмысшыға байланысты жұмысшының сандық көрсеткішінің болуы.
- орындалған жұмыстарды дәл есептеуге мүмкіндіктің болуы.
- нақты бөлімдегі өнім шығаруды немесе жұмыс атқаруды көбейту мүмкіндіктің
болуы.
- нақты өндірістік бөлімшеде жұмысшыларды өнім көлемін немесе атқарылатын
жұмыстарды көбейтуге ынталандырудың керектігі.
Кесімді еңбек ақыны қолдану төмендегі жағдайларға әкелсе, онда оны
қолдану тиімсіз болады:
- өнімнің сапасының төмендеуіне;
- технологиялық режимнің бұзылуы;
- құрал-жабдықтарды күтудің төмендеуі;
- техника қауіпсіздігі талаптарының бұзылуы;
- шикізат пен материалдың үлкен шығыны;
Мерзімді еңбек ақыны қолданудың жағдайлары:
- өнім шығаруды көбейту мүмкіндігінің жоқтығы;
- өндірістік процестің қатаң уақыты белгіленген;
- жұмысшының функциясы технологиялық процесті бақылауға негізделген;
- өнім шығаруды көбейту немесе сапасының төмендеуіне алып келеді;
Енді еңбек ақы формасы қолданғанда еңбек ақы қалай анықталатының
қарастырайық.
Тікелей кесімді жүйеде немесе қарапайым кесімдіде еңбек өндірген
өнімнің бір данасына бағамен төленеді.
Өнімнің бір данасына жеке кесімді баға былай анықталады:
Зед = Зч х Tн ; (1)
мұнда, Зч - орындалатын жұмыстың разрядына сәйкес белгіленетін сағаттық
тарифтік ставка, теңгесағ.;
Вч - берілген өнімді өндірудің сағаттық нормасы;
Tн - өнімнің бір данасына уақыт нормасы, сағ.;
Жұмысшының жалпы жалақысы кесімді бағаны өндірген өнім көлеміне
көбейту арқылы анықталады.
Кесімді-сыйақылы жүйеде жұмысшы жалақысын тікелей кесімді баға және
қосымша сыйақыны алады. Бірақ бұл үшін сыйақы берілетін көрсеткіштер нақты
көрсетілуі керек, олар әрбір атқарушыға белгілі болуы шарт. Жұмысқа қайта
алынған адамдар осы туралы хабардар болуын қадағалау керек. Және де жұмысты
орындағаны және асырып орындағаны үшін сыйақы көлемі белгіленуі керек.
Бұлар еңбек өнімділігі көрсеткішінің өсуі; өндіріс көлемінің ұлғаюы;
техникалық дәлелденген жұмыстар нормасын орындау және нормаланған еңбек
сыйымдылығының төмендеуі; өндірістік тапсырмаларды орындау; стандарттарды,
нормативті-техникалық құжаттамаларды қолдану; шикізатты, материалдарды,
аспаптарды және тағы басқа материалдық құндылықтарды үнемдеу .
Көрсеткіштер санын жоғарлатуға болады, сол немесе басқа көреткішті
қолдану нақты өндірістік жағдаймен анықталады. Мысалы, кәсіпорынның
тасмалдаушыларға байланысты рекламация көлемі өсіп кетті немесе кәсіпорын
сапасына байланысты талаптары жоғары сыртқы рынокқа өз өнімінен шығуға
тырысады. Әрине, бұл жағдайда өнімнің сапасына талаптар орындау сапасы
жоғарлайды және бұл проблеманы шешуге көрсеткіштер тізімде өз септігін
тигізу керек. Бірақ бұл көрсеткіштің тізімі бес-жеті көрсеткіштен көп
болмауы керек, себебі олардың көп болуы жұмысшылар есінде сақталып
қалмайды.
Жанама-кесімді жүйеде жұмысшының жалақысы кесімді жұмысшылар еңбек
көрсететін еңбек нәтижесіне тікелей байланысты. Бұл жүйе негізгі емес,
көмекші жұмысшылардың еңбек ақысын есептеу үшін қолданылады.
Жанама-кесімді баға Зк жұмысшыларға қызмет көрсету нормасы арқылы
формуламен есептелінеді:
Зк = Зч Вчр ; (2)
мұнда, Зч - қызмет көрсетілетін жұмысшының сағаттық тарифтік стафкасы;
Вч - өнімнің данасына байланысты қызмет көрсеттін жұмысшының
сағаттық өнім шығару нормасы;
Р - қызмет көрсететін жұмысшылар саны қызмет көрсету нормасы.
Жалпы табыс жұмысшы ставкасын қызмет көрсететін кесімді жұмысшылардың
қызмет көрсету нормасының орташа пайызына көбейту арқылы немесе жанама
кесімді бағаны қызмет көрсетілетін жұмысшылардың нақты өнім көлеміне
көбейту арқылы есептелінеді:
Зжал = Зч х Фкөм Y 100 ;
(3)
мұнда, Зжал – жұмыстың жалпы жалақысы, теңге;
Зч - жұмысшының жалпы тарифтік ставкасы;
Фкөм – берілген жұмышының нақты істелінген адам-сағат саны;
Y – берілген жұмысшының қызмет көрсетуінің нормасын атқарудың
орташа проценті;
Аккоррдтық кесімді еңбек ақыда қолданылып жүрген уақыт нормасы мен
бағалау негізінде баға жұмыстың барлық көлеміне белгіленеді (жеке
операцияға емес). Еңбек ақының бұл жүйесінде жұмысшыларғы жұмысты атқару
уақытын азайтқаны үшін сыйақы беріледі, ал бұл болса еңбек өнімділігінің
өсуін күшті ынталандырады, яғни жұмыс көлемі алдын-ала белгіленеді, сол
жұмыстың еңбек ақысы алдын ала анықталады.
Кесімді прогрессивті жүйеде жоспардан көбірек жасалған өнімге жоғары
расценкалар пайдаланылады. Жұмысшының еңбегі тікелей кесімді баға арқылы
атқару нормасы шегінде төленеді, ал норманы асыра орындағанда жоғарлатылған
бағамен.
Кесімді прогрессивті жұмысшының жалақысы Зсп қабылданған прогрессивті
төлеу жүйеге байланысты (барлық жұмыс көлемі немесе оның бір бөлігін асыра
орындау) келесі формуламен анықталады.
Зсп = Pтс+[ Зтс (jн-jбаз)gпр]jн ; (4)
мұндағы, Зтс – тікелей кесімді бағамен есептелген жұмысшының негізгі
жалақысы;
Зтп – жұмыстың бір бөлігіне тікелей кесімді бағамен есептелген
кесімді- жұмысшының кесімді жалақысының сомасы.
Jn – жұмысшылардың норманы орындауы, %;
jбаз – норманың базалық деңгейі, бұдан жоғары болған сайын
жоғарлатылған бағамен төленеді, %;
qпр – белгіленген нормадан асыра орындағанын көрсететін
коэффициент;
Кесімді прогрессивті еңбек ақыны төлеуді қолданғанда айрықша назарды
бастапқы нормативтік базаны анықтауға бағаларды көтерудің тиімді шкаласын
жасауға, өнім өндіруді есептеу мен нақты кеткен уақытты анықтауға аударған
дұрыс.
Еңбек ақының кесімдік формасы нақты бір жұмысшыға, керек десе ұжымға
қолданылуы мүмкін.
Мерзімді жалақыда жұмысшы атқарылған уақыт көлеміне байланысты ақша
алады, бірақ еңбек қарапайым және күрделі болуына байланысты еңбекті
мөлшерлеу керек, бұл тарифтік жүйенің көмегімен іске асырылады. Тарифтік
жүйенің құрама элементтері болып табылады:
- тарифтік ставка уақыт бірлігіне байланысты әртүрлі топтағы және
категориядағы жұмысшылардың еңбек ақысының көлемі. Бастапқысы болып
минималды тарифтік ставка есептелінеді, немесе бірінші разрядтық тарифтік
ставкасы. Ол неғұрлым қарапайым еңбектің ақысын анықтайды. Тарифтік
ставкалар сағаттық, күндік болуы мүмкін.
- Тарифтік торлар біліктілік деңгейіне байланысты еңбек ақы
қатынасына белгілеу мүмкін үшін қолданылады. Бұл тарифтік разрядтардың
жиынтығы және соларға сәйкес тарифтік коэффициенттер.Тарифтік коэффициент
ең төменгі разрядқа бірге тең. Келесі разрядтағы тарифтік коэффициенттер
бірінші разрядқа қарағанда қаншама жоғары екендігін көрсетеді.
Мерзімді жалақының екі жолы бар: қарапайым мерзімді және сыйақылы
мерзімді.
Жұмысшының жалақысы қарапайым мерзімді жүйеде Зп берілген разрядтағы
жұмысшының тарифтік ставкасының сағаттық (күндік) көрсеткіші ретінде
көрсетілеуі:
Зп= Змt'ж х tж ;
(5)
мұнда, Зм – жұмысшының айлық мерзімдік жалақысы, теңге;
tж – берілген айда график бойынша жұмысшылар сағаттар саны;
t'ж – жұмысшы нақты жұмсаған сағаттар саны
Назарды мынаған аударуды айта кеткен жөн, шетелдік кәсіпкерлер
жұмыстардың еңбек ақысын жекелей отырып, көптеген ағымдағы сыйақы беруден
қашады, олар тұрақты жалақы беруді ұйғарады. Ынталандыру формасы болып,
кәсіпорын акцияларын жұмысшыларға тегін беру б.т. Ынталандырудың мұндай
түрі, бір жағынан сыйақы беру кепілдігінен айырса, екіншіден жұмысшыны
фирма табысымен байланыстырады .
Соңғы кездерде Батыс Европа елдерінде жалданушы еңбекті төлеуде мәнді
өзгерістер болды. Ең алдымен, еңбек ақы деңгейін анықтау механизімі
өзгерген жаңа ставкаларды белгілегенде фирма басшылары өздерінің
фирмаларының қаржылық жағдайына байланысты.
II ЭЛЕКТР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЕҢБЕК АҚЫ МЕН ЕҢБЕКТІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Энергетикалық кәсіпорын Западнефтегаз АҚ-ның қазіргі жағдайы мен
даму тенденциялары
Мұнай саласы әлемдік экономиканың өте жетілген салаларының
қатарына жатады. Әлемдегі мұнайдың өнеркәсіптік өндірілуі 19-ғасырдың
ортасында басталды және ол әлемдік экономиканың энергия сыйымдылығының
ұлғаюына пропорционалды деңгейде өсті. 1859 жылы бүкіл жер шарында күніне
100 баррель, 1880 жылы – 76.5 мың баррель, ал 1900 жылы – 400 мыңбаррельге
жуық мұнай өндіріле бастады. Әлемдегі мұнай өндірісінің абсолюттік
өрнектеудегі едәуір өсімі 20 ғасырдағы соғыстан кейінгі жылдарда жүзеге
асты. 1945 жылы күніне 7 млн. баррель мұнай өндірілді, ал содан кейінгі 15
жылда оның көлемі үш есеге өсіп, 1960 жылы күніне 21 млн. баррельге тең
болды.
Мұнай өндірісінің өсу қарқындарының едәуір төмендеуіне әр түрлі
себептер ықпал етті, олардың ішіндегі геосаяси конфликтілер (қақтығыстар)
басым болды.(4,В.Школьник:Отрасль,устремл енная в будущее.Состояние и
перспективы нефтегазового комплекса РК.Нефть и газ Казахстана.-2004.
аналитическая служба Нефтегазовой вертикали,-15стр)
Мұнай өндірісінің қарқынды өсуі ең алдымен энергия ресурстарының
әлемдік тұтынысының өсуімен анықталады, солардың ішінде жеңіл өндірілетін
және технологиялылығы зор болып табылатын көмірсутектің біріне мұнай
жатады. Әлемдік отын балансындағы мұнайдың үлесі уақыт өте өзгеріп отырды.
Мұнай запастарының жекелеген елдер және олардың аймақтары арасында бөлінуі
біртегіс емес. Әлемдегі мұнайдың нақты запастары 1050 млрд. баррель
(шамамен 143 млрд. тонна) деп есептелінеді. Оның 23 бөлігі Таяу Шығыстың
бес еліне, яғни Сауд Арабиясы, Ирак, Кувейт, Біріккен Араб Әмірліктері
және Иранның үлесіне тиеді. Екінші орынды американдық континент алады, яғни
Венесуэла, Мексика, АҚШ, Канада және Бразилияның үлесіне 15,2 пайыз
тиесілі. Үшінші орынды Африка (7,2 пайыз) , төртінші орынды ТМД елдері (6,2
пайыз) алады.( 5,Гусейнов В. Каспийская нефть. Экономика и геополитика. -
2002г. – 380 с.)
ВР халықаралық статистикалық агенттігінің мәліметтері бойынша Таяу
Шығыс елдерінің мұнай запастары 685,6 млрд. баррельді, Оңтүстік және
Орталық Американың – 96 млрд. баррельді, Африка – 76,7 млрд. баррельді,
бұрынғы Кеңес Одағы елдері – 65,4 млрд. баррельді, Солтүстік Америка – 63,9
млрд. баррельді, Азия – 43,8 млрд. баррельді, Еуропа – 18,7 млрд. баррельді
құрайды.(6,Бурлака В.Г., Шерстюк Р. Трансформация рынков нефти и газа:
Киев, 2005г. 320стр.)
Мұнайдың баланстық ресурстары бойынша әлемдік көшбасшылар ондығына
Сауд Арабиясы, Ресей, Ирак, Кувейт, БАӘ, Иран, Венесуэла, Мексика, Қытай
және АҚШ жатады. Шет елдік коммерциялық ақпарат бюллетенінің мәліметтері
бойынша табиғи газдың негізгі дәлелденген запастары екі аймақта
шоғырланған: ТМД және Таяу Шығыс. АҚШ пен Канаданың үлесіне 4,5 пайыз және
батысеуропалық елдерге – 3 пайыз тиеді. Әр түрлі бағалаулар бойынша, Ресей
Федерациясы табиғи газдың әлемдік дәлелденген запастарының 33-тен 35
пайызға дейінгі үлесін және болашақтағы запастарының 30 пайызын иеленеді.
EIA сарапшыларының пікірі бойынша, бұл мәліметтер Ресейді ОПЕК-тің өсіп
бара жатқан мұнайлық ықпалына бірінші газдық геосаяси бәселесі болып
табылатындығын дәлелдейді, өйткені ол болашақтағы 15-20 жыл ішінде мұнайдың
әлемдік нарығындағы негізгі жабдықтаушысы болуы ықтимал. (7, Бизнес в
зеркале политики Нефтегазовая вертикаль. – 2002.- №13. – с.89)
Газдың әлемдік запастары көгілдір отынның өндірісі мен
тұтынысының өсуіне пропорционал деңгейде өседі. Планетамыздағы газдың
дәлелденген және болашақтағы запастары әлі 150-200 жылға жетеді деп
болжанады.
Егер де газдың әлемдегі негізгі кеніштерін қарастырар болсақ, онда
мынаны айтуға болады, яғни әлемдегі 23 ірі газ кенішінің жартысына жуығы
(11) Ресейде орналасқан. Әлемдегі кеніштердің бастапқы запастары 2000
жылдың басында 1 трлн. текше метрді құрады. Бірақ та олардың ең ірісі
Катарда орналасқан. Қалған 11 кеніштің бесеуі Таяу Шығыста (соның ішінде
үшеуі Иранда), екеуі Еуропада (Норвегия мен Нидерланды) және қалған төрт
кеніш АҚШ-та, Алжирде, Қазақстанда және Түрікменстанда орналасқан. Егер бұл
тізімге бастапқы запастары 0,5-1,0 трлн. текше метр болатын барлық
кеніштерді қосса, онда олардың ең ежелгісі – АҚШ-тағы Панхендл-Хъюготон
кеніші болып саналады. Ол өткен ғасырдың алғашқы он жылында ашылған, ең жас
кеніш – 2002 жылы Иранда ашылған Тобнах кеніші. Әлемдегі ең ірі газ
кеніштерінің көбісі (44 кеніштің 28-і) бір онжылдық ішінде, яғни 1965-1975
жылдар аралығында ашылған. (8, Эксклюзив Petroleum. – 2002. - №5. –с.
13.)
ОПЕК-ке қатысушы елдерде запастардың , геграфиялық және
геологиялық орналасудың жақсы қатынасы бар. Таяу Шығыс елдері өндірген 1
млрд. тоннадан астам мұнайдың (әлемдік мұнай өндірудің үштен бірі) 85
пайызы экспортталады, ол әлемдік экспорттың жартысына жуық (46,5 пайыз).
Өндірудің жоғары сапасы және төмен өзіндік құны (1 баррелі 2 доллар)
скважиналардың орташа дебеті, яғни тәулігіне 500 тонна кезінде Таяу және
Орталық Шығыс елдеріндегі мұнай өндіруді тартымды етеді. Таяу Шығыста
шоғырланған мұнай ресурстарының бестен бір бөлігі Ирак территориясында
орналасқан, осының нәтижесінде ол мұнайдың 25-28 млрд. тонна деп
бағаланатын барданған запасы бойынша 2-ші орынға және әлемдегі мұнай
экспорты бойынша (БҰҰ-ның санкциялары шеңберінде де) 4-ші орынға шығады.
Ирактың мұнайлық әлеуетін басқа мұнай экспорттаушы елдермен (Сауд
Арабиясынан басқа) салыстыру мынаны көрсетеді, яғни онда мұнай нарығына
ықпал етуге қабілетті ірі ресурстар бар. Атап айтқанда, Норвегиядағы жыл
сайынғы мұнай өндіру 150 тоннаны, Кувейтте – 102 млн. тоннаны, Қазақстанда
– 35 млн. тоннаны құрайды. Каспийдің көмірсутек ресурстарының жалпы көлемі
дәлелденген бүкіләлемдік запастардың 10 пайыздан азын құрайды.
Әлемдік мұнай запастарын бағалау кезінде осы сараптаудың
ақиқаттылығы (шынайылығы) мәселесі туындайды. Мысалы, ОПЕК- тің 2000 жылғы
ресми мәліметтері бойынша осы ұйымның мүше елдерінің үлесіне мұнай
запастарының 820 млрд. баррелі тиесілі екен, яғни ол әлемдік мұнай
запастарының 78 пайызға жуығын құрайды. 1980 жылдардың басында мұнай
бағасының күрт төмендеуінен кейінгі ОПЕК шеңберіндегі квоталар соғысы
мынаған әкелді, яғни әрбір мүше ел өз запастарының көрсеткіштерін ұлғайтуға
тырысты, өйткені бұл көрсеткіштер өндіру квоталарын бекітуге арналған негіз
болып табылды. Petroconsultants – тың мәліметтері бойынша ОПЕК – ке мүше
елдердің мұнай запастары жөніндегі мәліметтер асыра сілтенген, мысалы, Абу-
Даби үшін – 1,6 есе, Иран үшін – 6,1 есе, Ирак үшін – 1,5 есе, Кувейт үшін
– 1,8 есе. (9, М. Афанасьев, Л. Мясникова . Время глобализации Мэ и МО.
– 2005г. – с.11-19.)
Егер де өткен ғасырдың соңғы онжылдығында байқалған мұнайдың
әлемдік тұтынылуының өсу қарқындары сақталып отыр. Онда шикізаттың осы
түрінің бүгінгі таңдағы дәлелденген запастары 2030 жылға қарай шамамен 80
пайызға сарқылуы ықтимал. ВР –дің оптимістік бағалауларына сәйкес, бүгінгі
таңда дәлелденген, бірақ та өндірілмеген мұнай 30 жылдан кейін 30 млрд.
тоннаны құраса, Petroconsultants-тың пессимистік бағалаулары бойынша – 20
млрд. тоннаны құрайды.
Осыдан запастар өсімі мәселесі туындайды. Әлемдегі мұнайдың ірі
негізгі кеніштері өткен ғасырдың 50-80 жылдарында-ақ ашылғаны баршаға
мәлім. Соңғы 40 жыл ішінде осы жобадағы ірі жаңалық 60 млрд. баррельдік
(8,16 млрд. тонна) запастары бар Солтүстік теңіз бассейні болды, ол соңғы
үш жылдың ішінде мұнайдың жалпы әлемдік тұтынудан сәл көбірек. Осы орайда
американдық геологтардың есептеуінше өткен ғасырдың соңғы 10-15 жылында
жүргізілген геологиялық-барлау жұмыстарының көлемі мынаны болжауға
мүмкіндік береді, яғни 2015-2020 жылға қарай мұнайдың дәлелденген әлемдік
запастарының өсімі, шамамен, 260 млрд. баррельді (35 млрд. тонна) құрайды.
Осылайша, 2020 жылға қарай мұнайдың дәлелденген, бірақ та алынбаған
запастары 60 млрд. тоннадан астам болады.
Әрине, келтірілген бағалаулар шартты болып келеді. Олар, мысалы,
Шығыс Сібірдің көмірсутек ресурстарын ескермейді, олар геологиялық жобада
мүлдем зерттелмеген. Сондықтан да әлемге мұнайдың қанша жылға жететіндігін
айту өте қиын. Бұл жерде мынандай көзқарасты ескеру керек, яғни 45-50
жылдан кейін мұнай запастарының өсімі мәселесі өзінің өзектілігін мүлдем
жоғалтады, өйткені сутегі, күн энергиясы және жел энергиясы сияқты энергия
тасымалдаушылардың дәстүрлі емес түрлері мұнайды ығыстыруы мүмкін.
Мұнайдың жалпы әлемдік шынайы геологиялық запастары соңғы отыз
жыл ішінде жоғарылаудың тұрақты тенденциясын иеленеді.
(1-кесте).
Кесте 1 – Мұнайдың әлемдік шынайы запастары, млрд. тонна.
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Барлығы: 149,41 152,96 153,56 154,69 156,45 157,12 157,95
Сауд Арабиясы 37,54 37,54 37,53 37,60 37,58 38,18 38,12
Ирак 16,07 16,07 16,07 16,08 16,07 16,09 16,08
Біріккен Араб 13,97 13,97 13,97 13,99 13,99 13,97 13,99
Әмірліктері
Кувейт 13,79 13,79 13,79 13,81 13,81 13,85 13,89
Иран 13,30 13,30 13,30 13,36 13,35 13,38 13,38
Катар 0,53 1,88 2,17 2,16 2,55 2,56 2,89
Оман 0,81 0,84 0,84 0,88 0,88 0,91 0,93
Сирия 0,36 0,36 0,36 0,37 0,38 0,40 0,43
Солтүстік Америка8,36 8,76 8,61 8,62 8,59 8,62 8,90
Мексика 4,06 4,04 3,85 3,89 3,68 3,91 4,01
АҚШ 3,00 3,11 3,15 3,02 3,09 3,45 3,11
Канада 1,25 1,30 1,61 1,61 1,64 1,68 1,70
Венесуэла 10,98 10,98 11,10 11,25 11,30 11,31 11,36
Бразилия 1,05 1,16 1,21 1,25 1,28 1,33 1,37
Эквадор 0,43 0,44 0,44 0,45 0,45 0,47 0,49
Аргентина 0,39 0,44 0,42 0,43 0,45 0,43 0,46
Колумбия 0,37 0,28 0,25 0,31 0,29 0,36 0,35
Африка 11,93 12,86 13,26 13,51 13,56 13,62 13,65
Ливия 4,21 5,14 5,14 5,13 5,012 5,23 5,29
Нигерия 4,14 4,14 4,50 4,63 4,65 4,67 4,89
Алжир 1,62 1,62 1,62 1,62 1,61 1,68 1,68
Ангола 0,77 0,77 0,77 0,78 0,79 0,79 0,80
Египет 0,42 0,42 0,42 0,45 0,45 0,46 0,46
Габон 0,36 0,36 0,36 0,37 0,38 0,38 0,38
Азия-Тынық мұхиты6,05 6,04 6,04 6,05 6,06 6,06 6,05
аймағы
Қытай 3,43 3,43 3,43 3,44 3,44 3,45 3,46
Индолнезия 0,74 0,73 0,73 0,73 0,75 0,75 0,78
Үндістан 0,72 0,72 0,72 0,75 0,76 0,78 0,77
Малайзия 0,56 0,56 0,56 0,56 0,58 0,58 0,58
Австралия 0,41 0,41 0,41 0,41 0,48 0,48 0,49
Бруней 0,19 0,19 0,19 0,21 0,20 0,23 0,24
Еуропа 2,98 2,89 2,88 2,89 2,91 2,92 2,92
Норвегия 1,55 1,45 1,47 1,46 1,45 1,47 1,48
Ұлыбритания 0,74 0,71 0,70 0,71 0,70 0,72 0,71
Италия 0,09 0,09 0,09 0,09 0,10 0,10 0,10
Бұрынғы КСРО 9,34 9,33 9,34 9,35 9,36 9,36 9,37
Ресей 8,03 8,01 8,03 8,03 8,05 8,05 8,06
Қолда бар бағалауларды ескере отырып, мұнайдың қазіргі кездегі деңгейі
кезінде оның әлемдік геологиялық запастары ең кем дегенде 42 жылға, соның
ішінде Сауд Арабияның мұнайы – 83 жылға, Иранның – 69 жылға, Венесуэланың –
58 жылға, Ливияның – 56 жылға, Мексиканың – 43 жылға, Ресейдің – 22 жылға,
Қытайдың – 21 жылға, Алжирдың – 19 жылға, АҚШ-тың – 10 жылға, Норвегияның –
9 жылға, Индонезияның – 9 жылға және Ұлыбританяның – 5 жылға жетеді деп
болжанады.
Дәл осындай мағлұматтарды British Petroleum компаниясының
сарапшылары да келтіреді мұнайдың қазіргі кездегі қарқындары кезінде
Кувейттің мұнай кеніштері 123 жылдан кейін, Сауд Арабиясының – 80 жылдан
кейін, Иранның – 62 жылдан кейін, Ресейдің – 15 жылдан кейін, Түркменияның
– 7 жылдан кейін, АҚШ-тың – 5 жылдан кейін, Әзірбайжанның – 62 жылдан кейін
сарқылады екен. Ирактың мұнайы шамамен 24 жылға жетеді екен. Қазіргі таңда
әлем елдерінің мұнайға деген сұранысы шамамен жылына 4 млрд. тоннаны
құрайды.
Өткен онжылдықта мұнайдың өндірілуінің өсуінің жалпы тенденциясы екі
есеге қысқарды: 1991-92 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. ЕҢБЕК АҚЫ МЕН ЕҢБЕКТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Жалақының мәні, атқаратын қызметтері және ұйымдастыру қағидалары ... .5
2. Еңбек ақыны ұйымдастырудың нысандары мен жүйелерінің экономикалық
мазмұны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
II ЭЛЕКТР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЕҢБЕК АҚЫ МЕН ЕҢБЕКТІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Энергетикалық кәсіпорын Западнефтегаз АҚ-ның қазіргі жағдайы мен
даму
тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.2Энергетикалық кәсіпорын Западнефтегаз АҚ-нда еңбек ақыны ұйымдастыру
ерекшеліктерін талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
2.3 Энергетикалық кәсіпорын Западнефтегаз АҚ-нда еңбек ақы төлеуді
ұйымдастыруды жетілдіру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
КІРІСПЕ
Жоспарлы жүйе жағдайында қалыптасқан еңбек ақыны төлеу мен еңбекті
ынталандыру жүйесі жұмысшы күшінің тауарлық сипатын мойындамауға
негізделді, ал жұмыскер жалпы халықтық әлеуметтік меншіктің иесі деп
қарастырылды. Сол себептен осы кезеңде еңбек ақы жұмыскердің жұмсаған
еңбегінің саны мен сапасына сәйкес оған бөлінетін ұлттық табыстың бір
бөлігі ретінде қарастырылды.
Нарықтық экономика жағдайында жұмысшы күші ерекше тауар ретінде
қарастырылады. Ол еңбек нарығында сатып алынады және сатылады, оның құны
мен бағасы қалыптасқан сұраныс пен ұсыныс негізінде анықталады. Осыған
сәйкес, сұраныс пен ұсыныс еңбек ақының мөлшерін дифференциациялаудың
анықтаушы факторлары болып табылады.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, нарықтық экономикасы дамыған елдерде
еңбекке ақы төлеуді реттеу екі өзара байланысты әдіске негізделеді:
мемлекеттік және ұжымдық-шарттық. Ұжымдық-шарттық реттеуде негізгі көңіл
еңбек ақы мәселелеріне аударылады. Еңбек ақыны ұжымдық-шарттық реттеуді
жүзеге асырудың нысаны болып басты, салалық, корпоративтік, аймақтық
келісімдер мен ұжымдық шарттар табылады.
Қазақстан Республикасындағы болып жатқан өзгерістердің сипаты
әлеуметтік әріптестік шеңберінде әлеуметтік-еңбектік қатынастарды ұжымдық-
шарттық реттеудегі еңбек ақы мәселелерін ескеруді талап етеді. Бұл жалақы
жұмысшы күшінің бағасы ретінде еңбек ақының мәніне, оның соңғы жылдардағы
құнсыздануына, жұмыскерлердің салалық, аймақтық және кәсіптік-біліктілік
топтары бойынша еңбек ақының дұрыс бөлінбеуіне байланысты болып отыр.
Сонымен жалақының мәнін жұмыс күшінің бағасы немесе құны ретінде
мінездеп, ол еңбек нарығы дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей
еңбекақының бағасы жұмыс күшіне өзгеруі мыналар болғанда болады:
- жұмыс күші қайта өндіруді кеңінен қамтамсыз ету тек физиологиялық
мұқтаждықтарды ғана емес, сонымен қатар жұмысшы және оның отбасын
әлеуметтік және мәдени игіліктермен қамтамасыз ету.
- еңбек нарығының жұмыс күшіне бағасын көрсететін еңбек ақыны реттеудің
ұжымдық-шарттық жүйесінің өркениетті қалыптасуы.
- еңбек ақы көлеміндегі айырмашылықтарды объективті есептеу.
Жоғарыда келтірілген шарттар бір-бірімен тығыз байланысты және оны іске
асыру заңдық және нормативтік шараларды қолдануды талап етеді, теориялық
және әдістемелік жұмыстарды қоса алғанда.
Еңбекақының жұмыс күшінің бағасы ретіндегі жанама түсінігі оның
объективті және дәлелденген өзгешелігін анықтауға жаңа нұсқау жасауды талап
етеді.
Өз еңбегіне, істеген жұмысына, өндірген өніміне жұмысшы еңбек ақы
алады. Бұл оның еңбегі үшін сый ақы, әлеуметтік эффект әкелетін осы
еңбектің қажеттілігін қоғамның мақұлдауы, жұмыс берушінің табыс алуынан
көрінеді, бірақ еңбекақы төлеу - тек еңбек нәтижесі үшін ғана төлем емес.
Еңбекақының рөлі оның ынталандырушы әсер етуінен көрінеді: еңбек ақы
мөлшері төлеу тәртібі және ұйымдастыру элементтері әдетте адамда еңбекке
деген жеке қызығушылықты дамытады.
Сонымен, еңбек ақы екі түрлі рөл атқарады: бір жағынан, бұл еңбек
нәтижесінің төлемі, екінші жағынан еңбекке деген ынта .
Жоғарыда аталған себептердің барлығы жұмыскерлердің еңбек ақысын
ұйымдастыру қажеттілігі мен бүгінгі таңдағы өзектілігін көрсетіп отыр.
Курстық жұмыстың мақсаты – еңбек ақының экономикалық табиғаты туралы
теориялық және әдістемелік аспектілерді жалпылау негізінде жұмыскерлердің
еңбек ақысын басқару ерекшеліктерін зерттеу және энергетикалық кәсіпорын
"Западнефтегаз" кәсіпорнының қызметі мен еңбек ақы жүйесін талдау және ҚР-
ғы еңбек ақыны ұйымдастыруды жетілдіру бойынша тәжірибелік ұсыныcтар жасау.
Белгіленген мақсаттарға қол жеткізу үшін төмендегідей міндеттер қойылады:
-еңбек ақының мәні мен ұйымдастыру функцияларын, оларды жүйелеудің
тәжірибелік аспектілерін анықтауға теориялық тәсілді қарастыру;
-еңбек ақы нысандары мен оны басқару мен реттеу жүйесін және ҚР-ғы еңбек
ақыны реттеудің құқықтық аспектілерін зерттеу;
-Энергетикалық кәсіпорын "Западнефтегаз" кәсіпорнының қызметін және ондағы
еңбек ақыны ұйымдастыруды талдау;
-еңбек ақыны төлеудегі кемшіліктері және Қазақстан Республикасындағы еңбек
ақыны ұйымдастыруды жетілдіру бойынша ұсыныстар жасау.
Қорытынды бөлім курстық жұмыстың мазмұнына сәйкес оның барлық
бөлімдері бойынша қорытындылар мен тәжірибелік ұсыныстардан тұрады.
І.ЕҢБЕК АҚЫ МЕН ЕҢБЕКТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жалақының мәні, атқаратын қызметтері және ұйымдастыру қағидалары
Жалақының мәнін қарастырған кезде оның жалдамалы жұмыскерлерге, яғни
өз еңбегі үшін ақы алатын адамдарға қатысты екенін ескеру қажет. Ал
экономикалық категория ретінде жалақы деген не? сұрағы тууы мүмкін.
Жалақы - бұл жалдамалы жұмысшының табыс алу элементі, өзіне қатысты
еңбек ресурсын экономикалық жүзеге асыру нысанының құқығы. Сонымен бірге
жұмыс берушіге, яғни еңбек ресурсын өндіріс факторларының бірінің сапасын
жақсарту үшін, сатып алушыға жалдамалы жұмысшыларға жалақы төлеу өндіріс
шығындарының элементтерінің бірі болады.
Нарықтық экономика жағдайында жалақының көлеміне нарықтық және
нарықтық емес бірқатар факторлар әсер етеді.
Нарыққа өткеннен кейін еңбек ақыға қатысты жаңа қатынастар пайда
болады. Яғни, нарық ресурсы болатын еңбек нарығы пайда болады. Оның
субъектілері ретінде мыналар болады: жұмыс беруші (жеке кәсіпкер, біріккен
кәсіпкерлер). Олар белгілі еңбек ресурсы санына сұраныс білдіреді. Сонымен
бірге жалдамалы жұмысшылар – еңбек ресурсының меншіктері. Олар еңбек
нарығындағы еңбек ресурсының сапалы санын ұсынады. Ал объекті, ол белгілі
бір уақыт аралығында сапалы еңбек ресурсы санын қолдану құқығы болады.
Еңбек бірлігінде нарықтық баға - уақыт бірлігіне нақты кәсіби
сипаттамасы бар келісім шартқа негізделген және ақы мөлшерлемесі. Жалақы
мөлшерлемесі жұмысшы күшінің құнымен анықталады, яғни жұмыс күнін жақсы
өндіру үшін қажетті тұтыну тауарлары, қызметтері және өмір қаражаттары.
Бірақта қазір нарықтық экономикасы дамыған елдерде жалақы мөлшерлемесі
өндіруші минимумынан асып кетеді және ол сол елде, салада нақты сападағы
еңбек ақы деңгейінен құрылады. Одан басқа жалақы мөлшерлемесін кейде
теңестіру айырмашылығы деп айтуға болады – төлемдер, жұмыс орнын
ауыстырғандағы айырмашылақтарды көрсетеді.
Жалақының негізгі элементі – жалақы мөлшерлемесі. Бірақта ол еңбек
нәтижесіне әсер ететін жұмысшылардың мүмкіншіліктерін, физикалық күнін,
реакциясын ескермейді. Сондықтан жалақы құрылымында тағы бір элементті
бөліп айтуға болады, ол өтпелі бөлігі. Ол еңбек қызметінің жеке нәтижесінің
өзгешелігін көрсетеді: (сыйақы, қосымша төлем және т. б.) Сонымен бірге
табыстың басқа түрлері де бар. Ол жұмысшының нақты кәсіпорында алатын
мүмкіншілігі (материалды көмек, бағалы сыйлық, зейнетақы сақтандыруы).
Жұмысшы үшін жалақы жоғарыдағыға қосымша айтсақ отбасының жақсы
тұрмысын жақсартатын табыс.
Жұмыс берушіге өз жұмысшыларына еңбекақы төлеу ол жұмысшы күшін жалдау
үшін кеткен шығындар. Осыған қоса жұмыс беруші өнім бірлігіне жұмыс күшінің
шығындарын қысқартуға ұмтылады.
Жалақының нақты көлемі нарықта, әлеуметтік қатынастарда, өндірісте
пайда болатын әр түрлі факторларға байланысты.
Адамның өз еңбегі үшін алатын ақша саны негізінде жұмыс күшінің құны
көлеміне байланысты. Әр топ үшін бұл құнның жоғарғы және төменгі деңгейі
болады.
Төменгі деңгейге өмір сүруге қажетті қаражат сомасы жатады. Олар
отбасын асырау, кәсіби білім алу үшін, жұмысшының жұмыс қабілетін арттыру
үшін жұмсалады. Көптеген елдерде өмір сүру минимумы деген көрсеткіш
саналады. Ол кедейшілік шегін – жұмысшылардың төменгі квалификациясымен
жұмыс қызметін ұстайтын қаражат мөлшері.
Жоғарғы жұмысшы күші шегі ол кейбір елдерде әдет-ғұрыпты болатын
әлеуметтік-мәдени қажеттіліктерді өтейтін қосымша шығындар.
Жалақының мәнін атқаратын қызметтерінен айқын көре аламыз. Ол:
өндірісте, тұтынуда жүзеге асырылады. Жалақының атқаратын бес қызметі
болады:
1. Ұдайы өндіру
2. Ынталандырушы
3. Өлшеулік-бөлуші
4. Ресурсты-орналастырушы
5. Төлем қабілеті бар халық сұранысын қалыптастырушы
1. Ұдайы өндіру қызметті. Бұл жұмысшыларды және де олардың
отбасыларының мүшелерін, жұмыс күшін, ұрпақты өндіру үшін керекті өмірлік
құндылықтармен қамтамасыз етуге байланысты. Мұнда тұтынуды көтерудің
экономикалық заңы іске асырылды. Бұл функция жалақыны мемлекеттік реттеу
айырмашылықтарымен, жұмыс күшін ұдайы өндіруді қамтамасыз ететін заңмен
бекітілген оның минималды көлеміне байланысты.
2. Ынталандырушы қызметі. Оның мәні жұмысшының еңбек үлесіне
байланысты жалақы белгілеу кәсіпорынның өндірістік шаруашылық қызметінің
нәтижесіне байланысты.
3. Өлшеулік-бөлуші қызметі. Бұл қызмет өндіріс құралдарының иелері мен
жұмыстар арасындағы тұтыну қорын бөлу кезіндегі еңбекті көрсетеді. Жалақы
арқылы оның еңбек үлесіне сәйкес өндіріс процесінің әрбір қатысушысына
тұтыну қорындағы жеке бөлігін анықтауға болады.
4. Ресурсты-орналастырушы қызметі. Бұл функцияның мәні қазіргі уақытта
айтарлықтай өсуде. Оның мәні еңбек ресурстарын аймақтар, салалар,
кәсіпорындар бойынша таратуды тиімді үйлестіру болып табылады. Еңбек
ресурстарын шығару саласындағы мемлекеттік реттеу минимумға жақын
жағдайында, ал еңбек ресурстарының қызмет етуі тек жалданушы жұмысшының
еркіндігі жағдайында ғана мүмкін болса, өмір деңгейін жоғарлатуға ұмтылу
оның мұқтаждығын қанағаттандыратын жұмысты табу мақсатымен түсіндіріледі.
5. Төлем қабілеті бар халық сұранысын қалыптастырушы қызметі. Бұл
функцияның мәні – төлем қабілеті бар сұранысты сәйкестендіру, мұнымен сатып
алушылардың ақша құралдарымен қамтамасыз етілген тұтыну көрінісінің формасы
түсіндіріледі. Төлем қабілеті бар сұраныс екі негізгі факторлардың
әрекетімен қалыптасатынына байланысты тұтыну мен қоғамның табысы, онда
жалақы көмегімен рынок жағдайында тауарлы ұсыным мен сұранымның арасындағы
керекті пропорция белгіленеді
1-сурет Жалақының атқаратын қызметтері және ұйымдастыру қағидалары
арасындағы байланыс
Көбінде жалақыны ұйымдастыру қағидаларын атқаратын қызметтерімен
бірге қарастырады. Себебі бұл қағидалар қызметтерін жүзеге асыру үшін
бағытталған. Әр қағида бір емес бірнеше қызметтерімен байланысты. Бірақта
бір басты атқаратын қызметін бөліп көрсетуге болады. Оны орындауға нақты
қағида бағытталған. Бұны біз, яғни қағидалардың жалақының атқаратын
қызметтерімен байланысын 1 суреттен көрдік.
1.2 Еңбек ақы нысандары мен жүйелерінің экономикалық мазмұны
Әр түрлі меншік нысанындағы кәсіпорындарда еңбекке ақы төлеудің кең
тараған нысандары: кесімдік және мерзімдік .
Кесімді нысаны - өнімнің әрбір данасына төлем немесе атқарылған жұмыс
көлеміне байланысты. Мерзімді еңбек ақы - жұмыс істеген уақытына төлем,
бірақ күнтізбелік емес, тарифтік жүйемен қарастырылған нормативтік уақыт.
Кесімді және мерзімді еңбек ақы төлеудің нысандарын жүйелі түрде
көрсетуге болады.
Кесте-1 Еңбек ақының жүйелері мен нысандары
Еңбекақының төлеудің жүйелері мен нысандары
Кесімді Мерзімді
Қарапайым кесімді Қарапайым мерзімді. Ол:
Кесімді сый ақылы а) Сағаттық
Жанама кесімді ә) Күндік
Аккордтық б) Апталық
Кесімді үдемелі Мерзімді сый ақылы
Жеке дара Ұжымдық
Көптеген жағдайларда еңбек ақы төлеудің керекті нысандарын таңдап алған
жөн.
Кесімді еңбек ақыны қолдану жағдайлары:
- нақты жұмысшыға байланысты жұмысшының сандық көрсеткішінің болуы.
- орындалған жұмыстарды дәл есептеуге мүмкіндіктің болуы.
- нақты бөлімдегі өнім шығаруды немесе жұмыс атқаруды көбейту мүмкіндіктің
болуы.
- нақты өндірістік бөлімшеде жұмысшыларды өнім көлемін немесе атқарылатын
жұмыстарды көбейтуге ынталандырудың керектігі.
Кесімді еңбек ақыны қолдану төмендегі жағдайларға әкелсе, онда оны
қолдану тиімсіз болады:
- өнімнің сапасының төмендеуіне;
- технологиялық режимнің бұзылуы;
- құрал-жабдықтарды күтудің төмендеуі;
- техника қауіпсіздігі талаптарының бұзылуы;
- шикізат пен материалдың үлкен шығыны;
Мерзімді еңбек ақыны қолданудың жағдайлары:
- өнім шығаруды көбейту мүмкіндігінің жоқтығы;
- өндірістік процестің қатаң уақыты белгіленген;
- жұмысшының функциясы технологиялық процесті бақылауға негізделген;
- өнім шығаруды көбейту немесе сапасының төмендеуіне алып келеді;
Енді еңбек ақы формасы қолданғанда еңбек ақы қалай анықталатының
қарастырайық.
Тікелей кесімді жүйеде немесе қарапайым кесімдіде еңбек өндірген
өнімнің бір данасына бағамен төленеді.
Өнімнің бір данасына жеке кесімді баға былай анықталады:
Зед = Зч х Tн ; (1)
мұнда, Зч - орындалатын жұмыстың разрядына сәйкес белгіленетін сағаттық
тарифтік ставка, теңгесағ.;
Вч - берілген өнімді өндірудің сағаттық нормасы;
Tн - өнімнің бір данасына уақыт нормасы, сағ.;
Жұмысшының жалпы жалақысы кесімді бағаны өндірген өнім көлеміне
көбейту арқылы анықталады.
Кесімді-сыйақылы жүйеде жұмысшы жалақысын тікелей кесімді баға және
қосымша сыйақыны алады. Бірақ бұл үшін сыйақы берілетін көрсеткіштер нақты
көрсетілуі керек, олар әрбір атқарушыға белгілі болуы шарт. Жұмысқа қайта
алынған адамдар осы туралы хабардар болуын қадағалау керек. Және де жұмысты
орындағаны және асырып орындағаны үшін сыйақы көлемі белгіленуі керек.
Бұлар еңбек өнімділігі көрсеткішінің өсуі; өндіріс көлемінің ұлғаюы;
техникалық дәлелденген жұмыстар нормасын орындау және нормаланған еңбек
сыйымдылығының төмендеуі; өндірістік тапсырмаларды орындау; стандарттарды,
нормативті-техникалық құжаттамаларды қолдану; шикізатты, материалдарды,
аспаптарды және тағы басқа материалдық құндылықтарды үнемдеу .
Көрсеткіштер санын жоғарлатуға болады, сол немесе басқа көреткішті
қолдану нақты өндірістік жағдаймен анықталады. Мысалы, кәсіпорынның
тасмалдаушыларға байланысты рекламация көлемі өсіп кетті немесе кәсіпорын
сапасына байланысты талаптары жоғары сыртқы рынокқа өз өнімінен шығуға
тырысады. Әрине, бұл жағдайда өнімнің сапасына талаптар орындау сапасы
жоғарлайды және бұл проблеманы шешуге көрсеткіштер тізімде өз септігін
тигізу керек. Бірақ бұл көрсеткіштің тізімі бес-жеті көрсеткіштен көп
болмауы керек, себебі олардың көп болуы жұмысшылар есінде сақталып
қалмайды.
Жанама-кесімді жүйеде жұмысшының жалақысы кесімді жұмысшылар еңбек
көрсететін еңбек нәтижесіне тікелей байланысты. Бұл жүйе негізгі емес,
көмекші жұмысшылардың еңбек ақысын есептеу үшін қолданылады.
Жанама-кесімді баға Зк жұмысшыларға қызмет көрсету нормасы арқылы
формуламен есептелінеді:
Зк = Зч Вчр ; (2)
мұнда, Зч - қызмет көрсетілетін жұмысшының сағаттық тарифтік стафкасы;
Вч - өнімнің данасына байланысты қызмет көрсеттін жұмысшының
сағаттық өнім шығару нормасы;
Р - қызмет көрсететін жұмысшылар саны қызмет көрсету нормасы.
Жалпы табыс жұмысшы ставкасын қызмет көрсететін кесімді жұмысшылардың
қызмет көрсету нормасының орташа пайызына көбейту арқылы немесе жанама
кесімді бағаны қызмет көрсетілетін жұмысшылардың нақты өнім көлеміне
көбейту арқылы есептелінеді:
Зжал = Зч х Фкөм Y 100 ;
(3)
мұнда, Зжал – жұмыстың жалпы жалақысы, теңге;
Зч - жұмысшының жалпы тарифтік ставкасы;
Фкөм – берілген жұмышының нақты істелінген адам-сағат саны;
Y – берілген жұмысшының қызмет көрсетуінің нормасын атқарудың
орташа проценті;
Аккоррдтық кесімді еңбек ақыда қолданылып жүрген уақыт нормасы мен
бағалау негізінде баға жұмыстың барлық көлеміне белгіленеді (жеке
операцияға емес). Еңбек ақының бұл жүйесінде жұмысшыларғы жұмысты атқару
уақытын азайтқаны үшін сыйақы беріледі, ал бұл болса еңбек өнімділігінің
өсуін күшті ынталандырады, яғни жұмыс көлемі алдын-ала белгіленеді, сол
жұмыстың еңбек ақысы алдын ала анықталады.
Кесімді прогрессивті жүйеде жоспардан көбірек жасалған өнімге жоғары
расценкалар пайдаланылады. Жұмысшының еңбегі тікелей кесімді баға арқылы
атқару нормасы шегінде төленеді, ал норманы асыра орындағанда жоғарлатылған
бағамен.
Кесімді прогрессивті жұмысшының жалақысы Зсп қабылданған прогрессивті
төлеу жүйеге байланысты (барлық жұмыс көлемі немесе оның бір бөлігін асыра
орындау) келесі формуламен анықталады.
Зсп = Pтс+[ Зтс (jн-jбаз)gпр]jн ; (4)
мұндағы, Зтс – тікелей кесімді бағамен есептелген жұмысшының негізгі
жалақысы;
Зтп – жұмыстың бір бөлігіне тікелей кесімді бағамен есептелген
кесімді- жұмысшының кесімді жалақысының сомасы.
Jn – жұмысшылардың норманы орындауы, %;
jбаз – норманың базалық деңгейі, бұдан жоғары болған сайын
жоғарлатылған бағамен төленеді, %;
qпр – белгіленген нормадан асыра орындағанын көрсететін
коэффициент;
Кесімді прогрессивті еңбек ақыны төлеуді қолданғанда айрықша назарды
бастапқы нормативтік базаны анықтауға бағаларды көтерудің тиімді шкаласын
жасауға, өнім өндіруді есептеу мен нақты кеткен уақытты анықтауға аударған
дұрыс.
Еңбек ақының кесімдік формасы нақты бір жұмысшыға, керек десе ұжымға
қолданылуы мүмкін.
Мерзімді жалақыда жұмысшы атқарылған уақыт көлеміне байланысты ақша
алады, бірақ еңбек қарапайым және күрделі болуына байланысты еңбекті
мөлшерлеу керек, бұл тарифтік жүйенің көмегімен іске асырылады. Тарифтік
жүйенің құрама элементтері болып табылады:
- тарифтік ставка уақыт бірлігіне байланысты әртүрлі топтағы және
категориядағы жұмысшылардың еңбек ақысының көлемі. Бастапқысы болып
минималды тарифтік ставка есептелінеді, немесе бірінші разрядтық тарифтік
ставкасы. Ол неғұрлым қарапайым еңбектің ақысын анықтайды. Тарифтік
ставкалар сағаттық, күндік болуы мүмкін.
- Тарифтік торлар біліктілік деңгейіне байланысты еңбек ақы
қатынасына белгілеу мүмкін үшін қолданылады. Бұл тарифтік разрядтардың
жиынтығы және соларға сәйкес тарифтік коэффициенттер.Тарифтік коэффициент
ең төменгі разрядқа бірге тең. Келесі разрядтағы тарифтік коэффициенттер
бірінші разрядқа қарағанда қаншама жоғары екендігін көрсетеді.
Мерзімді жалақының екі жолы бар: қарапайым мерзімді және сыйақылы
мерзімді.
Жұмысшының жалақысы қарапайым мерзімді жүйеде Зп берілген разрядтағы
жұмысшының тарифтік ставкасының сағаттық (күндік) көрсеткіші ретінде
көрсетілеуі:
Зп= Змt'ж х tж ;
(5)
мұнда, Зм – жұмысшының айлық мерзімдік жалақысы, теңге;
tж – берілген айда график бойынша жұмысшылар сағаттар саны;
t'ж – жұмысшы нақты жұмсаған сағаттар саны
Назарды мынаған аударуды айта кеткен жөн, шетелдік кәсіпкерлер
жұмыстардың еңбек ақысын жекелей отырып, көптеген ағымдағы сыйақы беруден
қашады, олар тұрақты жалақы беруді ұйғарады. Ынталандыру формасы болып,
кәсіпорын акцияларын жұмысшыларға тегін беру б.т. Ынталандырудың мұндай
түрі, бір жағынан сыйақы беру кепілдігінен айырса, екіншіден жұмысшыны
фирма табысымен байланыстырады .
Соңғы кездерде Батыс Европа елдерінде жалданушы еңбекті төлеуде мәнді
өзгерістер болды. Ең алдымен, еңбек ақы деңгейін анықтау механизімі
өзгерген жаңа ставкаларды белгілегенде фирма басшылары өздерінің
фирмаларының қаржылық жағдайына байланысты.
II ЭЛЕКТР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЕҢБЕК АҚЫ МЕН ЕҢБЕКТІ
ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Энергетикалық кәсіпорын Западнефтегаз АҚ-ның қазіргі жағдайы мен
даму тенденциялары
Мұнай саласы әлемдік экономиканың өте жетілген салаларының
қатарына жатады. Әлемдегі мұнайдың өнеркәсіптік өндірілуі 19-ғасырдың
ортасында басталды және ол әлемдік экономиканың энергия сыйымдылығының
ұлғаюына пропорционалды деңгейде өсті. 1859 жылы бүкіл жер шарында күніне
100 баррель, 1880 жылы – 76.5 мың баррель, ал 1900 жылы – 400 мыңбаррельге
жуық мұнай өндіріле бастады. Әлемдегі мұнай өндірісінің абсолюттік
өрнектеудегі едәуір өсімі 20 ғасырдағы соғыстан кейінгі жылдарда жүзеге
асты. 1945 жылы күніне 7 млн. баррель мұнай өндірілді, ал содан кейінгі 15
жылда оның көлемі үш есеге өсіп, 1960 жылы күніне 21 млн. баррельге тең
болды.
Мұнай өндірісінің өсу қарқындарының едәуір төмендеуіне әр түрлі
себептер ықпал етті, олардың ішіндегі геосаяси конфликтілер (қақтығыстар)
басым болды.(4,В.Школьник:Отрасль,устремл енная в будущее.Состояние и
перспективы нефтегазового комплекса РК.Нефть и газ Казахстана.-2004.
аналитическая служба Нефтегазовой вертикали,-15стр)
Мұнай өндірісінің қарқынды өсуі ең алдымен энергия ресурстарының
әлемдік тұтынысының өсуімен анықталады, солардың ішінде жеңіл өндірілетін
және технологиялылығы зор болып табылатын көмірсутектің біріне мұнай
жатады. Әлемдік отын балансындағы мұнайдың үлесі уақыт өте өзгеріп отырды.
Мұнай запастарының жекелеген елдер және олардың аймақтары арасында бөлінуі
біртегіс емес. Әлемдегі мұнайдың нақты запастары 1050 млрд. баррель
(шамамен 143 млрд. тонна) деп есептелінеді. Оның 23 бөлігі Таяу Шығыстың
бес еліне, яғни Сауд Арабиясы, Ирак, Кувейт, Біріккен Араб Әмірліктері
және Иранның үлесіне тиеді. Екінші орынды американдық континент алады, яғни
Венесуэла, Мексика, АҚШ, Канада және Бразилияның үлесіне 15,2 пайыз
тиесілі. Үшінші орынды Африка (7,2 пайыз) , төртінші орынды ТМД елдері (6,2
пайыз) алады.( 5,Гусейнов В. Каспийская нефть. Экономика и геополитика. -
2002г. – 380 с.)
ВР халықаралық статистикалық агенттігінің мәліметтері бойынша Таяу
Шығыс елдерінің мұнай запастары 685,6 млрд. баррельді, Оңтүстік және
Орталық Американың – 96 млрд. баррельді, Африка – 76,7 млрд. баррельді,
бұрынғы Кеңес Одағы елдері – 65,4 млрд. баррельді, Солтүстік Америка – 63,9
млрд. баррельді, Азия – 43,8 млрд. баррельді, Еуропа – 18,7 млрд. баррельді
құрайды.(6,Бурлака В.Г., Шерстюк Р. Трансформация рынков нефти и газа:
Киев, 2005г. 320стр.)
Мұнайдың баланстық ресурстары бойынша әлемдік көшбасшылар ондығына
Сауд Арабиясы, Ресей, Ирак, Кувейт, БАӘ, Иран, Венесуэла, Мексика, Қытай
және АҚШ жатады. Шет елдік коммерциялық ақпарат бюллетенінің мәліметтері
бойынша табиғи газдың негізгі дәлелденген запастары екі аймақта
шоғырланған: ТМД және Таяу Шығыс. АҚШ пен Канаданың үлесіне 4,5 пайыз және
батысеуропалық елдерге – 3 пайыз тиеді. Әр түрлі бағалаулар бойынша, Ресей
Федерациясы табиғи газдың әлемдік дәлелденген запастарының 33-тен 35
пайызға дейінгі үлесін және болашақтағы запастарының 30 пайызын иеленеді.
EIA сарапшыларының пікірі бойынша, бұл мәліметтер Ресейді ОПЕК-тің өсіп
бара жатқан мұнайлық ықпалына бірінші газдық геосаяси бәселесі болып
табылатындығын дәлелдейді, өйткені ол болашақтағы 15-20 жыл ішінде мұнайдың
әлемдік нарығындағы негізгі жабдықтаушысы болуы ықтимал. (7, Бизнес в
зеркале политики Нефтегазовая вертикаль. – 2002.- №13. – с.89)
Газдың әлемдік запастары көгілдір отынның өндірісі мен
тұтынысының өсуіне пропорционал деңгейде өседі. Планетамыздағы газдың
дәлелденген және болашақтағы запастары әлі 150-200 жылға жетеді деп
болжанады.
Егер де газдың әлемдегі негізгі кеніштерін қарастырар болсақ, онда
мынаны айтуға болады, яғни әлемдегі 23 ірі газ кенішінің жартысына жуығы
(11) Ресейде орналасқан. Әлемдегі кеніштердің бастапқы запастары 2000
жылдың басында 1 трлн. текше метрді құрады. Бірақ та олардың ең ірісі
Катарда орналасқан. Қалған 11 кеніштің бесеуі Таяу Шығыста (соның ішінде
үшеуі Иранда), екеуі Еуропада (Норвегия мен Нидерланды) және қалған төрт
кеніш АҚШ-та, Алжирде, Қазақстанда және Түрікменстанда орналасқан. Егер бұл
тізімге бастапқы запастары 0,5-1,0 трлн. текше метр болатын барлық
кеніштерді қосса, онда олардың ең ежелгісі – АҚШ-тағы Панхендл-Хъюготон
кеніші болып саналады. Ол өткен ғасырдың алғашқы он жылында ашылған, ең жас
кеніш – 2002 жылы Иранда ашылған Тобнах кеніші. Әлемдегі ең ірі газ
кеніштерінің көбісі (44 кеніштің 28-і) бір онжылдық ішінде, яғни 1965-1975
жылдар аралығында ашылған. (8, Эксклюзив Petroleum. – 2002. - №5. –с.
13.)
ОПЕК-ке қатысушы елдерде запастардың , геграфиялық және
геологиялық орналасудың жақсы қатынасы бар. Таяу Шығыс елдері өндірген 1
млрд. тоннадан астам мұнайдың (әлемдік мұнай өндірудің үштен бірі) 85
пайызы экспортталады, ол әлемдік экспорттың жартысына жуық (46,5 пайыз).
Өндірудің жоғары сапасы және төмен өзіндік құны (1 баррелі 2 доллар)
скважиналардың орташа дебеті, яғни тәулігіне 500 тонна кезінде Таяу және
Орталық Шығыс елдеріндегі мұнай өндіруді тартымды етеді. Таяу Шығыста
шоғырланған мұнай ресурстарының бестен бір бөлігі Ирак территориясында
орналасқан, осының нәтижесінде ол мұнайдың 25-28 млрд. тонна деп
бағаланатын барданған запасы бойынша 2-ші орынға және әлемдегі мұнай
экспорты бойынша (БҰҰ-ның санкциялары шеңберінде де) 4-ші орынға шығады.
Ирактың мұнайлық әлеуетін басқа мұнай экспорттаушы елдермен (Сауд
Арабиясынан басқа) салыстыру мынаны көрсетеді, яғни онда мұнай нарығына
ықпал етуге қабілетті ірі ресурстар бар. Атап айтқанда, Норвегиядағы жыл
сайынғы мұнай өндіру 150 тоннаны, Кувейтте – 102 млн. тоннаны, Қазақстанда
– 35 млн. тоннаны құрайды. Каспийдің көмірсутек ресурстарының жалпы көлемі
дәлелденген бүкіләлемдік запастардың 10 пайыздан азын құрайды.
Әлемдік мұнай запастарын бағалау кезінде осы сараптаудың
ақиқаттылығы (шынайылығы) мәселесі туындайды. Мысалы, ОПЕК- тің 2000 жылғы
ресми мәліметтері бойынша осы ұйымның мүше елдерінің үлесіне мұнай
запастарының 820 млрд. баррелі тиесілі екен, яғни ол әлемдік мұнай
запастарының 78 пайызға жуығын құрайды. 1980 жылдардың басында мұнай
бағасының күрт төмендеуінен кейінгі ОПЕК шеңберіндегі квоталар соғысы
мынаған әкелді, яғни әрбір мүше ел өз запастарының көрсеткіштерін ұлғайтуға
тырысты, өйткені бұл көрсеткіштер өндіру квоталарын бекітуге арналған негіз
болып табылды. Petroconsultants – тың мәліметтері бойынша ОПЕК – ке мүше
елдердің мұнай запастары жөніндегі мәліметтер асыра сілтенген, мысалы, Абу-
Даби үшін – 1,6 есе, Иран үшін – 6,1 есе, Ирак үшін – 1,5 есе, Кувейт үшін
– 1,8 есе. (9, М. Афанасьев, Л. Мясникова . Время глобализации Мэ и МО.
– 2005г. – с.11-19.)
Егер де өткен ғасырдың соңғы онжылдығында байқалған мұнайдың
әлемдік тұтынылуының өсу қарқындары сақталып отыр. Онда шикізаттың осы
түрінің бүгінгі таңдағы дәлелденген запастары 2030 жылға қарай шамамен 80
пайызға сарқылуы ықтимал. ВР –дің оптимістік бағалауларына сәйкес, бүгінгі
таңда дәлелденген, бірақ та өндірілмеген мұнай 30 жылдан кейін 30 млрд.
тоннаны құраса, Petroconsultants-тың пессимистік бағалаулары бойынша – 20
млрд. тоннаны құрайды.
Осыдан запастар өсімі мәселесі туындайды. Әлемдегі мұнайдың ірі
негізгі кеніштері өткен ғасырдың 50-80 жылдарында-ақ ашылғаны баршаға
мәлім. Соңғы 40 жыл ішінде осы жобадағы ірі жаңалық 60 млрд. баррельдік
(8,16 млрд. тонна) запастары бар Солтүстік теңіз бассейні болды, ол соңғы
үш жылдың ішінде мұнайдың жалпы әлемдік тұтынудан сәл көбірек. Осы орайда
американдық геологтардың есептеуінше өткен ғасырдың соңғы 10-15 жылында
жүргізілген геологиялық-барлау жұмыстарының көлемі мынаны болжауға
мүмкіндік береді, яғни 2015-2020 жылға қарай мұнайдың дәлелденген әлемдік
запастарының өсімі, шамамен, 260 млрд. баррельді (35 млрд. тонна) құрайды.
Осылайша, 2020 жылға қарай мұнайдың дәлелденген, бірақ та алынбаған
запастары 60 млрд. тоннадан астам болады.
Әрине, келтірілген бағалаулар шартты болып келеді. Олар, мысалы,
Шығыс Сібірдің көмірсутек ресурстарын ескермейді, олар геологиялық жобада
мүлдем зерттелмеген. Сондықтан да әлемге мұнайдың қанша жылға жететіндігін
айту өте қиын. Бұл жерде мынандай көзқарасты ескеру керек, яғни 45-50
жылдан кейін мұнай запастарының өсімі мәселесі өзінің өзектілігін мүлдем
жоғалтады, өйткені сутегі, күн энергиясы және жел энергиясы сияқты энергия
тасымалдаушылардың дәстүрлі емес түрлері мұнайды ығыстыруы мүмкін.
Мұнайдың жалпы әлемдік шынайы геологиялық запастары соңғы отыз
жыл ішінде жоғарылаудың тұрақты тенденциясын иеленеді.
(1-кесте).
Кесте 1 – Мұнайдың әлемдік шынайы запастары, млрд. тонна.
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Барлығы: 149,41 152,96 153,56 154,69 156,45 157,12 157,95
Сауд Арабиясы 37,54 37,54 37,53 37,60 37,58 38,18 38,12
Ирак 16,07 16,07 16,07 16,08 16,07 16,09 16,08
Біріккен Араб 13,97 13,97 13,97 13,99 13,99 13,97 13,99
Әмірліктері
Кувейт 13,79 13,79 13,79 13,81 13,81 13,85 13,89
Иран 13,30 13,30 13,30 13,36 13,35 13,38 13,38
Катар 0,53 1,88 2,17 2,16 2,55 2,56 2,89
Оман 0,81 0,84 0,84 0,88 0,88 0,91 0,93
Сирия 0,36 0,36 0,36 0,37 0,38 0,40 0,43
Солтүстік Америка8,36 8,76 8,61 8,62 8,59 8,62 8,90
Мексика 4,06 4,04 3,85 3,89 3,68 3,91 4,01
АҚШ 3,00 3,11 3,15 3,02 3,09 3,45 3,11
Канада 1,25 1,30 1,61 1,61 1,64 1,68 1,70
Венесуэла 10,98 10,98 11,10 11,25 11,30 11,31 11,36
Бразилия 1,05 1,16 1,21 1,25 1,28 1,33 1,37
Эквадор 0,43 0,44 0,44 0,45 0,45 0,47 0,49
Аргентина 0,39 0,44 0,42 0,43 0,45 0,43 0,46
Колумбия 0,37 0,28 0,25 0,31 0,29 0,36 0,35
Африка 11,93 12,86 13,26 13,51 13,56 13,62 13,65
Ливия 4,21 5,14 5,14 5,13 5,012 5,23 5,29
Нигерия 4,14 4,14 4,50 4,63 4,65 4,67 4,89
Алжир 1,62 1,62 1,62 1,62 1,61 1,68 1,68
Ангола 0,77 0,77 0,77 0,78 0,79 0,79 0,80
Египет 0,42 0,42 0,42 0,45 0,45 0,46 0,46
Габон 0,36 0,36 0,36 0,37 0,38 0,38 0,38
Азия-Тынық мұхиты6,05 6,04 6,04 6,05 6,06 6,06 6,05
аймағы
Қытай 3,43 3,43 3,43 3,44 3,44 3,45 3,46
Индолнезия 0,74 0,73 0,73 0,73 0,75 0,75 0,78
Үндістан 0,72 0,72 0,72 0,75 0,76 0,78 0,77
Малайзия 0,56 0,56 0,56 0,56 0,58 0,58 0,58
Австралия 0,41 0,41 0,41 0,41 0,48 0,48 0,49
Бруней 0,19 0,19 0,19 0,21 0,20 0,23 0,24
Еуропа 2,98 2,89 2,88 2,89 2,91 2,92 2,92
Норвегия 1,55 1,45 1,47 1,46 1,45 1,47 1,48
Ұлыбритания 0,74 0,71 0,70 0,71 0,70 0,72 0,71
Италия 0,09 0,09 0,09 0,09 0,10 0,10 0,10
Бұрынғы КСРО 9,34 9,33 9,34 9,35 9,36 9,36 9,37
Ресей 8,03 8,01 8,03 8,03 8,05 8,05 8,06
Қолда бар бағалауларды ескере отырып, мұнайдың қазіргі кездегі деңгейі
кезінде оның әлемдік геологиялық запастары ең кем дегенде 42 жылға, соның
ішінде Сауд Арабияның мұнайы – 83 жылға, Иранның – 69 жылға, Венесуэланың –
58 жылға, Ливияның – 56 жылға, Мексиканың – 43 жылға, Ресейдің – 22 жылға,
Қытайдың – 21 жылға, Алжирдың – 19 жылға, АҚШ-тың – 10 жылға, Норвегияның –
9 жылға, Индонезияның – 9 жылға және Ұлыбританяның – 5 жылға жетеді деп
болжанады.
Дәл осындай мағлұматтарды British Petroleum компаниясының
сарапшылары да келтіреді мұнайдың қазіргі кездегі қарқындары кезінде
Кувейттің мұнай кеніштері 123 жылдан кейін, Сауд Арабиясының – 80 жылдан
кейін, Иранның – 62 жылдан кейін, Ресейдің – 15 жылдан кейін, Түркменияның
– 7 жылдан кейін, АҚШ-тың – 5 жылдан кейін, Әзірбайжанның – 62 жылдан кейін
сарқылады екен. Ирактың мұнайы шамамен 24 жылға жетеді екен. Қазіргі таңда
әлем елдерінің мұнайға деген сұранысы шамамен жылына 4 млрд. тоннаны
құрайды.
Өткен онжылдықта мұнайдың өндірілуінің өсуінің жалпы тенденциясы екі
есеге қысқарды: 1991-92 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz