Еліміздегі қаржы нарығының интеграциялануы және олардың даму болашағына сипаттама бере отырып олардың қазіргі кезеңдердегі тенденциялары мен ерекшеліктеріне сипаттама беру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ДАҒДАРЫСТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Әлемдік қаржы жүйесіндегі дағдарыстың пайда болу негіздері ... ... ... ... ... .6
1.2 Әлемдік қаржы дағдарысы жағдайындағы экономиканың қаржы секторын және банк жүйесін тұрақтандыру шараларының маңыздылығы мен жүргізілу барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2 ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ КЕЗІНДЕГІ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІН ТҰАРҚТАНДЫРУ МЕН ДАМЫТУ
2.1 Қазақстандағы қаржы жүйесінің дамуы және қазіргі дағдарыс кезіндегі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 Қазақстан Республикасының әлемдік қаржы жүйесіне интеграциялануы
мен Алматы аймақтық қаржы орталығының қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... 44
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНЕ ИНТЕГРАЦИЯЛАНУЫН ЖЕТІЛДІРУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 Әлемдік қаржы дағдарысы және дағдарыстан тұрақты әрі даму бағдарламасын жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
1 ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ДАҒДАРЫСТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Әлемдік қаржы жүйесіндегі дағдарыстың пайда болу негіздері ... ... ... ... ... .6
1.2 Әлемдік қаржы дағдарысы жағдайындағы экономиканың қаржы секторын және банк жүйесін тұрақтандыру шараларының маңыздылығы мен жүргізілу барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2 ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ КЕЗІНДЕГІ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІН ТҰАРҚТАНДЫРУ МЕН ДАМЫТУ
2.1 Қазақстандағы қаржы жүйесінің дамуы және қазіргі дағдарыс кезіндегі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.2 Қазақстан Республикасының әлемдік қаржы жүйесіне интеграциялануы
мен Алматы аймақтық қаржы орталығының қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... 44
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНЕ ИНТЕГРАЦИЯЛАНУЫН ЖЕТІЛДІРУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 Әлемдік қаржы дағдарысы және дағдарыстан тұрақты әрі даму бағдарламасын жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда мемлекеттің негізі экономика болса, ал экономиканың негізі қаржы және банк жүйесі болғандықтан, қазіргі әлемдік дағдарыс жағдайындағы еліміздегі банк жүйесінің құрылымын, оның экономикадағы негізгі қызметтері мен тиімділігін талдап, ұлттық экономикадағы дамуына қосар үлесін анықтау болып отыр.
Қазіргі уақытта елімізде банктердің дамуы соңғы 18 жыл шамасында көптеген реформалық процестерді басынан кешірді. Осы уақыт кезеңінде Қазақстан банктері ТМД елдері арасында көп ілгерлеушіліктерге қол жеткізді, дегенмен еліміздегі банк жүйелері алдыңғы дамыған елдердің банк жүйелерінің деңгейіне жету үшін көптеген күрделі мәселелерді шешуі қажет. Еліміздегі екінші деңгейлі банктердің қызметтерін алып қарайтын болсақ олар бір жақты, яғни банк өзінің клиенттерінің алдында әрдайым үстемдікке шығып тек рейддерлік операцияларды мақсат тұтады. Мұның артында елдегі экономикалық жағдайлардың нашарлауына алып келуде, әсіресе әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың қыйн жағдайда болуына әкелді.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты еліміздегі қаржы нарығының интеграциялануы және олардың даму болашағына сипаттама бере отырып олардың қазіргі кезеңдердегі тенденциялары мен ерекшеліктеріне сипаттама беру.
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан қүрылымды мүлдем жаңартып, әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуға жол ашатын де-мократиялық қоғам күруға сай экономиканы нарықтық қатынастарға көшіру міндеті түр. Осы негізінде әлеуметтік, рухани және тағы басқа күрделі мәселелерді шешу - бүгінгі күннің басты талабы. Сөйтіп бүл мәселелерді дәйекті түрде жүзеге асыру бүкіл қоғам мүшелерінің жаңаша көзқарасына, нақты іс - қимылына және олардың экономикалық біліміне тікелей байланысты. Экономикалық тәрбие - қоғамды дамытудың пәрменді күші. Сондықтан бүгінгі жаңа шаруашылықты жүргізу тәсілдеріне негізделген экономиканы басқаруға тартылатын мамандардың экономика-лық білім дәрежесі де жоғары болуы қажет.
Біздің ойымызша, нарықтық экономиканы қалыптастыру біздің Қазақстан Республикасында жаңа қоғам құру. Осы мәселе туралы әлі де бірқатар пікір - таластарды алға тартуға болар еді. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә.Назарбаев: «Қазастанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен дамуының стратегиясы » деп аталатын еңбегінде біздің стратегияны былай деп анықтайды: « меншіктің негізгі түрлерін (жекеменшік пен мемлекеттік меншік) үйлестіре және өзара іс-қимыл жасай отырып бәсекелестік бастамаға негізделген әлеуметтік экономика құру ».
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі санаулы жылдар ішінде тек өз экономикасын құрып қана қоймай, жалпы экономикада өз мүмкіндіктерін кең ауқымды пайдаланып, әлемдік нарықта бәсекеге төтеп беретін, Орталық Азиядағы алдыңғы қатарлы дамушы елдер қатарына шықты.
Қазіргі уақытта елімізде банктердің дамуы соңғы 18 жыл шамасында көптеген реформалық процестерді басынан кешірді. Осы уақыт кезеңінде Қазақстан банктері ТМД елдері арасында көп ілгерлеушіліктерге қол жеткізді, дегенмен еліміздегі банк жүйелері алдыңғы дамыған елдердің банк жүйелерінің деңгейіне жету үшін көптеген күрделі мәселелерді шешуі қажет. Еліміздегі екінші деңгейлі банктердің қызметтерін алып қарайтын болсақ олар бір жақты, яғни банк өзінің клиенттерінің алдында әрдайым үстемдікке шығып тек рейддерлік операцияларды мақсат тұтады. Мұның артында елдегі экономикалық жағдайлардың нашарлауына алып келуде, әсіресе әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың қыйн жағдайда болуына әкелді.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты еліміздегі қаржы нарығының интеграциялануы және олардың даму болашағына сипаттама бере отырып олардың қазіргі кезеңдердегі тенденциялары мен ерекшеліктеріне сипаттама беру.
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан қүрылымды мүлдем жаңартып, әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуға жол ашатын де-мократиялық қоғам күруға сай экономиканы нарықтық қатынастарға көшіру міндеті түр. Осы негізінде әлеуметтік, рухани және тағы басқа күрделі мәселелерді шешу - бүгінгі күннің басты талабы. Сөйтіп бүл мәселелерді дәйекті түрде жүзеге асыру бүкіл қоғам мүшелерінің жаңаша көзқарасына, нақты іс - қимылына және олардың экономикалық біліміне тікелей байланысты. Экономикалық тәрбие - қоғамды дамытудың пәрменді күші. Сондықтан бүгінгі жаңа шаруашылықты жүргізу тәсілдеріне негізделген экономиканы басқаруға тартылатын мамандардың экономика-лық білім дәрежесі де жоғары болуы қажет.
Біздің ойымызша, нарықтық экономиканы қалыптастыру біздің Қазақстан Республикасында жаңа қоғам құру. Осы мәселе туралы әлі де бірқатар пікір - таластарды алға тартуға болар еді. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә.Назарбаев: «Қазастанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен дамуының стратегиясы » деп аталатын еңбегінде біздің стратегияны былай деп анықтайды: « меншіктің негізгі түрлерін (жекеменшік пен мемлекеттік меншік) үйлестіре және өзара іс-қимыл жасай отырып бәсекелестік бастамаға негізделген әлеуметтік экономика құру ».
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі санаулы жылдар ішінде тек өз экономикасын құрып қана қоймай, жалпы экономикада өз мүмкіндіктерін кең ауқымды пайдаланып, әлемдік нарықта бәсекеге төтеп беретін, Орталық Азиядағы алдыңғы қатарлы дамушы елдер қатарына шықты.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев
«Қазақстан 2030» атты стратегиялық бағдарламасы Алматы 1997 ж
2. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы банктер
және банк қызметі туралы» заңы
3.Сейтқасымов Г.С. «Ақша, Несие, Банктер». Алматы 1999г.
4. Колесников В. И. Банк ісі. - М: Қаржы және статистика, 2000г.
5. Ж. Алыкпашев. «Вестник КазНУ» журналы. Экон. серия. №3(31).2005г.
6. Балабанов И.Т. Бантер және банк ісі. – Питер, 2000г.
7. Ж.К. Бекболатұлы. Қазақстанның коммерциялық банктері: мәселелер
және әлеуеттер // Қазақстан экономикасы, 1997г., № 9-10.
8. Дробозина Л.Т. Ақша, Несие, Банктер - М., Инфра-М., 1997г.
9. Жукова Е. Ф. Банктер және и банк операциялары.-М.:Банктермен
биржалар– Юнити, 1997г.
10.Ілиясов А.А., Гилимов А.К. «Вестник КазНУ» журналы. Экономикалық
серия. №4(26). 2003г.
11.Қалиева Г.Т. Қазақстандағы коммерциялық банктер және олардың
тұрақтылығын тқамтамасыз ету проблемасы. Автореферат. – Алматы:
1999г.
12. «Темірбанк» акционерлік қоғамының мәліметтері. 2006-2008 жж.
13. Крымова В. «Экономикалық теория». Алматы 2004г.
14. Лаврушин О.И. «Ақша, Несие, Банктер». Екінші басылым, Москва
2000г.
15. Маркова О. М., Сахаров В. И. Коммерциялық банктер және олардың
операциялары. – М., Банктер мен биржалар – Юнити, 1995г.
16. Миркин Я. М. Банк операциялары. – М., Инфра-М., 1996г.
17. Поляков В. П., Москвина Л. А. Ақша айналымы мен несие негіздері.-
М., Инфра-М, 1995г.
18.Сәлімова Ж.Д. «Вестник КазНУ» журналы. Экономикалық серия. №3(37). 2005г.
19. Сейтқасымов Г.С. «Ақша, Несие, Банктер». Алматы 1999г.
20. Шаяхметова К.О. «Вестник КазНУ» журналы. Экономикалық серия. №1(41).2006г.
21. Лаврушин О.Н. Банк ісі. - М: Қаржы және статистика, 2000г.
22. Сейтқасымов Г.С. Банк ісі. – Алматы: Қаржы-Қаражат, 1998г.
23. Сейтқасымов Г.С. «Ақша, Несие, Банктер». - Алматы: Экономика, 1999г.
24. Ілиясов К.К. . Қазақстан экономикасының қаржы-несиелік даму
мәселелері /Редакциялауымен.– Алматы: Бiлiм, 1995 – 240 с.
25.Кучукова Н.К. Қазақстан республикасы қаржы-несие жүйесін
реформалаудың нарық экономикасына көшу жағдайындағы
макроэкономикалық аспектілері. – Алматы:Ғылым, 1994. – 439 с.
26.Райзберг Б.А.. Экономика курсы: Оқулық /Редакциялауымен.– ИНФРА
М, 1997. – 720 с.
27.Сейтқасымов Г.С.. Ақша, Несие, Банктер: Оқулық /Проф.
редакциялауымен.-Алматы: Экономика, 1996. – 364 с.
28.Чекмаева Е.Н. Банкаралық несие рыногы және оны реттеу /Ақша және
несие. 1994. №5-6. с. 68-71.
29.«Кәсіпкер және құқық». №12 (73), май, 1997.
30. Статистический ежегодник. Алматы. – 2008г.- 451 с.
31. Токаев К. Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации. - Алматы, 2005.
32. Сейітқасымов А. «Қазақстанда кластерлік саясатты дамыту жолдары». Қаржы – қаражат. 2009, № 6
33. Павпов А.А «Развитие Казахстана в новом веке», Финансы и банки №3, 2009 г.
34. Жаксыбаев М.И. «Алматы аймақтық қор орталығына айналуы». КазЭУ Хабаршысы. 2008, №2
35. Сатиев С.А. «Қазақстанның қаржы секторының даму перспективасы». КазЭУ Хабаршысы. 2009, №3
36. «Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастырудың жəне пайдаланудың орта мерзiмді перспективаға арналған Тұжырымдамасы туралы» ҚР Президентінің № 1641 Жарлығы, 1 қыркүйек, 2006 жыл.
37. ҚР Ұлттық банкінің жылдық есебі, 2001-2008 жылдар, http://www.nationalbank.kz
38. 2009 жылғы 18 қыркүйектегі «Қазақстанның шикізат секторынан түскен табысты қалыптастыру мен оны пайдалану мониторингісі: Бюджет кодексі жобасын талқылау» атты Дөңгелек үстел материалдары, - Қоғамдық саясатты зерттеу орталығы, Алматы, 2009 жыл, 53 бет.
39. М. Махмұтова, А. Уаррак Ресурстарды басқару саясаты жəне Альбертаның Мұра қоры: Қазақстан үшін сабақтары // Policy Studies, № 1(12), 2007 жыл, Қоғамдық саясатты зерттеу орталығы. – 26 бет.
40. www.minfi n.kz ҚР Қаржы министрлігінің сайты
«Қазақстан 2030» атты стратегиялық бағдарламасы Алматы 1997 ж
2. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы банктер
және банк қызметі туралы» заңы
3.Сейтқасымов Г.С. «Ақша, Несие, Банктер». Алматы 1999г.
4. Колесников В. И. Банк ісі. - М: Қаржы және статистика, 2000г.
5. Ж. Алыкпашев. «Вестник КазНУ» журналы. Экон. серия. №3(31).2005г.
6. Балабанов И.Т. Бантер және банк ісі. – Питер, 2000г.
7. Ж.К. Бекболатұлы. Қазақстанның коммерциялық банктері: мәселелер
және әлеуеттер // Қазақстан экономикасы, 1997г., № 9-10.
8. Дробозина Л.Т. Ақша, Несие, Банктер - М., Инфра-М., 1997г.
9. Жукова Е. Ф. Банктер және и банк операциялары.-М.:Банктермен
биржалар– Юнити, 1997г.
10.Ілиясов А.А., Гилимов А.К. «Вестник КазНУ» журналы. Экономикалық
серия. №4(26). 2003г.
11.Қалиева Г.Т. Қазақстандағы коммерциялық банктер және олардың
тұрақтылығын тқамтамасыз ету проблемасы. Автореферат. – Алматы:
1999г.
12. «Темірбанк» акционерлік қоғамының мәліметтері. 2006-2008 жж.
13. Крымова В. «Экономикалық теория». Алматы 2004г.
14. Лаврушин О.И. «Ақша, Несие, Банктер». Екінші басылым, Москва
2000г.
15. Маркова О. М., Сахаров В. И. Коммерциялық банктер және олардың
операциялары. – М., Банктер мен биржалар – Юнити, 1995г.
16. Миркин Я. М. Банк операциялары. – М., Инфра-М., 1996г.
17. Поляков В. П., Москвина Л. А. Ақша айналымы мен несие негіздері.-
М., Инфра-М, 1995г.
18.Сәлімова Ж.Д. «Вестник КазНУ» журналы. Экономикалық серия. №3(37). 2005г.
19. Сейтқасымов Г.С. «Ақша, Несие, Банктер». Алматы 1999г.
20. Шаяхметова К.О. «Вестник КазНУ» журналы. Экономикалық серия. №1(41).2006г.
21. Лаврушин О.Н. Банк ісі. - М: Қаржы және статистика, 2000г.
22. Сейтқасымов Г.С. Банк ісі. – Алматы: Қаржы-Қаражат, 1998г.
23. Сейтқасымов Г.С. «Ақша, Несие, Банктер». - Алматы: Экономика, 1999г.
24. Ілиясов К.К. . Қазақстан экономикасының қаржы-несиелік даму
мәселелері /Редакциялауымен.– Алматы: Бiлiм, 1995 – 240 с.
25.Кучукова Н.К. Қазақстан республикасы қаржы-несие жүйесін
реформалаудың нарық экономикасына көшу жағдайындағы
макроэкономикалық аспектілері. – Алматы:Ғылым, 1994. – 439 с.
26.Райзберг Б.А.. Экономика курсы: Оқулық /Редакциялауымен.– ИНФРА
М, 1997. – 720 с.
27.Сейтқасымов Г.С.. Ақша, Несие, Банктер: Оқулық /Проф.
редакциялауымен.-Алматы: Экономика, 1996. – 364 с.
28.Чекмаева Е.Н. Банкаралық несие рыногы және оны реттеу /Ақша және
несие. 1994. №5-6. с. 68-71.
29.«Кәсіпкер және құқық». №12 (73), май, 1997.
30. Статистический ежегодник. Алматы. – 2008г.- 451 с.
31. Токаев К. Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации. - Алматы, 2005.
32. Сейітқасымов А. «Қазақстанда кластерлік саясатты дамыту жолдары». Қаржы – қаражат. 2009, № 6
33. Павпов А.А «Развитие Казахстана в новом веке», Финансы и банки №3, 2009 г.
34. Жаксыбаев М.И. «Алматы аймақтық қор орталығына айналуы». КазЭУ Хабаршысы. 2008, №2
35. Сатиев С.А. «Қазақстанның қаржы секторының даму перспективасы». КазЭУ Хабаршысы. 2009, №3
36. «Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастырудың жəне пайдаланудың орта мерзiмді перспективаға арналған Тұжырымдамасы туралы» ҚР Президентінің № 1641 Жарлығы, 1 қыркүйек, 2006 жыл.
37. ҚР Ұлттық банкінің жылдық есебі, 2001-2008 жылдар, http://www.nationalbank.kz
38. 2009 жылғы 18 қыркүйектегі «Қазақстанның шикізат секторынан түскен табысты қалыптастыру мен оны пайдалану мониторингісі: Бюджет кодексі жобасын талқылау» атты Дөңгелек үстел материалдары, - Қоғамдық саясатты зерттеу орталығы, Алматы, 2009 жыл, 53 бет.
39. М. Махмұтова, А. Уаррак Ресурстарды басқару саясаты жəне Альбертаның Мұра қоры: Қазақстан үшін сабақтары // Policy Studies, № 1(12), 2007 жыл, Қоғамдық саясатты зерттеу орталығы. – 26 бет.
40. www.minfi n.kz ҚР Қаржы министрлігінің сайты
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ДАҒДАРЫСТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Әлемдік қаржы жүйесіндегі дағдарыстың пайда болу негіздері
... ... ... ... ... .6
1.2 Әлемдік қаржы дағдарысы жағдайындағы экономиканың қаржы секторын және
банк жүйесін тұрақтандыру шараларының маңыздылығы мен жүргізілу барысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2 ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ КЕЗІНДЕГІ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІН ТҰАРҚТАНДЫРУ МЕН ДАМЫТУ
2.1 Қазақстандағы қаржы жүйесінің дамуы және қазіргі дағдарыс кезіндегі
жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Қазақстан Республикасының әлемдік қаржы жүйесіне интеграциялануы
мен Алматы аймақтық қаржы орталығының қызметін талдау
... ... ... ... ... ... ... 44
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНЕ ИНТЕГРАЦИЯЛАНУЫН ЖЕТІЛДІРУ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 Әлемдік қаржы дағдарысы және дағдарыстан тұрақты әрі даму бағдарламасын
жүзеге асыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 2
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда мемлекеттің негізі экономика
болса, ал экономиканың негізі қаржы және банк жүйесі болғандықтан, қазіргі
әлемдік дағдарыс жағдайындағы еліміздегі банк жүйесінің құрылымын, оның
экономикадағы негізгі қызметтері мен тиімділігін талдап, ұлттық
экономикадағы дамуына қосар үлесін анықтау болып отыр.
Қазіргі уақытта елімізде банктердің дамуы соңғы 18 жыл шамасында
көптеген реформалық процестерді басынан кешірді. Осы уақыт кезеңінде
Қазақстан банктері ТМД елдері арасында көп ілгерлеушіліктерге қол жеткізді,
дегенмен еліміздегі банк жүйелері алдыңғы дамыған елдердің банк жүйелерінің
деңгейіне жету үшін көптеген күрделі мәселелерді шешуі қажет. Еліміздегі
екінші деңгейлі банктердің қызметтерін алып қарайтын болсақ олар бір жақты,
яғни банк өзінің клиенттерінің алдында әрдайым үстемдікке шығып тек
рейддерлік операцияларды мақсат тұтады. Мұның артында елдегі экономикалық
жағдайлардың нашарлауына алып келуде, әсіресе әлеуметтік-экономикалық
жағдайлардың қыйн жағдайда болуына әкелді.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты еліміздегі қаржы нарығының
интеграциялануы және олардың даму болашағына сипаттама бере отырып олардың
қазіргі кезеңдердегі тенденциялары мен ерекшеліктеріне сипаттама беру.
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын
жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан қүрылымды мүлдем жаңартып,
әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуға жол ашатын де-мократиялық қоғам
күруға сай экономиканы нарықтық қатынастарға көшіру міндеті түр. Осы
негізінде әлеуметтік, рухани және тағы басқа күрделі мәселелерді шешу -
бүгінгі күннің басты талабы. Сөйтіп бүл мәселелерді дәйекті түрде жүзеге
асыру бүкіл қоғам мүшелерінің жаңаша көзқарасына, нақты іс - қимылына және
олардың экономикалық біліміне тікелей байланысты. Экономикалық тәрбие -
қоғамды дамытудың пәрменді күші. Сондықтан бүгінгі жаңа шаруашылықты
жүргізу тәсілдеріне негізделген экономиканы басқаруға тартылатын
мамандардың экономика-лық білім дәрежесі де жоғары болуы қажет.
Біздің ойымызша, нарықтық экономиканы қалыптастыру біздің Қазақстан
Республикасында жаңа қоғам құру. Осы мәселе туралы әлі де бірқатар пікір -
таластарды алға тартуға болар еді. Қазақстан Республикасының Президенті
Н. Ә.Назарбаев: Қазастанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен
дамуының стратегиясы деп аталатын еңбегінде біздің стратегияны былай деп
анықтайды: меншіктің негізгі түрлерін (жекеменшік пен мемлекеттік меншік)
үйлестіре және өзара іс-қимыл жасай отырып бәсекелестік бастамаға
негізделген әлеуметтік экономика құру .
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі санаулы жылдар ішінде тек өз
экономикасын құрып қана қоймай, жалпы экономикада өз мүмкіндіктерін кең
ауқымды пайдаланып, әлемдік нарықта бәсекеге төтеп беретін, Орталық
Азиядағы алдыңғы қатарлы дамушы елдер қатарына шықты.
Еліміздің қаржы секторы тәуелсіздік жылдарында, әсіресе соңғы жылдары
серпінді дамып, алға қарай сапалы қадам жасады. Оны халықаралық сарапшылар
да қуаттайды. Халықаралық сарапшылар Қазақстандағы қаржы нарығының
қарыштап, даму барысын бақылап отыр. Сіздерді Батыс елдеріне ұсына алатын
да өкілдер бар - деді әлемдік Банк басшысы Джеймс Вульфенсон.
Астана қаласында 2007 жылғы 15 қарашада Қазақстан қаржыгерлерінің VI
Конгресінде сөйлеген сөзінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев былай деді: Біздің
нарыққа шетелдік банктер мен өзге де ойыншылар келеді. Біздің жаңа дамып
келе жатқан қаржы секторларымыз салыстырғанда олар қолайлы орында болып
тұр. Отандық қаржы секторы бұған дайын болуы керек .
Сондықтан, дипломдық жұмысының мақсаты қаржы секторларын талдау
және дамыту болып табылады.
Қазіргі танда Республикамыздың қаржы секторларын тұрақтандыру
және дамыту жөнінде көптеген мәселелер бар. Олар:
- құнды қағаздар нарығын бүгінгі күн талабына сай етіп құру.
- қаржылық қордың нарығына қарапайым халықты тарту. Құнды қағаздар
сатып алуға кез келген Қазақстан азаматының мүмкіндігі болуы шарт.
- зейнетақы жүйесін одан әрі дамыту, бұл бағдарлама бойынша біздегі
зейнетақы қорларының инфляцияға тәуелділік қаупінен ажырауы тиіс және жеке
кәсіппен айналысқан азаматтардың да зейнетақымен қамтамасыз етілуі тиіс.
- сақтандыру саласын дамыту, ел экономикасының барлық саласында
сақтандыру енгізу қажет.
- қаржылық дағдарыс қауіпсіздігінің қамтамасыз етілуі. Біздің нарыққа
келген кез келген инвестор, банкир, кәсіпкер біздің қаржы институттарының
қауіпсіздігіне сеніп, біліп келулері тиіс.
- шағын несие институттарын дамыта түсу.
- Оңтүстік астананы халықаралық қаржы орталығына айналдыру. Алматы
алып бизнес ошағына айналуы үшін қаржыгерлер қаржы салуы тиіс. Мемлекеттік
органдар тиімді жағдай, инфрақұрылымын дамытуға күш салуы тиіс.
Ендігі міндет осы жетістіктерді баянды етіп, ілгерілете беру және
Қазақстанның қаржы секторын дамыту жөнінде үшінші бөлімінде кейбір
мәселелерді қарастырдым. Осы орайда ең алдымен жалпы таңылған халықаралық
стандарттарға негізделген реттеу арқылы қаржы секторының тұрақтылығын
қамтамасыз ету болып табылады.
Қазіргі таңда экономиканың әлемдік нарықта бәсекелестік қабілеттілігін
арттыратын маңызды сектор-банк секторы болып табылады. Дипломдық жұмысында
банк секторы туралы екінші бөлімінде қарастырып және банктін қаржы
секторында басты орын алатының көрсеттім. Себебі, банк секторы арқылы елдің
барлық салалары тікелей ақшалық қарым - қатынаспен байланысып қана қоймай,
ақша нарығындағы ресурстардың қозғалуы мен жылжуын, ағылуын және олармен
байланысты қаржы институттарының қызметін реттейді. Міне, осындай аты
аталған және аталмаған басқа да себептер арқылы банк секторы экономиканың
бәсекеқабілеттілігін арттыратындығын көруімізге болады.
Сондықтан Қазақстанның банк секторын бәсекеге қабілеттілігін арттыру,
бұл еліміздің экономикалық өміріне дамыған мемлекеттердің Оңтүстік Корея,
АҚШ, Германия, Турция және басқалардың қатысуы осы елдің банк секторларымен
байланыс орнату үшін тұрақты және бүгінгі күн талаптарына жауап беретін
банк секторын құру қажеттілігі және оны одан әрі жетілдіруді талап етеді.
Бұл дипломдық жұмыста дағдарысқа қарсы басқару мәселелерін кешенді
түрде мемлекетпен, экономикамен, өндіріспен, ұйымдастырылумен, адамдармен
байланыстырып жазуға тырыстық. Сонымен қатар бұл еңбекте тек дағдарыстың
мүмкін болатын масштабын ғана емес, сонымен қатар оның әр түрлі формалары,
мазмұны, себептері және оның салдары қарастырылған.
Дипломдық жұмыс үш тараудан түрады. Бірінші тарауда әлемдік қаржы
жүйесі мен әлемдік қаржылық дағдарыстың қаржы жүйесіне әсерін, әлемдік
дағдарыстың орын алу себептері мен қазіргі жағдайы қарастырылды.
Екінші тарау әлемдік дағдарыс кезіндегі банк жүйесінің жағдайы мен
оның тұрақтылығын қамтамасыз ету шараларын қарастыру және мысал ретінде
2007-2009 жылдардағы Қазақстан Республикасының әлемдік қаржы жүйесіне
интеграциялануын, оның даму барысы мен беталысын талдау болып табылады.
Үшінші тарауда дағдарысқа қарсы басқару кезіндегі қаржы жүйесінің
орын алған мәселелері мен жетілдіру шараларын іске асыру механизмін
қарастыру болып табылады.
1 ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ДАҒДАРЫСТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Әлемдік қаржы жүйесіндегі дағдарыстың пайда болу негіздері
Қазіргі күнгі әдебиеттерде, әлеуметтік - экономикалық жүйенің дамуындағы
ортақ дағдарыс түсінігі қалыптаспаған. Тұрмыстағы көзкарас бойынша,
дағдарыс тек капиталистік өндіріс тәсілінде ғана тән құбылыс және социа-
листік өндірісте болмауы тиіс. Тіпті бұрьндары социализмде дағдарыс жоқ,
тек "өсім қиындықтары" деген теория қалыптасқан болатын. Көп жылдары біздің
елімізде бұл түсінік, өндіріс дамуындағы экономикалық саясатты
қалыптастырудың нақты факторы емес, тек идеологиялық тұрғыда болды [1].
Кейбіреулердің айтуынша, бұл тек макроэкономикалық даму процесіне
қатысты, ал кәсіпорын немесе фирма масштабында, мысалға, басқарудағы
қателіктермен немесе басшылардың кәсіби деңгейінің төмендігінен туындайтын
үлкен немесе кішігірім өткір мәселелердің болуы. Бүндай мәселелер дағдарыс
дамуын көрсетпейді, олар объективті тенденциялардан туындамаған, бірақта
кейбір сыртқы әсерлерге байланысты.
Мұндай ұсынымдар бір жақты және ұйымды басқаруда жағымсыз әсер
қалдыруы мүмкін. Егер осы позициямен фирмаішілік басқаруды қарастыратын
болсақ, даму стратегиясын қүрастырғанда дағдарысты көре білу және оның
мүмкіндіктерін ескеру мүмкін емес. Сонда, дағдарыстың болуы заңды қүбылыс
екенін ескерсек, стратегияның қаншалыкты нақты болатынын көріңізші?
"Дағдарыс" түсінігі "тәуекел" түсінігімен тығыз байланысты, ол өз
кезегінде барлық басқару шешімдерін жасау методологиясына әсер етеді. Бұдан
дағдарыс күтімін алыптастасаңыз, тәуекелдік өткірлігі жоғалады да дағдарыс
жағдайы күрделене түседі. Дағдарыс мәселесіне басқа көзқараспен қарауға
болады [2].
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Біріншісі
макроэкономикалық дамудағы стратегиямен және тенденциялармен немесе
тіпті әлемдік экономиканың дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі саяси
жағдайларменде байланысты, екіншісі - маркетинг стратегиясының
тәуекелдігімен, ішкі қақтығыстар өндірісті үйымдастырудың жетіспеушілігі
инновациялық және инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуі [5].
Егер дағдарысты осындай жағдайда түсінетін болсақ, онда дағдарыс
қаупі әрқашан болатындығы және оны алдын ала көре білу және болжау
керектігі айқын.
Дағдарыс түсінігінде, тек себептері ғана үлкен мәнде емес, сонымен
қатар оның әр-түрлі салдары: үйымның жаңаруы немесе қирауы, жандануы немесе
жаңа дағдарыстың пайда болуы. Дағдарыстан шығу, әрқашан позитивті
жағдайларға байланысты емес. Жаңа дағдарыс кезеңіне өту, одан сайын терең
және ұзаққа созылуын жоққа шығармауымыз керек. Дағдарыс жағдайларын ұзақ
мерзімге тоқтатып қою мүмкіндігі бар. Ол белгілі бір саяси себептермен
түсіндіріледі. Негізгі дағдарыс салдары тығыз екі факторға байланысты:
Дағдарыс салдары тез өзгерістерге немесе жұмсақ үзақ және жүйелі шығу.
Және ұйым дамуындағы дағдарыстан кейінгі өзгеріс, ұзақ мерзімді және қысқа
мерзімді, сапалы және сандық, қайта қалпына келу немесе келмеу [6].
Дағдарыстың ортақ және локальды түрлері бар. Ортақ барлық әлеуметтік-
экономикалық жүйені қамтиды, локальды - тек оның бір бөлігін қамтиды. Бүл
дағдарыстарды бөлудің масштабты корінісі. Нақты дағдарыс жағдайларын талдау
кезінде әлеуметтік-экономикалық жүйенің шекарасын, оның құрылымын және
қызмет ету ортасын ескеру керек.
Дағдарыс мәселелеріне қарай макро және микро деп бөлуге болады.
Макродағдарыс едәуір үлкен көлемдегі және масштабты мәселелерге тән.
Микродағдарыс тек жекелей мәселені немесе топтық мәселені қамтиды 8.
1-сурет, – Дағдарыстың себептері
Экономикалық дағдарыс тобынан қаржы дағдарысын бөлек алып қарауға
болады. Ол фирмадағы қаржы жүйесі жағдайын немесе қаржылық мүмкіндігінің
қайшылықтарын сипаттайды. Бұл экономикалық процестердегі дағдарыстың
ақшалай көрінісі.
Әлеуметтік дағдарыс әр түрлі әлеуметтік топтардың қақтығысы немесе
қайшылықтардың оршуінен туьшдайды: жұмыскерлер мен жұмысберушілер,
кәсіподақтар мен кәсіпкерлер, әр түрлі мамандықтағы жүмысшылар, персонал
және менеджерлер және т.б. Көбінесе әлеуметтік дағдарыс, экономикалық
дағдарысты толықтырушы немесе жалғастырушы болып табылады, кей жағдайда
өздері де туындайды, мысалы басқару стилінде, еңбек талаптарымен келіспеген
жағдайда, экологиялық мәселелер қатынасында, патриоттық сезімде.
Дағдарыс құбылыстарының пайда болу мәні мен себептеріне, әр түрлі
теориялық мектеп өкілдерінің көзқарастарын талдай отырып, әр түрлі
түсініктерді шығаруға болады – таза субъективтіден, яғни сұраныс пен
ұсыныстың психологиялық концепциясының өзгеруімен, өндірушілер мен
тұтынушылардың пессимистік немесе оптимистік көңіл-күйде болуынан, қатаң,
барлық экономикалық дағдарыстардың ішінен ең бірішні себеп-ка-питалистік
өндіріс жүйесіндегі таптық келіспес қайшылықтар мүддесіне дейін. Жеке
тәуелсіз зерттеушілердің теориялық жағьшан айырмашылығы, өздерін ешқандай
экономикалшық мектепке қатысы жоқтығын айта отырып, кең ауқымды ғылыми
позицияның барын айтуда.
Енді, экономикалык дағдарыстардың заңдылықтарын, мәнін және пайда болу
себептерін теориялық түрғыдан қарастырсақ:
Бірінші себеп, яғни экономикалық дағдарыстардың пайда болуы, өндіріс
пен түтыну арасындағы үзілу немесе ажырау болып табылады. Натуралды
шаруашылық шеңберінде өндіріс пен тұтыну арасында тікелей байланыс болды
да, экономикалық дағдарыстардың пайда болуына мүмкіндік болмады. Олардың
пайда болуы мен кең етек жаюына, тауар өндірісі мен айналысының дамуы себеп
болды. Еңбек бөлінісі, маманданудың және кооперацияның дамуы, өндіріс пен
тұтыну арасындағы үзілісті едәуір алшақтатты. Бірақ та жәй тауар
өндірісінде дагдарыс ықтималдығының қажеттілігі бол-мады. Онда тауарлар
негізінен жергілікті нарықтарда сатылып, оларды өткізу қиындығы локальды
мінезде болып, қоғамдагы өткізу процестерінің бұзылуы байқалмады.
Капиталистікке дейінгі өндіріс әдісінде, материалдық игіліктер
жеткіліксіз өндірілді. Капитализм кезінде ғана бірінші рет артық өндіріс
туындады. Неліктен бүлай болды? Экономиканың дамуы, өндірістің қоғамдық
мінезде екендігін, ал иемдену формасы еңбек нәтижесі негізінде
жекеменшіктің сақталуьша әкелді. Бұл қоғамдық мінездегі өндіріс пен
иемденудің меншік формасы арасындағы шиеленістің өршуіне әкелді. Мұндай
шиеленістердің әр елде әр түрлі тарихи кезеңдерде болуы, өзіндік
спецификаны көрсетеді, ол дағдарыстар мінезіне де едәуір әсер етеді.
Экономикалық дағдарыстың мәні, тауарды артық өндірудің төлемқабілетті
сұраныс жиынтығы қатынасындағы, үдайы өндіріс жағдайындағы қоғамдық капитал
процесінің бұзылуынан, фирмалардың жаппай тоқырауынан, жұмыссыздықтың өсуі
және басқада әлеуметтік-экономикалық күйзелісте көрініс табады [9].
Экономикалық циклдарды оқу кезінде, артық өндіріс дамуындағы, өндірістің
құлдырауы және көтерілуін сипаттайтын заңдылықтар көрініс табады. Бүл
мәселені К.Маркс терең және тыңғылықты зерттеген. Ол дағдарыс себептерінің
стихия және анархиялық өндіріс кезінде болмай қоймайтындығын дәлелдеп ашқан
[5]. Белгілі экономист В. Леоңтьевтің айтуынша: Іскерлік цикл теориясы
Маркстік саясиэкономия алдында айқын қарыздар [10].
Дағдарыс және жұмыссыздық проблемаларын шешудің бірден-бір құралы
ретінде Кейнс тиімді сүраныс жиынтығын ынталандыру мақсатында экономикаға
мемлекеттің араласу идеясын ұсыныды. Циклдық факторын зерттеудегі
еңбегінің бірі мултипликатор теориясының жасалуы және кейіннен бұл теорияны
циклдық себептерін талдау кезінде кеңінен қолданыс тапты.
Классикалық қоғамдық ұдайы өндіріс циклы төрт фазадан тұрады [16].
2-сурет, – Экономикалық цикл
2-суретте экономикалық цикл көрсетілген. а, в және с нүктелері
орналасқан толқын тектес қисық өндіріс көлемінің өрлеу және құлдырау
кезіндегі динамикасын сипаттайды.
Бірінші фаза – дағдарыс (құлдырау). Бүл кезде өндіріс көлемі және
іскерлік белсенділік қысқарады, бағарың түсуі байқалады, тауардың қалуы,
жүмыссыздар саны және тоқырау саны күрт өседі. Бүл жағдайда экономи-каның
дағдарыстардың жекелей салаларға жағымсыз әсер дәрежесінің айыр-машылығын
айта кеткен жөн. Күнделікті қолданыстағы заттарды жеткізуші са-лаларда
өндіріс көлемі салыстырмалы масштабта аз қысқарады. Бүл уақытта
тұтынушыларда бүндай жағымсыз экономикалық жағдайда құрал жабдықпен
тұрмыстық техниканы сатып алуды мүлдем тоқтатып жақсы күндерді күтеді.
Сәйкесінше металлургия, ауыр машина жасау салаларында, тоңазытқыш, ав-
томобиль және тағы басқа өндірістің төмендеуі, жеңіл және тамақ өндірісіне
қарағанда көбірек болады. Экономиканың монополияланған және монополи-
яланбаған секторындағы іс әрекеттің де айырмашылықтары бар. Егер де жоғары
монополияланған салаларда дағдарыс кезеңінде өндіріс көлемінің күрт
қысқаруы кезінде баға төмендейді, ал капиталдың аз шоғырланған са-лаларында
өнім көлемі аздап төмендегенде баға да түседі. Қарапайым түсіндіргенде,
монополия өзінің экономикалық билігіне сүйеніп, дағдарысты аз шығынмен
өткізеді.
Екінші - депрессия (стагнация). Бұл фаза (үзақтылығы - жарты жылдан үш
айға дейін) шаруашылық өмірдегі жаңа жағдайлар мен сүранымдарға бейімделу,
жаңа тепе-теңдік алу фазасы. Бұл фазадағы тән қасиеттер сенімсіздік, ретсіз
іс-әрекеттер. Кәсіпкерлердің конъюктураға деген сенімділігі еңбекпен
қалпына келеді, шаруашылық жағдайдағы баға түрақтылығына қарамастан, олар
бизнеске едәуір көлемде қаржы салуды байыппен қарап, тәуекелділікке
бармайды. Бүл фаза көп жағдайда пайыз нормасының түсуімен сипатталады [17].
Үшінші - жандану. Бұл қалыпқа келу фазасы. Капиталсалымдары баста-
лып, баға өсіп, өндіріс және пайыздық мөлшер өседі. Жандану ең алдымен
өндіріс қүралдарын жеткізуші салаларды қамтиды. Басқалардың жетістіктерінен
жаңа өндірістер қүралады. Былайша айтқанда, жандану дағдарыс алдындағы
макроэкономикалық көрсеткіштер деңгейіне жетумен аяқталады. Бүдан кейін
жаңа, жоғары көтерулер басталады [18].
Төртінші – көтерілу (бум). Бұл жаңа тауарлар және жаңа өндірістердің
пайда болуы, капитал салымдарының едәуір өсуі, акциялар курсы және басқада
бағалы қағаздар пайыздық мөлшерінің өсуі, баға және еңбек ақының өсуі
сияқты бірқатар жаңа енгізулердің арқасынада экономикалық дамуды
жылдамдататын фаза. Және дәл осы уақытта банктің баланс қуаты дамып, тауар
қоры молаяды. Экономиканың ілгері дамуын жаңа деңгейге шығарған көтерілу
кезекті жаңа дағдарысқа база дайындайды.
Жаңа кезекті дағдарыстың алғашқы серпілісі (себебі) жиынтық сұраныстың
қысқаруы болып табылады. Қайтадан өндіріс төмендейді, табы-стың азаюы,
шығындар мен сүраныс қысқарады. Алғашқы жиынтық сұраныстың
қысқаруын тудыратын факторлар әрқилы болуы мүмкін: тозған құралдарды
ауыстыру, жекелей өнімдерге сұраныс түседі, салық және не-сие пайыздары
өседі, ақша айналым заңдарының бұзылуы, әртүрлі саяси жағдайлардың
туындауы, көрінбеген жағдайлар және тағы басқалар. Бұның бәрі қалыптасқан
нарық теңдігін бұзып, кезекті экономикалық дағдарысқа серпін беруі мүмкін.
Ұдайы өндіріс циклдылыгы мен дәстүрлі фазалардың жиі бұзылу себептерінің
көптігін ескере отырып, әртүрлі бағыттағы ғалымдар циклдылықтың
төмендегідей әртүрлігін үсынады:
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті концепциясын жасағанда тікелей
дағдарыс қүбылыстарын аз болжануын ескеріліп, онымен күресте реактивті
әдісті қолданған жөн. Жекелеген жағдайда стратегиялық сұрақтарды шешу
кезінде мақсатты түрде дағдарыс жағдайының толысу тактикасын таңдау қажет.
Мысалға, макродеңгейде басқаруда үкімет белгілі бір ұзілісте, ха-лыққа
білгісіз шараларды жүргізер алдында ұстап тұра алады (салықтың көтерілуі,
түтыну тауарларының импортына шектеу қойлғанда және т.б.).
Біздің ойымызша, дағдарысқа қарсы проактивті басқаруды кешенді түрде,
әртүрлі кең әдіс жиынтығын колданатын, бастысы, басқару моделі мәнінің
қалуы, ал оның ішінде: дағдарыс қүбылыстарының қарама-қайшы күшті іс-
әрекетінің максималды мүмкін болатын ескертулер мен алдын-алуларды
пайдалану және болып жаткан дағдарыс қүбылыстарымен белсе-не күресу.
Көп жағдайда, әсіресе микроэкономикалық деңгейде, дағдарыс
жағдайларын алдын-алудың қосымша шығындырын рационалды деп мойын-дауға
болады. Әрине, дағдарыс құбылыстарын жоюда проактивті жүйені
енгізуде шығындарды толық салыстыру қажет, мүмкін болатын табиғи
апаттардан, әртүрлі технологиялық ақаулардан және авариялардан,
бәсекелестік басымдылықтан айырылу және басқа да көптеген дағдарыстар.
Жекелей компаниялар мен ұлттық экономиканың өдірістік-экономикалық
қызметінің орнықтылығын жоғарлатуды дағдарысқа қарсы басқарудың құрамдас
бөлігі ретінде қарастыруға болады.
Дағдарысқа қарсы басқарудың бүтіндігі барлық басқару бөлімшелерінің
өзара іс-әрекетінің дәлдігімен, (немесе макродеңгейде мемлекеттік реттеу ор-
гандары) дағдарысқа қарсы басқару бағдарламасын жасаудан және іске асы-руда
көрініс табады. Соңғы пункт болып дағдарысқа қарсы басқарудың ғылыми-
әдістемелік базасын жасау болып табылады. Біздің қөзқарас бойын-ша,
дағдарысқа қарсы басқару проактивті әдісінің стратегиялық мақсаты, орнықты
даму теориясы болып табылады, оның мәні дағдарыс құбылыстарын көре білу мен
мүмкіндіктерінде көрініс табады, дағдарыс жағдайларына белсенді қайшы тұру,
бірінші кезекте, профилактикалық және ескертпелі формаларын және әдістерін
қолдану, ал мүмкіндігінше -кейбір дағдарыстардың пайда болу себептерін түп
орнымен жою.
Дағдарысқа қарсы проактивті әдісті қолдану жағдайды толықтай шеш-пейді,
бірақ жоғары табысты өндірістік - коммерциялық қызметте ішкі себеп-терден
туындайтын мүмкіндіктерді пайдалануға қатаң шектеулер орнатады, егер жоғары
табыс табу коммерциялық және өзге тәуелділіктермен тура бай-ланыста болса.
Әрине, басқа да әдістер болуы мұмкін (венчурлық опера-цияларды жүргізу),
бірақ бүл мүқият дәлелденген бірыңғай шаралар болуы керек, әрине олар, үзақ
мерзімді орнықты даму стратегиясының жалпы мәнін жоғалтпауы керек.
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісінің шектелуінің бірі, на-
рықтық шаруашылық жүйесіндегі әлеуметтік экономикалық процестердің жоғарғы
динамикасы болып табылады, ол екі немесе одан да көп жағымсыз процестерге
әкеледі, және үлкен дағдарыс потенциалына ие ку-мулятивті эффекті
қалыптастырады. Бұған нақты мысал ретінде ТМД ел-деріндегі қоғамдық
дағдарысты келтіруге болады, ол бір уақытта бір-бірін күшейткен бірнеше
дағдарыс қүбылыстары, жиынтығында терең және үзақ дағдарысты туғызды. Бұл
мысалда дағдарыс жағдайының өрши дамуына байланысты проактивті дағдарысқа
қарсы басқаруды қолдану мүлде мүмкін болмады.
Дағдарыс құбылыстарымен күресте реактивті және проактивті әдістерінің
басым бағыттары мен кемшіліктерін жүйелі түрде қарастыру экономикалық
басқару жүйесіндегі барлық негізгі бөліктерде салыстыруға мүмкіндік береді.
Біздің саналы түрдегі реактивті және проактивті әдістердің қарсы қойылып
салыстырылуы, дағдарысқа қарсы басқаруда әржақтың артықшылығы мен
кемшілігін айқынырақ ажырату болып табылады. Тәжірибе кезінде, реактивті
және проактивті де әдістері дағдарыс қүбылыстарымен күресте, түйықталып
қолданылмайды [25]. Сонымен бірге, реактивті дағдарысқа қарсы басқаруды,
дағдарыс жағдайында қарама-қайшы іс-әрекет үйым ретінде, бүнда болып жатқан
дағдарыс қүбылыстарына әсер ететін стратегияға ие. Бүл ойды тарқата
айтқанда, реактивті әдісі, макроэкономикалық деңгейде де, және иерархияның
жоғары деңгейінде де кең тараған. Макроэкономикалық процестерді мемлекеттік
реттеудің бүкіл тарихы реактивті түрғыдан келудің жоғары тұрғанын көрсетті.
Қазіргі күнгі баяу қүбылыс болып, әлемдік энергетикалық дағдарысты ай-
туға болады. Халықаралық деңгейдегі бірыңғай тиімді және экологиялық таза
энергетика технологиясын құру орнына, кейбір дамыған елдер энерго үнемдеу
бағдарламасын жасауымен шектеледі, тек қарапайым шешімдер қабылдап, мысалы
салық төлемін тез көтеру, энерго тасымалдаушылардың барлық түріне акциздік
төлемдерді қосқанда. Ең біріншіден мүнай сілкінісінен кейінгі 30 жылда
дамыған елдер энерго түтыну қүрылымы аз-дап өзгерді. Бірақ батыс европа
елдеріндегі отын түрлерінің бірқатарына бекітілген жоғары 60-70 % бөлшек
саудада алынатын жоғары салық мөлшері де тиімділік бермейді.
Микроэкономиалық деңгейдегі компаниялар мен коорпациялар арасын-дағы
қатынастағы дағдарысқа қарсы басқару әдістерінде айырмашылық көп емес.
Шағын және орта биснез өкілдері дағдарысқа қарсы мененджменттің реактивті
әдісін үсынады. Жоғары бәсекелестік саладағы кіші кәсіпорындар дағдарысқа
қарсы шараларды жүргізуде максималды экономдауға тырысады, сондықтан да
кішігірім компаниялардың тоқырауға үшырауы, дағдарыс құбылыстарынан
сақтанудың қарапайым шараларын жоққа шығаруы, заңды құбылыс. Ірі
масштабтағы бизнес шеңберіндегілер дағдарысқа қарсы ме-неджментті
үйымдастыруға аса жауапкершілікпен қарайды. Сонымен қатар ірі
компаниялардың басым бөлігі (кіші бизнестегілер секілді) дағдарысқа қарсы
басқарудың реактивті әдісін қолданады [26]. Бұл бизестің ортақ идеоло-
гиясына сәйкес, қысқа және орта мерзімді мақсаттарға бағыттапған, ең ал-
дымен ағымдық пайданы жоғары деңгейде үстап тұру. Бұл позициядан қарағанда,
дағдарысқа қарсы шаралар шығындары, өнділірген өнімнің өзіндік қүнын көтеру
элементі ретінде қарастырады, немесе табыстылықты төмендету, немесе сату
көлемін қысқарту. Бұл контексте ірі коорпарациялардың негізгі бөлігі,
құрылымдық бөлІмшелерді аз қүрып, олар тікелей дағдарысқа қарсы шараларды
жүргізумен айналысады. Ірі компанияларда мененджмент функциясы ішінен,
дағдарысқа қарсы басқару басым бағыттар қатарына жатпайды. Бүндай қатынас
қапдық соммамен дағдарысқа қарсы қүрылымдық бөлімшелерін қаржыландыруда
дағдарысқа қарсы менеджменттің жеңілдетілген әдістерінің формалары мен
процедура-ларын қолданғанда, дағдарысқа қарсы бөлімшелерге персонал
таңдауда та-лаптардың төмен болуы көрініс табады.
Ірі компаниялардағы басқару функцияларының жоғары бөлшектенуі ме-
неджмент функциясының әрқайсысын сапалы үйымдастыруға объективті жағдай
туғызады, және дағдарысқа қарсы басқару да тізімде бар [27]. Сондықтан да
ірі компанияларда, әсіресе нарықта өзіндік орны барлар, дағдарысқа қарсы
менеджменттің жеңілдетілген әдісінен бас тартады. Бүндай корпорацияларда
дағдарысқа қарсы басқарудың таза реактивті әдісінен бас тартып, одан гөрі
дағдарыс жағдайларын ескертуге көп көңіл бөледі.
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті концепциясын жасағанда тікелей
дағдарыс қүбылыстарын аз болжануын ескеріліп, онымен күресте реактивті
әдісті қолданған жөн. Жекелеген жағдайда стратегиялық сұрақтарды шешу
кезінде мақсатты түрде дағдарыс жағдайының толысу тактикасын таңдау қажет.
Мысалға, макродеңгейде басқаруда үкімет белгілі бір ұзілісте, ха-лыққа
білгісіз шараларды жүргізер алдында ұстап тұра алады (салықтың көтерілуі,
түтыну тауарларының импортына шектеу қойлғанда және т.б.).
Біз ұсынған конңептуалды 6-шы суретте проактивті дағдарысқа қарсы
басқаруды үйымдастырудағы әлеуметтік-экономикалық дамудың орнықты
концепциясы мен дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісін, сыртқы
экономикалық ортаның жағымсыз әсері қайшылықтарынан қорғаудың ке-шенді
идеологиялық бүтіндігінің органикалық бөлігі ретінде өзара байла-нысы
суреттелген [28].
Дағдарысқа қарсы басқарудың бүтіндігі барлық басқару бөлімшелерінің
өзара іс-әрекетінің дәлдігімен, (немесе макродеңгейде мемлекеттік реттеу ор-
гандары) дағдарысқа қарсы басқару бағдарламасын жасаудан және іске асы-руда
көрініс табады. Соңғы пункт болып дағдарысқа қарсы басқарудың ғылыми-
әдістемелік базасын жасау болып табылады. Біздің қөзқарас бойын-ша,
дағдарысқа қарсы басқару проактивті әдісінің стратегиялық мақсаты, орнықты
даму теориясы болып табылады, оның мәні дағдарыс құбылыстарын көре білу мен
мүмкіндіктерінде көрініс табады, дағдарыс жағдайларына белсенді қайшы тұру,
бірінші кезекте, профилактикалық және ескертпелі формаларын және әдістерін
қолдану, ал мүмкіндігінше -кейбір дағдарыстардың пайда болу себептерін түп
орнымен жою.
Дағдарысқа қарсы проактивті әдісті қолдану жағдайды толықтай шеш-пейді,
бірақ жоғары табысты өндірістік - коммерциялық қызметте ішкі себеп-терден
туындайтын мүмкіндіктерді пайдалануға қатаң шектеулер орнатады, егер жоғары
табыс табу коммерциялық және өзге тәуелділіктермен тура бай-ланыста болса.
Әрине, басқа да әдістер болуы мұмкін (венчурлық опера-цияларды жүргізу),
бірақ бүл мүқият дәлелденген бірыңғай шаралар болуы керек, әрине олар, үзақ
мерзімді орнықты даму стратегиясының жалпы мәнін жоғалтпауы керек.
1-сурет, – Проактивті дағдарысқа қарсы басқаруды ұйымдастырудың
концептуалды сызбасы
Жалпы елiмiздегi экономикалық дағдарыс 1991 жылдан басталған жоқ, ол
сонау Кеңес басшылығының 1985-1991 жалдардағыэкономикалық саясаты
экономиканы дағдарысқа сол кезден бастап бұрған едi. Әуелi кәсiпорындар,
сонан кейiн аймақтар қалыптасқан шаруашылық байланыстарын үзе бастады,
бартерлңк қарым-қатынастарға көштi, мемлекеттiк тапсырыс бойынша өнiм
өткiзудi тоқтатты, барлық таза пайданы тұтыну қорларына айналдырды.
Мемлекеттiң бюджетiнiң тапшылығы мен инфляция өсе бастады, ақша жүйесi
құнсызданып, экономиканы тиiмдi басқару құлдырап кеттi. 1990 жылдары
елiмiзге келетiн өндiрiтiк инвестициятоқталды. 1990 жылы өндiрiс көлемi
абсалюттi түрде құлдырап, елiмiз экономикалық дағдарысқа кiрдi. 1991 жылы
өнеркәсiп өндiрiсiнiң құлдырауы 8 пайызға жеттi. Экономикада аласапыран
баксталды.
Осылайша 70 жыл бойы экономикада ортақ меншiктiк негiзде, экономиканы
бiр орталықтан басқаррып келеген шаруашылық механизмiмiз Кеңес Одағының
ыдырауымен оның құрамындағы елдердiң барлығы саналарына тым жат болып
келетiн нарықтық экономикаға өттiк. Осы уақыттарда барлық буындағы басшылар
нарыққа көшудiң жолдары жайында ұзаққа созылған пайдасы жоқ бос шарушылыққа
көштi. Сыңаржақты жасалған бағдарламалар мен қызметтер пайда болды.
Қазақстан Республикасы өз егемендiгiн алып, нарықтық қатынастарға өтуде
ең алғашқы мiндет – ол экономиканы ырықтандыруға, шаруашылық жүргiзудi
демократияландыруға негiзделген, инфляцияны тежеуге бағытталған қатаң қаржы
– ақша саясатымен ұштастырылған түбегейлi реформа жүргiзу болатын.
Сондай-ақ бұрыннан берi қызмет етiп келе жатқан экономикалық жүйе,
елдердiң экономикалық қарым – қатынасы бұзылуы салдарынан экономиканың
құлдырауы одан сайын өрши түстi. Нарықтық жағдай бiрден халыққа ұғынықсыз
түнек болып көрiндi, яғни нарықтық экономикаға сенiмсiздiкпен қараушылық
пайда болды, ал бұл мәселе ендi ғана халықтың сенiмiне ие болып отырғаны
баршамызға белгiлi.
Осылайша елiмiздiң тәуелсiздiк алған оншақты жыл жалпы дағдарыстарға
толы болды. Ол дағдарыстарды былай жiктеуге болады:
• экономикалық өсудегi дағдарыс;
• инфляциялық дағдарыс;
• төлем қабiлетi дағдарысы;
• инвестициялық дағдарыс;
• әлеуметтiк саладағы дағдарыс; 9
Экономикалық өсудегi дағдарыс: себептерi мен жалпы көрiнiсi.
Елiмiздiң нарықтық қатынастарға өтуi барысында жалпы экономика өтпелi
кезеңде болып отыр. Экономикалық өсудегi дағдарыс елдегi 1991-1998 жылдар
аралығындағы ЖIӨ-нiң құлдырауымен байланысты. Әлемдiк тәжiрибеде
экономикалық өсудiң дағдарысы , яғни ЖIӨ көлемi үш жылда 9%-дан асып кетсе
экономикалық өсудегi дағдарыс деп аталады. Ал Қазақстанда болса ЖIӨ-нiң
көлемi 1998 жылы 1991 жылға қарағанда 31,2%-ға төмендедi.
Омыған байланысты 1993 жылы ұлттық валютамыз теңгенi енгiзуiмiзге тура
келдi. Алайда соның өзiнде инфляция белең алып отырды. Осы мәселе туралы
ұлттық валюта енгiзiлгеннен бастап елдегi банк жүйемiз нақты ақша-несиелiк
және валюталық реттеуге кiрiстi. Осының нәтижесiнде экономикада 1995 жылдан
бастап инфляция деңгейi төмендей басатады, ал ол өз кезегiнде экономикалық
өсуге жол ашты.
Инвестициялық дағдарыс Қазақстанда Республикасында инвестициялық
қызметтiң дереу тоқталуымен белең алды. 1991-1996 жылдар аралығында негiзгi
капиталға инвестиция тарту тұрақты түрде кемiп отырды. Осы аралықта негiзгi
капиталға салынған инвестицияның жалпы көлемi 10 есе кемiдi. Осылайша
елiмiзге инвестиция ағымы азаюымен қатар жоғарыда көргенiмiздей
экономикалық өсуде дағдарысқа ұшырады. Жалпы экономикада өндiрiстер
құлдырап, көбiсi банкротқа ұшырады. Сондай-ақ бұрынғы құралдардың жаппай
тозуы басталды. Осының салдарынан әлеуметтiк салада жұмыссыздық күннен-
күнге өсе бастады.
Мемлекетiмiз осы мәселеге тiкелей араласа бастады. Ол экономикаға
инвестиция тартуды ынталандыру саясатын жүргiздi, шетлдiң тура
инвестициялар келуiне ынғайлы жағдайлар жасады. Сондай-ақ iшкi экономикалық
инвестиция тартуды дамытты.
Бiрақ қазiргi уақытта шетелдiк инвестицияның басым көпшiлiгi
елiмiздiң шикiзаттық қорын игеруге салынып отыр. Осыған байланысты
экономикалық өсудiң өзi осы сонғы жылдарда әлемдiк рыноктарда мұнайға деген
бағаның өсуiмен байланысты болып отыр. Ал экономиканың тұрақты өсуiн
қамтамасыз ету үшiн өндiрiстiң өңдеушi саласын дамыту мәселесi туындап
отыр. Ол үшiн осы салаларға инвестиция салуды ынталандыруды мемлекеттiк
тұрғыдан ынталандыруды қолға алу керек. Жалпы оның себебiн 2008 жылы
негiзгi капиталға тартылған инвестиция мөлшерiмен анық көруге болады.
(Сурет 2)
Сурет-2 – Қазақстан экономикасының негiзгi капиталға тартылған
инвестицияның үлесi
Осы мәселеге байланысты 2003 жылы елiмiзде экономиканың өңдеушi
саласын дамытуға байланысты дамудың индустриялы-инновациялы стратегиясы
қабылданды. Онда осы өңдеушi саланы дамытуға байланысты оны қаржыландырудың
көздерi болып арнайы Инновациялық қор, Инвестициялық қор және Даму банкiнiң
қатысуымен жүзеге асты.
Әлеуметтiк дағдарыс Қазақстан Республикамызда күнi бүгiнге дейiн
орнын таппаған, басты шешiлмеген мәселе болып келдi. Елiмiзде 1990 жылдан
бастап жаппай өндiрiстiң құлдырауымен байланысты өнеркәсiп орындары жаппай
банкротқа ұшырауы және өндiрiстiң қысқаруы салдарынан жұмыссыздық жаппай
орын алды. Халықтың табысы, еңбекақысы төмендеп, қоғамда кедейлiктiң өсуi
орын алды. Сондай-ақ бұрынғы Кеңестңк кезендегi жүйеге үйренiп қалған халық
нарықтық құрылымға бiрден ене алмады. Тiптi кейбiреулерi бұрынғыдай
мемлекет жұмыс тауып бередi деп санаса, көбiсi бұрынғысынша жұмыс iстемесем
де ақша табуға болады деп ойлады. Ал нарықтық экономика мүлдем мұндай емес
едi, онда қаншалықты еңбек iстесен соншалықты табыс табасын.
Әлеуметтiк-экономикалық сала болғандықтан, елiмiздiң экономикалық
дағдарысты басынан кешiрген жылдары бұл еңбек рыногы да күрт нашарлап
кеттi. Оның келесiдей себептерiн атап өтуге болады:
1. Елдегi экономиканың дағдарысқа ұшырауы, өндiрiс орындарыныңқысқарып,
халықтың жұмыссыз қалуына әкелiп соқтырды;
2. Елiмiз егемендiгiн алғаннан кейiн Қазақстаннның еңбек рыногына жұмыс
күшi ұсынысының имиграциясы мен эмиграциясы ең күштi әсер бердi.
Яғни, елге келушiлерге қарағанда, елден кетушiлер саны көп болды.
Сондай-ақ елден кетiп жатқандардың көпшiлiгi бiлiктi, бiлiмдi және
бәсекелестiк қабiлетi жоғары, еңбекке қабiлеттi жастағы азаматтар
екенiн ескерсек, бiздiң қоғамымыздың еңбек потенциялына орны толмайтын
шығын әкелгенiн айтуымыз керек.
3. Ұлттық экономикамыздың құлдырауымен байланысты әлеуметтiк сала да
нашарлап, халқымыздың өсiмi кемуде, оған бiр жағынан өтпелi кезеңде
басты әсер етiп отыр; 9
Сондықтан елiмiз әлеуметтiк мәселелердi шешу үшiн әр түрлi реформалар
жүргiзуде. Оның iшiнде ең маңыздылары шағын және орта бизнестi қолдау, осы
арқылы халықтың басым бөлiгiн жұмыспен қамту болып табылады.
1.2 Әлемдік қаржы дағдарысы жағдайындағы экономиканың қаржы секторын және
банк жүйесін тұрақтандыру шараларының маңыздылығы мен жүргізілу барысы
Әлемдік қаржы дағдарысының белең алу мүмкіндігі туралы анда-санда бір
айтылып келген әңгіменің көрігі тамыз айының басында АҚШ-тың ірі ипотекалық
несиелеуші компаниясының операцияларын тоқтатқаннан кейін күрт қызды.
Былтырғы жылы 59 миллиард доллар көлемінде ипотекалық несие берген American
Home Mortgage компаниясындағы осы дағдарыс бұқаралық ақпарат құралдарының
айтысына қарағанда, әлемдік қаржы дағдарысының басы ғана. Өйткені,
ипотекалық рынокта басталған дағдарыс басқа салаларға да дереу жұғып,
несие ставкілері көтерілген. Қарапайым тілмен айтсақ, шамадан тыс көп
мөлшерде таратылған несиенің мардымсыз қайтымы қаржы тапшылығына әкелген.
Осыған байланысты ипотека секторындағы американдық өзге компаниялар мен
банктер несиелеу ставкісін көтерген және қаржы тапшылығын еңсеру үшін
көптеген қаржы құрылымдары өз активтерін нақты ақшаға айналдыруға кіріскен.
Осының салдарынан ірі қор биржаларында индекстер түсе бастады. Мұның
салқыны дереу Еуропа нарығына, одан асып күншығыстағы Жапонияға да тиіп
үлгерді. Мысалы, Литер газеті тамыздың 17-сі күнгі нөмірінде Токио,
Гонгконг, Сингапур биржаларының индексі өткен аптада 3 пайызға түскенін,
дағдарыс Ресей рыногына да жетіп, ең алдымен Москоммерцбанк ипотекалық
несиелеу ставкісін 0,5-1 пайызға көтергенін жазды.
Мұхиттың арғы жағынан басталған дүрбелеңнің Еуропа мен Ресейге де
жеткенін Интерфакс-Қазақстан агенттігі мен Капитал.kz басылымдары да жарыса
жазуда. Олардың деректеріне сенсек, Еуропаның орталық банктері қаржы
тапшылығының алдын алу үшін қажетті іс-шараларды қолға алып жатыр.
Дүние өстіп дүрлігіп жатқанда, қазақстандық қаржы құлағын ұстаған
банкирлер қаржы дағдарысы қазақ экономикасына салқынын тигізе алмайтындай
жайбарақат болжамдар жасап, мейілінше сабыр танытуға тырысуда. Бірақ,
Ұлттық банк тамыздың 29-ынан бастап, елдегі коммерциялық банктерге қатысты
ең төменгі резервтік талап көлемін өзгертіп, олардың ішкі міндеттемелеріне
қатысты көлемін 5 пайыз көлемінде белгілеп, сыртқы, яғни шетелдік қарыз
берушілер алдындағы міндеттемелеріне қатысты минималдық резерв көлемін 10
пайызға бекітетіндігін мәлімдеді. Мұндай шара белгілі бір дәрежеде екінші
деңгейлі банктердің сырттан мол қарыз алуын тежейтіндіктен, оны бір сөзбен
сақтық шарасы деуге келеді. Өйткені, банктердің сырттан алатын қарыздарының
көлемі бұдан былай олардың өздерінде бар резервтің шамасына тәуелді болады.
Біздегі жағдай қандай? Бізде халыққа несие ретінде таратылып жатқан
қаражаттың барлығы дерлік сол банктердің өздері сырттан түрлі шарттармен
алған заемдар. Олардың да өтеуі бар. Оның үстіне клиент үшін бәсекеде бұл
банктер халықтың төлем қабілетін тексеру талабын да жеңілдетіп жіберді.
Құдай сақтасын, ертең алған несиені қайтара алмау ықтималдығы жаппай белең
алатын болса, АҚШ-тың кебі бізге де келуі әбден мүмкін. Бұл айқын қауіп.
Алайда, қазақстандық банкирлердің есебі басқаша сияқты. Таяуда өткен
баспасөз мәслихатында банкирлер Америка мен Қазақстандағы несие алушылардың
айырмасы көп, ол жақта қарызын өтей алмайтынын біле тұрып, бірін
екіншісімен жабуға үміттенетін қарыз алушылар 60 пайызды, бізде 3 пайызды
ғана құрайтынын алға тартты.
Ал ең төменгі резервтік талапты өзгерту шарасына келсек, мұны отандық
банктер қуана қабылдамаған сыңайлы. Мысалы, ТұранӘлемБанкінің сыртқы талдау
және болжау басқармасының сарапшысы Сергей Скороходов Интерфакс-Қазақстан
агенттігіне берген сұхбатында Ұлттық банктің бұл қадамын қуаттай қойматынын
білдіреді. Мұндай жағдайда ең соңғы тұтынушы үшін баға қымбатқа
түсетіндіктен, банктердің несиелеу өсімі тежеледі дегенді айтады. Оның
айтуынша, Ұлттық банктің ақша-несие саясатын қатайтуы АҚШ-тағы ипотекалық
дағдарыс тудырған халықаралық қаржы рыногындағы тұрақсыздықпен, халықаралық
ставкілердің көтерілуімен тұспа тұс келіп отыр. Осы екі факторды ескерсек,
екінші деңгейлі банктердің сырттан алатын қарыздарының бағасы өседі, соның
нәтижесінде ішкі рыноктағы несие ставкілері де көтеріледі. Осыған ұқсас
пікірді ҚазКоммерцБанктің департамент директоры Сергей Мокроусов та айтқан.
Оның сөзіне сенсек, мұндай ахуал инвестициялардың кемуіне әкеліп, экономика
өсімін тежеуі мүмкін. Өйткені, біздегі шикізаттық емес секторға келетін
инвестиция негізінен банктердің сырттан алатын қарыздары деуге болады.
Елiмiз инфляцияны жою және ақша айналысын тұрақтандыруға арналған
шаралар қолдану үстiнде. Инфляцияға қарсы саясаттар елiмiзде тiкелей және
жанама реттеулер негiзiнде жүзеге асып отыр. Инфляция тiкелей реттеу
табыстар саясаты еңберiнде жүзеге асады. Ол елдегi жалақы мен бағалардың
өсу нысаналарын белгiлеу негiзiнде көрiнiс тауып отыр. Ал бағаға ықпал
етудiң жанама әдiстерiнiң үлесi елiмiзде басымырақ деп те айтсақ болады.
Елiмiздегi iске асып отырған инфляцияны реттеудiң жанама әдiстерiне
монетарлық және фискалдық саясаттың “дефляциялық” шаралары жатады.
Ұлттық банк инфлияцияны тежеу үшiн ақша массасына, берiлген
несиелердiң көлемiне, пайыз қойылымыныңкөлемiне, ұлттық валюталық бағам
саясатына, ашық рыноктағы бағалы қағаздармен операцияларға реттеу шараларын
жанама түрде жүргiзiп отырады. Өйткенi бұл өтпелi экономиканың талабынан
туындайды. Инфляцияны реттеудегі ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы
ақша жиынын, несие көлемiн, сыйақы мөлшерлемесiн өзгертуге, жалпы банк
жүйесiнiң қызметiн реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие
саясатының макроэкономикалық деңгейдегi субъектiсi – Ұлттық банк болып
табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу
объектiлерiне экономикадағы қолма-қол және қолма-қол ақшасыз жиынының
жиынтығы жатады.
Елдің макроэкономиклық тұрақтылығы, қаржы секторының жедел әрі сапалы
дамуы, соңғы жылдардағы сыртқы экономикалық жағдайлың жақсаруы Ұлттық
банктің жаңа сапалы кезендік дамуына көшуіне себеп болды. Бұл банк
стратегиясы ақша-несие саясатиын нақты жүргізуге, осы арқылы коммерциялық
банктердің қызметтері мен активтілігін дамытуды және ақша айналысын
тұрақтандыруды жолға қоюда. Ұлттық банктің ақша-несие саясаты инфляцияны
минимизациялауға бағытталуды, яғни тек қана ақша агрегаттары мен теңгенің
бағамына тәуелді емес, ауыл шаруашылығы бағаларын, бензин және тұрғын-
комуналдық бағаларды реттеп отыру шаралары болып табылады.
Қазақстан Ұлттық банкi мемлекеттiк ақша-несие саясатын анықтайтын және
жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық банкi ақша-несие
саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның
төлемқабiлеттiлiгi мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын
қамтамасыз етудi көздейдi.
Бүгінгі таңда инфляцияны таргеттеудегі ақша-несие саясаты қаржы
нарығының тұрақтылығын сақтауға, сақтандыру, бағалы қағаздар нарығының
толық және сенімді түрде дамуына, экономиканың нақты секторын банктердің
несиелеуін әрі қарай өсіру үшін жағдай жасауға, сондай-ақ жинақтаушы
зейнетақы қорларының жетілдірілуіне мүмкіндік береді.
2007-2010 жылға арналған ақша-несие саясатының негізгі
көрсеткіштерінің болжамы келесі 1-ші кестеде көрініс тапқан. 13, 60 бет
Кесте 1 - 2007-2010 жылдарға арналған ақша-несие саясатындағы инфляцияны
таргеттеу көрсеткіштерінің белгіленуі
Көрсеткіштер 2007 2008 2009 2010
Базалық инфляция орташа, % 9-10 5-7 4-6 4-6
Инфляция (ТБИ) орташа, % 9-10 6-8 5-7 5-7
Қайта қаржыландыру пайызы, % 9,0 7-8 7 6,5
Инфляциялық таргеттеу тұсындағы ақша-несие саясатының негізгі
құралдарының біріне ашық нарықтағы операция, оның ішінде РЕПО операциясы
және вексельдерді қайта есепке алу операциялары жатады. 2003 жылы Ұлттық
банк өзінің ресми мөлшерлемелерінің ролін нығайту үшін шаралар қолданбақ.
Бұл өз кезегінде биылғы жылдары және өткен 2004 жылдарда инфляциялық
таргеттеуге өтуіне дайындық үшін қызмет етеді. 9, 4б
Сондықтан ендігі жерде Ұлттық банктің негізгі және басты міндеттерінің
бірі инфляцияны таргеттеуде ең тиімді әдіс болып табылатын Ұлттық банктің
қысқа мерзімді қойылымдарын енгізу болып табылады. Яғни, Ұлттық банк өзінің
ақша-несие саясатын жүзеге асыруда рефинансирование пайыз қойылымын
өзгерту арқылы іске асырады. Биылғы жылы Ұлттық банк инфляцияның қарқынды
етек алуына байланысты қысқа мерзімді пайыз қойылымын екі мәрте өсірді.
Оның бірінші жолғы өсімі 2005 жылдың 1-ші сәуір айында РЕПО операциясының
қайта қаржыландыру қойылымының өсуімен көрініс тапты.
Инфляцияны төмендетудің тағы да бір шарасы неғұрлым қатаң ақша-несие
саясаты болып табылады. Бұл шараны Ұлттық банк экономикалық перегрев
кезінде қолданады. Бәрімізге белгілі алдағы жылдары біздер экономиканы
несиелеуді дамыту үшін банктердің несие қызметтерінің ынталы жүруі үшін
пайыз қойылымдарын азайтуды қолға алған болатынбыз. Экономикада несие
ресурстарының өсуі жалпы қарыз ресурстарының өсуіне алып келлі. Банктердің
экономиканы несиелендіру шамасы соңғы 5 жылда 9,2 есеге өсті. Ал оның ЖІӨ-
гі үлесі 27%-ға дейін жетті.
Сондықтан ендігі уақыттарда еліміздің Ұлттық банкі экономикалық
толқулардан қорғану мақсатында қысқа мерзімді пайыз қойылымдарын өзгерту
немесе жоғарлату негізінде инфляцияның төменгі деңгейін ұстап тұру саясатын
атқаруды қолға алды. Ұлттық банк қаржы рыногындағы реттеу шараларының бірі
қысқа мерзімді банк ноталарын шығару. Бұл өз кезегінде экономикадағы ақша
айналысын төмендетуге септігін тигізеді. Осы жағдайда басты құрал болып
Ұлттық банктегі банктердің депозиттары болып табылады. 10, 24 б
Қазақстанның соңғы жылдардағы негізгі макроэкономикалық
көрсеткіштеріне зер салсақ еліміз ТМД елдері ішінде көшбасшы болып отыр .
Оларға: экономикалық өсудің жоғары қарқыны, инфляция деңгейінің
тұрақтылығы, ұлттық валюталық бағамның тұрақтылығы, бюджет тапшылығының аз
ғана шамада болуы, халықтың жағдайының өсуі және Қазақстанның инвестициялық
рейтингінің өсуі. Ал экономиканың әлсіз жақтарына ұлттық экономиканың
негізін шикізаттық салалардың құрауы, яғни экспортқа шығарылған
шикізаттардың негізінде сол салалардың ғана өте жылдам өсуі, ал өндірістің
нақты салаларының өте баяу дамуы және оларға инвестицияның аз мөлшерде
бөлінуі. Мұндай экономиканың ең тиімсіз жері еліміздің барлық көрсеткіштері
әлемдік рыноктағы бағалардың өзгеруіне тікелей тәуелді болуы, яғни
шикізатқа баға төмендесе еліміздің дамуы күрт төмендеп, барлық
макроэкономикалық көрсеткіштер азаяды. Сондықтан еліміз бұл мәселені шешу
үшін индустриялы-инновациялы бағдарламаны іске асыруда.
Бүгінгі таңда инфляцияны таргеттеудегі ақша-несие саясаты қаржы
нарығының тұрақтылығын сақтауға, сақтандыру, бағалы қағаздар нарығының
толық және сенімді түрде дамуына, экономиканың нақты секторын банктердің
несиелеуін әрі қарай өсіру үшін жағдай жасауға, сондай-ақ жинақтаушы
зейнетақы қорларының жетілдірілуіне мүмкіндік береді.
2007 жылдың соңғы айларындағы және 2008 жылдың осы уақытқа дейінгі
аралығындағы инфляцияның жоғарғы қарқынының орын алуының ең басты себебі
бүкіл әлемдік қаржы дағдарысы болып табылады. Осы аталған қаржы дағдарысы
салдарынан бүгінде әлемнің барлық елдері экономикалық дағдарысыты басынан
кешіріп отыр. Ол әсіресе қаржы саласын, оның ішінде несие нарығында бастау
алып, өзімен бірге экономиканың басқа салаларын қамтуда. Еліміздегі
инфляцияның жоғары қарқыны негізінен халықтың инфляциялық жағдайды күту
процесі, қаржылық активтердің төмендеуі, тұтыну нарығында барлық өнімдер
мен қызметтерге деген бағалардың жоғарғы қарқынмен өсуі болып табылады.
2008 жылы еліміздегі инфляция деңгейі жылдың басында өсу қарқыны тым
жоғары деңгейде болып, ал жылдың екінші жартысынан бастап инфляцияның өсу
қарқыны кеміді. Оның басты себебі әлемде болып жатқан қаржы дағдарысы мен
әлемдік бағалардың бейберекет өзгерісі, ал жылдың аяғына қарай соңғы
бірнеше айда әлемде барлық шикізаттар мен ресурстарға, қызметтер мен
тауарларға деген бағалар түсе бастады. Себебі, әлемдік нарықтың тұтыну
қабілеті дағдарыстық жағдайға байланысты төмендеп кетті.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ДАҒДАРЫСТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Әлемдік қаржы жүйесіндегі дағдарыстың пайда болу негіздері
... ... ... ... ... .6
1.2 Әлемдік қаржы дағдарысы жағдайындағы экономиканың қаржы секторын және
банк жүйесін тұрақтандыру шараларының маңыздылығы мен жүргізілу барысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2 ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ДАҒДАРЫСЫ КЕЗІНДЕГІ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІН ТҰАРҚТАНДЫРУ МЕН ДАМЫТУ
2.1 Қазақстандағы қаржы жүйесінің дамуы және қазіргі дағдарыс кезіндегі
жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2 Қазақстан Республикасының әлемдік қаржы жүйесіне интеграциялануы
мен Алматы аймақтық қаржы орталығының қызметін талдау
... ... ... ... ... ... ... 44
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНЕ ИНТЕГРАЦИЯЛАНУЫН ЖЕТІЛДІРУ
ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
3.1 Әлемдік қаржы дағдарысы және дағдарыстан тұрақты әрі даму бағдарламасын
жүзеге асыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 2
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда мемлекеттің негізі экономика
болса, ал экономиканың негізі қаржы және банк жүйесі болғандықтан, қазіргі
әлемдік дағдарыс жағдайындағы еліміздегі банк жүйесінің құрылымын, оның
экономикадағы негізгі қызметтері мен тиімділігін талдап, ұлттық
экономикадағы дамуына қосар үлесін анықтау болып отыр.
Қазіргі уақытта елімізде банктердің дамуы соңғы 18 жыл шамасында
көптеген реформалық процестерді басынан кешірді. Осы уақыт кезеңінде
Қазақстан банктері ТМД елдері арасында көп ілгерлеушіліктерге қол жеткізді,
дегенмен еліміздегі банк жүйелері алдыңғы дамыған елдердің банк жүйелерінің
деңгейіне жету үшін көптеген күрделі мәселелерді шешуі қажет. Еліміздегі
екінші деңгейлі банктердің қызметтерін алып қарайтын болсақ олар бір жақты,
яғни банк өзінің клиенттерінің алдында әрдайым үстемдікке шығып тек
рейддерлік операцияларды мақсат тұтады. Мұның артында елдегі экономикалық
жағдайлардың нашарлауына алып келуде, әсіресе әлеуметтік-экономикалық
жағдайлардың қыйн жағдайда болуына әкелді.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты еліміздегі қаржы нарығының
интеграциялануы және олардың даму болашағына сипаттама бере отырып олардың
қазіргі кезеңдердегі тенденциялары мен ерекшеліктеріне сипаттама беру.
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын
жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан қүрылымды мүлдем жаңартып,
әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуға жол ашатын де-мократиялық қоғам
күруға сай экономиканы нарықтық қатынастарға көшіру міндеті түр. Осы
негізінде әлеуметтік, рухани және тағы басқа күрделі мәселелерді шешу -
бүгінгі күннің басты талабы. Сөйтіп бүл мәселелерді дәйекті түрде жүзеге
асыру бүкіл қоғам мүшелерінің жаңаша көзқарасына, нақты іс - қимылына және
олардың экономикалық біліміне тікелей байланысты. Экономикалық тәрбие -
қоғамды дамытудың пәрменді күші. Сондықтан бүгінгі жаңа шаруашылықты
жүргізу тәсілдеріне негізделген экономиканы басқаруға тартылатын
мамандардың экономика-лық білім дәрежесі де жоғары болуы қажет.
Біздің ойымызша, нарықтық экономиканы қалыптастыру біздің Қазақстан
Республикасында жаңа қоғам құру. Осы мәселе туралы әлі де бірқатар пікір -
таластарды алға тартуға болар еді. Қазақстан Республикасының Президенті
Н. Ә.Назарбаев: Қазастанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен
дамуының стратегиясы деп аталатын еңбегінде біздің стратегияны былай деп
анықтайды: меншіктің негізгі түрлерін (жекеменшік пен мемлекеттік меншік)
үйлестіре және өзара іс-қимыл жасай отырып бәсекелестік бастамаға
негізделген әлеуметтік экономика құру .
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейінгі санаулы жылдар ішінде тек өз
экономикасын құрып қана қоймай, жалпы экономикада өз мүмкіндіктерін кең
ауқымды пайдаланып, әлемдік нарықта бәсекеге төтеп беретін, Орталық
Азиядағы алдыңғы қатарлы дамушы елдер қатарына шықты.
Еліміздің қаржы секторы тәуелсіздік жылдарында, әсіресе соңғы жылдары
серпінді дамып, алға қарай сапалы қадам жасады. Оны халықаралық сарапшылар
да қуаттайды. Халықаралық сарапшылар Қазақстандағы қаржы нарығының
қарыштап, даму барысын бақылап отыр. Сіздерді Батыс елдеріне ұсына алатын
да өкілдер бар - деді әлемдік Банк басшысы Джеймс Вульфенсон.
Астана қаласында 2007 жылғы 15 қарашада Қазақстан қаржыгерлерінің VI
Конгресінде сөйлеген сөзінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев былай деді: Біздің
нарыққа шетелдік банктер мен өзге де ойыншылар келеді. Біздің жаңа дамып
келе жатқан қаржы секторларымыз салыстырғанда олар қолайлы орында болып
тұр. Отандық қаржы секторы бұған дайын болуы керек .
Сондықтан, дипломдық жұмысының мақсаты қаржы секторларын талдау
және дамыту болып табылады.
Қазіргі танда Республикамыздың қаржы секторларын тұрақтандыру
және дамыту жөнінде көптеген мәселелер бар. Олар:
- құнды қағаздар нарығын бүгінгі күн талабына сай етіп құру.
- қаржылық қордың нарығына қарапайым халықты тарту. Құнды қағаздар
сатып алуға кез келген Қазақстан азаматының мүмкіндігі болуы шарт.
- зейнетақы жүйесін одан әрі дамыту, бұл бағдарлама бойынша біздегі
зейнетақы қорларының инфляцияға тәуелділік қаупінен ажырауы тиіс және жеке
кәсіппен айналысқан азаматтардың да зейнетақымен қамтамасыз етілуі тиіс.
- сақтандыру саласын дамыту, ел экономикасының барлық саласында
сақтандыру енгізу қажет.
- қаржылық дағдарыс қауіпсіздігінің қамтамасыз етілуі. Біздің нарыққа
келген кез келген инвестор, банкир, кәсіпкер біздің қаржы институттарының
қауіпсіздігіне сеніп, біліп келулері тиіс.
- шағын несие институттарын дамыта түсу.
- Оңтүстік астананы халықаралық қаржы орталығына айналдыру. Алматы
алып бизнес ошағына айналуы үшін қаржыгерлер қаржы салуы тиіс. Мемлекеттік
органдар тиімді жағдай, инфрақұрылымын дамытуға күш салуы тиіс.
Ендігі міндет осы жетістіктерді баянды етіп, ілгерілете беру және
Қазақстанның қаржы секторын дамыту жөнінде үшінші бөлімінде кейбір
мәселелерді қарастырдым. Осы орайда ең алдымен жалпы таңылған халықаралық
стандарттарға негізделген реттеу арқылы қаржы секторының тұрақтылығын
қамтамасыз ету болып табылады.
Қазіргі таңда экономиканың әлемдік нарықта бәсекелестік қабілеттілігін
арттыратын маңызды сектор-банк секторы болып табылады. Дипломдық жұмысында
банк секторы туралы екінші бөлімінде қарастырып және банктін қаржы
секторында басты орын алатының көрсеттім. Себебі, банк секторы арқылы елдің
барлық салалары тікелей ақшалық қарым - қатынаспен байланысып қана қоймай,
ақша нарығындағы ресурстардың қозғалуы мен жылжуын, ағылуын және олармен
байланысты қаржы институттарының қызметін реттейді. Міне, осындай аты
аталған және аталмаған басқа да себептер арқылы банк секторы экономиканың
бәсекеқабілеттілігін арттыратындығын көруімізге болады.
Сондықтан Қазақстанның банк секторын бәсекеге қабілеттілігін арттыру,
бұл еліміздің экономикалық өміріне дамыған мемлекеттердің Оңтүстік Корея,
АҚШ, Германия, Турция және басқалардың қатысуы осы елдің банк секторларымен
байланыс орнату үшін тұрақты және бүгінгі күн талаптарына жауап беретін
банк секторын құру қажеттілігі және оны одан әрі жетілдіруді талап етеді.
Бұл дипломдық жұмыста дағдарысқа қарсы басқару мәселелерін кешенді
түрде мемлекетпен, экономикамен, өндіріспен, ұйымдастырылумен, адамдармен
байланыстырып жазуға тырыстық. Сонымен қатар бұл еңбекте тек дағдарыстың
мүмкін болатын масштабын ғана емес, сонымен қатар оның әр түрлі формалары,
мазмұны, себептері және оның салдары қарастырылған.
Дипломдық жұмыс үш тараудан түрады. Бірінші тарауда әлемдік қаржы
жүйесі мен әлемдік қаржылық дағдарыстың қаржы жүйесіне әсерін, әлемдік
дағдарыстың орын алу себептері мен қазіргі жағдайы қарастырылды.
Екінші тарау әлемдік дағдарыс кезіндегі банк жүйесінің жағдайы мен
оның тұрақтылығын қамтамасыз ету шараларын қарастыру және мысал ретінде
2007-2009 жылдардағы Қазақстан Республикасының әлемдік қаржы жүйесіне
интеграциялануын, оның даму барысы мен беталысын талдау болып табылады.
Үшінші тарауда дағдарысқа қарсы басқару кезіндегі қаржы жүйесінің
орын алған мәселелері мен жетілдіру шараларын іске асыру механизмін
қарастыру болып табылады.
1 ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ДАҒДАРЫСТЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Әлемдік қаржы жүйесіндегі дағдарыстың пайда болу негіздері
Қазіргі күнгі әдебиеттерде, әлеуметтік - экономикалық жүйенің дамуындағы
ортақ дағдарыс түсінігі қалыптаспаған. Тұрмыстағы көзкарас бойынша,
дағдарыс тек капиталистік өндіріс тәсілінде ғана тән құбылыс және социа-
листік өндірісте болмауы тиіс. Тіпті бұрьндары социализмде дағдарыс жоқ,
тек "өсім қиындықтары" деген теория қалыптасқан болатын. Көп жылдары біздің
елімізде бұл түсінік, өндіріс дамуындағы экономикалық саясатты
қалыптастырудың нақты факторы емес, тек идеологиялық тұрғыда болды [1].
Кейбіреулердің айтуынша, бұл тек макроэкономикалық даму процесіне
қатысты, ал кәсіпорын немесе фирма масштабында, мысалға, басқарудағы
қателіктермен немесе басшылардың кәсіби деңгейінің төмендігінен туындайтын
үлкен немесе кішігірім өткір мәселелердің болуы. Бүндай мәселелер дағдарыс
дамуын көрсетпейді, олар объективті тенденциялардан туындамаған, бірақта
кейбір сыртқы әсерлерге байланысты.
Мұндай ұсынымдар бір жақты және ұйымды басқаруда жағымсыз әсер
қалдыруы мүмкін. Егер осы позициямен фирмаішілік басқаруды қарастыратын
болсақ, даму стратегиясын қүрастырғанда дағдарысты көре білу және оның
мүмкіндіктерін ескеру мүмкін емес. Сонда, дағдарыстың болуы заңды қүбылыс
екенін ескерсек, стратегияның қаншалыкты нақты болатынын көріңізші?
"Дағдарыс" түсінігі "тәуекел" түсінігімен тығыз байланысты, ол өз
кезегінде барлық басқару шешімдерін жасау методологиясына әсер етеді. Бұдан
дағдарыс күтімін алыптастасаңыз, тәуекелдік өткірлігі жоғалады да дағдарыс
жағдайы күрделене түседі. Дағдарыс мәселесіне басқа көзқараспен қарауға
болады [2].
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Біріншісі
макроэкономикалық дамудағы стратегиямен және тенденциялармен немесе
тіпті әлемдік экономиканың дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі саяси
жағдайларменде байланысты, екіншісі - маркетинг стратегиясының
тәуекелдігімен, ішкі қақтығыстар өндірісті үйымдастырудың жетіспеушілігі
инновациялық және инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуі [5].
Егер дағдарысты осындай жағдайда түсінетін болсақ, онда дағдарыс
қаупі әрқашан болатындығы және оны алдын ала көре білу және болжау
керектігі айқын.
Дағдарыс түсінігінде, тек себептері ғана үлкен мәнде емес, сонымен
қатар оның әр-түрлі салдары: үйымның жаңаруы немесе қирауы, жандануы немесе
жаңа дағдарыстың пайда болуы. Дағдарыстан шығу, әрқашан позитивті
жағдайларға байланысты емес. Жаңа дағдарыс кезеңіне өту, одан сайын терең
және ұзаққа созылуын жоққа шығармауымыз керек. Дағдарыс жағдайларын ұзақ
мерзімге тоқтатып қою мүмкіндігі бар. Ол белгілі бір саяси себептермен
түсіндіріледі. Негізгі дағдарыс салдары тығыз екі факторға байланысты:
Дағдарыс салдары тез өзгерістерге немесе жұмсақ үзақ және жүйелі шығу.
Және ұйым дамуындағы дағдарыстан кейінгі өзгеріс, ұзақ мерзімді және қысқа
мерзімді, сапалы және сандық, қайта қалпына келу немесе келмеу [6].
Дағдарыстың ортақ және локальды түрлері бар. Ортақ барлық әлеуметтік-
экономикалық жүйені қамтиды, локальды - тек оның бір бөлігін қамтиды. Бүл
дағдарыстарды бөлудің масштабты корінісі. Нақты дағдарыс жағдайларын талдау
кезінде әлеуметтік-экономикалық жүйенің шекарасын, оның құрылымын және
қызмет ету ортасын ескеру керек.
Дағдарыс мәселелеріне қарай макро және микро деп бөлуге болады.
Макродағдарыс едәуір үлкен көлемдегі және масштабты мәселелерге тән.
Микродағдарыс тек жекелей мәселені немесе топтық мәселені қамтиды 8.
1-сурет, – Дағдарыстың себептері
Экономикалық дағдарыс тобынан қаржы дағдарысын бөлек алып қарауға
болады. Ол фирмадағы қаржы жүйесі жағдайын немесе қаржылық мүмкіндігінің
қайшылықтарын сипаттайды. Бұл экономикалық процестердегі дағдарыстың
ақшалай көрінісі.
Әлеуметтік дағдарыс әр түрлі әлеуметтік топтардың қақтығысы немесе
қайшылықтардың оршуінен туьшдайды: жұмыскерлер мен жұмысберушілер,
кәсіподақтар мен кәсіпкерлер, әр түрлі мамандықтағы жүмысшылар, персонал
және менеджерлер және т.б. Көбінесе әлеуметтік дағдарыс, экономикалық
дағдарысты толықтырушы немесе жалғастырушы болып табылады, кей жағдайда
өздері де туындайды, мысалы басқару стилінде, еңбек талаптарымен келіспеген
жағдайда, экологиялық мәселелер қатынасында, патриоттық сезімде.
Дағдарыс құбылыстарының пайда болу мәні мен себептеріне, әр түрлі
теориялық мектеп өкілдерінің көзқарастарын талдай отырып, әр түрлі
түсініктерді шығаруға болады – таза субъективтіден, яғни сұраныс пен
ұсыныстың психологиялық концепциясының өзгеруімен, өндірушілер мен
тұтынушылардың пессимистік немесе оптимистік көңіл-күйде болуынан, қатаң,
барлық экономикалық дағдарыстардың ішінен ең бірішні себеп-ка-питалистік
өндіріс жүйесіндегі таптық келіспес қайшылықтар мүддесіне дейін. Жеке
тәуелсіз зерттеушілердің теориялық жағьшан айырмашылығы, өздерін ешқандай
экономикалшық мектепке қатысы жоқтығын айта отырып, кең ауқымды ғылыми
позицияның барын айтуда.
Енді, экономикалык дағдарыстардың заңдылықтарын, мәнін және пайда болу
себептерін теориялық түрғыдан қарастырсақ:
Бірінші себеп, яғни экономикалық дағдарыстардың пайда болуы, өндіріс
пен түтыну арасындағы үзілу немесе ажырау болып табылады. Натуралды
шаруашылық шеңберінде өндіріс пен тұтыну арасында тікелей байланыс болды
да, экономикалық дағдарыстардың пайда болуына мүмкіндік болмады. Олардың
пайда болуы мен кең етек жаюына, тауар өндірісі мен айналысының дамуы себеп
болды. Еңбек бөлінісі, маманданудың және кооперацияның дамуы, өндіріс пен
тұтыну арасындағы үзілісті едәуір алшақтатты. Бірақ та жәй тауар
өндірісінде дагдарыс ықтималдығының қажеттілігі бол-мады. Онда тауарлар
негізінен жергілікті нарықтарда сатылып, оларды өткізу қиындығы локальды
мінезде болып, қоғамдагы өткізу процестерінің бұзылуы байқалмады.
Капиталистікке дейінгі өндіріс әдісінде, материалдық игіліктер
жеткіліксіз өндірілді. Капитализм кезінде ғана бірінші рет артық өндіріс
туындады. Неліктен бүлай болды? Экономиканың дамуы, өндірістің қоғамдық
мінезде екендігін, ал иемдену формасы еңбек нәтижесі негізінде
жекеменшіктің сақталуьша әкелді. Бұл қоғамдық мінездегі өндіріс пен
иемденудің меншік формасы арасындағы шиеленістің өршуіне әкелді. Мұндай
шиеленістердің әр елде әр түрлі тарихи кезеңдерде болуы, өзіндік
спецификаны көрсетеді, ол дағдарыстар мінезіне де едәуір әсер етеді.
Экономикалық дағдарыстың мәні, тауарды артық өндірудің төлемқабілетті
сұраныс жиынтығы қатынасындағы, үдайы өндіріс жағдайындағы қоғамдық капитал
процесінің бұзылуынан, фирмалардың жаппай тоқырауынан, жұмыссыздықтың өсуі
және басқада әлеуметтік-экономикалық күйзелісте көрініс табады [9].
Экономикалық циклдарды оқу кезінде, артық өндіріс дамуындағы, өндірістің
құлдырауы және көтерілуін сипаттайтын заңдылықтар көрініс табады. Бүл
мәселені К.Маркс терең және тыңғылықты зерттеген. Ол дағдарыс себептерінің
стихия және анархиялық өндіріс кезінде болмай қоймайтындығын дәлелдеп ашқан
[5]. Белгілі экономист В. Леоңтьевтің айтуынша: Іскерлік цикл теориясы
Маркстік саясиэкономия алдында айқын қарыздар [10].
Дағдарыс және жұмыссыздық проблемаларын шешудің бірден-бір құралы
ретінде Кейнс тиімді сүраныс жиынтығын ынталандыру мақсатында экономикаға
мемлекеттің араласу идеясын ұсыныды. Циклдық факторын зерттеудегі
еңбегінің бірі мултипликатор теориясының жасалуы және кейіннен бұл теорияны
циклдық себептерін талдау кезінде кеңінен қолданыс тапты.
Классикалық қоғамдық ұдайы өндіріс циклы төрт фазадан тұрады [16].
2-сурет, – Экономикалық цикл
2-суретте экономикалық цикл көрсетілген. а, в және с нүктелері
орналасқан толқын тектес қисық өндіріс көлемінің өрлеу және құлдырау
кезіндегі динамикасын сипаттайды.
Бірінші фаза – дағдарыс (құлдырау). Бүл кезде өндіріс көлемі және
іскерлік белсенділік қысқарады, бағарың түсуі байқалады, тауардың қалуы,
жүмыссыздар саны және тоқырау саны күрт өседі. Бүл жағдайда экономи-каның
дағдарыстардың жекелей салаларға жағымсыз әсер дәрежесінің айыр-машылығын
айта кеткен жөн. Күнделікті қолданыстағы заттарды жеткізуші са-лаларда
өндіріс көлемі салыстырмалы масштабта аз қысқарады. Бүл уақытта
тұтынушыларда бүндай жағымсыз экономикалық жағдайда құрал жабдықпен
тұрмыстық техниканы сатып алуды мүлдем тоқтатып жақсы күндерді күтеді.
Сәйкесінше металлургия, ауыр машина жасау салаларында, тоңазытқыш, ав-
томобиль және тағы басқа өндірістің төмендеуі, жеңіл және тамақ өндірісіне
қарағанда көбірек болады. Экономиканың монополияланған және монополи-
яланбаған секторындағы іс әрекеттің де айырмашылықтары бар. Егер де жоғары
монополияланған салаларда дағдарыс кезеңінде өндіріс көлемінің күрт
қысқаруы кезінде баға төмендейді, ал капиталдың аз шоғырланған са-лаларында
өнім көлемі аздап төмендегенде баға да түседі. Қарапайым түсіндіргенде,
монополия өзінің экономикалық билігіне сүйеніп, дағдарысты аз шығынмен
өткізеді.
Екінші - депрессия (стагнация). Бұл фаза (үзақтылығы - жарты жылдан үш
айға дейін) шаруашылық өмірдегі жаңа жағдайлар мен сүранымдарға бейімделу,
жаңа тепе-теңдік алу фазасы. Бұл фазадағы тән қасиеттер сенімсіздік, ретсіз
іс-әрекеттер. Кәсіпкерлердің конъюктураға деген сенімділігі еңбекпен
қалпына келеді, шаруашылық жағдайдағы баға түрақтылығына қарамастан, олар
бизнеске едәуір көлемде қаржы салуды байыппен қарап, тәуекелділікке
бармайды. Бүл фаза көп жағдайда пайыз нормасының түсуімен сипатталады [17].
Үшінші - жандану. Бұл қалыпқа келу фазасы. Капиталсалымдары баста-
лып, баға өсіп, өндіріс және пайыздық мөлшер өседі. Жандану ең алдымен
өндіріс қүралдарын жеткізуші салаларды қамтиды. Басқалардың жетістіктерінен
жаңа өндірістер қүралады. Былайша айтқанда, жандану дағдарыс алдындағы
макроэкономикалық көрсеткіштер деңгейіне жетумен аяқталады. Бүдан кейін
жаңа, жоғары көтерулер басталады [18].
Төртінші – көтерілу (бум). Бұл жаңа тауарлар және жаңа өндірістердің
пайда болуы, капитал салымдарының едәуір өсуі, акциялар курсы және басқада
бағалы қағаздар пайыздық мөлшерінің өсуі, баға және еңбек ақының өсуі
сияқты бірқатар жаңа енгізулердің арқасынада экономикалық дамуды
жылдамдататын фаза. Және дәл осы уақытта банктің баланс қуаты дамып, тауар
қоры молаяды. Экономиканың ілгері дамуын жаңа деңгейге шығарған көтерілу
кезекті жаңа дағдарысқа база дайындайды.
Жаңа кезекті дағдарыстың алғашқы серпілісі (себебі) жиынтық сұраныстың
қысқаруы болып табылады. Қайтадан өндіріс төмендейді, табы-стың азаюы,
шығындар мен сүраныс қысқарады. Алғашқы жиынтық сұраныстың
қысқаруын тудыратын факторлар әрқилы болуы мүмкін: тозған құралдарды
ауыстыру, жекелей өнімдерге сұраныс түседі, салық және не-сие пайыздары
өседі, ақша айналым заңдарының бұзылуы, әртүрлі саяси жағдайлардың
туындауы, көрінбеген жағдайлар және тағы басқалар. Бұның бәрі қалыптасқан
нарық теңдігін бұзып, кезекті экономикалық дағдарысқа серпін беруі мүмкін.
Ұдайы өндіріс циклдылыгы мен дәстүрлі фазалардың жиі бұзылу себептерінің
көптігін ескере отырып, әртүрлі бағыттағы ғалымдар циклдылықтың
төмендегідей әртүрлігін үсынады:
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті концепциясын жасағанда тікелей
дағдарыс қүбылыстарын аз болжануын ескеріліп, онымен күресте реактивті
әдісті қолданған жөн. Жекелеген жағдайда стратегиялық сұрақтарды шешу
кезінде мақсатты түрде дағдарыс жағдайының толысу тактикасын таңдау қажет.
Мысалға, макродеңгейде басқаруда үкімет белгілі бір ұзілісте, ха-лыққа
білгісіз шараларды жүргізер алдында ұстап тұра алады (салықтың көтерілуі,
түтыну тауарларының импортына шектеу қойлғанда және т.б.).
Біздің ойымызша, дағдарысқа қарсы проактивті басқаруды кешенді түрде,
әртүрлі кең әдіс жиынтығын колданатын, бастысы, басқару моделі мәнінің
қалуы, ал оның ішінде: дағдарыс қүбылыстарының қарама-қайшы күшті іс-
әрекетінің максималды мүмкін болатын ескертулер мен алдын-алуларды
пайдалану және болып жаткан дағдарыс қүбылыстарымен белсе-не күресу.
Көп жағдайда, әсіресе микроэкономикалық деңгейде, дағдарыс
жағдайларын алдын-алудың қосымша шығындырын рационалды деп мойын-дауға
болады. Әрине, дағдарыс құбылыстарын жоюда проактивті жүйені
енгізуде шығындарды толық салыстыру қажет, мүмкін болатын табиғи
апаттардан, әртүрлі технологиялық ақаулардан және авариялардан,
бәсекелестік басымдылықтан айырылу және басқа да көптеген дағдарыстар.
Жекелей компаниялар мен ұлттық экономиканың өдірістік-экономикалық
қызметінің орнықтылығын жоғарлатуды дағдарысқа қарсы басқарудың құрамдас
бөлігі ретінде қарастыруға болады.
Дағдарысқа қарсы басқарудың бүтіндігі барлық басқару бөлімшелерінің
өзара іс-әрекетінің дәлдігімен, (немесе макродеңгейде мемлекеттік реттеу ор-
гандары) дағдарысқа қарсы басқару бағдарламасын жасаудан және іске асы-руда
көрініс табады. Соңғы пункт болып дағдарысқа қарсы басқарудың ғылыми-
әдістемелік базасын жасау болып табылады. Біздің қөзқарас бойын-ша,
дағдарысқа қарсы басқару проактивті әдісінің стратегиялық мақсаты, орнықты
даму теориясы болып табылады, оның мәні дағдарыс құбылыстарын көре білу мен
мүмкіндіктерінде көрініс табады, дағдарыс жағдайларына белсенді қайшы тұру,
бірінші кезекте, профилактикалық және ескертпелі формаларын және әдістерін
қолдану, ал мүмкіндігінше -кейбір дағдарыстардың пайда болу себептерін түп
орнымен жою.
Дағдарысқа қарсы проактивті әдісті қолдану жағдайды толықтай шеш-пейді,
бірақ жоғары табысты өндірістік - коммерциялық қызметте ішкі себеп-терден
туындайтын мүмкіндіктерді пайдалануға қатаң шектеулер орнатады, егер жоғары
табыс табу коммерциялық және өзге тәуелділіктермен тура бай-ланыста болса.
Әрине, басқа да әдістер болуы мұмкін (венчурлық опера-цияларды жүргізу),
бірақ бүл мүқият дәлелденген бірыңғай шаралар болуы керек, әрине олар, үзақ
мерзімді орнықты даму стратегиясының жалпы мәнін жоғалтпауы керек.
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісінің шектелуінің бірі, на-
рықтық шаруашылық жүйесіндегі әлеуметтік экономикалық процестердің жоғарғы
динамикасы болып табылады, ол екі немесе одан да көп жағымсыз процестерге
әкеледі, және үлкен дағдарыс потенциалына ие ку-мулятивті эффекті
қалыптастырады. Бұған нақты мысал ретінде ТМД ел-деріндегі қоғамдық
дағдарысты келтіруге болады, ол бір уақытта бір-бірін күшейткен бірнеше
дағдарыс қүбылыстары, жиынтығында терең және үзақ дағдарысты туғызды. Бұл
мысалда дағдарыс жағдайының өрши дамуына байланысты проактивті дағдарысқа
қарсы басқаруды қолдану мүлде мүмкін болмады.
Дағдарыс құбылыстарымен күресте реактивті және проактивті әдістерінің
басым бағыттары мен кемшіліктерін жүйелі түрде қарастыру экономикалық
басқару жүйесіндегі барлық негізгі бөліктерде салыстыруға мүмкіндік береді.
Біздің саналы түрдегі реактивті және проактивті әдістердің қарсы қойылып
салыстырылуы, дағдарысқа қарсы басқаруда әржақтың артықшылығы мен
кемшілігін айқынырақ ажырату болып табылады. Тәжірибе кезінде, реактивті
және проактивті де әдістері дағдарыс қүбылыстарымен күресте, түйықталып
қолданылмайды [25]. Сонымен бірге, реактивті дағдарысқа қарсы басқаруды,
дағдарыс жағдайында қарама-қайшы іс-әрекет үйым ретінде, бүнда болып жатқан
дағдарыс қүбылыстарына әсер ететін стратегияға ие. Бүл ойды тарқата
айтқанда, реактивті әдісі, макроэкономикалық деңгейде де, және иерархияның
жоғары деңгейінде де кең тараған. Макроэкономикалық процестерді мемлекеттік
реттеудің бүкіл тарихы реактивті түрғыдан келудің жоғары тұрғанын көрсетті.
Қазіргі күнгі баяу қүбылыс болып, әлемдік энергетикалық дағдарысты ай-
туға болады. Халықаралық деңгейдегі бірыңғай тиімді және экологиялық таза
энергетика технологиясын құру орнына, кейбір дамыған елдер энерго үнемдеу
бағдарламасын жасауымен шектеледі, тек қарапайым шешімдер қабылдап, мысалы
салық төлемін тез көтеру, энерго тасымалдаушылардың барлық түріне акциздік
төлемдерді қосқанда. Ең біріншіден мүнай сілкінісінен кейінгі 30 жылда
дамыған елдер энерго түтыну қүрылымы аз-дап өзгерді. Бірақ батыс европа
елдеріндегі отын түрлерінің бірқатарына бекітілген жоғары 60-70 % бөлшек
саудада алынатын жоғары салық мөлшері де тиімділік бермейді.
Микроэкономиалық деңгейдегі компаниялар мен коорпациялар арасын-дағы
қатынастағы дағдарысқа қарсы басқару әдістерінде айырмашылық көп емес.
Шағын және орта биснез өкілдері дағдарысқа қарсы мененджменттің реактивті
әдісін үсынады. Жоғары бәсекелестік саладағы кіші кәсіпорындар дағдарысқа
қарсы шараларды жүргізуде максималды экономдауға тырысады, сондықтан да
кішігірім компаниялардың тоқырауға үшырауы, дағдарыс құбылыстарынан
сақтанудың қарапайым шараларын жоққа шығаруы, заңды құбылыс. Ірі
масштабтағы бизнес шеңберіндегілер дағдарысқа қарсы ме-неджментті
үйымдастыруға аса жауапкершілікпен қарайды. Сонымен қатар ірі
компаниялардың басым бөлігі (кіші бизнестегілер секілді) дағдарысқа қарсы
басқарудың реактивті әдісін қолданады [26]. Бұл бизестің ортақ идеоло-
гиясына сәйкес, қысқа және орта мерзімді мақсаттарға бағыттапған, ең ал-
дымен ағымдық пайданы жоғары деңгейде үстап тұру. Бұл позициядан қарағанда,
дағдарысқа қарсы шаралар шығындары, өнділірген өнімнің өзіндік қүнын көтеру
элементі ретінде қарастырады, немесе табыстылықты төмендету, немесе сату
көлемін қысқарту. Бұл контексте ірі коорпарациялардың негізгі бөлігі,
құрылымдық бөлІмшелерді аз қүрып, олар тікелей дағдарысқа қарсы шараларды
жүргізумен айналысады. Ірі компанияларда мененджмент функциясы ішінен,
дағдарысқа қарсы басқару басым бағыттар қатарына жатпайды. Бүндай қатынас
қапдық соммамен дағдарысқа қарсы қүрылымдық бөлімшелерін қаржыландыруда
дағдарысқа қарсы менеджменттің жеңілдетілген әдістерінің формалары мен
процедура-ларын қолданғанда, дағдарысқа қарсы бөлімшелерге персонал
таңдауда та-лаптардың төмен болуы көрініс табады.
Ірі компаниялардағы басқару функцияларының жоғары бөлшектенуі ме-
неджмент функциясының әрқайсысын сапалы үйымдастыруға объективті жағдай
туғызады, және дағдарысқа қарсы басқару да тізімде бар [27]. Сондықтан да
ірі компанияларда, әсіресе нарықта өзіндік орны барлар, дағдарысқа қарсы
менеджменттің жеңілдетілген әдісінен бас тартады. Бүндай корпорацияларда
дағдарысқа қарсы басқарудың таза реактивті әдісінен бас тартып, одан гөрі
дағдарыс жағдайларын ескертуге көп көңіл бөледі.
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті концепциясын жасағанда тікелей
дағдарыс қүбылыстарын аз болжануын ескеріліп, онымен күресте реактивті
әдісті қолданған жөн. Жекелеген жағдайда стратегиялық сұрақтарды шешу
кезінде мақсатты түрде дағдарыс жағдайының толысу тактикасын таңдау қажет.
Мысалға, макродеңгейде басқаруда үкімет белгілі бір ұзілісте, ха-лыққа
білгісіз шараларды жүргізер алдында ұстап тұра алады (салықтың көтерілуі,
түтыну тауарларының импортына шектеу қойлғанда және т.б.).
Біз ұсынған конңептуалды 6-шы суретте проактивті дағдарысқа қарсы
басқаруды үйымдастырудағы әлеуметтік-экономикалық дамудың орнықты
концепциясы мен дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісін, сыртқы
экономикалық ортаның жағымсыз әсері қайшылықтарынан қорғаудың ке-шенді
идеологиялық бүтіндігінің органикалық бөлігі ретінде өзара байла-нысы
суреттелген [28].
Дағдарысқа қарсы басқарудың бүтіндігі барлық басқару бөлімшелерінің
өзара іс-әрекетінің дәлдігімен, (немесе макродеңгейде мемлекеттік реттеу ор-
гандары) дағдарысқа қарсы басқару бағдарламасын жасаудан және іске асы-руда
көрініс табады. Соңғы пункт болып дағдарысқа қарсы басқарудың ғылыми-
әдістемелік базасын жасау болып табылады. Біздің қөзқарас бойын-ша,
дағдарысқа қарсы басқару проактивті әдісінің стратегиялық мақсаты, орнықты
даму теориясы болып табылады, оның мәні дағдарыс құбылыстарын көре білу мен
мүмкіндіктерінде көрініс табады, дағдарыс жағдайларына белсенді қайшы тұру,
бірінші кезекте, профилактикалық және ескертпелі формаларын және әдістерін
қолдану, ал мүмкіндігінше -кейбір дағдарыстардың пайда болу себептерін түп
орнымен жою.
Дағдарысқа қарсы проактивті әдісті қолдану жағдайды толықтай шеш-пейді,
бірақ жоғары табысты өндірістік - коммерциялық қызметте ішкі себеп-терден
туындайтын мүмкіндіктерді пайдалануға қатаң шектеулер орнатады, егер жоғары
табыс табу коммерциялық және өзге тәуелділіктермен тура бай-ланыста болса.
Әрине, басқа да әдістер болуы мұмкін (венчурлық опера-цияларды жүргізу),
бірақ бүл мүқият дәлелденген бірыңғай шаралар болуы керек, әрине олар, үзақ
мерзімді орнықты даму стратегиясының жалпы мәнін жоғалтпауы керек.
1-сурет, – Проактивті дағдарысқа қарсы басқаруды ұйымдастырудың
концептуалды сызбасы
Жалпы елiмiздегi экономикалық дағдарыс 1991 жылдан басталған жоқ, ол
сонау Кеңес басшылығының 1985-1991 жалдардағыэкономикалық саясаты
экономиканы дағдарысқа сол кезден бастап бұрған едi. Әуелi кәсiпорындар,
сонан кейiн аймақтар қалыптасқан шаруашылық байланыстарын үзе бастады,
бартерлңк қарым-қатынастарға көштi, мемлекеттiк тапсырыс бойынша өнiм
өткiзудi тоқтатты, барлық таза пайданы тұтыну қорларына айналдырды.
Мемлекеттiң бюджетiнiң тапшылығы мен инфляция өсе бастады, ақша жүйесi
құнсызданып, экономиканы тиiмдi басқару құлдырап кеттi. 1990 жылдары
елiмiзге келетiн өндiрiтiк инвестициятоқталды. 1990 жылы өндiрiс көлемi
абсалюттi түрде құлдырап, елiмiз экономикалық дағдарысқа кiрдi. 1991 жылы
өнеркәсiп өндiрiсiнiң құлдырауы 8 пайызға жеттi. Экономикада аласапыран
баксталды.
Осылайша 70 жыл бойы экономикада ортақ меншiктiк негiзде, экономиканы
бiр орталықтан басқаррып келеген шаруашылық механизмiмiз Кеңес Одағының
ыдырауымен оның құрамындағы елдердiң барлығы саналарына тым жат болып
келетiн нарықтық экономикаға өттiк. Осы уақыттарда барлық буындағы басшылар
нарыққа көшудiң жолдары жайында ұзаққа созылған пайдасы жоқ бос шарушылыққа
көштi. Сыңаржақты жасалған бағдарламалар мен қызметтер пайда болды.
Қазақстан Республикасы өз егемендiгiн алып, нарықтық қатынастарға өтуде
ең алғашқы мiндет – ол экономиканы ырықтандыруға, шаруашылық жүргiзудi
демократияландыруға негiзделген, инфляцияны тежеуге бағытталған қатаң қаржы
– ақша саясатымен ұштастырылған түбегейлi реформа жүргiзу болатын.
Сондай-ақ бұрыннан берi қызмет етiп келе жатқан экономикалық жүйе,
елдердiң экономикалық қарым – қатынасы бұзылуы салдарынан экономиканың
құлдырауы одан сайын өрши түстi. Нарықтық жағдай бiрден халыққа ұғынықсыз
түнек болып көрiндi, яғни нарықтық экономикаға сенiмсiздiкпен қараушылық
пайда болды, ал бұл мәселе ендi ғана халықтың сенiмiне ие болып отырғаны
баршамызға белгiлi.
Осылайша елiмiздiң тәуелсiздiк алған оншақты жыл жалпы дағдарыстарға
толы болды. Ол дағдарыстарды былай жiктеуге болады:
• экономикалық өсудегi дағдарыс;
• инфляциялық дағдарыс;
• төлем қабiлетi дағдарысы;
• инвестициялық дағдарыс;
• әлеуметтiк саладағы дағдарыс; 9
Экономикалық өсудегi дағдарыс: себептерi мен жалпы көрiнiсi.
Елiмiздiң нарықтық қатынастарға өтуi барысында жалпы экономика өтпелi
кезеңде болып отыр. Экономикалық өсудегi дағдарыс елдегi 1991-1998 жылдар
аралығындағы ЖIӨ-нiң құлдырауымен байланысты. Әлемдiк тәжiрибеде
экономикалық өсудiң дағдарысы , яғни ЖIӨ көлемi үш жылда 9%-дан асып кетсе
экономикалық өсудегi дағдарыс деп аталады. Ал Қазақстанда болса ЖIӨ-нiң
көлемi 1998 жылы 1991 жылға қарағанда 31,2%-ға төмендедi.
Омыған байланысты 1993 жылы ұлттық валютамыз теңгенi енгiзуiмiзге тура
келдi. Алайда соның өзiнде инфляция белең алып отырды. Осы мәселе туралы
ұлттық валюта енгiзiлгеннен бастап елдегi банк жүйемiз нақты ақша-несиелiк
және валюталық реттеуге кiрiстi. Осының нәтижесiнде экономикада 1995 жылдан
бастап инфляция деңгейi төмендей басатады, ал ол өз кезегiнде экономикалық
өсуге жол ашты.
Инвестициялық дағдарыс Қазақстанда Республикасында инвестициялық
қызметтiң дереу тоқталуымен белең алды. 1991-1996 жылдар аралығында негiзгi
капиталға инвестиция тарту тұрақты түрде кемiп отырды. Осы аралықта негiзгi
капиталға салынған инвестицияның жалпы көлемi 10 есе кемiдi. Осылайша
елiмiзге инвестиция ағымы азаюымен қатар жоғарыда көргенiмiздей
экономикалық өсуде дағдарысқа ұшырады. Жалпы экономикада өндiрiстер
құлдырап, көбiсi банкротқа ұшырады. Сондай-ақ бұрынғы құралдардың жаппай
тозуы басталды. Осының салдарынан әлеуметтiк салада жұмыссыздық күннен-
күнге өсе бастады.
Мемлекетiмiз осы мәселеге тiкелей араласа бастады. Ол экономикаға
инвестиция тартуды ынталандыру саясатын жүргiздi, шетлдiң тура
инвестициялар келуiне ынғайлы жағдайлар жасады. Сондай-ақ iшкi экономикалық
инвестиция тартуды дамытты.
Бiрақ қазiргi уақытта шетелдiк инвестицияның басым көпшiлiгi
елiмiздiң шикiзаттық қорын игеруге салынып отыр. Осыған байланысты
экономикалық өсудiң өзi осы сонғы жылдарда әлемдiк рыноктарда мұнайға деген
бағаның өсуiмен байланысты болып отыр. Ал экономиканың тұрақты өсуiн
қамтамасыз ету үшiн өндiрiстiң өңдеушi саласын дамыту мәселесi туындап
отыр. Ол үшiн осы салаларға инвестиция салуды ынталандыруды мемлекеттiк
тұрғыдан ынталандыруды қолға алу керек. Жалпы оның себебiн 2008 жылы
негiзгi капиталға тартылған инвестиция мөлшерiмен анық көруге болады.
(Сурет 2)
Сурет-2 – Қазақстан экономикасының негiзгi капиталға тартылған
инвестицияның үлесi
Осы мәселеге байланысты 2003 жылы елiмiзде экономиканың өңдеушi
саласын дамытуға байланысты дамудың индустриялы-инновациялы стратегиясы
қабылданды. Онда осы өңдеушi саланы дамытуға байланысты оны қаржыландырудың
көздерi болып арнайы Инновациялық қор, Инвестициялық қор және Даму банкiнiң
қатысуымен жүзеге асты.
Әлеуметтiк дағдарыс Қазақстан Республикамызда күнi бүгiнге дейiн
орнын таппаған, басты шешiлмеген мәселе болып келдi. Елiмiзде 1990 жылдан
бастап жаппай өндiрiстiң құлдырауымен байланысты өнеркәсiп орындары жаппай
банкротқа ұшырауы және өндiрiстiң қысқаруы салдарынан жұмыссыздық жаппай
орын алды. Халықтың табысы, еңбекақысы төмендеп, қоғамда кедейлiктiң өсуi
орын алды. Сондай-ақ бұрынғы Кеңестңк кезендегi жүйеге үйренiп қалған халық
нарықтық құрылымға бiрден ене алмады. Тiптi кейбiреулерi бұрынғыдай
мемлекет жұмыс тауып бередi деп санаса, көбiсi бұрынғысынша жұмыс iстемесем
де ақша табуға болады деп ойлады. Ал нарықтық экономика мүлдем мұндай емес
едi, онда қаншалықты еңбек iстесен соншалықты табыс табасын.
Әлеуметтiк-экономикалық сала болғандықтан, елiмiздiң экономикалық
дағдарысты басынан кешiрген жылдары бұл еңбек рыногы да күрт нашарлап
кеттi. Оның келесiдей себептерiн атап өтуге болады:
1. Елдегi экономиканың дағдарысқа ұшырауы, өндiрiс орындарыныңқысқарып,
халықтың жұмыссыз қалуына әкелiп соқтырды;
2. Елiмiз егемендiгiн алғаннан кейiн Қазақстаннның еңбек рыногына жұмыс
күшi ұсынысының имиграциясы мен эмиграциясы ең күштi әсер бердi.
Яғни, елге келушiлерге қарағанда, елден кетушiлер саны көп болды.
Сондай-ақ елден кетiп жатқандардың көпшiлiгi бiлiктi, бiлiмдi және
бәсекелестiк қабiлетi жоғары, еңбекке қабiлеттi жастағы азаматтар
екенiн ескерсек, бiздiң қоғамымыздың еңбек потенциялына орны толмайтын
шығын әкелгенiн айтуымыз керек.
3. Ұлттық экономикамыздың құлдырауымен байланысты әлеуметтiк сала да
нашарлап, халқымыздың өсiмi кемуде, оған бiр жағынан өтпелi кезеңде
басты әсер етiп отыр; 9
Сондықтан елiмiз әлеуметтiк мәселелердi шешу үшiн әр түрлi реформалар
жүргiзуде. Оның iшiнде ең маңыздылары шағын және орта бизнестi қолдау, осы
арқылы халықтың басым бөлiгiн жұмыспен қамту болып табылады.
1.2 Әлемдік қаржы дағдарысы жағдайындағы экономиканың қаржы секторын және
банк жүйесін тұрақтандыру шараларының маңыздылығы мен жүргізілу барысы
Әлемдік қаржы дағдарысының белең алу мүмкіндігі туралы анда-санда бір
айтылып келген әңгіменің көрігі тамыз айының басында АҚШ-тың ірі ипотекалық
несиелеуші компаниясының операцияларын тоқтатқаннан кейін күрт қызды.
Былтырғы жылы 59 миллиард доллар көлемінде ипотекалық несие берген American
Home Mortgage компаниясындағы осы дағдарыс бұқаралық ақпарат құралдарының
айтысына қарағанда, әлемдік қаржы дағдарысының басы ғана. Өйткені,
ипотекалық рынокта басталған дағдарыс басқа салаларға да дереу жұғып,
несие ставкілері көтерілген. Қарапайым тілмен айтсақ, шамадан тыс көп
мөлшерде таратылған несиенің мардымсыз қайтымы қаржы тапшылығына әкелген.
Осыған байланысты ипотека секторындағы американдық өзге компаниялар мен
банктер несиелеу ставкісін көтерген және қаржы тапшылығын еңсеру үшін
көптеген қаржы құрылымдары өз активтерін нақты ақшаға айналдыруға кіріскен.
Осының салдарынан ірі қор биржаларында индекстер түсе бастады. Мұның
салқыны дереу Еуропа нарығына, одан асып күншығыстағы Жапонияға да тиіп
үлгерді. Мысалы, Литер газеті тамыздың 17-сі күнгі нөмірінде Токио,
Гонгконг, Сингапур биржаларының индексі өткен аптада 3 пайызға түскенін,
дағдарыс Ресей рыногына да жетіп, ең алдымен Москоммерцбанк ипотекалық
несиелеу ставкісін 0,5-1 пайызға көтергенін жазды.
Мұхиттың арғы жағынан басталған дүрбелеңнің Еуропа мен Ресейге де
жеткенін Интерфакс-Қазақстан агенттігі мен Капитал.kz басылымдары да жарыса
жазуда. Олардың деректеріне сенсек, Еуропаның орталық банктері қаржы
тапшылығының алдын алу үшін қажетті іс-шараларды қолға алып жатыр.
Дүние өстіп дүрлігіп жатқанда, қазақстандық қаржы құлағын ұстаған
банкирлер қаржы дағдарысы қазақ экономикасына салқынын тигізе алмайтындай
жайбарақат болжамдар жасап, мейілінше сабыр танытуға тырысуда. Бірақ,
Ұлттық банк тамыздың 29-ынан бастап, елдегі коммерциялық банктерге қатысты
ең төменгі резервтік талап көлемін өзгертіп, олардың ішкі міндеттемелеріне
қатысты көлемін 5 пайыз көлемінде белгілеп, сыртқы, яғни шетелдік қарыз
берушілер алдындағы міндеттемелеріне қатысты минималдық резерв көлемін 10
пайызға бекітетіндігін мәлімдеді. Мұндай шара белгілі бір дәрежеде екінші
деңгейлі банктердің сырттан мол қарыз алуын тежейтіндіктен, оны бір сөзбен
сақтық шарасы деуге келеді. Өйткені, банктердің сырттан алатын қарыздарының
көлемі бұдан былай олардың өздерінде бар резервтің шамасына тәуелді болады.
Біздегі жағдай қандай? Бізде халыққа несие ретінде таратылып жатқан
қаражаттың барлығы дерлік сол банктердің өздері сырттан түрлі шарттармен
алған заемдар. Олардың да өтеуі бар. Оның үстіне клиент үшін бәсекеде бұл
банктер халықтың төлем қабілетін тексеру талабын да жеңілдетіп жіберді.
Құдай сақтасын, ертең алған несиені қайтара алмау ықтималдығы жаппай белең
алатын болса, АҚШ-тың кебі бізге де келуі әбден мүмкін. Бұл айқын қауіп.
Алайда, қазақстандық банкирлердің есебі басқаша сияқты. Таяуда өткен
баспасөз мәслихатында банкирлер Америка мен Қазақстандағы несие алушылардың
айырмасы көп, ол жақта қарызын өтей алмайтынын біле тұрып, бірін
екіншісімен жабуға үміттенетін қарыз алушылар 60 пайызды, бізде 3 пайызды
ғана құрайтынын алға тартты.
Ал ең төменгі резервтік талапты өзгерту шарасына келсек, мұны отандық
банктер қуана қабылдамаған сыңайлы. Мысалы, ТұранӘлемБанкінің сыртқы талдау
және болжау басқармасының сарапшысы Сергей Скороходов Интерфакс-Қазақстан
агенттігіне берген сұхбатында Ұлттық банктің бұл қадамын қуаттай қойматынын
білдіреді. Мұндай жағдайда ең соңғы тұтынушы үшін баға қымбатқа
түсетіндіктен, банктердің несиелеу өсімі тежеледі дегенді айтады. Оның
айтуынша, Ұлттық банктің ақша-несие саясатын қатайтуы АҚШ-тағы ипотекалық
дағдарыс тудырған халықаралық қаржы рыногындағы тұрақсыздықпен, халықаралық
ставкілердің көтерілуімен тұспа тұс келіп отыр. Осы екі факторды ескерсек,
екінші деңгейлі банктердің сырттан алатын қарыздарының бағасы өседі, соның
нәтижесінде ішкі рыноктағы несие ставкілері де көтеріледі. Осыған ұқсас
пікірді ҚазКоммерцБанктің департамент директоры Сергей Мокроусов та айтқан.
Оның сөзіне сенсек, мұндай ахуал инвестициялардың кемуіне әкеліп, экономика
өсімін тежеуі мүмкін. Өйткені, біздегі шикізаттық емес секторға келетін
инвестиция негізінен банктердің сырттан алатын қарыздары деуге болады.
Елiмiз инфляцияны жою және ақша айналысын тұрақтандыруға арналған
шаралар қолдану үстiнде. Инфляцияға қарсы саясаттар елiмiзде тiкелей және
жанама реттеулер негiзiнде жүзеге асып отыр. Инфляция тiкелей реттеу
табыстар саясаты еңберiнде жүзеге асады. Ол елдегi жалақы мен бағалардың
өсу нысаналарын белгiлеу негiзiнде көрiнiс тауып отыр. Ал бағаға ықпал
етудiң жанама әдiстерiнiң үлесi елiмiзде басымырақ деп те айтсақ болады.
Елiмiздегi iске асып отырған инфляцияны реттеудiң жанама әдiстерiне
монетарлық және фискалдық саясаттың “дефляциялық” шаралары жатады.
Ұлттық банк инфлияцияны тежеу үшiн ақша массасына, берiлген
несиелердiң көлемiне, пайыз қойылымыныңкөлемiне, ұлттық валюталық бағам
саясатына, ашық рыноктағы бағалы қағаздармен операцияларға реттеу шараларын
жанама түрде жүргiзiп отырады. Өйткенi бұл өтпелi экономиканың талабынан
туындайды. Инфляцияны реттеудегі ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы
ақша жиынын, несие көлемiн, сыйақы мөлшерлемесiн өзгертуге, жалпы банк
жүйесiнiң қызметiн реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие
саясатының макроэкономикалық деңгейдегi субъектiсi – Ұлттық банк болып
табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу
объектiлерiне экономикадағы қолма-қол және қолма-қол ақшасыз жиынының
жиынтығы жатады.
Елдің макроэкономиклық тұрақтылығы, қаржы секторының жедел әрі сапалы
дамуы, соңғы жылдардағы сыртқы экономикалық жағдайлың жақсаруы Ұлттық
банктің жаңа сапалы кезендік дамуына көшуіне себеп болды. Бұл банк
стратегиясы ақша-несие саясатиын нақты жүргізуге, осы арқылы коммерциялық
банктердің қызметтері мен активтілігін дамытуды және ақша айналысын
тұрақтандыруды жолға қоюда. Ұлттық банктің ақша-несие саясаты инфляцияны
минимизациялауға бағытталуды, яғни тек қана ақша агрегаттары мен теңгенің
бағамына тәуелді емес, ауыл шаруашылығы бағаларын, бензин және тұрғын-
комуналдық бағаларды реттеп отыру шаралары болып табылады.
Қазақстан Ұлттық банкi мемлекеттiк ақша-несие саясатын анықтайтын және
жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық банкi ақша-несие
саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның
төлемқабiлеттiлiгi мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын
қамтамасыз етудi көздейдi.
Бүгінгі таңда инфляцияны таргеттеудегі ақша-несие саясаты қаржы
нарығының тұрақтылығын сақтауға, сақтандыру, бағалы қағаздар нарығының
толық және сенімді түрде дамуына, экономиканың нақты секторын банктердің
несиелеуін әрі қарай өсіру үшін жағдай жасауға, сондай-ақ жинақтаушы
зейнетақы қорларының жетілдірілуіне мүмкіндік береді.
2007-2010 жылға арналған ақша-несие саясатының негізгі
көрсеткіштерінің болжамы келесі 1-ші кестеде көрініс тапқан. 13, 60 бет
Кесте 1 - 2007-2010 жылдарға арналған ақша-несие саясатындағы инфляцияны
таргеттеу көрсеткіштерінің белгіленуі
Көрсеткіштер 2007 2008 2009 2010
Базалық инфляция орташа, % 9-10 5-7 4-6 4-6
Инфляция (ТБИ) орташа, % 9-10 6-8 5-7 5-7
Қайта қаржыландыру пайызы, % 9,0 7-8 7 6,5
Инфляциялық таргеттеу тұсындағы ақша-несие саясатының негізгі
құралдарының біріне ашық нарықтағы операция, оның ішінде РЕПО операциясы
және вексельдерді қайта есепке алу операциялары жатады. 2003 жылы Ұлттық
банк өзінің ресми мөлшерлемелерінің ролін нығайту үшін шаралар қолданбақ.
Бұл өз кезегінде биылғы жылдары және өткен 2004 жылдарда инфляциялық
таргеттеуге өтуіне дайындық үшін қызмет етеді. 9, 4б
Сондықтан ендігі жерде Ұлттық банктің негізгі және басты міндеттерінің
бірі инфляцияны таргеттеуде ең тиімді әдіс болып табылатын Ұлттық банктің
қысқа мерзімді қойылымдарын енгізу болып табылады. Яғни, Ұлттық банк өзінің
ақша-несие саясатын жүзеге асыруда рефинансирование пайыз қойылымын
өзгерту арқылы іске асырады. Биылғы жылы Ұлттық банк инфляцияның қарқынды
етек алуына байланысты қысқа мерзімді пайыз қойылымын екі мәрте өсірді.
Оның бірінші жолғы өсімі 2005 жылдың 1-ші сәуір айында РЕПО операциясының
қайта қаржыландыру қойылымының өсуімен көрініс тапты.
Инфляцияны төмендетудің тағы да бір шарасы неғұрлым қатаң ақша-несие
саясаты болып табылады. Бұл шараны Ұлттық банк экономикалық перегрев
кезінде қолданады. Бәрімізге белгілі алдағы жылдары біздер экономиканы
несиелеуді дамыту үшін банктердің несие қызметтерінің ынталы жүруі үшін
пайыз қойылымдарын азайтуды қолға алған болатынбыз. Экономикада несие
ресурстарының өсуі жалпы қарыз ресурстарының өсуіне алып келлі. Банктердің
экономиканы несиелендіру шамасы соңғы 5 жылда 9,2 есеге өсті. Ал оның ЖІӨ-
гі үлесі 27%-ға дейін жетті.
Сондықтан ендігі уақыттарда еліміздің Ұлттық банкі экономикалық
толқулардан қорғану мақсатында қысқа мерзімді пайыз қойылымдарын өзгерту
немесе жоғарлату негізінде инфляцияның төменгі деңгейін ұстап тұру саясатын
атқаруды қолға алды. Ұлттық банк қаржы рыногындағы реттеу шараларының бірі
қысқа мерзімді банк ноталарын шығару. Бұл өз кезегінде экономикадағы ақша
айналысын төмендетуге септігін тигізеді. Осы жағдайда басты құрал болып
Ұлттық банктегі банктердің депозиттары болып табылады. 10, 24 б
Қазақстанның соңғы жылдардағы негізгі макроэкономикалық
көрсеткіштеріне зер салсақ еліміз ТМД елдері ішінде көшбасшы болып отыр .
Оларға: экономикалық өсудің жоғары қарқыны, инфляция деңгейінің
тұрақтылығы, ұлттық валюталық бағамның тұрақтылығы, бюджет тапшылығының аз
ғана шамада болуы, халықтың жағдайының өсуі және Қазақстанның инвестициялық
рейтингінің өсуі. Ал экономиканың әлсіз жақтарына ұлттық экономиканың
негізін шикізаттық салалардың құрауы, яғни экспортқа шығарылған
шикізаттардың негізінде сол салалардың ғана өте жылдам өсуі, ал өндірістің
нақты салаларының өте баяу дамуы және оларға инвестицияның аз мөлшерде
бөлінуі. Мұндай экономиканың ең тиімсіз жері еліміздің барлық көрсеткіштері
әлемдік рыноктағы бағалардың өзгеруіне тікелей тәуелді болуы, яғни
шикізатқа баға төмендесе еліміздің дамуы күрт төмендеп, барлық
макроэкономикалық көрсеткіштер азаяды. Сондықтан еліміз бұл мәселені шешу
үшін индустриялы-инновациялы бағдарламаны іске асыруда.
Бүгінгі таңда инфляцияны таргеттеудегі ақша-несие саясаты қаржы
нарығының тұрақтылығын сақтауға, сақтандыру, бағалы қағаздар нарығының
толық және сенімді түрде дамуына, экономиканың нақты секторын банктердің
несиелеуін әрі қарай өсіру үшін жағдай жасауға, сондай-ақ жинақтаушы
зейнетақы қорларының жетілдірілуіне мүмкіндік береді.
2007 жылдың соңғы айларындағы және 2008 жылдың осы уақытқа дейінгі
аралығындағы инфляцияның жоғарғы қарқынының орын алуының ең басты себебі
бүкіл әлемдік қаржы дағдарысы болып табылады. Осы аталған қаржы дағдарысы
салдарынан бүгінде әлемнің барлық елдері экономикалық дағдарысыты басынан
кешіріп отыр. Ол әсіресе қаржы саласын, оның ішінде несие нарығында бастау
алып, өзімен бірге экономиканың басқа салаларын қамтуда. Еліміздегі
инфляцияның жоғары қарқыны негізінен халықтың инфляциялық жағдайды күту
процесі, қаржылық активтердің төмендеуі, тұтыну нарығында барлық өнімдер
мен қызметтерге деген бағалардың жоғарғы қарқынмен өсуі болып табылады.
2008 жылы еліміздегі инфляция деңгейі жылдың басында өсу қарқыны тым
жоғары деңгейде болып, ал жылдың екінші жартысынан бастап инфляцияның өсу
қарқыны кеміді. Оның басты себебі әлемде болып жатқан қаржы дағдарысы мен
әлемдік бағалардың бейберекет өзгерісі, ал жылдың аяғына қарай соңғы
бірнеше айда әлемде барлық шикізаттар мен ресурстарға, қызметтер мен
тауарларға деген бағалар түсе бастады. Себебі, әлемдік нарықтың тұтыну
қабілеті дағдарыстық жағдайға байланысты төмендеп кетті.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz