Жаһанданудың қазіргі теориясы
Кіріспе
Жаһанданудың қазіргі теориясы
1.1 Жаһандану теориясына ғалымдардың ой . пікірлері
1.2 Рональд Робертсонның мәдени центристік теориясы
Энтони Гидденстің жаһандану теориясы
1.3 Жаһандану мәселесіне Елбасымыздың көзқарасы
Діннің қоғамдағы орны
Жаһанданудың қазіргі теориясы
1.1 Жаһандану теориясына ғалымдардың ой . пікірлері
1.2 Рональд Робертсонның мәдени центристік теориясы
Энтони Гидденстің жаһандану теориясы
1.3 Жаһандану мәселесіне Елбасымыздың көзқарасы
Діннің қоғамдағы орны
Жаһандану теориясын жазу мен талдамас бұрын «жаһандану» термині мен жаһандану процесі арсында айқындылықтың жоқ екендігіне айта кетейік. Бұрын «жаһандану» ұғымы ғылымында дүниежүзілік тарихың орнығуы К. Маркс, әлемдік жалпы азаматтық өркениет (М.С. Горбачев, Ю. А. Замошкин), әлем – жүйе ( И Валлерстаин) терминдерімен көрсетіледі. Жаһанданудың қазіргі таңда кеңінен қарастырылуына қарамастан, бұл ұғымға қатысты біржақтылық жоқ.. Кейбір зерттеушілер жаһандануды адамзаттың бірлікке барар жолда жүріп өткен қадамдары деп түсінеді. Үшіншілері жаһандануды тұтас әлемді қалыптастырушы процестер деп ұғынады. Келіспеушіліктер жаһандану процесі мен ұғымдарын түсінуде ғана кездесіп отырған жоқ. Бүгінгі таңда неғұрлым пікірталас тудыратын мәселе – жаһанданудың шегі, оның қоғамның мәдени және саяси жүйелеріне әсері болып отыр. Осыған байланысты бірнеше пікір бар. Мысалы, саяси ғылым саласындағы танымал американдық профессор Самуэль Хантингтонның пікірінше, экономика мен ақпарат саласындағы жақындасу, мәдени алшақтылықты шиеленістіріп, жаһандық және жергілікті деңгейдегі қақтығыстарға әкеліп соғуы мүмкін. Басқа бір саясаттанушы Иммануил Валлерстаин жаһандық және жергілікті мәдениеттер арасында әмбебап пен жергілікті диалектика бар екендігіне назар аударды. Батыс ғылымында өзге де сценарийлер кездеседі. Мысалы, У. Ганнерстің ойынша, гомогенизация сценарийі (мәдени бірегейлендіру), жағдай сценарийі – батыс мәдениетінің қаптауы, «перифериялық сыбайластық» сценарийі, яғни батыстық емес аймақтарда батыс мәдениетінің құлдырауы және оның сол жерлерде бұрмалануы, сұхбат және алмасу жолымен біртұтас мәдениеттің «пісіп – жетілу сценарийі» ықтимал. Алайда тұтас алғанда көп жағдайда жаһандану деп біртұтас технологиялық, ақпараттық және қаржы нарығының қалыптасуы айтылып жүр, онда ешқандай шекара жоқ және әлем біркелкі болады.
Кедергі болатын басқа бір жәйт – бұл жаһандық әлеуметтанудың зерттеу пәні не болуы мүмкін – жеке қоғамдар ма немесе жалпы адамзат қауымдастығы ма деген мәселе.
Әлеуметтануда жаһандануды әрі феномен және әрі ұғым ретінде қарастыру – батыстық қазіргі заман қалған барлық әлемге үлгі бола ала ма деген тағы бір пайымдау тудырады. Жаһандануды сынаушылар бұдан қазіргі батысты батыстық емес елдер мен мәдениеттерге телу дегенді көреді. Үшінші әлем елдеріндегі жаңғыру процесін сараптау көрсеткендей, жаһандану бүкіл әлем дамуының әмбебап және ортақ үлгісі болып табылмайды.
Ақырында, жаһандану әлеуметтану әдістерін өзгерте ме? Э. Тирикьяни сияқты қазіргі зерттеушілер әлеуметтанудағы классикалық әлеуметтану парадигмаларын кейінгі классикалықпен немесе модернистікпен алмастыру қажет деп тұжырымдайды.
Кедергі болатын басқа бір жәйт – бұл жаһандық әлеуметтанудың зерттеу пәні не болуы мүмкін – жеке қоғамдар ма немесе жалпы адамзат қауымдастығы ма деген мәселе.
Әлеуметтануда жаһандануды әрі феномен және әрі ұғым ретінде қарастыру – батыстық қазіргі заман қалған барлық әлемге үлгі бола ала ма деген тағы бір пайымдау тудырады. Жаһандануды сынаушылар бұдан қазіргі батысты батыстық емес елдер мен мәдениеттерге телу дегенді көреді. Үшінші әлем елдеріндегі жаңғыру процесін сараптау көрсеткендей, жаһандану бүкіл әлем дамуының әмбебап және ортақ үлгісі болып табылмайды.
Ақырында, жаһандану әлеуметтану әдістерін өзгерте ме? Э. Тирикьяни сияқты қазіргі зерттеушілер әлеуметтанудағы классикалық әлеуметтану парадигмаларын кейінгі классикалықпен немесе модернистікпен алмастыру қажет деп тұжырымдайды.
Кіріспе
Жаһандану бүгiнгi таңда ең көп тараған әрi жиi қолданылатын ұғымға
айналды. БҰҰ Бас Ассамблеясының сессияларында, "Үлкен сегiздiк" елдерi мен
Еуроодақтың саммитерiнде, ғылыми конференцияларда, БАҚ-тарда жиi айтыла
бастады. Бұл сөз бiреулерде сүйiнiш пен таңданыс тудырса, басқаларда ашу
тудыратын болды.
Дегенмен жаһандану қазiргi таңда тоқтатуға келмейтiн уақыт талабына
айналды. Ол дүниежүзiлiк экономиканың дамуына, жетiлген компьютерлiк
технологияға, бiрiккен ақпараттық кеңiстiк құруға негiзделген. Сондықтан
бұл жерде бөлектенiп қалудың мағынасы жоқ. Жаһандану үрдiсi адам өмiрiнiң
барлық саласына: экономика, саясат, мәдениет, тiл, бiлiм, рухани-
адамгершiлiк даму, халықаралық қатынастарға әсерiн тигiзiп отыр. Бұл
салалардың барлығы ақпаратты игеру мен ауыстырудың жылдам қарқынына тартыла
отырып, жаңа сапалық қасиетке ие болды. Бұдан бiз жаһанданудың күрделi,
көпдеңгейлi, қарама-қайшылықты үрдiс екенiн көремiз.
Жаһанданудың қазіргі теориясы
Жаһандану теориясын жазу мен талдамас бұрын жаһандану термині мен
жаһандану процесі арсында айқындылықтың жоқ екендігіне айта кетейік. Бұрын
жаһандану ұғымы ғылымында дүниежүзілік тарихың орнығуы К. Маркс, әлемдік
жалпы азаматтық өркениет (М.С. Горбачев, Ю. А. Замошкин), әлем – жүйе ( И
Валлерстаин) терминдерімен көрсетіледі. Жаһанданудың қазіргі таңда кеңінен
қарастырылуына қарамастан, бұл ұғымға қатысты біржақтылық жоқ.. Кейбір
зерттеушілер жаһандануды адамзаттың бірлікке барар жолда жүріп өткен
қадамдары деп түсінеді. Үшіншілері жаһандануды тұтас әлемді қалыптастырушы
процестер деп ұғынады. Келіспеушіліктер жаһандану процесі мен ұғымдарын
түсінуде ғана кездесіп отырған жоқ. Бүгінгі таңда неғұрлым пікірталас
тудыратын мәселе – жаһанданудың шегі, оның қоғамның мәдени және саяси
жүйелеріне әсері болып отыр. Осыған байланысты бірнеше пікір бар. Мысалы,
саяси ғылым саласындағы танымал американдық профессор Самуэль Хантингтонның
пікірінше, экономика мен ақпарат саласындағы жақындасу, мәдени алшақтылықты
шиеленістіріп, жаһандық және жергілікті деңгейдегі қақтығыстарға әкеліп
соғуы мүмкін. Басқа бір саясаттанушы Иммануил Валлерстаин жаһандық және
жергілікті мәдениеттер арасында әмбебап пен жергілікті диалектика бар
екендігіне назар аударды. Батыс ғылымында өзге де сценарийлер кездеседі.
Мысалы, У. Ганнерстің ойынша, гомогенизация сценарийі (мәдени
бірегейлендіру), жағдай сценарийі – батыс мәдениетінің қаптауы,
перифериялық сыбайластық сценарийі, яғни батыстық емес аймақтарда батыс
мәдениетінің құлдырауы және оның сол жерлерде бұрмалануы, сұхбат және
алмасу жолымен біртұтас мәдениеттің пісіп – жетілу сценарийі ықтимал.
Алайда тұтас алғанда көп жағдайда жаһандану деп біртұтас технологиялық,
ақпараттық және қаржы нарығының қалыптасуы айтылып жүр, онда ешқандай
шекара жоқ және әлем біркелкі болады.
Кедергі болатын басқа бір жәйт – бұл жаһандық әлеуметтанудың зерттеу
пәні не болуы мүмкін – жеке қоғамдар ма немесе жалпы адамзат қауымдастығы
ма деген мәселе.
Әлеуметтануда жаһандануды әрі феномен және әрі ұғым ретінде қарастыру –
батыстық қазіргі заман қалған барлық әлемге үлгі бола ала ма деген тағы бір
пайымдау тудырады. Жаһандануды сынаушылар бұдан қазіргі батысты батыстық
емес елдер мен мәдениеттерге телу дегенді көреді. Үшінші әлем елдеріндегі
жаңғыру процесін сараптау көрсеткендей, жаһандану бүкіл әлем дамуының
әмбебап және ортақ үлгісі болып табылмайды.
Ақырында, жаһандану әлеуметтану әдістерін өзгерте ме? Э. Тирикьяни
сияқты қазіргі зерттеушілер әлеуметтанудағы классикалық әлеуметтану
парадигмаларын кейінгі классикалықпен немесе модернистікпен алмастыру қажет
деп тұжырымдайды.
Халықаралық әлеуметтанушылар қауымдастығының президент А. Мартинеллидің
пайымдауынша, жаһандану технология, қаржы, ақпарат саласындағы жаһандық
тәуелсіздік пен қоғамдарын, саясат пен мәдениеттің сақталып отырған бөлінуі
арасындағы қарама – қайшылық шиелінісін өршітеді. Жаһандану басқарудың жаңа
нысандарын талап етеді. Мартинелли қазіргі заманғы жаһандану процесін
реттеудің үш негізгі перспективасын айтады: халықаралық мемлекеттік
ұйымдардың либералды интернационализмі олардың ынтымақтастық этносымен
бірге: ұлтаралық бірлестіктердің жаңа әлеуметтік қозғалысының түбегейлі
республикалық рухы: мульти – азаматтың космополиттік жобасы.
Жаһандық әлемді қазіргі әлеуметтанушылық тұрғыдан зерттеу
ерекшеліктерінің бірі – жаңғыру теориясынан (соңғы он жылдықтарда үстемдік
еткен) бас тарту, салыстырмалы интернационалдық саяси экономиканың жаңа
мектебінің пайда болуы, өйткені ол салыстырмалы жаһандық әлеуметтік дүние
құрылымы мен тәртібін түсінуге мүмкіндік береді. Салыстырмалы – тарихи әдіс
елдерді, ұлттарды және басқа субъектілерді сараптауды ұқсас келеді.
Жаһандық әлеуметтанудың алдында тұрған басты мәселелер – жаһандық
әлеуметтік қатынастар сахнасында кімдер негізгі субьект болып табылады және
осыған байланысты мемлекет пен оның құрылымдарының рөлі қандай деген
сұрақтарға жауап іздеу.
Жаһандық әлеуметтану сараптамасының тағы бір пәні әлемдік нарық пен
геосаяси құрылымдарды сараптау. Бұл жәйт қазіргі әлеуметтану енбектерінде
көбінесе жаһандық процестерді тауар алмасуы мен айналуына әкеліп
тірегендігі үшін жиі сыналады. Жалпы жаһандану туралы пікірталастарды төрт
пайымдауға шоғырландыруға болады: аймақтық немесе өркениеттік; академиялық;
идеологиялық және жыныстық ерекшеліктер мәселесін қозғайтын пайымдау.
Аймақтық немесе өркениеттік пайымдауға, жаһандануға басты көңіл
бөлінбейтін пайымдаулар жатады. Бұл жерде мынадай бір мәселе көтеріліп
отыр: Үшінші әлемнің көптеген елдерінде ең алдымен нақты өркениеттер мен
мәдениеттердің ерекшелігін ескеретін жеке бірегей тұжырымдама жасау
қажеттілігі белсенді түрде талқыланады. Жаһандану теорияшыларының өздері
осы елдер ғалымдарының Үшінші әлем елдерін сараптау мен бейнелеудің осы
тектес ұмтылыстарын жергілікті теориялар мен тұжырымдамалар деп белгілейді.
Сонымен бірге жоғары дамыған елдер авторларының әлеуметтану
тұжырымдамаларында жаһандануға қарсы тұжырымдамалар жиі кездеседі. Мысалы,
француз интеллектуалдары мен германияның кейбір әлеуметтану мектептері
жаһандануды француз және неміс қоғамдарына төніп тұрған қауіп деп
есептейді. Орталық Еуропа мен Латын Америкасы елдерінің жаһандануға деген
сенімсіздігі мен қауіптенуі жоғары. Академиялық пайымдауларда әдетте
жаһандану белгілі бір ғылым шеңберінде қарастырылды, жаһандану
сараптамасының ең жарқын мысалы оның экономика пәні шеңберінде зерттелуі
болып табылады, осы тектес әдісті, экономикалық дамудың ерекше нұсқасын
Иммануил Валлерстайн ұсынды. Жаһанданудың идеологиялық пайымдаулары әдетте
оған қарсы шығудан немесе оны қолдаудан тұрады. Жаһандануды жақтаушылар оны
капитализмнің бүкіл әлем бойынша жеңісті жорығы деп суреттейді.
Жаһанданудың қарсыластары одан әлемнің батыстық емес аймақтарында
Халықаралық валюта қоры. Дүниежүзілік банк немесе Дүниежүзілік сауда ұйымы
сияқты ұйымдар үстемдігінің орнығуын көреді. [1]
XXІ ғасыр жаһандану талаптарымен ерекшеленеді. Президентіміз атап
өткеніндей, жаһандану кезеңі – адамзаттың біртұтас ақпарат және
коммуникациялар кеңістігінде жан-жақты бірігуімен, бүкіл планетаның
біртұтас экономикалық рынокқа айналуымен ерекшеленеді. Жаһандық қоғам
қаржылардың, ақпараттың еркін қозғалысы, тіпті, “шекарасыз әлем” деген
ұғыммен де ерекшеленеді. Елбасымыз осы айтылған ерекшеліктерді біздің
халқымыз қалай бастан өткереді, бүкіл адамзаттық бәсекелестікте еліміз
өзінің орнын табу үшін не істеу керек, осы істе жастарымыз қандай рөл
атқаруы тиіс екенін халқымызға, жастарымызға дәл уақытында жеткізді. Әрине,
жаһандану бір жылда бола қалған дүние емес. Факторларға келсек, олар
мыналар: капиталдың еркін қозғалысы; адамдардың кедергісіз жүріп-тұруы;
тауарлардың елдер мен экономика секторлары арасындағы қозғалысы;
халықаралық валюта рыноктарындағы валюталық операциялардың жоғарғы
қарқынмен дамуы; ақпараттың, интеллектуалдық өнім мен идеялардың еркін
қозғалысы. Міне, біз жаһандану көшінен қалмау үшін осы факторларды еске ала
отырып, елімізді өркендетуіміз керек. [3]
Осы жерде жаһанданудың объективтi үрдiсiнен шет қалмай, өз
мемлекетiмiздiң тәуелсiздiгiн, ұлттық "Мен"-ің, Қазақстан халықтарының
төлтума, бiрегей мәдениетiн, халық даналығының көп ғасырлық тәжiрибесi
жинақталған дәстүрлi мәдениеттiң баға жетпес байлығын қалайша сақтап
қаламыз деген өткiр мәселе қойылады. Қазiргi батыстық үлгiдегi жаһандану
тек материалдық құндылықтарға ие болуды көздеген, рухани-адамгершiлiк
бағыттан айрылған "мәдениеттiң" бекуiне әкеледi. Мұндай жалған, бүркеме
мәдениет қоғамға күшке табыну, қатыгездiк, өзге адам құқығын аяққа басу,
қандай жолмен болсын басымдыққа ұмтылу сияқты келеңсiз заңдылықтарға жол
бередi. Бұл ұрпақ тәрбиесiн жаңаша жүргiзу мен iзгiлендiру мәселесiн күн
талабына қойып отыр. Тек адамгершiлiгi жоғары, рухани жаңарған тұлға ғана
жаһанданудың жағымсыз жақтарына қарсы тұра алады. Аталмыш адамгершiлiк
принципiнiң мазмұны сенiм, адамға деген махаббат пен сыйластық, жеке
тұлғаны кемсiтудiң барлық түрiмен күресуден көрiнедi. Бүгiнгi күнi
iзгiлiктi, рухани дамыған адам болу дегенiмiз - адамды жеке тұлға ретiнде
тану, абырой, ар-намысын құрметтеу.[3]
Қазақстанның әлеуметтану ғылымы үшін жаһандану теориясының маңыздылығы
неде? Ең алдымен оның тәжірибелік маңызы бар. Жаңа заман әлеміндегі
кеңестік дәуірден кейінгі мемлекеттердің мүмкіндіктері мен болашағын
бағалау үшін әлем – жүйе сараптамасына бет бұру көп жағынан жемісті болып
табылады. Бұл әдіс әлеуметтік өзгерістерді мемлекеттік деңгейде талдауға
құрылған дәстүрлі теориядан артықшылығын осыдан ширек ғасыр бұрын көрсетті,
бұл халықаралық ғана емес, кейбір ішкі эндогенді процестерді ұғынуды
шектейді. Жаһандану теорияларының кейбіреулерінен егжей – тегжейлі
қарастырып көрейік. [1, 4б]
1.1 Жаһандану теориясына ғалымдардың ой - пікірлері
Рональд Робертсонның мәдени центристік теориясы
Жаһанданудың ең танымал теорияларының бірі Рональд Робертсонның мәдени
центристік тұжырымдамасы болып табылады. Робертсон әлеуметтанушылар
арасында алғашқылардың бірі болып жаһандану терминін қолдана бастады.
Робертсонның басты жорамалы, мемлекетердің халықаралық жүйесі. Толкотт
Парсонстың атақы AGIL схемасы шеңберінде бейнелене алады дегенге келіп
саяды. Робертсон теориясының мәдени центристігі мемлекеттер ықпалдасуының
басты бағытын мәдени жүйеленудің орнығуы деп есептеуінен көрінеді.
Робертсон қазіргі замандағы әлем жаһандануының мынадай сатыларын
көрсетеді: А кезеңі немесе жаңадан пайда болу кезеңі, ол XV - XVIII
ғасырлар деп көрсетілген. Жаһандық әлемнің пайда болуына Еуропада діни
тұтастықтың бұзылуы, бүкіл планеталық әлем картасының пайда болуы,
астрономиядағы гелиоцентристік жүйе және адамзат туралы алғашқы мәліметтер
әсер етті. Б кезеңінде жаһандық жүйе пайда болды ( 1750 1850). Бұл кезеңде
халықаралық дипломатия жүйесі орнығып, азаматтық ұғымы түпкілікті
қалыптасады, мәдени салыстырмалық жүреді: халықаралық көрмелер пайда болды,
еуропалық емес елдерге енген халықаралық коммуникация жүйесі дүниеге келді.
В кезеңі жаһандық әлемнің шарықтау сатысы ретінде түсіндіріледі (1875 –
1925). Бұл кезеңде әлемді төрт жүйелену: экономикалық, саяси, әлеуметтік
және мәдени жүйелену ретінде ұғыну айқындала түседі және ортақ күнтізбе
қабылдау іске асады. Алғашқы халықаралық сайыстар мен мәдени фестивальдар
заңды түрде бекітіледі.
Г кезеңі гегемония үшін күрес кезеңі (1925 – 1965). Бұл екінші дүниежүзілік
және қырғи - қабақ соғыстар кезеңі, әлемдік саяси – құқықтық жүйенің
қалыптасу кезені. Робертсон адам құқықтарын қорғау саясатының қалыптасу
мәселесіне зор көңіл бөледі. Бұл кезең сонымен бірге үшінші әлем
тақырыбының пайда болуымен маңызды. Және соңғысы. Д кезеңі – белгісіздік
кезеңі (1969 жылдан осы кезге дейін). Сыртқы кеңісікті зерттеу кезеңі, бұл
жерде ғарыштық зерттеулер, адам құқықтары туралы халықаралық
пікірталастардың шығуы және кейінгі материалистік құндылықтарды
насихаттайтын пайымдаулардың таралуы туралы сөз болып отыр. Жаһандық
феминистік және экологиялық қозғалыстардың пайда болу сатысы, шын мәніндегі
жаһандық бұқаралық – медиа, ғарышық коммуникациялар дүниеге келді.
Халықаралық қаынасар күрделілене түседі.
Энтони Гидденстің жаһандану теориясы
Энтони Гидденс – теориялық әлеуметтану мәселелерін зерттеуге зор үлес
қосқан қазіргі заманғы ірі әлеуметтанушылардың бірі. Гидденс С. Робертсон
секілді жаһандануды жаһандық модернистік жобаның бір бөлігі деп тұжырымдап,
оның басты үш ерекшелігін бөліп көрсетеді:
1. кеңітсік пен уақыттың өзгеруін ол іс - әрекеттін белгілі бір
кеңістікке үйреншікті болуының азаюы және әлемдік ауқымдағы оқиғалардың
үндесуі деп түсінеді. Бұл жерде әңгіме жаһандық коммуникацияның пайда болуы
жайында болып отыр;
2. әлеуметтік институттар жергілікті жерлерден қол үзсе жеміссіз болып
қалды. Тек үлкен жүйелер ғана өзгеріп қоймайды. Сондай – ақ әлеуметтік
тәжірибенің жергілікті және тіпті жеке астарлары өзгереді, бұл қақтығыс пен
әлеуметтік жіктеудің жаңа жүйелерін тудыратын көптеген қарама – қайшылықты
процестерді білдіреді. Басқа сөзбен айтқанда Гидденс Валлерстайнға
қарағанда таза экономикалық процесс және феномен ретінде түсіндірмейді;
3. әлеуметтік білімнің әсері, тәжірибелік білімге деген бағдар өсе
түседі. Қазіргі әсерлі қоғамның өзін Гидденс жүрісін жылдамдата беретін
күйме бейнесінде елестетеді. Осы заманғы институттардың бәрі әмбебаптылық
жағына қарай өзгереді: капитализм, индустриалану, қадағалау, күштеу
құралдарын монополиялау, халықаралық енбек бөлінісі, әлемдік әскери
тәртіптің қалыптасуы. Жаһандану тек қана әлемдік капиталистік жүйені
экспансиялау мен мәдени біртектіліктің орнығуынан ғана тұрмайды. Әрине,
Гидденс стандарттау үрдісінің, әсіресе түрленім нысанында болатынын
көрсетеді, себебі капиталистік өндіріс пен бөлу қазіргі заман
институттарының басты құрамдас бөліктерін қалыптастырады.
Энтони Гидденс жаһандану теориясындағы басты нәрсеге – модерннің
жергілікті әдет – ғұрып пен дәстүрге тигізетін ықпалына, жергілікті және
жаһандық диалектикаға назар аудару қажет. Гидденстің ойынша, жеке адамның
таңдау мүмкіндігі жоқ әлеуметтік мәжбүрлеу жағдайы ретіндегі іс - әрекетке
ешқашан ортақ бола алмайды. Таңдаудың болмауы әрекеттің оған берілетін
жауаппен алмастырылғанын білдірмейді. Агенттілік тікелей немесе жанама
түрде құрылымның бір бөлігі болуы мүмкін. Перифериядағы іс - әрекеттің әлем
– жүйені ұстап тұруда өмірлік маңызы бар. Гидденс жеке адамдарды өзінің
салдары бойынша жаһандық болып табылатын әлеуметтік ықпалды жүргізушілер
ретінде көрсетеді. Дәл осы сарында жергілікті өзгерістер мәселесі кеңістік
пен уақыттағы байланыстардың кеңеюі ретінде ұғынылатын жаһанданудың бір
бөлігі болып отыр. Сонымен, біз Энтони Гиденстің жаһандану теориясы,
мәселен Валлерстайнның әлемдік жүйелік сараптау теориясына қарағанда
жоғарғы деңгейдегі жеке – дара агенттілікті баса көрсететінін байқаймыз.
М. Кастельс өзінің қазіргі әлем туралы көп жылдық зерттеулерінің
қорытындысы болып табылатын іргелі үш томдық монографиясын жариялады.
2000жылы Мәскеуде Кастельстің Ақпараттық дәуір: экономика, қоғам және
мәдениет атты енбегінің алғашқы томы орыс тілінде жарық көрді.
Кастельстің ақпараттық экономика мен жаһандану процесі туралы
көзқарастарын талдауды оның қолданатын ұғымдарын анықтаудан бастаған жөн.
Соңғы жиырма жылда бір мезгілде қалыптасқан экономикасы Кастельс ақпараттық
және жаһандық деп түсінді. Ақпараттық - өйткені бұл экономикадағы (мейлі,
ол фирма, аймақ немесе ұлт болсын) агенттер мен факторлардың өнімділігі мен
бәсекелестік қабілетті бірінші кезекте олардың білімге негізделген
ақпаратты жасау, өндеу және тиімді пайдалану қабілетіне байланысты.
Жаһандық – себебі, өндіріс, тұтыну және тауарлар мен қызмет көрсетулердің
айналымы сияқты экономикалық қызметтің негізгі түрлері, сонымен бірге оны
құраушылар (капитал, енбек, шикізат, басқару, ақпарат, технологиялар,
нарық), тікелей экономикалық агенттерді байланыстыратын тармақталған желіні
қолдану арқылы жаһандық көлемде ұйымдастырылады және соңғысы, ақпараттық
және жаһандық өйткені жаңа тарихи жағдайларда өнімділіктің белгілі бір
деңгейіне жету мен бәсекелестің болуы тек жаһандану және өзара байланысты
желінің ішінде ғана болуы мүмкін. Жаһандық желі, Кастельстің ойынша,
осындай жаңа экономиканың пайда болуына қажетті материалдық базаны
қамтамасыз еткен ақпараттық технологиялар саласындағы эволюция нәтижесінде
тек ХХ ғасырдың соңғы ширегінде ғана пайда болды. Бұл бастапқы пікір.
Кастельстің жаһандық экономика туралы көзқарастары ерекше қызуғыушылық
тудырады. Кастельстің пайымдауынша, жаһандық экономика – бкіл планета
ауқымында, нақты уақыт режимінде біртұтас жүйе іспетті қызмет ете алатын
экономика. Өндірістің капиталистік әдісі уақыт пен кеңістіктің шегінен
өтуге тырысып, үздіксіз дамыды, алайда тек ХХ ғасырдың соңына қарай
негіздемесі ақпараттық және коммуникация технологиялар болып табылатын жаңа
инфрақұрылым негізінде ғана әлемдік экономика шын мәнінде жаһандыққа
айналды. Шындығында да тарихта алғаш рет капиталды басқару, нақты уақыт
режимінде жұмыс істейтін жаһандық қаржы нарықтарында үздіксіз жүзеге асады:
әрбір секунд сайын электронды режимде бүкіл әлем бойынша миллиардтаған
долларға келісімдер жасалады. Басқаша айтқанда, капитал ағымдары жаһандық
сипатқа ие болып, сонымен бірге жеке экономиканың қызметіне тәуелсіз бола
бастайды. Еңбек нарығы, Кастельстің пайымдауынша, кішкентай, бірақ та
дамып келе жатқан кәсібилер мен ғалымдар бірлігін қоспағанда, жаһандық
болып табылмайды. Алайда енбек, Кастельстің пікірінше, үш арна арқылы
жасалатын жаһандық ресурс болып табылады: 1. фирмалар машық, шағын немесе
әлеуметтік жағдайларға байланысты еңбек ресурстарын табу үшін әлемнің кез
келген жерінен өз орнын таңдай алады; 2. фирмалар кез келген жерде жан –
жақтан жоғарғы білікті жұмыскерді өзіне тарта алады, егер де жоғарғы жалақы
ұсынса, ол оған қол жеткізеді; 3. адамдар өз қалауымен жоқтықтан, соғыстан
және балаларының қамын ойлап әлемнің кез келген нүктесінен кез келген
нарыққа бара алады. Ғылым, технология мен ақпарат та жаһандық ағымдарға
жинақталған. Мысалы, жаһандық өзара байланысты жүйеде білім алмасу
ғылымының жылдам даму шартына сәйкес келуімен қатар интеллектуалды жеке
меншікті бақылауға кедергі болады.
Тауарлар мен қызмет көрсетулер нарығы, еркін сауда мен тамыр –
таныстыққа шектеу қоятындығына қарамастан, барған сайын жаһанданып жатыр.
Әрине, бұл барлық фирмалар өз өнімдерін бүкіл әлемдер бойынша сатып жатыр
деген сөз емес, алайда ол шағын немесе ірі фирманың стратегиялық мақсаты өз
өнімдерін бүкіл әлем бойынша сату екендігін көрсетеді. Сонымен бірге,
Кастельстің ескертуі бойынша, мысалы, мемлекеттік қызмет немесе бөлшек
сауда сияқты жеке салаларды ұлттық мемлекеттер мәдени не институционалды
құралдар арқылы әлемдік бәсекелестіктен қорғайды.
Сонымен бірге, Кастельстің пікірінше, қазіргі ақпараттық экономика
жаһандық режимде жұмыс істейді. Бірақ ешқандай халықаралық экономика бұлай
жұмыс істемейді. Кастельстің ойынша, халықаралық экономика жаһандық болып
табылмайды. Ол жаһандынудың қандай шектерін көреді? Біріншіден, Кастельстің
пікірі бойынша, тіпті өндірістің стратегиялық маңызды салалары мен ірі
фирмалар үшін нарық толық ықпалдасудан әлі алыс. Екіншіден, қаржылық
ағындар валюталық және банк операцияларының іске асыру ережелерімен
шектелген: иммиграциялық бақылау мен адамдар ксенофобиясы нәтижесінде
еңбектің жинақылық денгейі төмендеуде: аса ірі ұлттық карпорациялар өз
активтерін бұрынғыша тарихи отанда орналасқан стратегиялық командалық
орталықтарда ұстайды. Кастельстің жаһандану процесін сынаудағы тағы бір
оңтайлы жері – мемлекеттің белсенді позициясын және жаңа экономиканың
құрылымы мен серпінді дамуына әсер ететін ұлттық үкіметтердің маңызды
рөлін елеп – ескермеу деуге болар еді. Қазіргі таңда, Кастельстің
пікірінше, дербес мемлекеттер немесе мысалы, Еуропалық Одақ секілді осы
тектес мемлекеттердің одағы өмір сүргенге дейін толығымен ықпалдасқан ашық
әлемдік еңбек, технологиялар, тауарлармен қызмет көрсету нарығынан пайда
болуын болжауға болмайды. Оның үстіне, БҰҰ – ның Ұлттық шеңберден тысқары
корпорациялар жөніндегі орталығы өткізген зерттеулер нәтижесі көрсеткендей
корпорациялардың мемлекетке тиісті болуы корпоротивті мінез – құлыққа
толығымен сәйкес келді. Мысалы, жапондық аса ірі ұлттық корпорациялар,
негізгі қаржылық және технологиялық активтерін өздерінде ұстай отырып,
жапон үкіметі тарапынан жан – жақты қолдау көрді. Бұл еуропалық аса ірі
ұлттық фирмаларға да қатысты. Мәселен, немістің аса ірі ұлттық алпауыты
Фольксваген Германияны біріктіру міндетін іске асыру үшін Батыс Еуропа
елдеріндегі инвестиция көлемін қысқартып, тәуекелге бел буып, Шығыс
Германиядағы қаржы істеріне ақша салды.
Саяси стратегия құралы ретінде экономикалық бәсекелестікті белсенді
түрде пайдаланатын ұлттық мемлекеттер мен ұлттық үкіметтер болғанға дейін,
жаһандық экономика ішінде аймақтық жіктелу тудыратын маңызды экономикалық
аймақтар арасында шекаралар да болады.
Жаһандық экономиканы Кастельс басты үш өңірге бөледі: Солтүстік Америка,
Канада мен Мексиканы қоса, Еуропалық Одақ және Азия, Тынық мұхиты өңірі,
бұл өңірлердің әрқайсысында өзінің ықпал ету орталығы бар. Әлемнің басқа
өңірлерінің бәрі осынау байлық, билік ықпал ету мен технологиялар
үшбұрышының айналасында иерархиялы және ассиметриялы өзара байланысқан
желіге топталады. Сонымен бірге түрлі елдер өз жағалауларына капитал, енбек
пен технологияны тарту үшін өзара бәсекелеседі. Өңірлерге бөлінген жаһандық
экономика ұғымы Кастельс үшін қарама – қайшы болып табылмайды. Осыған
байланысты Кастельс, өңірлерге іштей бөліну ақпараттық жаһандық
экономиканың жүйелі сипаттамасы деп есептейді, өйткені мемлекет институты
экономикалық жүйемен емес, қоғам арқылы пайда болады. Сонымен Кастельс
былай деп қорытынды: Ақпараттық экономикада тарихи қалыптасқан саяси
институттар мен неғұрлым жаһандық экономикалық агенттер арасындағы өзара іс
- әрекеттің күрделі процестерді ерекше маңызға ие болды. Кастельс жаһандық
экономикадағы бәсекелеске алатын көздерді қарастырады. Жаһандық
экономиканың құрылымы көбінесе экономикалық агенттер мен жергілікті
құрылымдар арасындағы мынадай негіздемелердегі бәсеке арқылы анықталады:
1. Кастельс ғылым – технология - өндіріс- қоғам жүйесі ретінде
түсінетін технологиялық қуаттылық, бұл жерде әңгіме әрбір деңгей үшін білім
беру жүйесі маманданған адам ресурстарының қажетті мөлшерін қамтамасыз
ететін, біртұтас құрылым ішіндегі ғылымның, технологияның, менеджмент пен
өндірістің байланыстылығы туралы болып отыр.
2. Еуропалық Одақ, АҚШ, солтүстік америкалық сауда өңірі мен Жапония
сияқты ірі, ықпалдасқан және бай нарыққа жол ашу.
3. Өндіруші жақтың өндірістік шығындары мен мақсатты нарықтағы бағалар
арасындағы айырмашылық.
4. Жаңа жаһандық экономикадағы бәсекелеске алу мүмкіндігі ұлттық және
ұлтаралық институттардың елдердің немесе қарамағындағы өңірлердің даму
стратегиясын басқара алудың саяси мүмкіндіктеріне айрықша байланысты.
Аталған факторлар, бірге әрекет ете отырып, жаңа жаһандық экономика
жағдайындағы фирмалар, аймақтар мен елдер арасындағы бәсекелестік нысаны
мен серпіні анықтайды, сөйтіп осы арқылы халықаралық еңбек бөлінісінің жаңа
жүйесіне енеді. М. Кастельс Ресей мен бұрынғы кеңестік республикалардың
экономикасына бөлек тоқталып өтеді. Осыған байланысты М. Кастельстің 1984
жылдан бастап КСРО – ға бірнеше рет келгендігін, ал 1992 жылы көктемде
Ресей Федерациясының Үкіметі шақырған сарапшылар тобын басқарғанын ескере
кету қажет. Халықаралық экономиканың күрделіленуі мен қайта құрылымдалуына,
басқасын былай қойғанда, Кеңес империясының құлауы және бұрынғы кеңес
республикаларының біртіндеп жаһандық экономикаға қосылуы әсер етті.
Кастельстің пікірінше, Ресей экономикасы басқа да кеңестік
республикалардың экономикасы сияқты әлемдік экономикалық жүйемен,
капиталдардың, тауарлар мен технологиялардың әлемдік айналым жүйесімен
байланыссыз дами алмайды. Кастельстің пайымдауынша, әлсіз, бірақ та дамыған
капиталистік елдер мен халықаралық қаржы институттары тарапынан қолдау
көрсетілген кездегі нарықтық экономикаға өту шет ел капиталының бұрынғы
командалық экономикада әрекет етуіне мүмкіндік беретіндей макроэкономикалық
саясат жүргізуді білдіреді. Мұны біздің тәжірибеміз айқын көрсетіп отыр.
Ресейдегі шет ел капиталы Ресей экономикасына мүмкіндігінше аз кірісіп,
энергетикалық және табиғи қорларға, сондай – ақ тиімді қаржылық
мәліметтерге қол жеткізуге бағытталды. Ресейдің жаһандық экономикамен
байланысын қоса алғанда, оның нарықтық экономикаға өту серпінің мәнін
Кастельс аса зор көлемде капиталдың бастапқы жиналуы немесе қарапайым
сөзбен айтқанда, жаһандық капитализмнің терезесі тең әріптес болуға
ұмтылатын ескі аппаратшылар табының Ресей байлығын тонауы деп біледі. Сауда
базасы ретінде киоскілердің квазиформальды емес экономикасы, аштан өлмеу
үшін бақшада көкеніс өсіру – Кастельс Ресейдің шағын бөліктері мен
жергілікті экономикаға тартыла бастаған халықтың басым бөлігінің арасындағы
өсіп отырған алшақтықтың Ресейде қарсылықсыз дамуы екіталай. Орыстардың
жады осыншама қысқа екендігіне мен сенбеймін дейді Кастельс.
Қорыта келгенде, М. Кастельстің ақпараттық жаһандық экономикасы туралы
мынадай түйін жасауға болады. Жаһандық экономиканың құрылымы тұрақты
архитектураның өзгермелі геометриямен ұштасуы арқылы сипатталады. Жаһандық
экономика архитектурасы, басты үш экономикалық және өнімді, гүлденген,
ақпаратқа бай салалар мен экономикалық және әлеуметтік құнсызданған,
жағдайы нашар салалар арасындағы қарсы тұру белдігі бойынша алшақтай
түсетін, ассиметриялы өзара байланысты әлемді бейнелейді.
Осынау айқын архитектура шеңберінде, жаһандық экономикаға өзгермелі
геометрия енгізетін бәсекелестік пен өзгерістердің серпінді процестер
жүреді. Төрт позиция төңірегінде құрылған халықаралық еңбек бөлінісінің
жаңа құрылымының пайда болуы туралы мәселе көтеріліп отыр. Бұл позициялар:
ақпараттық еңбекке негізделген жоғарғы құнды өндірушілер; төмен жалақылы
еңбекке сүйенетін жоғарғы ауқымды өндірушілер; табиғи қорларға негізделген
шикізат өндірушілері; және еңбегі құнсызданған басы артық өндірушілер.
Қазіргі әлем – көбінесе шекарасы жоқ әлем, аумағы мен арақашықтығын,
өзінің бұрынғы маңызын жоғалтқан әлем, уақыт өз жүрісін жылдамдататын әлем.
Бұрын айлар мен жылдар кететін болса, енді бірнеше сағат қана жұмсалуы
мүмкін.
Жергілікті және жаһандастырылған қоғамдар тұрғысынан алғанда ең маңызды
мәселе қалыптасып келе жатқан жаһандық қоғам мен ұлттық – мемлекеттік
құрылымдар арасындағы қатынас үлгісінің проблемасы болып табылады. Бұл
жерде барлығына болмаса да, көптеген елдер үшін әрекет етудің қандай да бір
ортақ үлгісі жоқ. Жаһанданып жатқан әлем мен ұлттық – мемлекетік құрылымдар
арасындағы қатынастар қалайша орнығатындығы, көбіне қоғамның типі, оның
экономикасының даму деңгейі, қолда бар ресурстары, оның творчестволық
әлеуеті арқылы анықталады. Жаһанданып жатқан әлем мен қандай да бір ұлттық
– мемлекеттік құрылымның қатынасы, көбіне оның сыртқы әлемнен қарым –
қатынасының сипатына байланысты белгіленеді.
Жаһандануда қақтығысудың күшті ұшқындары болады. Бұл жерде, мысалы,
адамзат қауымдастығының саяси және әлеуметтік – экономикалық даму
деңгейіндегі құлдыраулар, өмір сүру қалды болмыстың басты мәселелеріне
қатынас туралы сөз болып отыр. Жаһандану тудыратын шиеленістің маңызды
көздерінің бірі, жаһандану процесіне қатысушылардың әлеуетті
мүмкіндіктеріндегі айырмашылықтар. Қалыптасып келе жатқан әлем негізінде
кез келген ру мен тап құрылымының орнығуындағы теңсіздік сияқты классикалық
фактор жатыр. Рөлдердің бөлінуін белгілейтін бастапқы мүмкіндіктерін
теңсіздігі, жаһанданудың ұтқан мен ұтылғандар арасындағы болашақ жанжал
отын тұтатады. Жаһанданудың дамуындағы тағы бір осал жер – мемлекеттік
институттар, саяси құрылымдар. Жаһандану мәселесін зерттейтін ғалымдардың
барлығының дерлік мойындауынша, ең күрделі проблема адамзаттың мәдени сан
алуан болуында. Самуэль Хантингтонның келешектегі өркениеттер қақтығысы
туралы танымал тезисін жақтаушылар көп, алайда түрлі мәдениеттер арасындағы
әрекеттестікті орнықтыру мен түсіністікті сақтау – адамзат үшін неғұрлым
тиімді жол екені даусыз.
Интернациоландандыру дәуірінде жаһандық қауымдастықтар элитарлық
әлеуметтік – кәсіби топтардан тұрды. Бұлар ірі саясаткерлер мен
интеллектуалдар, халықаралық шенеуніктер мен дипломаттар, уағыздаушылар мен
барлаушылар, сыртқы әлемге бағытталған басқа да мамандық өкілдері болды.
Бүгінгі таңда халық жаппай жаһандану процесіне тартылуда. Мысал ретінде
бүкіләлемдік интурист желісін пайдаланушы 304 миллион адамды келтіруге
болады. Әрине, дүние жүзін қамтыған электронды желінің тығыздығы елдер мен
континенттер бойынша мүлдем біркелкі емес. Өткен ғасырдың 90-жылдарының
аяғында Интернетті пайдаланушылардың 88 пайызы дамыған елдерде тұрған, ал
олар әлем халқының 15 пайызы құрайды. Планета тұрғындарының 5 пайызын
құрайтын АҚШ пен Канадада Интернетті пайдаланушылардың 50 пайыздан астам
шоғырланған. Ақырында, тағы да бір маңызды тақырып – жаһандық даму
акторларының мәселесі. Әңгіме жаңа әлемдік тәртіпті жай ғана кезекті
халықаралық қатынастар жүйесі ретінде емес, азды – көпті тұтас әлемдік
құрылысты қалыптастыру туралы болып отыр.
Әлемдік құрылыстың қазіргі маңызды жүйе құраушы сипаттамасы мынаған
келіп саяды: жер шарының 15% халқын құрап отырған Батыс әлемдік қордың,
сауданың, өндірістің, тұтынудың 70% - дан астамын бақылап отыр. Бұл дүние
жүзі бойынша көптеген бағдармалары бар Дүниежүзілік банк, Халықаралық
валюта қоры, НАТО сияқты қазіргі әлемді бақылау мен басқарудың күшті
механизмдерімен ұштасады.
Сонымен бірге жаһандану акторларын нақты бір нысанда орнықтыру қиынға
соғады. Бұл жерде АҚШ пен Еуропа арасындағы қарама – қайшылықтар. Батыс
Еуропа елдері ішінде теке тірестер, Жапонияның талаптары және осыған
байланысты АҚШ – тың немесе Еуропа мемлекеттерінің реакциясы туралы айтылып
отыр. Қазіргі әлемде зерттеушілер қалыптасып келе жатқан әлемдік тәртіпті
жаңа әлемдік тәртіпсіздік деп атауы кездейсоқ емес.
Э. Гидденстің, Р. Робертсонның, М. Кастельстің жаһанданудың қазіргі
заманғы әлеуметтану тұжырымдамаларын сараптау жаңа заманның жаһандану
процесіндегі мынадай құрамдары бөліп көрсетуге мүмкіндік береді:
1. Жаһандық сатыға өту барысындағы өзгерулердің ауқымдылығы мен
кешенділігі. Әлеуметтану сараптауға бұл құрам әлеуметтанушыларының
әлеуметтік өзгерістердің кеңістіктік және географиялық өлшемдеріне назар
аударғаның білдіреді.
2. Жаһандық құндылықтар жергілікті немесе өзіндік құндылықтар тұрғысынан
басым болады, бұл жаһанданудың жергілікті қауымдастықтардың ең терең
құрылымдарына енуінен көрінеді. Оның үстіне жаңасы - жаһанданумен, ал
ескісі жергілікті әлеммен байланыстырылады. Жаһандану және жергілікті ету
процестері қоғам архаизациясы сияқты процеспен қабат жүреді. Бұл жерде
примордиалды, бұрынғы феномендердің қайта өрлеуі, этикалық, нәсіл және
жыныс секілді феномендердің маңызының өсуі туралы сөз болып отыр. Жалпы
қазіргі заман қоғамдарында тең түрде ұтымдылық сияқты фрейдтік орын алған
мозаайкалық әлеуметтік үлгілер қалыптасуда.
Сонымен, жаһанданудың тамыры, жоғарыда көрсетілгендей, ғасырлардың
немесе тарихтың тереңінде жатыр, дегенмен жаһандану негізінен – жиырмасыншы
ғасырдың феномені. Қоғамдық және әлеуметтік ғылым мамандары әлі де ұзақ
уақыт бойы өткен жиырмасыншы ғасыр туралы пікірталаста болады. Алайда оның
басты қорытындыларының түбегейлі қайта қарастырлуы екіталай: адам
құқықтарының басты маңызы бар, демократия тиранияға қарағанда күштірек,
нарық командылық экономикаға қарағанда өзінің тиімділігін дәлелдейді.
Тарихи түрде жасаушы және белсенді үгіттеуші Батыс болып табылатын осы
құндылықтар мен нұсқамалар жүйесі қазіргі заманда мойындалып, кең қолдау
тапты және бүгінгі таңда жаһанданудың идеялық іргетасын құрайды. [4]
1.3 Жаһандану мәселесіне Елбасымыздың көзқарасы
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. Астана, 2007 жылғы 28
ақпанда жарияланған жолдауына тоқталып кетсем:
Жаһандану өзімен бірге не әкеледі?
Осы заманғы әлем жаһандану кезеңін - адамзаттың біртұтас ақпарат және
коммуникациялар кеңістігінде жан-жақты бірігу, бүкіл планетаның біртұтас
экономикалық рынокқа айналуы дәуірін бастан кешуде.
Жаһандық қоғам әлдеқайда ашық бола түсуде: капиталдың, қаржылардың,
адамдардың, ақпараттың еркін қозғалысы осы заманғы "шекараларсыз әлем"
тұжырымдамасының негізіне айналды.
Жаһандануға қандай факторлар жәрдемдесуде?
Бірінші кезекте, бұл тауарлардың елдер мен экономика секторлары
арасындағы қозғалысы. Сауда-саттықты өрістету экономиканың дамуы мен өсуі
үшін стратегиялық тұрғыда қажет. Ашық экономикалар протекционистік саясатты
жүзеге асыратын мемлекеттердің алдында өз артықшылығын дәлелдеді. Соңғы
жиырма жылдың ішінде әлемдік сауда-саттық әлемдік ІЖӨ-ге қарағанда
әлдеқайда жедел өсті. Егер 70-ші жылдары халықаралық сауда-саттық көлемі
әлемдік ІЖӨ көлемінің 30%-ын ғана құраса, біздің ғасырда ол қазірдің өзінде
60%-ды құрайды.
Жаһандану жолындағы екінші қадам - капиталдардың еркін қозғалысы.
Мысалы, соңғы 20 жылда дамушы елдерге тікелей шетелдік инвестициялардың
ағыны жүздеген есе өсті. Бүгінде бір Қытай ғана жыл сайын 60 млрд. доллар
тікелей шетелдік инвестицияларды тартады, қалған Азия елдері - 172 млрд.
доллар, Латын Америкасы елдері - жылына 72 млрд. доллар тартады.
Үшіншіден, адамдардың кедергісіз қозғалысы. Бүгінде әлемде елеулі көші-
қон өзгерістері жүріп жатыр, Батыс елдеріне, әсіресе, Еуропалық Одаққа, АҚШ-
қа, Канадаға мигранттар ағыны күшейді. Батыс қалаларында болғанда бір ғана
орамнан бірге жұмыс істеп, тұрып жатқан Азияның, Еуропаның, Америка мен
Африканың көптеген мемлекеттерінен шыққандарды кездестіруге болады.
Қазақстан да бұдан тыс емес. Басқа елдерден келген 500 мыңға жуық
мигранттар бізде де жұмыс істейді.
Төртіншіден, жаһандану факторларының бірі халықаралық валюта
рыноктарындағы валюталық операциялардың серпінді дамуы болып табылады.
Әлемдік валюта жүйесі үш революцияны: реттеудің алынып тасталуын,
интернационалдануды және инновацияны бір мезгілде бастан кешті.
Нәтижесінде шетелдік рыноктар туралы мәліметтердің сапасы жақсарды және
оларды алу жеделдігі артты, "жерді айналу және тәулік бойғы" қаржы
операциялары жүргізіледі, жаңа қаржы құралдары пайда болды.
Бесіншіден, ақпараттың, интеллектуалдық өнім мен идеялардың еркін
қозғалысы жаһандану факторларының бірі және сонымен бірге салдары болып
табылады.
Интернеттің, электрондық поштаның, өзіндік құны жағынан төмен
халықаралық телефон қызметтерінің, ұялы телефон мен электрондық
конференциялардың таралуына қарай дүние әлдеқайда өзара байланысты бола
түсті. Осымен бір мезгілде спутниктік телевизия және электрондық баспасөз
нағыз жаһандық төртінші өлшемді туғызды. Мұндай техникалық мүмкіндіктер
бұдан 20-30 жыл бұрын ойға да кіріп шықпайтын.
Сонымен қатар жаһандану осы заманғы әлемге осалдық пен шетіндік әкелді.
Лаңкестік, есірткі саудасы, ақпараттық соғыстар, эпидемиялар, экологиялық
апаттар да шекараны білмейді және бүкіл адамзат үшін жаһандық сынақтарға
айналды. Әлемнің бір де бір мемлекеті дербес өзі аталған сынақтарға қарсы
тұруға қабілетті емес. Әлемдегі әлеуметтік-экономикалық дамудың әркелкілігі
күшейді. Жаһанданудың оң тиімділігін әзірге әлемдегі ең дамыған
мемлекеттердің аз тобы ғана сезінді.
Жаһандану жағдайында бәсекеге қабілеттілік қалай табыстың себебіне
айналады? Жаһандану ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігіне төтенше
жоғары талаптар қояды. Бүгінде елдің бәсекеге қабілеттілігі - жаһандық
экономика мен саясатта ең ықпалды тұжырымдамалардың бірі, өйткені тек
экономикалық көрсеткіштерді қамтып қана қоймайды, сонымен бірге
экономикалық емес маңызды құбылыстардың экономикалық салдарын бағалай
алады.
Елдің бәсекеге қабілеттілігін қалай өлшеу керек?
Оны өлшеудің ең қарапайым тәсілдерінің бірі жан басына шаққанда келетін
ішкі жалпы өнімнің (ІЖӨ) көрсеткіші болып табылады. Бұл көрсеткіш неғұрлым
жоғары болған сайын, ел мен оның азаматтары соғұрлым бай, өмір сапасы
соғұрлым жоғары.
Жаһанданудың маңызды қыры әлемдік ғылыми-технологиялық кеңістікті
қалыптастыру болып табылады. Халықаралық ғылыми-инновациялық
инфрақұрылымның интеллектуалдық меншік құқықтарын қорғау стандарттары,
сертификаттау жүйелері, тетіктері секілді құрамдастарын біріздендіру
жөнінде маңызды қадамдар жасалды.
Ғалымдар мен ғылыми ұйымдардың қызметі барған сайын жалпыәлемдік практикаға
негізделіп, біртұтас халықаралық өлшемдер бойынша бағаланады. Ғалымдар мен
мамандардың халықаралық айырбасы қауырт ұлғая түсті.
Алдағы он жылдықта жаңа технологиялық тәртіпті дамытудың шешуші
бағыттары био- және нанотехнологиялар, жасанды интеллект жүйесі, жаһандық
ақпараттық желілер және жоғары жылдамдықтағы көлік жүйелері, энергия
үнемдейтін технологиялар болады
Білім беру саласындағы жаһандану да бірқатар үрдістермен сипатталады.
Гордон Драйден мен Джанет Востың "Білім беру революциясы" кітабында (2003
жыл) білім беру саласында осы заманғы әлемнің көптеген елдеріне тән
проблема тамаша баяндалған: "Әлем сондайлық жедел өзгеруде, ал білім жүйесі
сондайлық оралымсыз да жігерсіз, ол бейнебір уақыттың торына түсіп
қалғандай, әлдеқашан аяқталған өткен дәуірге қызмет көрсетуін жалғастырып
келеді". Бұл біздің атымызға да айтылған секілді. Білім ақпараттық қоғамда
құнның негізгі көзіне айналып барады. Білім, инновациялар мен оларды нақты
қолданудың әдістері барған сайын пайда көзі ретінде көрінуде. Экономикалық
дамудың жаңа тұрпаты қызметкерлер үшін өз өмірінде бірнеше рет мамандығын
ауыстыру, өз біліктілігін үнемі арттыру қажеттілігін туғызады.
Үздіксіз білім беру, ересектердің білім алуы барған сайын үлкен мәнге
ие болуда. Жақсы жазу қарттыққа дейінгі тыныш та қамсыз өмірдің кепілі
болғанына көп уақыт өте қойған жоқ. Соңғы онжылдықтарға адам қызметінің
түрлі салаларындағы технологиялар мен білімнің жаңару жеделдігі тән.
Бүгінде тіпті жоғары білімнің өзі көпке жетпейді.
Дженерал Моторс корпорациясының президенті бұл туралы былай дейді:
"Бізге төрт және тіпті алты жылдық емес, қырық жылдық білімі бар мамандар
қажет".
Ақыр соңында, білім берудің халықаралық интеграциясы жүріп жатыр. Білім
беруді дамытудың маңызды белгісі оның жаһандылығы болып табылады, білім
ақпараттық қоғамда, жаһандану заманында құнның негізгі көзіне айналуда. Бұл
белгі осы заманғы әлемде интеграциялық үдерістердің орын алуын, қоғамдық
өмірдің түрлі саласында мемлекеттер арасындағы интенсивті өзара
ықпалдастықты бейнелейді. Білім беру ұлттық басымдық категориясынан әлемдік
басымдық категориясына өтуде.
Аталған үрдістер Қазақстанда ғылым мен білім беру жүйесін дамытудағы
негізгі бағыттарды анықтауы тиіс.
Жаһандануды тек жақсылық қана әкеледі деп адасуға болмайды, бірақ дегенмен,
бұл одан мүлдем теріс айналып, қарсы алдынан есікті тарс жабуды меңземейді,
жаһандану пайдамен бірге оған есігін айқара ашқан елдерге кейбір қиындықтар
да әкеледі. Бұрынғы КСРО аясындағы интеграциялық процестер күшейген сайын,
одақтық республикаларға бүкіләлемдік жаһандану құбылысының залал-зардабы
жеңіл тиеді. Жаһанданудың келеңсіз жақтарына экологиялық апаттар,
ақпараттық соғыстар да жатқызылады. Бұл мәселелерді бүкіл адамзат болып
шешу міндеті тұр.
Еуропадағы интеграциялық құбылыстардың тәжірибесі көрсеткендей, әлеуеті
жағынан Қазақстаннан кем түсетін шағын елдер Еуропалық Одаққа мүшелікке өту
арқылы жаһандану құбылысына жеңілірек бейімделе бастады.
Жаһандану байыпты, ақылға сыйымды реттеуді, басқаруды талап етеді.
Жаһанданудың зор мүмкіншіліктерін пайдалану үшін елдің бәсекеге
қабілеттілігін арттыру қажет. [5]
Діннің қоғамдағы орны
Діннің беделді, абыройлы болуы қай кезде де ел ынтымағы мен
бірлігінің белгісі. Кез – келген ұлттың тұтастығын, оның халық ретінде өмір
сүру қабілетін қамтамасыз етер киелі үш нәрсе болады.
Жер...
Тіл...
Дін...
Осы киелі үш ұғым айналасына берік шоғырланып, жерінің, тілінің,
дінінің тұтастығын сақтай алған елдің өткені - өрісті, бүгіні – баянды,
ертеңі – келісті болмақ. Бұл арғы – бергі дәуірлер сабағы айтатын дәлелсіз
ақиқат. Дін адамдар арасын алыстатуға емес, жақындатуға, ел мен елдің
ұғынысты сипатта өмір сүруін қамтамасыз етуге қызмет етуі тиіс.
Үшінші мыңжылдық төріне тәуелсіз ел ретінде аттап, жаңа тарихтың қиын
да, күрделі айдынына шыққан қазақ елінің жаһандану жағдайындағы бастан
кешіп отырған проблемалары орасан. Ол проблемелердың ешқайсысы да ұлт
ретінде өмір сүре білу қабілетімізді сынға салып отырған осынау үш ұғымнан
айналып өте алмасы анық. Үш ұғым тұтастығын сақтай алсақ, ұлттық кескін –
келбетімізді, халықтық қалыбымызды, мемлекеттік тұтастығымызды қамтамасыз
ете алғанымыз. Тәуелсіз ел болу тек дербес мемлекет болудың алғашқы он бес
жылын тарихқа аманаттап, өркениеттің дауылды жауынды, шуақты, нұрлы
кеңістігіне бет түзеген Қазақ елінің осы жолдағы алған асулары да, ертеңге
сабақ болар, қиын – қыстау кешулері де – ел есінде. [6]
Дін социологиясы – социология пәнінің бір бөлігі блып табылады.
Социология ғылымы өзінің пайда бола бастағанынан бері – ақ және қазіргі
кезде де дін атаулыны қоғамның әлеуметтік жүйесінің өте бір маңызды
элементі деп қарайды.Дін социологиясы ХІХ ғасрдың екінші жартысында
Европада, дәлірек айтқанда, Франция мен Германия елдерінде пайда болды.
Оның пайда болуы мен қалыптасуының әлеуметтік және теориялық алғышарттары
болды.
Дін бұл елдердің қоғамдық өмірлерінде сол кезде де үлкен орын ала
бастады: діни мекемелер мен діни ұйымдар және дін басылары өздерінің
насихат жұмыстарын белсенді жүргізді. Дінге деген қоғамның ынтасы оянды.
Сонымен бірге, тарихи - әлеуметтік ғылымдар саласында да ғылыми зерттеу
жұмыстары өсті. Тарих, этнология, археология, этнография, мәдениет тарихи
саласында көптеген мәліметтер жарық көрді. Оларды сұрыптау, талдау
барысында ол білімдердің астарында, тас астында жатқан дүниетанымдық
мәселелер көтеріле бастады. Осындай алғышарттардың негізінде тарихи -
әлеуметтік білімдердің саласында, солардың ішінде, әсіресе, социологияда
білімдердің жаңа бір саласы – дін социологиясы қалыптаса бастады.
Дін социялогиясын социялогия ғылымдарының қатарында алдымен Э.
Дюркгейм, М. Вебер, К. Маркс, Т. Парсонс болды.
Э. Дюркгейм – 1858 – 1917 жылдар аралығында өмір сүрген француз
ғылымы, көрнекті социолог, Париж және Бордос университеттерінің профессоры.
Оның басты шығармасы: Діни өмірдің алғашқы түрлері Австралиядағы төтемдік
жүйе деп аталды. Ол еңбектегі автордың негізгі пікірлері – дін өздігінен
пайда болады және ол адамдардың алғашқы қауымдастықтарын топтастыру
қажеттіліктерінен туады. Ал қазіргі кездегі қоғамдардың күрделіліне түсуі
діннің сол топтастырушылық қызметтерінің маңызын арттыра ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жаһандану бүгiнгi таңда ең көп тараған әрi жиi қолданылатын ұғымға
айналды. БҰҰ Бас Ассамблеясының сессияларында, "Үлкен сегiздiк" елдерi мен
Еуроодақтың саммитерiнде, ғылыми конференцияларда, БАҚ-тарда жиi айтыла
бастады. Бұл сөз бiреулерде сүйiнiш пен таңданыс тудырса, басқаларда ашу
тудыратын болды.
Дегенмен жаһандану қазiргi таңда тоқтатуға келмейтiн уақыт талабына
айналды. Ол дүниежүзiлiк экономиканың дамуына, жетiлген компьютерлiк
технологияға, бiрiккен ақпараттық кеңiстiк құруға негiзделген. Сондықтан
бұл жерде бөлектенiп қалудың мағынасы жоқ. Жаһандану үрдiсi адам өмiрiнiң
барлық саласына: экономика, саясат, мәдениет, тiл, бiлiм, рухани-
адамгершiлiк даму, халықаралық қатынастарға әсерiн тигiзiп отыр. Бұл
салалардың барлығы ақпаратты игеру мен ауыстырудың жылдам қарқынына тартыла
отырып, жаңа сапалық қасиетке ие болды. Бұдан бiз жаһанданудың күрделi,
көпдеңгейлi, қарама-қайшылықты үрдiс екенiн көремiз.
Жаһанданудың қазіргі теориясы
Жаһандану теориясын жазу мен талдамас бұрын жаһандану термині мен
жаһандану процесі арсында айқындылықтың жоқ екендігіне айта кетейік. Бұрын
жаһандану ұғымы ғылымында дүниежүзілік тарихың орнығуы К. Маркс, әлемдік
жалпы азаматтық өркениет (М.С. Горбачев, Ю. А. Замошкин), әлем – жүйе ( И
Валлерстаин) терминдерімен көрсетіледі. Жаһанданудың қазіргі таңда кеңінен
қарастырылуына қарамастан, бұл ұғымға қатысты біржақтылық жоқ.. Кейбір
зерттеушілер жаһандануды адамзаттың бірлікке барар жолда жүріп өткен
қадамдары деп түсінеді. Үшіншілері жаһандануды тұтас әлемді қалыптастырушы
процестер деп ұғынады. Келіспеушіліктер жаһандану процесі мен ұғымдарын
түсінуде ғана кездесіп отырған жоқ. Бүгінгі таңда неғұрлым пікірталас
тудыратын мәселе – жаһанданудың шегі, оның қоғамның мәдени және саяси
жүйелеріне әсері болып отыр. Осыған байланысты бірнеше пікір бар. Мысалы,
саяси ғылым саласындағы танымал американдық профессор Самуэль Хантингтонның
пікірінше, экономика мен ақпарат саласындағы жақындасу, мәдени алшақтылықты
шиеленістіріп, жаһандық және жергілікті деңгейдегі қақтығыстарға әкеліп
соғуы мүмкін. Басқа бір саясаттанушы Иммануил Валлерстаин жаһандық және
жергілікті мәдениеттер арасында әмбебап пен жергілікті диалектика бар
екендігіне назар аударды. Батыс ғылымында өзге де сценарийлер кездеседі.
Мысалы, У. Ганнерстің ойынша, гомогенизация сценарийі (мәдени
бірегейлендіру), жағдай сценарийі – батыс мәдениетінің қаптауы,
перифериялық сыбайластық сценарийі, яғни батыстық емес аймақтарда батыс
мәдениетінің құлдырауы және оның сол жерлерде бұрмалануы, сұхбат және
алмасу жолымен біртұтас мәдениеттің пісіп – жетілу сценарийі ықтимал.
Алайда тұтас алғанда көп жағдайда жаһандану деп біртұтас технологиялық,
ақпараттық және қаржы нарығының қалыптасуы айтылып жүр, онда ешқандай
шекара жоқ және әлем біркелкі болады.
Кедергі болатын басқа бір жәйт – бұл жаһандық әлеуметтанудың зерттеу
пәні не болуы мүмкін – жеке қоғамдар ма немесе жалпы адамзат қауымдастығы
ма деген мәселе.
Әлеуметтануда жаһандануды әрі феномен және әрі ұғым ретінде қарастыру –
батыстық қазіргі заман қалған барлық әлемге үлгі бола ала ма деген тағы бір
пайымдау тудырады. Жаһандануды сынаушылар бұдан қазіргі батысты батыстық
емес елдер мен мәдениеттерге телу дегенді көреді. Үшінші әлем елдеріндегі
жаңғыру процесін сараптау көрсеткендей, жаһандану бүкіл әлем дамуының
әмбебап және ортақ үлгісі болып табылмайды.
Ақырында, жаһандану әлеуметтану әдістерін өзгерте ме? Э. Тирикьяни
сияқты қазіргі зерттеушілер әлеуметтанудағы классикалық әлеуметтану
парадигмаларын кейінгі классикалықпен немесе модернистікпен алмастыру қажет
деп тұжырымдайды.
Халықаралық әлеуметтанушылар қауымдастығының президент А. Мартинеллидің
пайымдауынша, жаһандану технология, қаржы, ақпарат саласындағы жаһандық
тәуелсіздік пен қоғамдарын, саясат пен мәдениеттің сақталып отырған бөлінуі
арасындағы қарама – қайшылық шиелінісін өршітеді. Жаһандану басқарудың жаңа
нысандарын талап етеді. Мартинелли қазіргі заманғы жаһандану процесін
реттеудің үш негізгі перспективасын айтады: халықаралық мемлекеттік
ұйымдардың либералды интернационализмі олардың ынтымақтастық этносымен
бірге: ұлтаралық бірлестіктердің жаңа әлеуметтік қозғалысының түбегейлі
республикалық рухы: мульти – азаматтың космополиттік жобасы.
Жаһандық әлемді қазіргі әлеуметтанушылық тұрғыдан зерттеу
ерекшеліктерінің бірі – жаңғыру теориясынан (соңғы он жылдықтарда үстемдік
еткен) бас тарту, салыстырмалы интернационалдық саяси экономиканың жаңа
мектебінің пайда болуы, өйткені ол салыстырмалы жаһандық әлеуметтік дүние
құрылымы мен тәртібін түсінуге мүмкіндік береді. Салыстырмалы – тарихи әдіс
елдерді, ұлттарды және басқа субъектілерді сараптауды ұқсас келеді.
Жаһандық әлеуметтанудың алдында тұрған басты мәселелер – жаһандық
әлеуметтік қатынастар сахнасында кімдер негізгі субьект болып табылады және
осыған байланысты мемлекет пен оның құрылымдарының рөлі қандай деген
сұрақтарға жауап іздеу.
Жаһандық әлеуметтану сараптамасының тағы бір пәні әлемдік нарық пен
геосаяси құрылымдарды сараптау. Бұл жәйт қазіргі әлеуметтану енбектерінде
көбінесе жаһандық процестерді тауар алмасуы мен айналуына әкеліп
тірегендігі үшін жиі сыналады. Жалпы жаһандану туралы пікірталастарды төрт
пайымдауға шоғырландыруға болады: аймақтық немесе өркениеттік; академиялық;
идеологиялық және жыныстық ерекшеліктер мәселесін қозғайтын пайымдау.
Аймақтық немесе өркениеттік пайымдауға, жаһандануға басты көңіл
бөлінбейтін пайымдаулар жатады. Бұл жерде мынадай бір мәселе көтеріліп
отыр: Үшінші әлемнің көптеген елдерінде ең алдымен нақты өркениеттер мен
мәдениеттердің ерекшелігін ескеретін жеке бірегей тұжырымдама жасау
қажеттілігі белсенді түрде талқыланады. Жаһандану теорияшыларының өздері
осы елдер ғалымдарының Үшінші әлем елдерін сараптау мен бейнелеудің осы
тектес ұмтылыстарын жергілікті теориялар мен тұжырымдамалар деп белгілейді.
Сонымен бірге жоғары дамыған елдер авторларының әлеуметтану
тұжырымдамаларында жаһандануға қарсы тұжырымдамалар жиі кездеседі. Мысалы,
француз интеллектуалдары мен германияның кейбір әлеуметтану мектептері
жаһандануды француз және неміс қоғамдарына төніп тұрған қауіп деп
есептейді. Орталық Еуропа мен Латын Америкасы елдерінің жаһандануға деген
сенімсіздігі мен қауіптенуі жоғары. Академиялық пайымдауларда әдетте
жаһандану белгілі бір ғылым шеңберінде қарастырылды, жаһандану
сараптамасының ең жарқын мысалы оның экономика пәні шеңберінде зерттелуі
болып табылады, осы тектес әдісті, экономикалық дамудың ерекше нұсқасын
Иммануил Валлерстайн ұсынды. Жаһанданудың идеологиялық пайымдаулары әдетте
оған қарсы шығудан немесе оны қолдаудан тұрады. Жаһандануды жақтаушылар оны
капитализмнің бүкіл әлем бойынша жеңісті жорығы деп суреттейді.
Жаһанданудың қарсыластары одан әлемнің батыстық емес аймақтарында
Халықаралық валюта қоры. Дүниежүзілік банк немесе Дүниежүзілік сауда ұйымы
сияқты ұйымдар үстемдігінің орнығуын көреді. [1]
XXІ ғасыр жаһандану талаптарымен ерекшеленеді. Президентіміз атап
өткеніндей, жаһандану кезеңі – адамзаттың біртұтас ақпарат және
коммуникациялар кеңістігінде жан-жақты бірігуімен, бүкіл планетаның
біртұтас экономикалық рынокқа айналуымен ерекшеленеді. Жаһандық қоғам
қаржылардың, ақпараттың еркін қозғалысы, тіпті, “шекарасыз әлем” деген
ұғыммен де ерекшеленеді. Елбасымыз осы айтылған ерекшеліктерді біздің
халқымыз қалай бастан өткереді, бүкіл адамзаттық бәсекелестікте еліміз
өзінің орнын табу үшін не істеу керек, осы істе жастарымыз қандай рөл
атқаруы тиіс екенін халқымызға, жастарымызға дәл уақытында жеткізді. Әрине,
жаһандану бір жылда бола қалған дүние емес. Факторларға келсек, олар
мыналар: капиталдың еркін қозғалысы; адамдардың кедергісіз жүріп-тұруы;
тауарлардың елдер мен экономика секторлары арасындағы қозғалысы;
халықаралық валюта рыноктарындағы валюталық операциялардың жоғарғы
қарқынмен дамуы; ақпараттың, интеллектуалдық өнім мен идеялардың еркін
қозғалысы. Міне, біз жаһандану көшінен қалмау үшін осы факторларды еске ала
отырып, елімізді өркендетуіміз керек. [3]
Осы жерде жаһанданудың объективтi үрдiсiнен шет қалмай, өз
мемлекетiмiздiң тәуелсiздiгiн, ұлттық "Мен"-ің, Қазақстан халықтарының
төлтума, бiрегей мәдениетiн, халық даналығының көп ғасырлық тәжiрибесi
жинақталған дәстүрлi мәдениеттiң баға жетпес байлығын қалайша сақтап
қаламыз деген өткiр мәселе қойылады. Қазiргi батыстық үлгiдегi жаһандану
тек материалдық құндылықтарға ие болуды көздеген, рухани-адамгершiлiк
бағыттан айрылған "мәдениеттiң" бекуiне әкеледi. Мұндай жалған, бүркеме
мәдениет қоғамға күшке табыну, қатыгездiк, өзге адам құқығын аяққа басу,
қандай жолмен болсын басымдыққа ұмтылу сияқты келеңсiз заңдылықтарға жол
бередi. Бұл ұрпақ тәрбиесiн жаңаша жүргiзу мен iзгiлендiру мәселесiн күн
талабына қойып отыр. Тек адамгершiлiгi жоғары, рухани жаңарған тұлға ғана
жаһанданудың жағымсыз жақтарына қарсы тұра алады. Аталмыш адамгершiлiк
принципiнiң мазмұны сенiм, адамға деген махаббат пен сыйластық, жеке
тұлғаны кемсiтудiң барлық түрiмен күресуден көрiнедi. Бүгiнгi күнi
iзгiлiктi, рухани дамыған адам болу дегенiмiз - адамды жеке тұлға ретiнде
тану, абырой, ар-намысын құрметтеу.[3]
Қазақстанның әлеуметтану ғылымы үшін жаһандану теориясының маңыздылығы
неде? Ең алдымен оның тәжірибелік маңызы бар. Жаңа заман әлеміндегі
кеңестік дәуірден кейінгі мемлекеттердің мүмкіндіктері мен болашағын
бағалау үшін әлем – жүйе сараптамасына бет бұру көп жағынан жемісті болып
табылады. Бұл әдіс әлеуметтік өзгерістерді мемлекеттік деңгейде талдауға
құрылған дәстүрлі теориядан артықшылығын осыдан ширек ғасыр бұрын көрсетті,
бұл халықаралық ғана емес, кейбір ішкі эндогенді процестерді ұғынуды
шектейді. Жаһандану теорияларының кейбіреулерінен егжей – тегжейлі
қарастырып көрейік. [1, 4б]
1.1 Жаһандану теориясына ғалымдардың ой - пікірлері
Рональд Робертсонның мәдени центристік теориясы
Жаһанданудың ең танымал теорияларының бірі Рональд Робертсонның мәдени
центристік тұжырымдамасы болып табылады. Робертсон әлеуметтанушылар
арасында алғашқылардың бірі болып жаһандану терминін қолдана бастады.
Робертсонның басты жорамалы, мемлекетердің халықаралық жүйесі. Толкотт
Парсонстың атақы AGIL схемасы шеңберінде бейнелене алады дегенге келіп
саяды. Робертсон теориясының мәдени центристігі мемлекеттер ықпалдасуының
басты бағытын мәдени жүйеленудің орнығуы деп есептеуінен көрінеді.
Робертсон қазіргі замандағы әлем жаһандануының мынадай сатыларын
көрсетеді: А кезеңі немесе жаңадан пайда болу кезеңі, ол XV - XVIII
ғасырлар деп көрсетілген. Жаһандық әлемнің пайда болуына Еуропада діни
тұтастықтың бұзылуы, бүкіл планеталық әлем картасының пайда болуы,
астрономиядағы гелиоцентристік жүйе және адамзат туралы алғашқы мәліметтер
әсер етті. Б кезеңінде жаһандық жүйе пайда болды ( 1750 1850). Бұл кезеңде
халықаралық дипломатия жүйесі орнығып, азаматтық ұғымы түпкілікті
қалыптасады, мәдени салыстырмалық жүреді: халықаралық көрмелер пайда болды,
еуропалық емес елдерге енген халықаралық коммуникация жүйесі дүниеге келді.
В кезеңі жаһандық әлемнің шарықтау сатысы ретінде түсіндіріледі (1875 –
1925). Бұл кезеңде әлемді төрт жүйелену: экономикалық, саяси, әлеуметтік
және мәдени жүйелену ретінде ұғыну айқындала түседі және ортақ күнтізбе
қабылдау іске асады. Алғашқы халықаралық сайыстар мен мәдени фестивальдар
заңды түрде бекітіледі.
Г кезеңі гегемония үшін күрес кезеңі (1925 – 1965). Бұл екінші дүниежүзілік
және қырғи - қабақ соғыстар кезеңі, әлемдік саяси – құқықтық жүйенің
қалыптасу кезені. Робертсон адам құқықтарын қорғау саясатының қалыптасу
мәселесіне зор көңіл бөледі. Бұл кезең сонымен бірге үшінші әлем
тақырыбының пайда болуымен маңызды. Және соңғысы. Д кезеңі – белгісіздік
кезеңі (1969 жылдан осы кезге дейін). Сыртқы кеңісікті зерттеу кезеңі, бұл
жерде ғарыштық зерттеулер, адам құқықтары туралы халықаралық
пікірталастардың шығуы және кейінгі материалистік құндылықтарды
насихаттайтын пайымдаулардың таралуы туралы сөз болып отыр. Жаһандық
феминистік және экологиялық қозғалыстардың пайда болу сатысы, шын мәніндегі
жаһандық бұқаралық – медиа, ғарышық коммуникациялар дүниеге келді.
Халықаралық қаынасар күрделілене түседі.
Энтони Гидденстің жаһандану теориясы
Энтони Гидденс – теориялық әлеуметтану мәселелерін зерттеуге зор үлес
қосқан қазіргі заманғы ірі әлеуметтанушылардың бірі. Гидденс С. Робертсон
секілді жаһандануды жаһандық модернистік жобаның бір бөлігі деп тұжырымдап,
оның басты үш ерекшелігін бөліп көрсетеді:
1. кеңітсік пен уақыттың өзгеруін ол іс - әрекеттін белгілі бір
кеңістікке үйреншікті болуының азаюы және әлемдік ауқымдағы оқиғалардың
үндесуі деп түсінеді. Бұл жерде әңгіме жаһандық коммуникацияның пайда болуы
жайында болып отыр;
2. әлеуметтік институттар жергілікті жерлерден қол үзсе жеміссіз болып
қалды. Тек үлкен жүйелер ғана өзгеріп қоймайды. Сондай – ақ әлеуметтік
тәжірибенің жергілікті және тіпті жеке астарлары өзгереді, бұл қақтығыс пен
әлеуметтік жіктеудің жаңа жүйелерін тудыратын көптеген қарама – қайшылықты
процестерді білдіреді. Басқа сөзбен айтқанда Гидденс Валлерстайнға
қарағанда таза экономикалық процесс және феномен ретінде түсіндірмейді;
3. әлеуметтік білімнің әсері, тәжірибелік білімге деген бағдар өсе
түседі. Қазіргі әсерлі қоғамның өзін Гидденс жүрісін жылдамдата беретін
күйме бейнесінде елестетеді. Осы заманғы институттардың бәрі әмбебаптылық
жағына қарай өзгереді: капитализм, индустриалану, қадағалау, күштеу
құралдарын монополиялау, халықаралық енбек бөлінісі, әлемдік әскери
тәртіптің қалыптасуы. Жаһандану тек қана әлемдік капиталистік жүйені
экспансиялау мен мәдени біртектіліктің орнығуынан ғана тұрмайды. Әрине,
Гидденс стандарттау үрдісінің, әсіресе түрленім нысанында болатынын
көрсетеді, себебі капиталистік өндіріс пен бөлу қазіргі заман
институттарының басты құрамдас бөліктерін қалыптастырады.
Энтони Гидденс жаһандану теориясындағы басты нәрсеге – модерннің
жергілікті әдет – ғұрып пен дәстүрге тигізетін ықпалына, жергілікті және
жаһандық диалектикаға назар аудару қажет. Гидденстің ойынша, жеке адамның
таңдау мүмкіндігі жоқ әлеуметтік мәжбүрлеу жағдайы ретіндегі іс - әрекетке
ешқашан ортақ бола алмайды. Таңдаудың болмауы әрекеттің оған берілетін
жауаппен алмастырылғанын білдірмейді. Агенттілік тікелей немесе жанама
түрде құрылымның бір бөлігі болуы мүмкін. Перифериядағы іс - әрекеттің әлем
– жүйені ұстап тұруда өмірлік маңызы бар. Гидденс жеке адамдарды өзінің
салдары бойынша жаһандық болып табылатын әлеуметтік ықпалды жүргізушілер
ретінде көрсетеді. Дәл осы сарында жергілікті өзгерістер мәселесі кеңістік
пен уақыттағы байланыстардың кеңеюі ретінде ұғынылатын жаһанданудың бір
бөлігі болып отыр. Сонымен, біз Энтони Гиденстің жаһандану теориясы,
мәселен Валлерстайнның әлемдік жүйелік сараптау теориясына қарағанда
жоғарғы деңгейдегі жеке – дара агенттілікті баса көрсететінін байқаймыз.
М. Кастельс өзінің қазіргі әлем туралы көп жылдық зерттеулерінің
қорытындысы болып табылатын іргелі үш томдық монографиясын жариялады.
2000жылы Мәскеуде Кастельстің Ақпараттық дәуір: экономика, қоғам және
мәдениет атты енбегінің алғашқы томы орыс тілінде жарық көрді.
Кастельстің ақпараттық экономика мен жаһандану процесі туралы
көзқарастарын талдауды оның қолданатын ұғымдарын анықтаудан бастаған жөн.
Соңғы жиырма жылда бір мезгілде қалыптасқан экономикасы Кастельс ақпараттық
және жаһандық деп түсінді. Ақпараттық - өйткені бұл экономикадағы (мейлі,
ол фирма, аймақ немесе ұлт болсын) агенттер мен факторлардың өнімділігі мен
бәсекелестік қабілетті бірінші кезекте олардың білімге негізделген
ақпаратты жасау, өндеу және тиімді пайдалану қабілетіне байланысты.
Жаһандық – себебі, өндіріс, тұтыну және тауарлар мен қызмет көрсетулердің
айналымы сияқты экономикалық қызметтің негізгі түрлері, сонымен бірге оны
құраушылар (капитал, енбек, шикізат, басқару, ақпарат, технологиялар,
нарық), тікелей экономикалық агенттерді байланыстыратын тармақталған желіні
қолдану арқылы жаһандық көлемде ұйымдастырылады және соңғысы, ақпараттық
және жаһандық өйткені жаңа тарихи жағдайларда өнімділіктің белгілі бір
деңгейіне жету мен бәсекелестің болуы тек жаһандану және өзара байланысты
желінің ішінде ғана болуы мүмкін. Жаһандық желі, Кастельстің ойынша,
осындай жаңа экономиканың пайда болуына қажетті материалдық базаны
қамтамасыз еткен ақпараттық технологиялар саласындағы эволюция нәтижесінде
тек ХХ ғасырдың соңғы ширегінде ғана пайда болды. Бұл бастапқы пікір.
Кастельстің жаһандық экономика туралы көзқарастары ерекше қызуғыушылық
тудырады. Кастельстің пайымдауынша, жаһандық экономика – бкіл планета
ауқымында, нақты уақыт режимінде біртұтас жүйе іспетті қызмет ете алатын
экономика. Өндірістің капиталистік әдісі уақыт пен кеңістіктің шегінен
өтуге тырысып, үздіксіз дамыды, алайда тек ХХ ғасырдың соңына қарай
негіздемесі ақпараттық және коммуникация технологиялар болып табылатын жаңа
инфрақұрылым негізінде ғана әлемдік экономика шын мәнінде жаһандыққа
айналды. Шындығында да тарихта алғаш рет капиталды басқару, нақты уақыт
режимінде жұмыс істейтін жаһандық қаржы нарықтарында үздіксіз жүзеге асады:
әрбір секунд сайын электронды режимде бүкіл әлем бойынша миллиардтаған
долларға келісімдер жасалады. Басқаша айтқанда, капитал ағымдары жаһандық
сипатқа ие болып, сонымен бірге жеке экономиканың қызметіне тәуелсіз бола
бастайды. Еңбек нарығы, Кастельстің пайымдауынша, кішкентай, бірақ та
дамып келе жатқан кәсібилер мен ғалымдар бірлігін қоспағанда, жаһандық
болып табылмайды. Алайда енбек, Кастельстің пікірінше, үш арна арқылы
жасалатын жаһандық ресурс болып табылады: 1. фирмалар машық, шағын немесе
әлеуметтік жағдайларға байланысты еңбек ресурстарын табу үшін әлемнің кез
келген жерінен өз орнын таңдай алады; 2. фирмалар кез келген жерде жан –
жақтан жоғарғы білікті жұмыскерді өзіне тарта алады, егер де жоғарғы жалақы
ұсынса, ол оған қол жеткізеді; 3. адамдар өз қалауымен жоқтықтан, соғыстан
және балаларының қамын ойлап әлемнің кез келген нүктесінен кез келген
нарыққа бара алады. Ғылым, технология мен ақпарат та жаһандық ағымдарға
жинақталған. Мысалы, жаһандық өзара байланысты жүйеде білім алмасу
ғылымының жылдам даму шартына сәйкес келуімен қатар интеллектуалды жеке
меншікті бақылауға кедергі болады.
Тауарлар мен қызмет көрсетулер нарығы, еркін сауда мен тамыр –
таныстыққа шектеу қоятындығына қарамастан, барған сайын жаһанданып жатыр.
Әрине, бұл барлық фирмалар өз өнімдерін бүкіл әлемдер бойынша сатып жатыр
деген сөз емес, алайда ол шағын немесе ірі фирманың стратегиялық мақсаты өз
өнімдерін бүкіл әлем бойынша сату екендігін көрсетеді. Сонымен бірге,
Кастельстің ескертуі бойынша, мысалы, мемлекеттік қызмет немесе бөлшек
сауда сияқты жеке салаларды ұлттық мемлекеттер мәдени не институционалды
құралдар арқылы әлемдік бәсекелестіктен қорғайды.
Сонымен бірге, Кастельстің пікірінше, қазіргі ақпараттық экономика
жаһандық режимде жұмыс істейді. Бірақ ешқандай халықаралық экономика бұлай
жұмыс істемейді. Кастельстің ойынша, халықаралық экономика жаһандық болып
табылмайды. Ол жаһандынудың қандай шектерін көреді? Біріншіден, Кастельстің
пікірі бойынша, тіпті өндірістің стратегиялық маңызды салалары мен ірі
фирмалар үшін нарық толық ықпалдасудан әлі алыс. Екіншіден, қаржылық
ағындар валюталық және банк операцияларының іске асыру ережелерімен
шектелген: иммиграциялық бақылау мен адамдар ксенофобиясы нәтижесінде
еңбектің жинақылық денгейі төмендеуде: аса ірі ұлттық карпорациялар өз
активтерін бұрынғыша тарихи отанда орналасқан стратегиялық командалық
орталықтарда ұстайды. Кастельстің жаһандану процесін сынаудағы тағы бір
оңтайлы жері – мемлекеттің белсенді позициясын және жаңа экономиканың
құрылымы мен серпінді дамуына әсер ететін ұлттық үкіметтердің маңызды
рөлін елеп – ескермеу деуге болар еді. Қазіргі таңда, Кастельстің
пікірінше, дербес мемлекеттер немесе мысалы, Еуропалық Одақ секілді осы
тектес мемлекеттердің одағы өмір сүргенге дейін толығымен ықпалдасқан ашық
әлемдік еңбек, технологиялар, тауарлармен қызмет көрсету нарығынан пайда
болуын болжауға болмайды. Оның үстіне, БҰҰ – ның Ұлттық шеңберден тысқары
корпорациялар жөніндегі орталығы өткізген зерттеулер нәтижесі көрсеткендей
корпорациялардың мемлекетке тиісті болуы корпоротивті мінез – құлыққа
толығымен сәйкес келді. Мысалы, жапондық аса ірі ұлттық корпорациялар,
негізгі қаржылық және технологиялық активтерін өздерінде ұстай отырып,
жапон үкіметі тарапынан жан – жақты қолдау көрді. Бұл еуропалық аса ірі
ұлттық фирмаларға да қатысты. Мәселен, немістің аса ірі ұлттық алпауыты
Фольксваген Германияны біріктіру міндетін іске асыру үшін Батыс Еуропа
елдеріндегі инвестиция көлемін қысқартып, тәуекелге бел буып, Шығыс
Германиядағы қаржы істеріне ақша салды.
Саяси стратегия құралы ретінде экономикалық бәсекелестікті белсенді
түрде пайдаланатын ұлттық мемлекеттер мен ұлттық үкіметтер болғанға дейін,
жаһандық экономика ішінде аймақтық жіктелу тудыратын маңызды экономикалық
аймақтар арасында шекаралар да болады.
Жаһандық экономиканы Кастельс басты үш өңірге бөледі: Солтүстік Америка,
Канада мен Мексиканы қоса, Еуропалық Одақ және Азия, Тынық мұхиты өңірі,
бұл өңірлердің әрқайсысында өзінің ықпал ету орталығы бар. Әлемнің басқа
өңірлерінің бәрі осынау байлық, билік ықпал ету мен технологиялар
үшбұрышының айналасында иерархиялы және ассиметриялы өзара байланысқан
желіге топталады. Сонымен бірге түрлі елдер өз жағалауларына капитал, енбек
пен технологияны тарту үшін өзара бәсекелеседі. Өңірлерге бөлінген жаһандық
экономика ұғымы Кастельс үшін қарама – қайшы болып табылмайды. Осыған
байланысты Кастельс, өңірлерге іштей бөліну ақпараттық жаһандық
экономиканың жүйелі сипаттамасы деп есептейді, өйткені мемлекет институты
экономикалық жүйемен емес, қоғам арқылы пайда болады. Сонымен Кастельс
былай деп қорытынды: Ақпараттық экономикада тарихи қалыптасқан саяси
институттар мен неғұрлым жаһандық экономикалық агенттер арасындағы өзара іс
- әрекеттің күрделі процестерді ерекше маңызға ие болды. Кастельс жаһандық
экономикадағы бәсекелеске алатын көздерді қарастырады. Жаһандық
экономиканың құрылымы көбінесе экономикалық агенттер мен жергілікті
құрылымдар арасындағы мынадай негіздемелердегі бәсеке арқылы анықталады:
1. Кастельс ғылым – технология - өндіріс- қоғам жүйесі ретінде
түсінетін технологиялық қуаттылық, бұл жерде әңгіме әрбір деңгей үшін білім
беру жүйесі маманданған адам ресурстарының қажетті мөлшерін қамтамасыз
ететін, біртұтас құрылым ішіндегі ғылымның, технологияның, менеджмент пен
өндірістің байланыстылығы туралы болып отыр.
2. Еуропалық Одақ, АҚШ, солтүстік америкалық сауда өңірі мен Жапония
сияқты ірі, ықпалдасқан және бай нарыққа жол ашу.
3. Өндіруші жақтың өндірістік шығындары мен мақсатты нарықтағы бағалар
арасындағы айырмашылық.
4. Жаңа жаһандық экономикадағы бәсекелеске алу мүмкіндігі ұлттық және
ұлтаралық институттардың елдердің немесе қарамағындағы өңірлердің даму
стратегиясын басқара алудың саяси мүмкіндіктеріне айрықша байланысты.
Аталған факторлар, бірге әрекет ете отырып, жаңа жаһандық экономика
жағдайындағы фирмалар, аймақтар мен елдер арасындағы бәсекелестік нысаны
мен серпіні анықтайды, сөйтіп осы арқылы халықаралық еңбек бөлінісінің жаңа
жүйесіне енеді. М. Кастельс Ресей мен бұрынғы кеңестік республикалардың
экономикасына бөлек тоқталып өтеді. Осыған байланысты М. Кастельстің 1984
жылдан бастап КСРО – ға бірнеше рет келгендігін, ал 1992 жылы көктемде
Ресей Федерациясының Үкіметі шақырған сарапшылар тобын басқарғанын ескере
кету қажет. Халықаралық экономиканың күрделіленуі мен қайта құрылымдалуына,
басқасын былай қойғанда, Кеңес империясының құлауы және бұрынғы кеңес
республикаларының біртіндеп жаһандық экономикаға қосылуы әсер етті.
Кастельстің пікірінше, Ресей экономикасы басқа да кеңестік
республикалардың экономикасы сияқты әлемдік экономикалық жүйемен,
капиталдардың, тауарлар мен технологиялардың әлемдік айналым жүйесімен
байланыссыз дами алмайды. Кастельстің пайымдауынша, әлсіз, бірақ та дамыған
капиталистік елдер мен халықаралық қаржы институттары тарапынан қолдау
көрсетілген кездегі нарықтық экономикаға өту шет ел капиталының бұрынғы
командалық экономикада әрекет етуіне мүмкіндік беретіндей макроэкономикалық
саясат жүргізуді білдіреді. Мұны біздің тәжірибеміз айқын көрсетіп отыр.
Ресейдегі шет ел капиталы Ресей экономикасына мүмкіндігінше аз кірісіп,
энергетикалық және табиғи қорларға, сондай – ақ тиімді қаржылық
мәліметтерге қол жеткізуге бағытталды. Ресейдің жаһандық экономикамен
байланысын қоса алғанда, оның нарықтық экономикаға өту серпінің мәнін
Кастельс аса зор көлемде капиталдың бастапқы жиналуы немесе қарапайым
сөзбен айтқанда, жаһандық капитализмнің терезесі тең әріптес болуға
ұмтылатын ескі аппаратшылар табының Ресей байлығын тонауы деп біледі. Сауда
базасы ретінде киоскілердің квазиформальды емес экономикасы, аштан өлмеу
үшін бақшада көкеніс өсіру – Кастельс Ресейдің шағын бөліктері мен
жергілікті экономикаға тартыла бастаған халықтың басым бөлігінің арасындағы
өсіп отырған алшақтықтың Ресейде қарсылықсыз дамуы екіталай. Орыстардың
жады осыншама қысқа екендігіне мен сенбеймін дейді Кастельс.
Қорыта келгенде, М. Кастельстің ақпараттық жаһандық экономикасы туралы
мынадай түйін жасауға болады. Жаһандық экономиканың құрылымы тұрақты
архитектураның өзгермелі геометриямен ұштасуы арқылы сипатталады. Жаһандық
экономика архитектурасы, басты үш экономикалық және өнімді, гүлденген,
ақпаратқа бай салалар мен экономикалық және әлеуметтік құнсызданған,
жағдайы нашар салалар арасындағы қарсы тұру белдігі бойынша алшақтай
түсетін, ассиметриялы өзара байланысты әлемді бейнелейді.
Осынау айқын архитектура шеңберінде, жаһандық экономикаға өзгермелі
геометрия енгізетін бәсекелестік пен өзгерістердің серпінді процестер
жүреді. Төрт позиция төңірегінде құрылған халықаралық еңбек бөлінісінің
жаңа құрылымының пайда болуы туралы мәселе көтеріліп отыр. Бұл позициялар:
ақпараттық еңбекке негізделген жоғарғы құнды өндірушілер; төмен жалақылы
еңбекке сүйенетін жоғарғы ауқымды өндірушілер; табиғи қорларға негізделген
шикізат өндірушілері; және еңбегі құнсызданған басы артық өндірушілер.
Қазіргі әлем – көбінесе шекарасы жоқ әлем, аумағы мен арақашықтығын,
өзінің бұрынғы маңызын жоғалтқан әлем, уақыт өз жүрісін жылдамдататын әлем.
Бұрын айлар мен жылдар кететін болса, енді бірнеше сағат қана жұмсалуы
мүмкін.
Жергілікті және жаһандастырылған қоғамдар тұрғысынан алғанда ең маңызды
мәселе қалыптасып келе жатқан жаһандық қоғам мен ұлттық – мемлекеттік
құрылымдар арасындағы қатынас үлгісінің проблемасы болып табылады. Бұл
жерде барлығына болмаса да, көптеген елдер үшін әрекет етудің қандай да бір
ортақ үлгісі жоқ. Жаһанданып жатқан әлем мен ұлттық – мемлекетік құрылымдар
арасындағы қатынастар қалайша орнығатындығы, көбіне қоғамның типі, оның
экономикасының даму деңгейі, қолда бар ресурстары, оның творчестволық
әлеуеті арқылы анықталады. Жаһанданып жатқан әлем мен қандай да бір ұлттық
– мемлекеттік құрылымның қатынасы, көбіне оның сыртқы әлемнен қарым –
қатынасының сипатына байланысты белгіленеді.
Жаһандануда қақтығысудың күшті ұшқындары болады. Бұл жерде, мысалы,
адамзат қауымдастығының саяси және әлеуметтік – экономикалық даму
деңгейіндегі құлдыраулар, өмір сүру қалды болмыстың басты мәселелеріне
қатынас туралы сөз болып отыр. Жаһандану тудыратын шиеленістің маңызды
көздерінің бірі, жаһандану процесіне қатысушылардың әлеуетті
мүмкіндіктеріндегі айырмашылықтар. Қалыптасып келе жатқан әлем негізінде
кез келген ру мен тап құрылымының орнығуындағы теңсіздік сияқты классикалық
фактор жатыр. Рөлдердің бөлінуін белгілейтін бастапқы мүмкіндіктерін
теңсіздігі, жаһанданудың ұтқан мен ұтылғандар арасындағы болашақ жанжал
отын тұтатады. Жаһанданудың дамуындағы тағы бір осал жер – мемлекеттік
институттар, саяси құрылымдар. Жаһандану мәселесін зерттейтін ғалымдардың
барлығының дерлік мойындауынша, ең күрделі проблема адамзаттың мәдени сан
алуан болуында. Самуэль Хантингтонның келешектегі өркениеттер қақтығысы
туралы танымал тезисін жақтаушылар көп, алайда түрлі мәдениеттер арасындағы
әрекеттестікті орнықтыру мен түсіністікті сақтау – адамзат үшін неғұрлым
тиімді жол екені даусыз.
Интернациоландандыру дәуірінде жаһандық қауымдастықтар элитарлық
әлеуметтік – кәсіби топтардан тұрды. Бұлар ірі саясаткерлер мен
интеллектуалдар, халықаралық шенеуніктер мен дипломаттар, уағыздаушылар мен
барлаушылар, сыртқы әлемге бағытталған басқа да мамандық өкілдері болды.
Бүгінгі таңда халық жаппай жаһандану процесіне тартылуда. Мысал ретінде
бүкіләлемдік интурист желісін пайдаланушы 304 миллион адамды келтіруге
болады. Әрине, дүние жүзін қамтыған электронды желінің тығыздығы елдер мен
континенттер бойынша мүлдем біркелкі емес. Өткен ғасырдың 90-жылдарының
аяғында Интернетті пайдаланушылардың 88 пайызы дамыған елдерде тұрған, ал
олар әлем халқының 15 пайызы құрайды. Планета тұрғындарының 5 пайызын
құрайтын АҚШ пен Канадада Интернетті пайдаланушылардың 50 пайыздан астам
шоғырланған. Ақырында, тағы да бір маңызды тақырып – жаһандық даму
акторларының мәселесі. Әңгіме жаңа әлемдік тәртіпті жай ғана кезекті
халықаралық қатынастар жүйесі ретінде емес, азды – көпті тұтас әлемдік
құрылысты қалыптастыру туралы болып отыр.
Әлемдік құрылыстың қазіргі маңызды жүйе құраушы сипаттамасы мынаған
келіп саяды: жер шарының 15% халқын құрап отырған Батыс әлемдік қордың,
сауданың, өндірістің, тұтынудың 70% - дан астамын бақылап отыр. Бұл дүние
жүзі бойынша көптеген бағдармалары бар Дүниежүзілік банк, Халықаралық
валюта қоры, НАТО сияқты қазіргі әлемді бақылау мен басқарудың күшті
механизмдерімен ұштасады.
Сонымен бірге жаһандану акторларын нақты бір нысанда орнықтыру қиынға
соғады. Бұл жерде АҚШ пен Еуропа арасындағы қарама – қайшылықтар. Батыс
Еуропа елдері ішінде теке тірестер, Жапонияның талаптары және осыған
байланысты АҚШ – тың немесе Еуропа мемлекеттерінің реакциясы туралы айтылып
отыр. Қазіргі әлемде зерттеушілер қалыптасып келе жатқан әлемдік тәртіпті
жаңа әлемдік тәртіпсіздік деп атауы кездейсоқ емес.
Э. Гидденстің, Р. Робертсонның, М. Кастельстің жаһанданудың қазіргі
заманғы әлеуметтану тұжырымдамаларын сараптау жаңа заманның жаһандану
процесіндегі мынадай құрамдары бөліп көрсетуге мүмкіндік береді:
1. Жаһандық сатыға өту барысындағы өзгерулердің ауқымдылығы мен
кешенділігі. Әлеуметтану сараптауға бұл құрам әлеуметтанушыларының
әлеуметтік өзгерістердің кеңістіктік және географиялық өлшемдеріне назар
аударғаның білдіреді.
2. Жаһандық құндылықтар жергілікті немесе өзіндік құндылықтар тұрғысынан
басым болады, бұл жаһанданудың жергілікті қауымдастықтардың ең терең
құрылымдарына енуінен көрінеді. Оның үстіне жаңасы - жаһанданумен, ал
ескісі жергілікті әлеммен байланыстырылады. Жаһандану және жергілікті ету
процестері қоғам архаизациясы сияқты процеспен қабат жүреді. Бұл жерде
примордиалды, бұрынғы феномендердің қайта өрлеуі, этикалық, нәсіл және
жыныс секілді феномендердің маңызының өсуі туралы сөз болып отыр. Жалпы
қазіргі заман қоғамдарында тең түрде ұтымдылық сияқты фрейдтік орын алған
мозаайкалық әлеуметтік үлгілер қалыптасуда.
Сонымен, жаһанданудың тамыры, жоғарыда көрсетілгендей, ғасырлардың
немесе тарихтың тереңінде жатыр, дегенмен жаһандану негізінен – жиырмасыншы
ғасырдың феномені. Қоғамдық және әлеуметтік ғылым мамандары әлі де ұзақ
уақыт бойы өткен жиырмасыншы ғасыр туралы пікірталаста болады. Алайда оның
басты қорытындыларының түбегейлі қайта қарастырлуы екіталай: адам
құқықтарының басты маңызы бар, демократия тиранияға қарағанда күштірек,
нарық командылық экономикаға қарағанда өзінің тиімділігін дәлелдейді.
Тарихи түрде жасаушы және белсенді үгіттеуші Батыс болып табылатын осы
құндылықтар мен нұсқамалар жүйесі қазіргі заманда мойындалып, кең қолдау
тапты және бүгінгі таңда жаһанданудың идеялық іргетасын құрайды. [4]
1.3 Жаһандану мәселесіне Елбасымыздың көзқарасы
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауы Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. Астана, 2007 жылғы 28
ақпанда жарияланған жолдауына тоқталып кетсем:
Жаһандану өзімен бірге не әкеледі?
Осы заманғы әлем жаһандану кезеңін - адамзаттың біртұтас ақпарат және
коммуникациялар кеңістігінде жан-жақты бірігу, бүкіл планетаның біртұтас
экономикалық рынокқа айналуы дәуірін бастан кешуде.
Жаһандық қоғам әлдеқайда ашық бола түсуде: капиталдың, қаржылардың,
адамдардың, ақпараттың еркін қозғалысы осы заманғы "шекараларсыз әлем"
тұжырымдамасының негізіне айналды.
Жаһандануға қандай факторлар жәрдемдесуде?
Бірінші кезекте, бұл тауарлардың елдер мен экономика секторлары
арасындағы қозғалысы. Сауда-саттықты өрістету экономиканың дамуы мен өсуі
үшін стратегиялық тұрғыда қажет. Ашық экономикалар протекционистік саясатты
жүзеге асыратын мемлекеттердің алдында өз артықшылығын дәлелдеді. Соңғы
жиырма жылдың ішінде әлемдік сауда-саттық әлемдік ІЖӨ-ге қарағанда
әлдеқайда жедел өсті. Егер 70-ші жылдары халықаралық сауда-саттық көлемі
әлемдік ІЖӨ көлемінің 30%-ын ғана құраса, біздің ғасырда ол қазірдің өзінде
60%-ды құрайды.
Жаһандану жолындағы екінші қадам - капиталдардың еркін қозғалысы.
Мысалы, соңғы 20 жылда дамушы елдерге тікелей шетелдік инвестициялардың
ағыны жүздеген есе өсті. Бүгінде бір Қытай ғана жыл сайын 60 млрд. доллар
тікелей шетелдік инвестицияларды тартады, қалған Азия елдері - 172 млрд.
доллар, Латын Америкасы елдері - жылына 72 млрд. доллар тартады.
Үшіншіден, адамдардың кедергісіз қозғалысы. Бүгінде әлемде елеулі көші-
қон өзгерістері жүріп жатыр, Батыс елдеріне, әсіресе, Еуропалық Одаққа, АҚШ-
қа, Канадаға мигранттар ағыны күшейді. Батыс қалаларында болғанда бір ғана
орамнан бірге жұмыс істеп, тұрып жатқан Азияның, Еуропаның, Америка мен
Африканың көптеген мемлекеттерінен шыққандарды кездестіруге болады.
Қазақстан да бұдан тыс емес. Басқа елдерден келген 500 мыңға жуық
мигранттар бізде де жұмыс істейді.
Төртіншіден, жаһандану факторларының бірі халықаралық валюта
рыноктарындағы валюталық операциялардың серпінді дамуы болып табылады.
Әлемдік валюта жүйесі үш революцияны: реттеудің алынып тасталуын,
интернационалдануды және инновацияны бір мезгілде бастан кешті.
Нәтижесінде шетелдік рыноктар туралы мәліметтердің сапасы жақсарды және
оларды алу жеделдігі артты, "жерді айналу және тәулік бойғы" қаржы
операциялары жүргізіледі, жаңа қаржы құралдары пайда болды.
Бесіншіден, ақпараттың, интеллектуалдық өнім мен идеялардың еркін
қозғалысы жаһандану факторларының бірі және сонымен бірге салдары болып
табылады.
Интернеттің, электрондық поштаның, өзіндік құны жағынан төмен
халықаралық телефон қызметтерінің, ұялы телефон мен электрондық
конференциялардың таралуына қарай дүние әлдеқайда өзара байланысты бола
түсті. Осымен бір мезгілде спутниктік телевизия және электрондық баспасөз
нағыз жаһандық төртінші өлшемді туғызды. Мұндай техникалық мүмкіндіктер
бұдан 20-30 жыл бұрын ойға да кіріп шықпайтын.
Сонымен қатар жаһандану осы заманғы әлемге осалдық пен шетіндік әкелді.
Лаңкестік, есірткі саудасы, ақпараттық соғыстар, эпидемиялар, экологиялық
апаттар да шекараны білмейді және бүкіл адамзат үшін жаһандық сынақтарға
айналды. Әлемнің бір де бір мемлекеті дербес өзі аталған сынақтарға қарсы
тұруға қабілетті емес. Әлемдегі әлеуметтік-экономикалық дамудың әркелкілігі
күшейді. Жаһанданудың оң тиімділігін әзірге әлемдегі ең дамыған
мемлекеттердің аз тобы ғана сезінді.
Жаһандану жағдайында бәсекеге қабілеттілік қалай табыстың себебіне
айналады? Жаһандану ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігіне төтенше
жоғары талаптар қояды. Бүгінде елдің бәсекеге қабілеттілігі - жаһандық
экономика мен саясатта ең ықпалды тұжырымдамалардың бірі, өйткені тек
экономикалық көрсеткіштерді қамтып қана қоймайды, сонымен бірге
экономикалық емес маңызды құбылыстардың экономикалық салдарын бағалай
алады.
Елдің бәсекеге қабілеттілігін қалай өлшеу керек?
Оны өлшеудің ең қарапайым тәсілдерінің бірі жан басына шаққанда келетін
ішкі жалпы өнімнің (ІЖӨ) көрсеткіші болып табылады. Бұл көрсеткіш неғұрлым
жоғары болған сайын, ел мен оның азаматтары соғұрлым бай, өмір сапасы
соғұрлым жоғары.
Жаһанданудың маңызды қыры әлемдік ғылыми-технологиялық кеңістікті
қалыптастыру болып табылады. Халықаралық ғылыми-инновациялық
инфрақұрылымның интеллектуалдық меншік құқықтарын қорғау стандарттары,
сертификаттау жүйелері, тетіктері секілді құрамдастарын біріздендіру
жөнінде маңызды қадамдар жасалды.
Ғалымдар мен ғылыми ұйымдардың қызметі барған сайын жалпыәлемдік практикаға
негізделіп, біртұтас халықаралық өлшемдер бойынша бағаланады. Ғалымдар мен
мамандардың халықаралық айырбасы қауырт ұлғая түсті.
Алдағы он жылдықта жаңа технологиялық тәртіпті дамытудың шешуші
бағыттары био- және нанотехнологиялар, жасанды интеллект жүйесі, жаһандық
ақпараттық желілер және жоғары жылдамдықтағы көлік жүйелері, энергия
үнемдейтін технологиялар болады
Білім беру саласындағы жаһандану да бірқатар үрдістермен сипатталады.
Гордон Драйден мен Джанет Востың "Білім беру революциясы" кітабында (2003
жыл) білім беру саласында осы заманғы әлемнің көптеген елдеріне тән
проблема тамаша баяндалған: "Әлем сондайлық жедел өзгеруде, ал білім жүйесі
сондайлық оралымсыз да жігерсіз, ол бейнебір уақыттың торына түсіп
қалғандай, әлдеқашан аяқталған өткен дәуірге қызмет көрсетуін жалғастырып
келеді". Бұл біздің атымызға да айтылған секілді. Білім ақпараттық қоғамда
құнның негізгі көзіне айналып барады. Білім, инновациялар мен оларды нақты
қолданудың әдістері барған сайын пайда көзі ретінде көрінуде. Экономикалық
дамудың жаңа тұрпаты қызметкерлер үшін өз өмірінде бірнеше рет мамандығын
ауыстыру, өз біліктілігін үнемі арттыру қажеттілігін туғызады.
Үздіксіз білім беру, ересектердің білім алуы барған сайын үлкен мәнге
ие болуда. Жақсы жазу қарттыққа дейінгі тыныш та қамсыз өмірдің кепілі
болғанына көп уақыт өте қойған жоқ. Соңғы онжылдықтарға адам қызметінің
түрлі салаларындағы технологиялар мен білімнің жаңару жеделдігі тән.
Бүгінде тіпті жоғары білімнің өзі көпке жетпейді.
Дженерал Моторс корпорациясының президенті бұл туралы былай дейді:
"Бізге төрт және тіпті алты жылдық емес, қырық жылдық білімі бар мамандар
қажет".
Ақыр соңында, білім берудің халықаралық интеграциясы жүріп жатыр. Білім
беруді дамытудың маңызды белгісі оның жаһандылығы болып табылады, білім
ақпараттық қоғамда, жаһандану заманында құнның негізгі көзіне айналуда. Бұл
белгі осы заманғы әлемде интеграциялық үдерістердің орын алуын, қоғамдық
өмірдің түрлі саласында мемлекеттер арасындағы интенсивті өзара
ықпалдастықты бейнелейді. Білім беру ұлттық басымдық категориясынан әлемдік
басымдық категориясына өтуде.
Аталған үрдістер Қазақстанда ғылым мен білім беру жүйесін дамытудағы
негізгі бағыттарды анықтауы тиіс.
Жаһандануды тек жақсылық қана әкеледі деп адасуға болмайды, бірақ дегенмен,
бұл одан мүлдем теріс айналып, қарсы алдынан есікті тарс жабуды меңземейді,
жаһандану пайдамен бірге оған есігін айқара ашқан елдерге кейбір қиындықтар
да әкеледі. Бұрынғы КСРО аясындағы интеграциялық процестер күшейген сайын,
одақтық республикаларға бүкіләлемдік жаһандану құбылысының залал-зардабы
жеңіл тиеді. Жаһанданудың келеңсіз жақтарына экологиялық апаттар,
ақпараттық соғыстар да жатқызылады. Бұл мәселелерді бүкіл адамзат болып
шешу міндеті тұр.
Еуропадағы интеграциялық құбылыстардың тәжірибесі көрсеткендей, әлеуеті
жағынан Қазақстаннан кем түсетін шағын елдер Еуропалық Одаққа мүшелікке өту
арқылы жаһандану құбылысына жеңілірек бейімделе бастады.
Жаһандану байыпты, ақылға сыйымды реттеуді, басқаруды талап етеді.
Жаһанданудың зор мүмкіншіліктерін пайдалану үшін елдің бәсекеге
қабілеттілігін арттыру қажет. [5]
Діннің қоғамдағы орны
Діннің беделді, абыройлы болуы қай кезде де ел ынтымағы мен
бірлігінің белгісі. Кез – келген ұлттың тұтастығын, оның халық ретінде өмір
сүру қабілетін қамтамасыз етер киелі үш нәрсе болады.
Жер...
Тіл...
Дін...
Осы киелі үш ұғым айналасына берік шоғырланып, жерінің, тілінің,
дінінің тұтастығын сақтай алған елдің өткені - өрісті, бүгіні – баянды,
ертеңі – келісті болмақ. Бұл арғы – бергі дәуірлер сабағы айтатын дәлелсіз
ақиқат. Дін адамдар арасын алыстатуға емес, жақындатуға, ел мен елдің
ұғынысты сипатта өмір сүруін қамтамасыз етуге қызмет етуі тиіс.
Үшінші мыңжылдық төріне тәуелсіз ел ретінде аттап, жаңа тарихтың қиын
да, күрделі айдынына шыққан қазақ елінің жаһандану жағдайындағы бастан
кешіп отырған проблемалары орасан. Ол проблемелердың ешқайсысы да ұлт
ретінде өмір сүре білу қабілетімізді сынға салып отырған осынау үш ұғымнан
айналып өте алмасы анық. Үш ұғым тұтастығын сақтай алсақ, ұлттық кескін –
келбетімізді, халықтық қалыбымызды, мемлекеттік тұтастығымызды қамтамасыз
ете алғанымыз. Тәуелсіз ел болу тек дербес мемлекет болудың алғашқы он бес
жылын тарихқа аманаттап, өркениеттің дауылды жауынды, шуақты, нұрлы
кеңістігіне бет түзеген Қазақ елінің осы жолдағы алған асулары да, ертеңге
сабақ болар, қиын – қыстау кешулері де – ел есінде. [6]
Дін социологиясы – социология пәнінің бір бөлігі блып табылады.
Социология ғылымы өзінің пайда бола бастағанынан бері – ақ және қазіргі
кезде де дін атаулыны қоғамның әлеуметтік жүйесінің өте бір маңызды
элементі деп қарайды.Дін социологиясы ХІХ ғасрдың екінші жартысында
Европада, дәлірек айтқанда, Франция мен Германия елдерінде пайда болды.
Оның пайда болуы мен қалыптасуының әлеуметтік және теориялық алғышарттары
болды.
Дін бұл елдердің қоғамдық өмірлерінде сол кезде де үлкен орын ала
бастады: діни мекемелер мен діни ұйымдар және дін басылары өздерінің
насихат жұмыстарын белсенді жүргізді. Дінге деген қоғамның ынтасы оянды.
Сонымен бірге, тарихи - әлеуметтік ғылымдар саласында да ғылыми зерттеу
жұмыстары өсті. Тарих, этнология, археология, этнография, мәдениет тарихи
саласында көптеген мәліметтер жарық көрді. Оларды сұрыптау, талдау
барысында ол білімдердің астарында, тас астында жатқан дүниетанымдық
мәселелер көтеріле бастады. Осындай алғышарттардың негізінде тарихи -
әлеуметтік білімдердің саласында, солардың ішінде, әсіресе, социологияда
білімдердің жаңа бір саласы – дін социологиясы қалыптаса бастады.
Дін социялогиясын социялогия ғылымдарының қатарында алдымен Э.
Дюркгейм, М. Вебер, К. Маркс, Т. Парсонс болды.
Э. Дюркгейм – 1858 – 1917 жылдар аралығында өмір сүрген француз
ғылымы, көрнекті социолог, Париж және Бордос университеттерінің профессоры.
Оның басты шығармасы: Діни өмірдің алғашқы түрлері Австралиядағы төтемдік
жүйе деп аталды. Ол еңбектегі автордың негізгі пікірлері – дін өздігінен
пайда болады және ол адамдардың алғашқы қауымдастықтарын топтастыру
қажеттіліктерінен туады. Ал қазіргі кездегі қоғамдардың күрделіліне түсуі
діннің сол топтастырушылық қызметтерінің маңызын арттыра ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz