Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қызмет етуінің тиімділігі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 . Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қызмет ету кезеңдерінде салықтардың қалыптасуының теориялық аспектілері
1.1 Салық жүйесінің қызмет етуі кезеңдері мен салықтардың қалыптасуының экономикалық мазмұны
1.2
1.3 Салық жүйесіндегі салық органдарының құрылымы және атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Шетел салық жүйесінің қызмет ету тиімділігін Қазақстанда қолдану ерекшеліктері
2. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қызмет ету механизімі тиімділігінің қазіргі жағдайына талдау
2.1
2.2
Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі салықтардың қызмет ету механизімінің жағдайына талдау
Салық жүйесі органдарының құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Салық жүйесінің қызмет етуінің тиімділігін бақылау қызметін ұйымдастыру арқылы реттеу
3.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік бюджет кірісін қамтамасыз ету барысындағы салық жүйесінің қызмет ету тиімділігін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1
Мемлекеттік бюджет кірісін қамтамасыз ету барысындағы салық жүйесінің қызмет етуінің тиімділігінің қазіргі жағдайы
3.2 Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қызмет ету тиімділігін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Қазақстан Республикасында салық жүйесінде салықтық әкімшілік қызмет ету тиімділігі ерекшеліктері
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 . Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қызмет ету кезеңдерінде салықтардың қалыптасуының теориялық аспектілері
1.1 Салық жүйесінің қызмет етуі кезеңдері мен салықтардың қалыптасуының экономикалық мазмұны
1.2
1.3 Салық жүйесіндегі салық органдарының құрылымы және атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Шетел салық жүйесінің қызмет ету тиімділігін Қазақстанда қолдану ерекшеліктері
2. Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қызмет ету механизімі тиімділігінің қазіргі жағдайына талдау
2.1
2.2
Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі салықтардың қызмет ету механизімінің жағдайына талдау
Салық жүйесі органдарының құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Салық жүйесінің қызмет етуінің тиімділігін бақылау қызметін ұйымдастыру арқылы реттеу
3.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік бюджет кірісін қамтамасыз ету барысындағы салық жүйесінің қызмет ету тиімділігін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1
Мемлекеттік бюджет кірісін қамтамасыз ету барысындағы салық жүйесінің қызмет етуінің тиімділігінің қазіргі жағдайы
3.2 Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қызмет ету тиімділігін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Қазақстан Республикасында салық жүйесінде салықтық әкімшілік қызмет ету тиімділігі ерекшеліктері
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тақырыптың өзектілігі. Жалпы мемлекеттегі қаржылық ресурстардың, оның ішінде бюджеттік ресурстардың қалыптасуында салық жүйесінің атқаратын рөлі жоғары. Ал, мемлекетте алынатын салықтардың жиынтығы және оны жүзеге асыратын салық қызметі органдары басқа да элементтермен қоса салық жүйесін қалыптастырады. Экономикалық өсуді қамтамасыз ету, халықтың әлеуметтік қамтамасыз етілу деңгейін көтеру, орта және шағын бизнес субъектілерін ынталандыру, бюджеттік тапшылықты төмендету сияқты республиканың негізгі деген кезек күттірмес өзекті мәселелерін шешуге салық жүйесінің қызмет етуінің тиімділігін жетілдіру арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Рыноктық экономика кезеңiнде салық жүйесінің негiзгi бағыты немесе салық жүйесі реформасының басты мақсаты-салық жүйесiн құру және оның тиiмдi қызмет етуiне мүмкiншiлiк беретiн салық механизмiн iске асыру.
Қазақстан Республикасы экономикасының тиiмдiлiгiне қол жеткiзуге және оның әрi қарай экономикалық өсiмiн қамтамасыз етуге салық механизмiнiң жұмысын реттеуге салық жүйесі маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар, экономикалық реформаларды тереңдету жағдайында казiргi кезеңдегi елiмiздiң кез-келген саласындағы салық жүйесі байланыс қызметтерiнiң көлемiн, өсiруге, олардың құрылымдарын жақсартуға, кәсiпорындарда техника экономикалық иновацияларды жүргiзуге мүмкiндiк тудыратын болуы қажет.
Кез-келген мемлекеттің нарықтық экономикасының қалыптасуы мен дамуы мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы ретінде салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Отандық және шет ел тәжірибелерінен көріп отырғанымыздай салықтар және салық жүйесі экономиканы реттеудің және салықтарды бюджетке жұмылдыра отырып, оның өз қызметтерін атқаруға мүмкіндік беретін негізгі қаржылық құралы болып табылады.
Мемлекет Басшысының 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауының шеңберінде берген тапсырмасын орындау үшін жаңа Салық кодексі қабылданды, ол экономиканың жаңғыруы мен әртараптануына, бизнестің «көлеңкеден» шығуына ықпал ететін болады. Жаңа Салық кодексі:
- тікелей әсер ететін заң қағидаттарын іске асыруды;
- экономиканың шикізат емес секторына түсетін жалпы жүктемені азайтуды;
- экономиканы жаңғырту мен әртараптандыруға ықпал ететін жағдайлар жасауды;
- салықтық әкімшілендіруді жетілдіру және салық рәсімдерін жеңілдету есебінен бизнесті жүргізу жағдайларын жақсартуды көздейді.
Рыноктық экономика кезеңiнде салық жүйесінің негiзгi бағыты немесе салық жүйесі реформасының басты мақсаты-салық жүйесiн құру және оның тиiмдi қызмет етуiне мүмкiншiлiк беретiн салық механизмiн iске асыру.
Қазақстан Республикасы экономикасының тиiмдiлiгiне қол жеткiзуге және оның әрi қарай экономикалық өсiмiн қамтамасыз етуге салық механизмiнiң жұмысын реттеуге салық жүйесі маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар, экономикалық реформаларды тереңдету жағдайында казiргi кезеңдегi елiмiздiң кез-келген саласындағы салық жүйесі байланыс қызметтерiнiң көлемiн, өсiруге, олардың құрылымдарын жақсартуға, кәсiпорындарда техника экономикалық иновацияларды жүргiзуге мүмкiндiк тудыратын болуы қажет.
Кез-келген мемлекеттің нарықтық экономикасының қалыптасуы мен дамуы мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы ретінде салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Отандық және шет ел тәжірибелерінен көріп отырғанымыздай салықтар және салық жүйесі экономиканы реттеудің және салықтарды бюджетке жұмылдыра отырып, оның өз қызметтерін атқаруға мүмкіндік беретін негізгі қаржылық құралы болып табылады.
Мемлекет Басшысының 2008 жылғы 6 ақпандағы «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауының шеңберінде берген тапсырмасын орындау үшін жаңа Салық кодексі қабылданды, ол экономиканың жаңғыруы мен әртараптануына, бизнестің «көлеңкеден» шығуына ықпал ететін болады. Жаңа Салық кодексі:
- тікелей әсер ететін заң қағидаттарын іске асыруды;
- экономиканың шикізат емес секторына түсетін жалпы жүктемені азайтуды;
- экономиканы жаңғырту мен әртараптандыруға ықпал ететін жағдайлар жасауды;
- салықтық әкімшілендіруді жетілдіру және салық рәсімдерін жеңілдету есебінен бизнесті жүргізу жағдайларын жақсартуды көздейді.
1. Ермекбаева Б.Ж., Лесбеков Г.А. Основы налогобложения.- Оқу құралы. Алматы. 2002 ж. 6-бет.
2. Б.Аймаков. Налоговая система в условиях рыночных отношений./ Финансы Казахстана. 2005ж. №9.47бет.
3. Нурумов А.А. ҚР салық жүйесінің дамуының негізгі нәтижелері мен бағыттары.// Қаржы –қаражат.2008ж. №2. 25-30 беттер.
4. Сейсенова А. Некоторые аспекты правового знания налоговой политики РК.// Саясат -2004ж. №11.
5. Т.Белобородова.Основные задачи и правовая основа налоговой службы в РК.// Вестник налоговой службы РК. №5. 2008г.
6. Л.Бреннер. Автоматизация контроля для повышения качества государственных услуг по учету и отчетности.// Вестник налоговой службы РК. №2. 2008г.
7. Қазақстан Республикасының “Салықтар және бюджетке төленетін міндетті төлемдері туралы” Салық кодексі. 2009ж. 11-бап.
8. ҚР Үкіметінің 2007 - 2009 жылдарға арналған бағдарламасы
9. Медеу аудандық СК 2008 ж. арналған салықтық түсімдер туралы есебінен
10. Раимкулов А.С. Контроль – как приоритетная направления в пополнении доходов бюджета // Финансы Казахстана -2006.№1-2.
11. С.А. Шырынбекова. Салық бақылауын ұйымдастырудың қажеттілігі мен негізгі принциптері. // ҚазЭУ хабаршысы. 2008.. №4. 144-147 беттер.
12. Е. Галиев, А. Аушанов. Административные правонарушения в области налогообложения // Юрист, 2007ж., №2, с.53.
13. А.Герун. Автоматизация налоговых органов.// Вестник налоговой службы РК. №2.2008г.с.17.
14. Н.Рахметов. ҚР салық қызметінің даму стратегиясы.//Вестник налоговой службы. №2.ақпан. 2008ж.
15. Вестник НС РК. №3, 2009г.
16. ҚР ҚМ СК Төрағасының № 734 бұйрығымен бекітілген салық қызметі органдырының стратегиясы. 12.10.2008 ж.
17. Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің 30.09.2008 жылғы №474 «Салық органдары қызметкерлерінің кәсіби этикасы туралы» жарлығы
17. А.Зейнельгабдин. Налоговый контроль –проблемы и пути совершенствования.// Налоги и финансы. №3.2008г.
18. «Қоғамдық пікірді зерттеу орталығы» әлеуметтік және маркетингтік зерттеу Агенттігінің жүргізген салық қызметі органдарының қызметін бағалау көрсеткіштер. 2008ж. 1 Ќазаќстан Республикасыныњ Бюджет кодексі (2004 жыл 24 сєуір № 548-ІІ) – Алматы: Юрист, 2005 – 128 б.
2 Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі). Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 12 маусымдағы № 209-ІІ Заңы
«Закон РК «О контроле за исполнением республиканского и местных бюджетов. Астана, 29 января 2002г. №286-II ЗРК.
Н.Є. Назарбаев «Ќазаќстан – 2030: барлыќ ќазаќстандыќтардыњ µсіп µркендеуі, ќауіпсіздігі жєне єл-ауќатыныњ жаќсаруы» Ел Президентініњ Ќазаќстан халќына жолдауы
Проект бюджета Восточно-Казахстанской области на 2004 год // Рудный Алтай. – 2003. – №191. -12 декабрь.
Кейнс Дж. М. Общая теория занятости, процента и денег –М: Прогресс, 1978.- 304 б.
Осадчая И. М. Современное кейнсианство –М: Мысль 1971.- 127 б
Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов –М: 1992 - 589 б.
Твердохлебов В. Финансовые очерки. Выпуск 1. – Петроград, 1916. –125 б.
Соколов А. Теория налогов – М: Соцэгиз 1928. – 198 б.
Тривус А. Налоги как орудие экономической политики – Баку, 1925. – 190 б.
Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане/ Учебное пособие.- Алматы: «LEM» - 2002. – 160 б.
Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2005. – 551б.
К.К. Ильясов, А.Б. Зейнельгабдин, Б.Ж. Ермекбаева Налоги и налогообложение. Учебное пособие. – Алматы, РИК, 1995 – 151 б.
Жуйриков К.К. Бюджет: составление, утверждение, исполнение: Учебное пособие. – Алматы, 2003. – 210 б.
Б. Ж. Ермекбаева Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 131 б.
Елубаева Ж.М. Бюджетная система Республики Казахстан: теория, практика и направления развития. – Алматы, 2004. – 346 б.
Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. – Алматы: «Жеті жарғы», 1998. – 304 б.
Идирисова Э.К. Налоговое регулирование предпринимательской деятельности в сфере малого и среднего бизнеса. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1999 – 136 б.
Найманбаев С.М. Салыќтыќ ќ±ќыќ: Оќулыќ – Алматы: Жеті жарѓы, 2005 – 400 б.
Ильясов К.К, Исахова П.Б. Расходы государственного бюджета: Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2003. – 290 б.
Ж. О. Ихданов, Ә. О. Орманбеков Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2002. – 218 б.
Елубаева Ж.М. Межбюджетные отношения: состояние и направления реформирования (теория и опыт отдельных стран). – Алматы, 2002. – 153 б.
Н. К. Мамыров, Ж. О. Ихданов Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы). Учебное пособие. – Алматы : Экономика, 1998. – С. 248
Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение: Учебник. – М.: Инфра-М, 1999. – 429 б.
Зейнелғабдин А Бюджеттік ж‰йені реформалау// Қаржы қаражат. – 1996. -№3. – С. 7-10.
Ильясов К.К., Идрисова Э.К. Налоги развитых зарубежных государств. – Алматы: Ќаржы-ќаражат, 1997. – 160 б.
Налоги: Учебное пособие/ Под ред. Д.Г. Черника, М: «ФиС» 2001- 656 б.
Черник Д.Г. Гражданин и налоги – М:1998 – 84 б.
Смирнов М.А. Местные финансы - М.: Госиздат, 1926 – 216 б.
Ширкевич Н.А. Местные бюджеты СССР. – М.: Финансы и статистика, 1991- 128 б.
43 В.Минченко Эффективность бюджетного тенге // Рудный Алтай. – 2002. - №175. – 14 ноябрь.
44 Минченко, М.Токобаев Бюджет развития и созидания // Рудный Алтай. – 2002. -№197. – 24 декабрь
45 Дербисов Е Диалоги о бюджете переходного периода. А.: Қаржы қаражат, 1994. –192 б.
46 Поляк Г.Б. Бюджет города: (Проблемы и перспективы развития). М.: 1978. – 128 б.
47 Налоги и налогообложение: Учебник / Под ред. И.Г.Русакова. – М.: 1998. – 495 б.
48 Черник Д.Г. и др. Основы налоговой системы: Учебное пособие для вузов. – М.: Финансы, 1998. – 422 б.
49 У.М. Искаков, Е. Щербик К вопросу о прогнозировании налоговых платежей // Региональный вестник Востока. – 2002. - №2 – Б. 102-106
50 А.Абдугалимова, А.Усумбаева Некоторые особенности формирования межбюджетных отношений // Транзитная экономика. – 2002. - №2. – Б. 77-79.
51 Обзор социально – экономической ситуации в РК за 1991-2001г.г. // Саясат. – 2002. - №1. – Б.4-27.
52 Жубаев С.Д. Принципы формирования доходов местных бюджетов и их взоимодействия с республиканским бюджетом в современных условиях // Банки Казахстана. – 2001. -№ 9. Б. 14-18
53 Зейнелғабдин А Жергiлiктi бюджет тоңы жiбiдi // Қаржы қаражат. – 1996. -№3. – Б. 7-10.
54 Махмутова М. выравнивание межрегиональные различия // Қаржы қаражат. – 1997. -№ 10. – Б. 45-52.
Құрманғалиев А. Бюджет әдiл бөлiнуде // Қаржы қаражат. – 1999. - № 5. – Б. 14-15.
Елубаева Ж.М Влияние изменений в налоговом законодательстве на состояние бюджетной системы в Республике Казахстан // Финансы. – 2003. - №6. – Б. 67-72.
Правительство РК и НацБанк РК об основных направлениях экономической и социальной политики и прогнозе экономических показателей на 2003 год //
64 Джаманбаев А. Новейшее законодательства о местном гос.управлении в РК // Саясат. – 2001. - №9. – Б.4-8.
65 Васильева Н. К вопросу о государственном регулировании экономики РК // Аль Пари. – 1998. - №3. - Б.60-63.
66 А.С. Раимкулов Контроль как приоритетное направление в пополнение доходов бюджета // Қаржы қаражат. – 2000. - №1-2. – Б.18-23.
67 М.Х.Тусеева Роль государственного бюджета в человеческом развитии // Қаржы қаражат. – 2000. - №3-4. – Б.48-50.
68 Искакова Р Проблемы местного самоуправления // Қаржы қаражат. – 2000. - №9-10. – Б.58-59.
69 Н. Рахметов О проблемах исполнения прогноза по налогам и другим обязательным платежам за 2008г. // Вестник МГД. – 2001.- №3. –Б. 5-14.
83 Климова Р.О. О налоговом и финансовом потенциалах региона и области // Налоговый эксперт. – 2002. -№3. – Б. 17-20
92 Кошина Н.В. Методика расчетов налогового потенциала // Финансы. – 2001. -№12. – Б.35-38.
2. Б.Аймаков. Налоговая система в условиях рыночных отношений./ Финансы Казахстана. 2005ж. №9.47бет.
3. Нурумов А.А. ҚР салық жүйесінің дамуының негізгі нәтижелері мен бағыттары.// Қаржы –қаражат.2008ж. №2. 25-30 беттер.
4. Сейсенова А. Некоторые аспекты правового знания налоговой политики РК.// Саясат -2004ж. №11.
5. Т.Белобородова.Основные задачи и правовая основа налоговой службы в РК.// Вестник налоговой службы РК. №5. 2008г.
6. Л.Бреннер. Автоматизация контроля для повышения качества государственных услуг по учету и отчетности.// Вестник налоговой службы РК. №2. 2008г.
7. Қазақстан Республикасының “Салықтар және бюджетке төленетін міндетті төлемдері туралы” Салық кодексі. 2009ж. 11-бап.
8. ҚР Үкіметінің 2007 - 2009 жылдарға арналған бағдарламасы
9. Медеу аудандық СК 2008 ж. арналған салықтық түсімдер туралы есебінен
10. Раимкулов А.С. Контроль – как приоритетная направления в пополнении доходов бюджета // Финансы Казахстана -2006.№1-2.
11. С.А. Шырынбекова. Салық бақылауын ұйымдастырудың қажеттілігі мен негізгі принциптері. // ҚазЭУ хабаршысы. 2008.. №4. 144-147 беттер.
12. Е. Галиев, А. Аушанов. Административные правонарушения в области налогообложения // Юрист, 2007ж., №2, с.53.
13. А.Герун. Автоматизация налоговых органов.// Вестник налоговой службы РК. №2.2008г.с.17.
14. Н.Рахметов. ҚР салық қызметінің даму стратегиясы.//Вестник налоговой службы. №2.ақпан. 2008ж.
15. Вестник НС РК. №3, 2009г.
16. ҚР ҚМ СК Төрағасының № 734 бұйрығымен бекітілген салық қызметі органдырының стратегиясы. 12.10.2008 ж.
17. Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігінің 30.09.2008 жылғы №474 «Салық органдары қызметкерлерінің кәсіби этикасы туралы» жарлығы
17. А.Зейнельгабдин. Налоговый контроль –проблемы и пути совершенствования.// Налоги и финансы. №3.2008г.
18. «Қоғамдық пікірді зерттеу орталығы» әлеуметтік және маркетингтік зерттеу Агенттігінің жүргізген салық қызметі органдарының қызметін бағалау көрсеткіштер. 2008ж. 1 Ќазаќстан Республикасыныњ Бюджет кодексі (2004 жыл 24 сєуір № 548-ІІ) – Алматы: Юрист, 2005 – 128 б.
2 Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі). Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 12 маусымдағы № 209-ІІ Заңы
«Закон РК «О контроле за исполнением республиканского и местных бюджетов. Астана, 29 января 2002г. №286-II ЗРК.
Н.Є. Назарбаев «Ќазаќстан – 2030: барлыќ ќазаќстандыќтардыњ µсіп µркендеуі, ќауіпсіздігі жєне єл-ауќатыныњ жаќсаруы» Ел Президентініњ Ќазаќстан халќына жолдауы
Проект бюджета Восточно-Казахстанской области на 2004 год // Рудный Алтай. – 2003. – №191. -12 декабрь.
Кейнс Дж. М. Общая теория занятости, процента и денег –М: Прогресс, 1978.- 304 б.
Осадчая И. М. Современное кейнсианство –М: Мысль 1971.- 127 б
Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов –М: 1992 - 589 б.
Твердохлебов В. Финансовые очерки. Выпуск 1. – Петроград, 1916. –125 б.
Соколов А. Теория налогов – М: Соцэгиз 1928. – 198 б.
Тривус А. Налоги как орудие экономической политики – Баку, 1925. – 190 б.
Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане/ Учебное пособие.- Алматы: «LEM» - 2002. – 160 б.
Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2005. – 551б.
К.К. Ильясов, А.Б. Зейнельгабдин, Б.Ж. Ермекбаева Налоги и налогообложение. Учебное пособие. – Алматы, РИК, 1995 – 151 б.
Жуйриков К.К. Бюджет: составление, утверждение, исполнение: Учебное пособие. – Алматы, 2003. – 210 б.
Б. Ж. Ермекбаева Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: Қазақ университеті, 2003. – 131 б.
Елубаева Ж.М. Бюджетная система Республики Казахстан: теория, практика и направления развития. – Алматы, 2004. – 346 б.
Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. – Алматы: «Жеті жарғы», 1998. – 304 б.
Идирисова Э.К. Налоговое регулирование предпринимательской деятельности в сфере малого и среднего бизнеса. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1999 – 136 б.
Найманбаев С.М. Салыќтыќ ќ±ќыќ: Оќулыќ – Алматы: Жеті жарѓы, 2005 – 400 б.
Ильясов К.К, Исахова П.Б. Расходы государственного бюджета: Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2003. – 290 б.
Ж. О. Ихданов, Ә. О. Орманбеков Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2002. – 218 б.
Елубаева Ж.М. Межбюджетные отношения: состояние и направления реформирования (теория и опыт отдельных стран). – Алматы, 2002. – 153 б.
Н. К. Мамыров, Ж. О. Ихданов Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы). Учебное пособие. – Алматы : Экономика, 1998. – С. 248
Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение: Учебник. – М.: Инфра-М, 1999. – 429 б.
Зейнелғабдин А Бюджеттік ж‰йені реформалау// Қаржы қаражат. – 1996. -№3. – С. 7-10.
Ильясов К.К., Идрисова Э.К. Налоги развитых зарубежных государств. – Алматы: Ќаржы-ќаражат, 1997. – 160 б.
Налоги: Учебное пособие/ Под ред. Д.Г. Черника, М: «ФиС» 2001- 656 б.
Черник Д.Г. Гражданин и налоги – М:1998 – 84 б.
Смирнов М.А. Местные финансы - М.: Госиздат, 1926 – 216 б.
Ширкевич Н.А. Местные бюджеты СССР. – М.: Финансы и статистика, 1991- 128 б.
43 В.Минченко Эффективность бюджетного тенге // Рудный Алтай. – 2002. - №175. – 14 ноябрь.
44 Минченко, М.Токобаев Бюджет развития и созидания // Рудный Алтай. – 2002. -№197. – 24 декабрь
45 Дербисов Е Диалоги о бюджете переходного периода. А.: Қаржы қаражат, 1994. –192 б.
46 Поляк Г.Б. Бюджет города: (Проблемы и перспективы развития). М.: 1978. – 128 б.
47 Налоги и налогообложение: Учебник / Под ред. И.Г.Русакова. – М.: 1998. – 495 б.
48 Черник Д.Г. и др. Основы налоговой системы: Учебное пособие для вузов. – М.: Финансы, 1998. – 422 б.
49 У.М. Искаков, Е. Щербик К вопросу о прогнозировании налоговых платежей // Региональный вестник Востока. – 2002. - №2 – Б. 102-106
50 А.Абдугалимова, А.Усумбаева Некоторые особенности формирования межбюджетных отношений // Транзитная экономика. – 2002. - №2. – Б. 77-79.
51 Обзор социально – экономической ситуации в РК за 1991-2001г.г. // Саясат. – 2002. - №1. – Б.4-27.
52 Жубаев С.Д. Принципы формирования доходов местных бюджетов и их взоимодействия с республиканским бюджетом в современных условиях // Банки Казахстана. – 2001. -№ 9. Б. 14-18
53 Зейнелғабдин А Жергiлiктi бюджет тоңы жiбiдi // Қаржы қаражат. – 1996. -№3. – Б. 7-10.
54 Махмутова М. выравнивание межрегиональные различия // Қаржы қаражат. – 1997. -№ 10. – Б. 45-52.
Құрманғалиев А. Бюджет әдiл бөлiнуде // Қаржы қаражат. – 1999. - № 5. – Б. 14-15.
Елубаева Ж.М Влияние изменений в налоговом законодательстве на состояние бюджетной системы в Республике Казахстан // Финансы. – 2003. - №6. – Б. 67-72.
Правительство РК и НацБанк РК об основных направлениях экономической и социальной политики и прогнозе экономических показателей на 2003 год //
64 Джаманбаев А. Новейшее законодательства о местном гос.управлении в РК // Саясат. – 2001. - №9. – Б.4-8.
65 Васильева Н. К вопросу о государственном регулировании экономики РК // Аль Пари. – 1998. - №3. - Б.60-63.
66 А.С. Раимкулов Контроль как приоритетное направление в пополнение доходов бюджета // Қаржы қаражат. – 2000. - №1-2. – Б.18-23.
67 М.Х.Тусеева Роль государственного бюджета в человеческом развитии // Қаржы қаражат. – 2000. - №3-4. – Б.48-50.
68 Искакова Р Проблемы местного самоуправления // Қаржы қаражат. – 2000. - №9-10. – Б.58-59.
69 Н. Рахметов О проблемах исполнения прогноза по налогам и другим обязательным платежам за 2008г. // Вестник МГД. – 2001.- №3. –Б. 5-14.
83 Климова Р.О. О налоговом и финансовом потенциалах региона и области // Налоговый эксперт. – 2002. -№3. – Б. 17-20
92 Кошина Н.В. Методика расчетов налогового потенциала // Финансы. – 2001. -№12. – Б.35-38.
Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті
Қаржы факультеті
Қаржы кафедрасы
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қызмет етуінің тиімділігі
тақырыбына
Қаржы мамандығы бойынша жазылған
ДипломДЫҚ ЖҰМЫСЫ
Орындаған: ______________
(Магистр қолы)
Ғылыми жетекшісі: _________________
(жетекшінің қолы)
Диплом жұмысы Қаржы кафедрасы отырысының № ___ хаттама ____ __________
2010 жылғы шешімімен Мемлекеттік аттестациялау комиссиясына алдында
қорғауға жіберіледі.
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.д., профессор Интыкбаева С.Ж.
__________
(қолы)
Алматы, 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қызмет ету
1 . кезеңдерінде салықтардың қалыптасуының теориялық 7
аспектілері
1.1Салық жүйесінің қызмет етуі кезеңдері мен салықтардың
қалыптасуының экономикалық мазмұны 7
1.2Салық жүйесіндегі салық органдарының құрылымы және
атқаратын 14
1.3 қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
Шетел салық жүйесінің қызмет ету тиімділігін Қазақстанда
қолдану ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қызмет ету
2. механизімі тиімділігінің қазіргі жағдайына талдау
2.1Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі салықтардың
қызмет ету механизімінің жағдайына талдау 22
2.2 Салық жүйесі органдарының құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Салық жүйесінің қызмет етуінің тиімділігін бақылау
2.3 қызметін ұйымдастыру арқылы реттеу
29
3. Қазақстан Республикасында мемлекеттік бюджет кірісін
қамтамасыз ету барысындағы салық жүйесінің қызмет ету 41
тиімділігін арттыру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Мемлекеттік бюджет кірісін қамтамасыз ету барысындағы
салық жүйесінің қызмет етуінің тиімділігінің қазіргі 41
жағдайы
3.2 Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қызмет ету
тиімділігін арттыру жолдары 48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
Қазақстан Республикасында салық жүйесінде салықтық
3.3 әкімшілік қызмет ету тиімділігі ерекшеліктері
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 58
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Жалпы мемлекеттегі қаржылық ресурстардың, оның
ішінде бюджеттік ресурстардың қалыптасуында салық жүйесінің атқаратын рөлі
жоғары. Ал, мемлекетте алынатын салықтардың жиынтығы және оны жүзеге
асыратын салық қызметі органдары басқа да элементтермен қоса салық жүйесін
қалыптастырады. Экономикалық өсуді қамтамасыз ету, халықтың әлеуметтік
қамтамасыз етілу деңгейін көтеру, орта және шағын бизнес субъектілерін
ынталандыру, бюджеттік тапшылықты төмендету сияқты республиканың негізгі
деген кезек күттірмес өзекті мәселелерін шешуге салық жүйесінің қызмет
етуінің тиімділігін жетілдіру арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Рыноктық экономика кезеңiнде салық жүйесінің негiзгi бағыты немесе
салық жүйесі реформасының басты мақсаты-салық жүйесiн құру және оның
тиiмдi қызмет етуiне мүмкiншiлiк беретiн салық механизмiн iске асыру.
Қазақстан Республикасы экономикасының тиiмдiлiгiне қол жеткiзуге
және оның әрi қарай экономикалық өсiмiн қамтамасыз етуге салық механизмiнiң
жұмысын реттеуге салық жүйесі маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар,
экономикалық реформаларды тереңдету жағдайында казiргi кезеңдегi
елiмiздiң кез-келген саласындағы салық жүйесі байланыс қызметтерiнiң
көлемiн, өсiруге, олардың құрылымдарын жақсартуға, кәсiпорындарда техника
экономикалық иновацияларды жүргiзуге мүмкiндiк тудыратын болуы қажет.
Кез-келген мемлекеттің нарықтық экономикасының қалыптасуы мен дамуы
мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы ретінде
салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Отандық
және шет ел тәжірибелерінен көріп отырғанымыздай салықтар және салық жүйесі
экономиканы реттеудің және салықтарды бюджетке жұмылдыра отырып, оның өз
қызметтерін атқаруға мүмкіндік беретін негізгі қаржылық құралы болып
табылады.
Мемлекет Басшысының 2008 жылғы 6 ақпандағы Қазақстан халқының әл-
ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Қазақстан
халқына жыл сайынғы Жолдауының шеңберінде берген тапсырмасын орындау үшін
жаңа Салық кодексі қабылданды, ол экономиканың жаңғыруы мен әртараптануына,
бизнестің көлеңкеден шығуына ықпал ететін болады. Жаңа Салық кодексі:
- тікелей әсер ететін заң қағидаттарын іске асыруды;
- экономиканың шикізат емес секторына түсетін жалпы жүктемені азайтуды;
- экономиканы жаңғырту мен әртараптандыруға ықпал ететін жағдайлар жасауды;
- салықтық әкімшілендіруді жетілдіру және салық рәсімдерін жеңілдету
есебінен бизнесті жүргізу жағдайларын жақсартуды көздейді.
Мына нормалар Салық кодексінің негізгі аса маңызды сәттері
нормалары болып табылады:
- корпорациялық табыс салығының ставкаларын кезең-кезеңмен
төмендету, атап айтқанда 2009 жылы 20 %-ға дейін, 2010 жылы 20 % өзгерусіз
қалды, 2011 жылы 17,5 %-ға дейін және 2012 жылы 15 %-ға дейін;
- инвестициялық салық преференциялары тек корпорациялық табыс
салығы бойынша ғана берілетін болады. Жеңілдік үш жылға дейінгі кезең
ішінде инвестицияларды жеделдетіп шегеру түрінде жүргізілетін болады.
Сонымен бірге, залалдарды ауыстыру мерзімі 3 жылдан 10 жылға дейін
ұзартылады, бұл инвестициялық жеңілдікті тездетіп есептен шығару
басымдықтарын пайдалануға толық көлемде мүмкіндік береді;
- қосылған құн салығының ставкасы 2009 жылдан бастап 12 пайызға
тең болады. 2009 жылдан бастап сатып алушыларға төленген ҚҚС сомасынан өнім
берушілер төлеген ҚҚС сомасының, яғни дебеттік сальдо сомасының артығын
қайтару туралы ереже енгізілетін болады. Бұл шара салық төлеушінің, әсіресе
негізгі қаражатты жаңғырту және жаңарту кезеңінде өнім берушілерге төленген
ҚҚС түріндегі айналым қаражатының тұрып қалуын болдырмауға бағытталған.
Әлемдік қаржы дағдарысының салдарынан экономиканы тұрақтандыру
жөніндегі бүгінгі жағдайда Салық кодексінде қаржы секторына салық салуға
қатысты бірқатар мәселелер көрініс тапты.
Атап айтқанда, 2009 – 2011 жылдар кезеңіне левередждің (жеткілікті
капиталдандыру ережесі) шекті коэффициентін қаржы ұйымдары үшін
7-ден 9-ға, өзге де заңды тұлғалар үшін 4-тен 6-ға ұлғайту есебінен сыйақы
шегерімінің мөлшері ұлғайтылды.
Шағын кредиттік ұйымдарға салық кезеңі ішінде берілген кредиттер
сомасының 15 %-ынан аспайтын күмәнді шағын кредиттерге қарсы резервтер
жасау бойынша шығыстар сомасын шегеру құқығы берілді.
Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу жүйесі реформаланды.
Жер қойнауын пайдалану бөлігінде роялти төлеуді пайдалы қазбаларды өндіруге
салынатын салықпен (ПҚӨС) ауыстыру көзделген. ПҚӨС есептеу әлемдік баға
бойынша есептелген жер қойнауын пайдаланушылардың өндірген пайдалы
қазбалары көлемінің құнынан жүргізілетін болады. Бұл ретте, рентабелділігі
төмен, суландырылған, аз дебетті және өндірілген кен орындарын өндіретін
жер қойнауын пайдаланушылар үшін жеңілдік ставкалары Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулысымен белгіленетін болады. Тенгизшевройл ЖШС (ТШО)
келісім шарттары мен қолданыстағы Өнімді бөлу жөнінде келісімдерден (ӨБК)
басқа барлық жер қойнауын пайдаланушылар үшін келісім шарттардың салық
режимінің тұрақтылық ережесі алынып тасталынды.
Әлеуметтік салықты реформалау шеңберінде 13-тен 5 %-ға дейінгі
ставкалары бар кемімелі шәкілден 11 %-дық ставкасымен жайпақ шәкілге өту
жүзеге асырылуда. Жеке табыс салығы бойынша бірыңғай ставка 10 пайыз
деңгейінде сақталынды.
Сондай-ақ, Салық кодексінде мүлік салығын реформалау көзделген,
мысалы, мүлік салығына салық салу объектілері барлық мүліктен жылжымайтын
мүлікке дейін қысқартылды, құны 120 млн. теңгеден жоғары қымбат бағалы
мүлкіне ставкалары 0,5-тен 1 %-ға дейін арттырылды, сондай-ақ көлік
құралдарының салығын есептеу барысында автокөлік құралдарының түзету
коэффициенттері алып тасталды.
Мемлекет Басшысы Қазақстан халқына Жолдауында салықтық
әкімшілендіруді Қазақстан дамуының жаңа кезеңінің болмысына сәйкес келтіру
жөнінде міндет қойылған. Салықтық реформалардың басқа бағыттарымен қатар
жаңа Салық кодексі тікелей әрекет ету заңы болуы тиіс екендігі айқындалған,
бұл ретте, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілердің мүдделерін
үйлестіру қажет. Осыған байланысты, Салық кодексіне салық салу саласындағы
нормативтік құқықтық актілер барынша қосылды, салық рәсімдері жеңілдетілді.
Салық жүйесінің қызмет етуін тиімді ұйымдастырумен инвестициялық
процесске экономикалық әсер етуді қамтамасыз етуге, сондай-ақ өндіріс
салаларындағы техника мен технологияларды жаңартуға, бюджетті баланстауға,
салықтық аударымдарды реттеуге мүмкіндік туындайды. Сондықтан, салық жүйесі
қызметінің алдында жаңа фискалды саясатты құру сияқты негізгі міндетімен
қоса, Қазақстанның экономикасындағы қазіргі кездегі ерекшеліктерімен және
халықаралық стандарттармен үйлесімді түрде қызмет етуі тиіс. Сонымен
қатар,салық жүйесінің қызмет етуінің тиімділігін сақтап қалуда салық
әкімшілігінің әдістері мен нысандарын сапалы да, уақтылы қайта құруға және
аталған процесстерді ақпараттармен мұқият қамтамасыз етуге жағдай жасауы
қажет. Осы мақсатта жазылған диплом жұмысының тақырыбы өзекті болып
табылады.
Такырыптын ғылыми тұрғыда зерттелу дәрежесі. Салық жүйесінің әлеуметтік
- экономикалық мәні мен мағынасы А.Смит, Д.Рикардо, Ж.С. Сисмонди, У.Петти,
Ф.Кенэ, Дж. Кейнс, А.Лаффер, М.Фридман және өзге де көптеген ойшылдардың
еңбектеріне арқау болды. Олар, өз еңбектерінде сол кездегі өздері ұстанып
отырған экономикалық концепцияларға сүйене отырып, салыктардың мәні мен
мазмұнын, аткаратын кызметтерін ашып керсеткен болатын.
Салық жүйесінің рыноктық процесстерге деген кері әсерінің деңгейін
төмендету мәселесі бойынша оны оны жетілдіру бағыттары Дж. Бьюкен,
А.Оукен, У.Хеллераның еңбектерінде қарастырылады. Салық жүйесі
экономикалық басқару құралы ретінде көптеген жылдар бойы қолданылмай
келгені баршаға аян. Сондықтан, кейбір авторлар дамыған капиталист
мемлекеттердің тәжірибесін карастырумен айналысып келді. Осыған
байланысты мынандай Ресейлік ғалымдардың мақалалары мен монографияларын
атап өту кажет: В.Т.Князев, В.Я. Савченко, В.Т. Пансков, В.М.Пушкарева,
Д.Г.Черник, Т.Ф.Юткина, А.И.Худяков және т.б.
Экономикалық дамуға салық салудың тигізетін кері әсерін төмендетугі
ат салысып және сол бойынша Қазақстандағы салық жүйесін реформалауға үлес
қосқан әдебиеттер мен ғылыми еңбектерді де атап етуге болады. Аталған
зерттеулерге У.Б.Баймуратов, А.Б.Зейнелгабдин, С.Ж. Интыкбаева,
Ж.О.Ихданов, Ильясов К.К., Г.Карагусова, Н.К. Сучукова, С.К.Кулпыбаев,
Ли В.Д., Н.К.Мамыров, В.Д.Мельников, А.А.Нурумов,
М.Т.Оспанов,
К.С.Сагадиев, Х.Н.Сансызбаева, Р.У.Смагулова және т.б. авторлардың
енбектерін жатқызуға болады. Дегенмен, аталған әдебиеттерде салық жүйесінің
проблемалық мяәселелері көбінесе фискалдық сипаты жағынан, оны көтеру
және онын жекелеген экономикалық субъектілерге тигізетін әсері туралы
жеткілікті түрде қарастырылып, тереңірек зерттелген болса, ал әлеуметтік
проблемалардың басым бөлігін алатын салық жүйесінің әлеуметтік институт
ретінде кызмет ететіндігіне аса назар аударылмаған.
Тақырыптың өзектілігі салық салудың , елден әлеуметтік процесстерге
әсер ету деңгейі мен сипаты туралы қозғалған мәселенің аздығына
байланысты олардың қоғамдық катынастардағы алатын орнына негізделген.
Жұмыстың басты мақсаты Қазақстан Республикасында салық жүйесінің
қызмет етуінің тиімділігін қалыптастыру барысында қазіргі кездегі
салықтардың қызмет ету механизімін талдап, болашақта қызмет ету
тиімділігінің жетілдіру жолдарын теориялық және практикалық негіздеп,
салық жүйесін әлеуметтік турғыдан оңтайландыру жөнінде ұсыныстар жасау
болып табылады.
Магистрлік жұмыста қойылған мақсаттарға жету үшін төмендегідей
міндеттері алға қойылды:
- Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қызмет ету кезеңдерінің
қалыптасуының мәнін нақтылай түсу;
- Салық жүйесіндегі салық органдарының құрылымы және атқаратын
қызметтеріне сипаттама беру;
- Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасында салық жүйесіндегі
салықтардың қызмет ету тиімділігі механизіміне талдау жүргізу;
- Салық жүйесі органдарының құқықтары мен міндеттерін қарастыру;
- Салық салу қызметінің тиімділігін ұйымдастыру және бақылау әдiстерiн
анықтау;
- Қазақстан Республикасында рыноктық экономикада салық жүйесінің қызмет
ету тиімділігі бағыттарын анықтау;
- Қазақстандағы салық салу жүйесінің қызмет ету тиімділігін арттыруына
баға беру және жетілдірубарысында ұсыныстар әзірлеу.
Магистрлік жұмысты зерттеудің ғылыми жаңалығы мыналардан көрінеді:
- Ғылыми зерттеу негізінде салық жүйесінің қызмет ету кезеңдерінің
қалыптасуының экономикалық мәні тиянақталды;
- салық жүйесіндегі салықтардың қызмет ету тиімділігі механизіміне
сандық мәліметтермен талдау жасалды;
- салық салу қызметінің тиімділігін ұйымдастыру және бақылау
әдiстерiнің үлгілері ұсынылды;
- рыноктық экономикада салық жүйесінің қызмет ету тиімділігін
қалыптастыру бағыттары анықталды;
- Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қызмет ету тиімділігін
жетілдіретін ұсыныстар берілді.
Магистрлік жұмыстың зерттеу пәні ретінде Қазақстандағы салық
жүйесінің қызмет ету тиімділігі процесін ұйымдстыру барысында пайда
болатын қарым-қатынастар қарастырылады.
Магистрлік жұмыстың зерттеу объектісі ретінде Қазақстандағы салық
жүйесінің қызмет етуі алынған.
Зерттеу нәтижелерінің апробациясы. Диссертацияның негізгі тұжырымдары
мен нәтижелері халықаралык ғылыми-практикалык конференцияларда баяндалған:
Развитие экономической мысли в Казахстане (Т.Рыскұлов атындагы КазЭУ.
19-20 казан 2006 ж.)
Зерттеу нәтижелердің жарияланымдары. Зерттеу такырыбы бойынша 3,8
баспа беттен тұратын 7 макала жарық керді. Ол енбектер жұмыстын мазмұнын
толық камтиды. Оның ішінде үш макала Білім және ғылым саласында қадағалау
мен аттестаттау комитетінің нұскауындағы экономикалык әдебиеттерде
жарияланған.
Диссертациялык жұмыстын кұрылымы мен келемі. Диссертацияның құрылымы
зерттеудің мақсаты мен міндеттерімен аныкталып, тақырыпты ашуға
негізделген. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен үш
тараудан, ғылыми жаңалықтардан, пайдаланған тізімнен, ---сурет, 21 кестеден
тұрады.
Магистрлік жұмысын жазуда келесі материалдар: ҚР нормативті-құқықтық
заң актілері, қаржы және экономикалық теория жөніндегі оқулықтар,
монографиялар, мерзімдік басылымдарда жарияланған мақалалар, Қазақстан
Республикасы қаржы министрлігі, ҚР статистика Агенттігінің мәліметтері
қолданылған салық комитеттерінің сандық мәліметтері.
1.Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қызмет ету кезеңдерінде
салықтардың қалыптасуының теориялық аспектілері
1.1 Салық жүйесінің қызмет етуі кезеңдері мен салықтардың қалыптасуының
экономикалық мазмұны
Қазақстан Республикасының салық жүйесін ұйымдастыру, оған әсер етуші
негізгі механизм, фактор ретінде Қазақстан Республикасының салық жүйесін
ұйымдастыру деңгейіне әуел бастан тәуелді. Мемлекеттегі салық жүйесі
құрылымы мен мәртебесін ұйымдастыру, тәуелсіздік алған сәттен бастап,
әртүрлі деңгейде республиканың қоғамдық шаруашылығында салық саясатын
жүргізудің формасы мен түрін анықтайды.
Салық жүйесі (грек тілінен аударғанда ”бөліктерден құралған бүтін”
деген ұғымды білдіреді) - бұл салық белгілі бір біртұтастық немесе кешен,
ол салық төлеуші мен мемлекеттің мүддесін емдеу мақсатында бір-бірімен
өзара байланыстағы салықтардың жиынтығынан тұрады. Бұл жүйенің құрамына
мыналар кіреді:
- салық қатынасын реттейтін құқықтық және
нормативті база (салық кодексі, жарлық,
инструкциялар т.с.с);
- салықты және басқа да міндетті төлемдерді
жинау және құрау тәсілі. Олардың
әртүрлілігі, салық салу принципі, салық
элементтері;
- салық бақылауын жүргізудің түрлері мен
формалары (салық есебінің камералды бақылау,
салық төлеушінің мониторингі, құжаттық және
рейдтік салықты тексеру және т.б);
- Салықты және басқа міндетті төлемдерді жинау
қызметі кіретін, ұйымдар атап айтқанда, ҚР
МКМ, салық органдары, қаржы полициясы.
Салықтық өкiлеттiктердiң орталықтандырылуымен жүргiзiлетiн,
шығыстарды орталықсыздандыру, аумақтар арасындағы теңсiздiктiң жоғарылауына
әкелді. Бюджетаралық қатынастарды реттеуде маңызды орын алатын, бюджеттің
басты кіріс көзі болып табылатын, салықтар көмегімен реттеуді қарастырайық.
Ол үшін ең алдымен салықтық реттеу ұғымына сипаттама беру қажет.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі -
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен
анықталады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу басқарудың сәйкес тұтқаларына
сүйенеді. Мұндай тұтқалардың бірі салықтар болып табылады. Бұл,
экономикалық өмірге араласу тек қана кәсіпкерлік қызметті жүргізуді
анықтайтын мемлекеттік актілерді шығарумен емес және шаруашылық жүргізуші
субъектілердегі мүліктің және қаражаттың бөлігін алумен түсіндіріледі.
Сонымен, салықтар жалпы ішкі өнімді және ұлттық кірісті бөлу үдерісінде
маңызды рөл атқарады.
Салық салу практикасын теориялық негіздеу салық теориясында
белгіленеді. Олардың эволюциясы экономикалық ойлардың әртүрлі бағыттарының
бір уақытта дамуымен жүрді. Салық жүйесінің тұжырымдамалық моделдері
мемлекеттің экономикалық саясатына тәуелді дамыды.
Ұзақ уақыт ағымында экономикадағы салықтар рөлі туралы классикалық
ұсынылу болды. 200 жыл бұрын А. Смит мемлекеттік қаржылар эволюциясы туралы
ғылымды ең бірінші құрды. Салық жүйесінің қалыптасуы мемлекеттің дамуының
жоғары деңгейінде жүреді. Классик-ғалымдар У.Петти, Ж.-Б. Сей және ағылшын
экономисттері Д. Рикардо, Дж. Милль экономиканы тұрақты және өзі реттелетін
жүйе ретінде қарастырады, мұнда сұраныс ұсынысты туғызады, ал оның
біреуінің артықшылығы өндірушілердің шаруашылықтың тапшылықты салаларына
қозғалысымен өзі теңесуі болады деп санады.
Салықтардың мазмұнын жүйелі зерттеген Д. Рикардо былай деп жазды:
Салық салу келесідей зұлымдықтардың бірін таңдау болып табылады: егер ол
пайдаға немесе кірістердің басқа көздеріне әсер етпесе, онда ол шығындарға
әсер етуі керек, немесе егер оның ауыртпалығы біркелкі бөлінеді және ұдайы
өндірісті тоқтатпайды десек, онда салық қайда түсетіні бәрібір. Оның
еңбектері салықтан мүлдем бас тартуға шақырмайды, өйткені салықтар
мемлекеттің өмір сүруінің материалдық базасын қамтамасыз етеді. Д. Рикардо
өз еңбектерінде салықтардың тек бір жағын ғана қарастырған – салықтардың
реттеуші әсерін көрмей, үкіметтің қажеттіліктерін қамтамасыз етуге көңіл
бөлген. Д. Рикардоның пікірлесі А. Смит салықтардың қызметін басқаша
қарастырған. Ол салықтар тек зұлымдық әкелмейді, салық салудың белгілі
қағидаттарын сақтау кезінде олар қоғамдық дамудың маңызды жағымды факторы
болады деп санаған. Ондай қағидаттарға А. Смит мыналарды жатқызған:
мемлекеттің қол астындағылар үкімет шығындарын жабуға қатысуы
мүмкіндігіне, өзінің салыстырмалы төлем қабілеттілігіне қарай; тек салық
төлеушіге емес, кез келген адамға салық төлеу мерзімінің, тәсілдерінің және
мөлшерінің белгілі болуы.
Салықтар тек мемлекеттік бюджет кірістерінің көздері рөлін атқарады,
ал зерттеу пікірталастары олардың алыну әділеттілігі қағидаты төңірегінде
жүргізіледі. Бірақ қоғамдағы экономикалық қатынастардың күрделенуімен,
объективті циклдық үдерістердің әсерімен, классикалық ғылымды түзету,
мемлекеттің рөлін, оның экономикалық үдерістерге әсерін бөлу, сондай-ақ
салық салудың әлеуметтік, экономикалық шекараларын реттеу қажеттілігі туды.
Жаңа ғылыми теориялар пайда болды. Қазіргі кезде экономикалық ойлардың екі
негізгі бағытын бөліп алуға болады – кейнсшілдік және неоклассикалық.
А. Смит өте көп салықтар салғанға қарағанда салық ауыртпалығын
төмендетуден мемлекет көп мөлшерде ұтатынын атап көрсеткен. Бұл кезде салық
төлеушілер осы төлемдерді жеңілдікпен төлейді, ал бұл өз тарапынан
мемлекетті жазалау және өндіріп алумен байланысты салықтар жинауға қосымша
шығындардан босатады [19, 588 б.]. А. Смиттің теориялық ой толғаулары оның
ізбасарларына ғана емес, сондай-ақ барлық экономист-ғалымдар үшін аксиома
болды.
Сонымен, 80-ші жылдардың басында АҚШ-та М. Уэйденбауммен, М. Бернспен,
А. Лаффермен дамыған, ұсыныс экономикасының теориясы, салық салу
үдемелілігін төмендете отырып, салықтың шекті мөлшерлемелерін қысқартуға
негізделген идеяға сүйенді.
Неоклассикалық теорияның негізгі идеясы инфляцияны төмендету әдістерін
іздеуге және корпорацияларға салықтық жеңілдіктердің басым мөлшерін ұсынуға
негізделеді. Неоклассикалық бағыттың әдістерінің кең қолданылуымен,
экономиканы реттеудің кейнсшілдік әдісі толығымен жойылмады. Кейнсшілдік
теорияның дамуында да жаңа ағындар пайда бола бастады.
Неокейнсшілдік теорияда салықтық проблемаларға маңызды орын берілген.
Ағылшын экономистері И. Фишер және Н. Колбер тұтынуға қатысты салық салу
объектілерін бөлу қажеттігін анықтаған. Осыдан жинақтауды қолдау әдісі және
инфляциямен күресу құралы болып табылатын, тұтынуға салық идеясы пайда
болды.
А. Вагнер 1980 жылы салықтардың әлеуметтік-саяси теориясын ұсынды,
оған сәйкес салықтық саясат тек фискалдық емес, сонымен қатар әлеуметтік-
саяси мақсаттарды шешуі қажет. Ол былай деп жазды: Салықтардың таза
қаржылық мақсатымен қатар басқа реттеуші мақсат бөлінуі мүмкін.
Реттеушілікпен жеке кірісті және мүлікті пайдалануға араласуға болады.
Вагнер мемлекеттің шаруашылық өмірге араласуын кеңейтуді жақтаушы болды.
Вагнердің ойынша, салықтар кез келген қоғамдағы ұлттық байлықты тарату
теңсіздігін түзете алады.
Француз экономисті Ф. Кенэ осы көзқарасты ұстанды. Өзінің
экономикалық кестесінде ол салықтардың қажеттігін көрсеткен, сондай-ақ
салықтар капитал өндіру үдерісіне әсер ететін факторлардың бірі болып
табылатындығын атап өтті.
Ф. Кенэнің ойынша дұрыс ұйымдастырылған салық таза өнім есебінен
алынуы қажет және өндіріс шығындарына жатқызылмауы қажет, өйткені мұндай
жағдайда ол жер иеленушіде, меншік иесінде, мемлекетте ештеңе қалдырмайды,
яғни тонау құралын айқындайды.
Ф. Кенэ және А. Вагнер тұжырымдамасы бойынша, олардың салықтарды
шаруашылық өмірге белсенді араласу құралы ретінде қарастырғанын, салық
ауыртпалығын неғұрлым дұрыс бөлу жолымен шаруашылық өмірдің барысына кері
әсерді жою немесе төмендету мүмкіндігін көрсеткенін атап өткен жөн.
Дамыған рыноктық мемлекеттерде экономиканы реттеудің ең маңызды
қаржылық құралдарының бірі ретінде салықтарды пайдалану тәжірибесі, олардың
қорытындыларын растады.
Көріп отырғанымыздай, салықтар саласындағы шетел зерттеулері нақты
қолданбалы сипатпен ерекшеленеді, өйткені олармен өңделетін теориялық
ережелер осы мемлекеттердің қаржылық заңдылығының фискалдық саясатының
негізі болып табылады. Теориялық дау-дамайлар салықтың мәні туралы мәселе
бойынша емес, олардың экономикадағы рөлі туралы болды.
Рыноктық экономиканы қалыптастыру барысындағы Қазақстан
Республикасының салық реформаларына көз жүгіртейік. Бұл реформаларды 5
кезеңге бөліп қарастыруға болады. Салық реформаларының I кезеңінде, 1991-
1994 жылдары салық жүйесінің негіздері қалыптаса бастады. II кезеңде, 1995-
1998 жылдары салық жүйесі ықшамданып, макроэкономикалық тұрақтылықты
қамтамасыз ету, кәсіпкерлікті қолдау барысындағы шараларға негізделген
салық жүйесі қызмет етті. III кезең, 1999-2001 жылдары экономикалық өрлеу
тұрақтылып, мемлекеттік бюджет кірістерін жоғарлату көзделді. IV кезеңде,
2002 жылдан бастап рыноктық экономика талаптарына жауап беретін,
экономикалық тұрақтандыруға бағытталған тұжырымдамалық жаңа салық жүйесі
қабылданды. Vкезең салық реформасы, Президентіміз Н.Ә.назарбаевтың 2008
жылғы 6 ақпанда Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік
саясаттың мақсаты атты Қазақстан халқына жолдауында Салық жүйесін
Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттері мен сәйкестендіру қажет.
Жаңа кодекс салық қызметтерінің оның нормаларын өз қалауынша
түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілер
мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек
деді.
Профессор В.Твердохлебовтың салық жүйесін құрудың негізгі
қағидаттары мәселелері бойынша позициясына көңіл аударуға болады. В.
Твердохлебов салықтық саясаттың негізгі қағидаты ретінде өндіргіш күштерді
дамыту қағидатын ұсынады. Ол былай деп жазды: Өндіргіш күштерді дамыту –
бұл салық салудың жоғарғы қағидаты, ол кез келген алымдық жүйенің негізін
құрауы қажет және ғылым өзінің саяси бейтараптығын сақтай отырып, бұл
жүйелерді бағалауға құқығы бар. [20, 49 б.].
Өндіргіш күштердің дамуы ең алдымен таза ұлттық өнімнің өсуінде және
жан басына шаққанда оның жоғарылауында айқындалады. Осыған байланысты А.
Соколовтың пікірінше, В. Твердохлебов ұсынған, салықтық саясат қағидатын
келесідей тұжырымдаған жөн: Салықтар таза ұлттық өнімнің абсолютті немесе
салыстырмалы өсуіне жағдай жасауы керек немесе бөгет жасамауы қажет. [21,
65 б.].
А. Тривус кейнсшілдік тұжырымдама жақтаушысы ретінде шаруашылық
қағидаттар рөлінің жоғарылығын растайды. Ол, мемлекеттің экономикалық
саясат құралы рөлін орындау үшін салық салу жүйесі, экономикалық қызметке
кәсіпкерлердің өздері мүдделі болатындай етіп құрылуы қажет, деп санайды.
Бұл жерде мына қағидат орын алады: салықтық қысым жеке салалар арасында
таратылуы қажет және тиімді салық жүйесін құру үшін маңызды [22, 32 б.].
Жоғарыда айтылғандар экономистердің экономикалық даму үдерісіне
салықтардың әсері туралы идеяға бірден келмегенін растайды. Бұл ойдың пайда
болуына салықтық теорияның қалыптасуының ұзақ кезеңі алғы шарт болды.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салық функциясы – оның қасиеттерін айқындау тәсілі, яғни осы
экономикалық категорияның қоғамдық бағыты қалайша іске асырылатындығын
көрсететін, салық мәнінің әрекетімен айқындалуы. Барлық функциялар бірігіп
мемлекеттің салық жүйесінің және оның бюджеттік саясатының тиімділігін
анықтайды.
Салықтық реттеуді айқындауда отандық авторлар әртүрлі көзқарастар
ұстанған: біреулері салықтық реттеу реттеушілік функция арқылы жүзеге
асырылады десе, басқалары салықтар сыныптамасында жеке реттеуші салықтарды
бөліп алған. Мысалы, Ф. С. Сейдахметова өз еңбегінде салықтардың мынадай
негізгі функцияларын бөліп көрсеткен:
фискалдық – мемлекеттің қызмет етуі үшін қажетті материалдық шарттар
және мемлекеттің ақшалай қорлары қалыптасатын функция. Осы функция
көмегімен мемлекет ұлттық табыс құнының бір бөлігін бөледі және экономикаға
әсер етеді;
экономикалық – қоғамдық ұдайы өндіріске, оның қарқынын ынталандыра
немесе тежей отырып, тұрғындардың төлемқабілеті сұранысын кеңейтіп, немесе
азайтып әсер ететін, қайта таратушылық үдеріске қатысатын функция;
бақылау – салық жүйесін бақылауды қамтамасыз ететін және қандай да
бір өзгерістер енгізу қажеттігі айқындалатын функция [23, 7-8 б.].
Осы функцияларды бөліп ала отырып, салықтарды сыныптамалық белгілерге
бөлу кезінде бюджетті реттеу құралы ретінде салықтарды бекітілген және
реттеуші салықтарға бөлген. Бекітілген салықтарды – бұл заңдылыққа сәйкес
белгілі бюджеттің кіріс көзі ретінде бекітілген салықтар, ал реттеуші
салықтарды – жыл сайын бюджеттерді бекіту үдерісінде баланстану мақсатында
жоғары бюджеттен төменгі бюджетке берілетін салықтар ретінде қарастырған
[23, 8-9 б.].
Қ.Қ. Ілиясов, С. Құлпыбаев өз еңбектеріне ұйымдық-құқықтық жағынан
салықтарды мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір
мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы
міндетті ақшалай төлемдер ретінде қарастырған [24, 208 б.].
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олардың
атқаратын функцияларында толық ашылатындығын, жалпы қаржы категориясы
тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып табылатындығын, сондықтан
қаржыға қатысты салықтардың функцияларын қаржының бөлгіштік функциясының
құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн екендігін ескерте
отырып, салықтардың фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш
функциясын бөліп көрсеткен және оларға мынадай анықтама берген:
фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толықтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді;
салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болды. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың
нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шегерістер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді;
қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады, ол ұлттық табыстың
мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді [24, 210-211 б.].
Сәйкесінше, салықтық реттеуді реттеуші салықтар емес, реттеуші
функция көмегімен іске асырған.
Өздерінің еңбектерінде Қ.Қ. Ілиясов, А.Б. Зейнелғабдин салықтар
мемлекетпен экономикалық тұтқалар, экономика реттеуіші ретінде
пайдаланылады және заңнамаға сәйкес белгілі мөлшерде және тағайындалған
мерзімде алынатын міндетті төлем болып табылады - деп тұжырымдап,
салықтардың негізгі функцияларының бірі ретінде реттеуші функцияны
қарастырған және оны былайша сипаттаған: Салықтардың негізгі функциясы
өндірістің дамуына әсер ететін реттеуші функция болып табылады. Бұл кезде
салықтар нысандарын таңдау, салық мөлшерлемелерінің, салықтарды алу
тәсілдерінің, жеңілдіктердің өзгерісі қолданылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық
ұдайы өндірістің құрылымына және пропорциясына; жинақтау мен тұтыну
көлемдеріне; оларды тиімді пайдалануға әсер етеді. Салықтық реттеуіштер
басқа экономикалық тұтқалармен өзара байланысып, қажетті нәтижені
қамтамасыз ете алады [25, 6 б.].
Қазіргі кездегі Қазақстанның салық жүйесі реформасының дамуының ең
маңызды кезеңі – 1999 жыл. 1998 жылы құрылған Мемлекеттік Кіріс Министрлігі
салық заңының және қазіргі кездегі жұмыс істеп тұрған салық механизмін
қайта құруды одан әрі жетілдіруге ілгері қадамдар жасады.
1992 жылдың 1 қаңтарынан бастап қосылған құн салығы және акциздiң
енгiзiлуiмен байланысты айналым салығы өз күшiн жойды. Реттеушi салықтар
рөлiн қосылған құн салығы және акциздер, жер салығы, бағалы қағаздармен
жасалатын операцияларѓа салынатын салықтар атқарды. Қосылған құн салығы
бойынша бөлулер нормативi сараланѓан болды, яғни әрбiр облыс ерекшелiктерi
ескерiлiп, бөлулер нормативтерi бекiтiлдi. Жер салығы бойынша барлық
облысқа 90%, бағалы қағаздармен операциялардан салық бойынша 50% бекiтiлдi.
Сонымен қатар 1992 жылы кооперативтiк және қоғамдық
ұйымдардың пайдасына салық, тұрғындардың пайдасына салық толығымен
жергiлiктi бюджетке түсті. Айта кететiн жағдай, Қазақстан Республикасының
салық жүйесi туралы заңына сәйкес табыс салығы жалпы мемлекеттiк салықтар
құрамына жатты, яғни оның шамасы сонымен қатар жергiлiктi бюджеттерге
бөлулердiң пайыздық мөлшерлемелерін республиканың Жоғары Кеңесi белгіледі.
Сәйкесiнше, бекiтiлген салықтар кұрамына ол шартты түрде ғана қатысты.
1992 жылы жергiлiктi бюджеттер кiрiстерiнiң қалыптасу ерекшелiктерi
болып, кейбiр облыстар бойынша жоспарланған мөлшерден iс жүзiндегi
бюджеттiк түсiмдердiң жоғары болуы табылады, бұл толығымен бағаның
өсуiмен, сонымен қатар, тұтынуға бағытталған қаржылар шамасының өсуiмен
байланысты болды.
1993 жылы реттеушi салықтарға тiркелген (ренталық) төлемдер
жатқызылған, ол пайдаға салық бойынша нормативтер шаруашылық жүргiзушi
субьектiлердiң типтерiне меншiк нысанына қарай сараланып жергiлiктi және
республикалық бюджеттерге бөлiнді.
1994 жылы қосылған құн салығы, акциздер меншiк нысанынан тәуелсiз
кәсiпорындар, ұйымдар пайдасына салықтар реттеушi салықтар қызметiн
атқарды. Жеке тұлғалардан табыс салығы толығымен жергiлiктi бюджетке түсті.
Олардың бөлулер бойынша мөлшерлемесі облыстық бюджетте Жоғары Кеңеспен
заңдық ретте, ал төменгi бюджеттер үшiн сәйкес облыстық деңгейде
белгіленді. Жергiлiктi бюджеттер бойынша бекiтiлген кiрiстердiң
1994 жылдағы жоғары үлесi ең бiрiншi республика облыстары бойынша
кiрiс көздерінiң бiркелкi емес бөлінуімен байланысты.
Дамудың ұзақ әрі қайшылықты жолын өте отырып Қазақстанның салық
жүйесі қазіргі кезде реформалануының маңызды сатысында. 2001-2010 жж.
аралығында ҚР салық жүйесін тереңінен реформалауда бірқатар маңызды істер
жүзеге асырылды (4(.
жылы қосылған құн салығының (ҚҚС) деңгейі 20-дан 16% дейін және
әлеуметтік салық деңгейі 26-дан 21% дейін төмендетілді.
жылдан бастап қолайлы экономикалық орта құруға, мемлекет пен салық
төлеушінің көзқарастары оптималды сай болуына, салықтық заңнаманың
тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған жаңа Қазақстан Республикасының
Салық кодексі (бұдан әрі - Салық кодексі) жұмыс істеуде. Мемлекет пен салық
төлеушінің көзқарастарының өзара үйлесімділігін қамтамасыз ететін салық
жүйесін құру мақсатында - 2003 ж. салықтық заңнамаға елеулі өзгерістер
енгізілді. Осылайша, 2004 ж. 1 қаңтарынан бастап қазіргі салықтық реформа
кезеңінде:
жеке табыс салығының ең жоғары ставкасы 30%-дан 20% дейін салықтың
аралық ставкаларының азаюымен бір уақытта төмендеді, қазіргі салық
реформасында 2009 жылдан бері 10 пайызды құрайды;
әлеуметтік салық ставкасының регрессивті шкаласы енгізілді, ең
жоғары көлемі 2007 жылдары 20% және ең төменгісі 7%; қазіргі салық
кодексімен көрсетілген мөлшері 2009 жылдан бастап 11 пайыз; әлеуметтік
аударм4,5 пайыз;
қосымша құнға салық ставкасы 16-дан 15% дейін төмендетілді;
соңғы салық реформасында 2009 жылдан бастап 12 пайыз мөлшерінде;
корпоративтік табыс салығы 2006ж 40 %-дан, 2007 ж- 30 %-ға, 2008 ж-
30%, 2009 ж -20 %, 2010 ж-20%.
отандық мұнай өңдеу зауыты (МӨЗ) және мұнай-химия өнеркәсібі
кәсіпорындарының экспорт үшін жеткізілімін және жүктемесін қысқартуды
ынталандыру үшін экспортталатын шикі мұнайды жаңа ренттік салығы енгізілді,
оның төлемшілері өнім бөлімі туралы келісім-шарт жасаған жер қойнауын
өндірушілерді қоспағанда экспортқа шикі мұнайды еткізетін жеке және заңды
тұлғалар болып табылады;
ғылыми өңдеу және ақпараттық технологиялар саласының арнайы экономикалық
аймағында қызмет ететін мекемелер үшін, сонымен қатар халықаралық теңіз
сауда портын дамыту мақсатында ерекше салық төлеу режимі қабылданды;
кіші кәсіпкерлік субъектілері үшін жеке кәсіпкерлер патент бойынша жұмыс
істей алатын табыстың шектік мөлшерінің 1,5 млн теңгеден 2,0 млн теңгеге
дейін арттыру жолымен, сонымен қатар арнайы салықтық режимді қолданып
қарапайым декларация негізінде салық төлеуге тиісті табыс градациясын
өзгерту жолымен арнайы салықтық режимді қолдану ортасы кеңейтілді;
Қазақстанның мұнай-химиялық саласының дамуын белсендету және көмірсулық
шикізатты қайта өндіретін қуаттардың құрылысына инвестицияларды
жұмылдырудың қолайлы климатын құру мақсатында Қазақстан Республикасының жер
қойнауынан алынатын мұнай мен газды қайта өңдеу жөніндегі экономиканың
мұнай-химиялық саласында қызмет ететін мекемелер үшін жеңілдік режимі
енгізілді;
корпоративті табыс салығы бойынша салық ставкалары бірнеше жыл бойында
30% деңгейінде сақталған жағдайда салық салынатын кірісті шегеру мен түзету
жүйесін жетілдіру арқылы салық төлеушінің жүктемесін төмендетуге
бағытталған бірқатар нормалар енгізілді – Қазақстан Республикасы Ұлттық
банкісі белгіленген қосымша қаржыландырудың екі еселік ставкасынан және
Лондон банкаралық нарығының екі еселік ставкасынан салық салынатын кірісті
анықтау кезіндегі шегерімге жатқызылатын несиелер (қарыздар), депозиттер
мен қарыздық бағалы қағаздар бойынша сыйақы жиынын шектеуді белгілейтін
норма алынып тасталды, бұл сыйақы төлеу үшін салық төлеушілер шығыстарын
толық көлемде шегерімге жатқызуға мүмкіндік береді; шағын несие ұйымдарының
салық салу кірісін азайту жөніндегі норма енгізілді, олардың қызметінің
ерекше түрі қызметтің осы түрінен түсетін кіріс жиынына ауылшаруышылық
саласында шағын несие беру болып табылады;
шағын несиелік мекемелердің дамуын белсендету мақсатында микронесие беру
операцияларын қосылған бағаға деген салықтан босату нормалары енгізілді;
қызмет ету жолында кедергі келтіретін артық әкімшілік бөгеттерді алып
тастауға мүмкіндік беретін Салық кодексінің жеке ережелері айқындалды.
Тіркелген активтер бойынша амортизациялық аударымдарды есептеу
тәртібін реттейтін және Салық кодексімен белгіленген амортизацияның жеке
шекті нормаларын көбейту қажеттігінен туындаған жөндеуге кететін
шығыстардың жиынтық жылдық кірісін шегеруге жатқызатын, сондай-ақ жекелеген
негізгі қаражаттың функционалдық ерекшелігін ескере отырып жөндеуге кететін
шығыстардың жиынтық жылдық кірісінен шегерімге барынша толық жатқызу үшін
мүмкіндік беру тәртібін реттейтін Салық кодексінің ережелеріне өзгертулер
енгізілді.
Функционалдық ерекшеліктерді ескере отырып топтар шегінде
әртараптандыру арқылы негізгі қаражаттың жекелеген топтары бойынша жөндеуге
кететін шығындарды 15-тен 20% және 25% дейін шегерімге жатқызудың шекті
нормалары көбейтілді.
Сондай-ақ салықтық мерзімнің аяғында салық төлеуші 100-ден бастап 300-
ге дейін айлық есептік көрсеткіштер бір уақытта шегеруге жатқызатын шағын
топтың құндық балансының көлемі ұлғайтылды. Бұл тіркелген активтердің
қалған өздігінен амортизацияланбайтын қалдық құнын жарамсыздыққа жатқызуын
жеделдетті.
ҚР-да 1995-2001ж. 6 жыл көлемінде жүргізілген салық жүйесі
кәсіпкерлердің, экономистердің, депутаттардың, мемлекеттік шенеуніктердің,
журналистердің және қарапайым салық төлеушілердің тарапынан көптеген
наразылықтар тудырды. Әрбір кезекті сайлау өткен сайын, сайланбалы билік
органына барған жаңа адамдардың алғашқы қадамы салық саласында түбірімен
өзгерту енгізуге бағытталатынына үміттенді. Біршама уақыт өткеннен кейін,
бұл үміт ақталмады, өйткені бұл салады жаңа заң актілері оны жетілдіргеннен
гөрі, құлдырата берді, ал қарама- қайшылықтар сол қалпында қалды. Әртүрлі
көзқарастарды сараптай келе, сыншылардың қандай да бір ортақ негізі жоқ
екенін көруге болады. Көпшілігіне салық ставкасының тым жоғарлылығы
ұнамайды. Кейбіреулері нарық жағдайында мемлекет төмен салық бекітеді деп
есептеген. Өзгелерінің пікірінше, еркін кәсіпкерлік салыққа да әсерін
тигізеді: “Қаласам-төлеймін, қаламасам төлемеймін” деген қағидаға сүйенуі
мүмкін. Бірақ, сөйте тұра, бюджеттік мекеме қызметкерлеріне еңбекақы
төлемі, зейнетақыны кешіктіргенде, мемлекеттік тапсырыс дер кезінде
төленбегенде, барлығы үкіметті кінәлайды. Осы жерде бәрі анықталады:
төменгі салық мемлекеттік шығындардың барлығын үздіксіз қаржылық қамтамасыз
етумен сәйкес келуі керек екен.
Тағы сынауға түрткі болатын жағдай: салық жүйесінің артық фискалды
сипаты; отандық өндірушілерге қажетті ынталандырудың басым болмауы; табысқа
салынатын салықтың көптігі; мүлік салығының төмендігі; батыс елдерімен
салыстырғанда, еңбекке аз ақша төлей отырып, жеке тұлғаларға салынатын
салықтың көптігі; жеке тұлға салығының төмендігі, ал басқа мемлекеттерде
ол жоғары; бұрын естіп те білмеген қосылған құнға салынатын салық; салықтан
жалтарғандарға қолданылатын тым қатаң қаржылық санкция; бюджет
жетіспеушілігін жоюда қолданылатын шаралардың жетіспеушілігі; жеке
салықтардың жиі өзгеруі; табиғи ресурстарға салынатын салықтың төмендігі;
Бұл тізімді бұдан әрі де ұзақ жалғастыра беруге болады.
Осы көзқарастарды жалпылап, біріктіру мүмкін емес. Бірақ, кейбір
айтылған сыни көзқарастар мен ұсыныстарда шындық бар. Салық жүйесі әрине
жетілдіруді қажет етеді. Бірақ, батыс елдерінің тәжірибесінен алынған
кездейсоқ идеялардың негізінде емес. Қазақстанға салық салу саласында
қазіргі салық жүйесін жетілдіріп қана қоймай, өмірге әкелінген қандай да
бір кешенді шаралардың барлық экономикалық және әлеуметтік салдарларын
болжап, алдын-ала байқайтын, өзінің ғылыми немесе бірнеше мектетер мүлде
жетіспейді.
Өткен жылдарға баға бере отырып, есте ұстайтын жайт, ҚР салық жүйесі
бірінші күннен бастап экономикалық дағдарыс кезеңінде пайда болып, дамып
келеді. Қиын көздерде бюджет тапшылығының өсуін тоқтатады, елдің барлық
шаруашылық аппаратын қамтамасыз етеді, үздіксіз болмаса да, кейінге
қалдыруға болмайтын мемлекеттік қажеттіліктерді қамтамасыз етуге жол
береді, негізінен ол нарықтық экономика жағдайына көшудің сол уақыттағы
міндеттеріне жауап береді. ҚР-ның салық жүйесін қалыптастыруда дамыған
шет елдердің тәжірибесі кеңінен қолданылды.
Мұндай баға жалпы шындықты әділ түрде таразылауға мүмкіндік береді,
бірақ, экономикалық саясаттың сол уақыттық проблемаларымен сәйкес үнемі
келтіріліп отырған, салық жүйесін жақсарту міндетін сызып тастамайды.
Көптеген сыншылардың келісетін пікірі, салық ауыртпалығының болу
мүмкіндігі. Бірақ белгілі бір мөлшерде ғана. Салық қандай болу керек-
жоғары немесе төмен – бұл әлемдік салық салу ілімі мен тәжірибесіндегі
мәңгілік проблема.
Тұрғындардың салық мөлшерін төмендетуге деген тілегі дұрыс және
түсінікті де, ол шаруашылықты қаржыландырудың кейінге қалдырылмайтын
қажеттіліктерімен, әлеуметтік мәселелерді шешумен, фундаменталды ғылымды
дамытумен, мемлекеттің қорғанысын қамтамасыз етумен қарама-қайшылықта.
Екінші жағынан, шығынды қажет ететін, көптеген қажеттіліктермен қатар
салықтың көлемі, тауар өндірушілердің мүддесі ескерілгенде ғана өсетін
салық базасының кеңею ережелерімен анықталады. 70-80 жылдары барлық елдер
салықтық ставкалармен табыстардың арақатынасы туралы А. Лаффердің ілімін
мойындады.
Бірақ, салықтарды мөлшерден тыс төмендетуге болмайды. Салықтар тек
ынталандырушы ғана емес шектеуші де рөл атқарады. Тым төмен деңгейдегі
салық кәсіпкерлік белсенділіктің бірден дамуына алып келеді, ал оның
бірқатар жағымсыз салдары бар.
Бірақ, бүгінгі таңда салық жүйесі артта қалмайды. Салық реформасы
барлық экономикалық реформаларға сәкес, оның бір бөлігі болып табылады.
Соның өзінде мемлекеттің қаржы жағдайы шиеленіскен түрде қала береді.
Экономиканың тұрақтылығы инфляцияның және өндірістің төмендеуінің жалғасы
болып қала береді. Салық жүйесі экономикалық және қаржы тоқырауына қарсы
тұрады. Осының барлығы салық заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізеді.
Ең басты назар “ҚР бюджет жүйесі туралы” заңына енген ҚР Президентінің
1998 жылы 1 сәуірдегі “Бюджетке төленетін салық және басқа да міндетті
төлемдер туралы” Жарлығына аударылды. Бұл басты жаңа енгізілімдердің негізі
салықтың жалпымемлекеттік және жергілікті салықтарға бөлінуі және бюджеттік
заңдылық бойынша бекітілген төлемдер тізімі болып табылады. Бұл өзгерістер
әлемдік тәжірибеде кең тараған түрлі билік сатысындағы құрылу принциптеріне
сүйенді. Бұл мәселені тереңірек ашатын болсақ, салық салудың теориясы мен
тәжірибесіне байланысты салықтар мен алымдар егер оларды жергілікті билік
органдары белгілеп және реттеп отырса, “жергілікті” деп аталатын болды. Бұл
тек биліктің бір орталықтан жүргізілмеуі кезінде және жергілікті бюджеттің
дербестігі жағдайында ғана мүмкін болады. Қазақстанда мүлдем басқа жағдай
болады: жергілікті билік органдары алым мен салықты есептеу тәртібі мен
түрлерін белгілеу өкілеттігімен анықталмаған, олай болса, Қазақстанда
мұндай салықтар салық жүйесінде ешқашан болмаған. Олай болса, осыдан барып
өзінен алатын органға байланысты бұрын қолданылып жүрген салық жүйесінің
құрылуы дұрыс деп санаймыз.
2003-2015 жж. арналған Қазақстанды индустриалды-инновациялық
дамытудың стратегиясын жүзеге асыру міндеттерін ескере отырып
инвестицияларды бірінші кезекте тарту үшін мынадай салалық басымдықтар
анықталды: ақпараттық технологиялар; машина жасау мен металл өңдеу; құрылыс
материалдар өнеркәсібі; биотехнологиялар мен мұнай химиясы.
Қазір Қазақстан Республикасындағы шет елдік және отандық
инвестицияларды мемлекеттік қолдаудың негізгі шараларының жобасы мыналарды
қамтиды:
инвестициялық және салық заңнамасымен белгіленген инвестициялық
преференциялар (инвестициялық салық преференциялары, кедендік баж салығын
салудан босату, мемлекеттік нақты гранттар);
дамытудың мемлекеттік қаржы институттары арқылы жобаларды тең қаржыландыру;
маркетингтік-талдамалық зерттеулер мен инжиниринг және трансферттік
технология орталықтарының қосымша қызметтер көрсетуі.
Инвестициялық преференциялар беру 8 қаңтар 2003 ж. № 373
Инвестициялар туралы ҚР заңымен реттеледі. Заңда отандық шет ел
инвесторлары тең дәрежеде қолдау мен кетермелеу көзделген. Осы заң
инвестицияның ең төменгі шектік көлемін белгілемейді, бұл қызметтің басым
түрлеріне инвестицияларды жүзеге асыратын шағын және орта бизнес
кәсіпорындарын қоса алғанда, оны қолдану саласын кеңейтеді.
1.2 Салық жүйесіндегі салық органдарының құрылымы және
атқаратын қызметтері
Қазіргі кездегі барлық мемлекеттерде салықтың төленуін қадағалау,
арнайы Мемлекеттік орган - салық қызметі органдарының құзырында. Олардың
ұйымдастыру құрылымдарының бір-бірінен айырмашылығы көп. Көптеген елдерде
салық органдары Қаржы Министрлігінің құрамына енгізілген және аймақтық-
әкімшілік белгісі бойынша иерархиялық құрылысқа ие. Салық органдары –
салықтар мен төлемдер туралы заңның сақталуын қадағалайтын мемлекеттік
басқару органдардың жүйесі. Салық органдары мынадай процесстерді бақылап
отырады:
← салықтардың дұрыс аударылуын;
← төленген салықтың толықтығын;
← салықтың өз уақытында төленуін.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Салық комитеті ҚР Салықтар
және өзге де бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы Кодексіне сәйкес
мемлекет алдындағы міндетті төлемдердің орындалуына салықтық қадағалауды
қамтамасыз етуді құзырына алған Қаржы Министрлігінің ведомствасы болып
табылады. Ол сондай-ақ, ҚР заңдарына сәйкес, бюджетке төленетін міндетті
төлемдер мен салықтардың түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының өз
уақытында және толық аударылуын қамтамасыз ету саласындағы үйлестіру мен
басшылықты жүзеге асырады.
Комитет өз кызметін Қазақстан Республикасының Конституциясына
және заңдарына, Қазакстан Республикасының Президентінің, Үкіметінің
кесімдеріне, өзге де нормативтік құқықтық келісімдерге, сондай-ақ аталған
Ережеге сәйкес жүзеге асырады. Комитет мемлекеттік мекеменің ұйымдастыру-
құқықтық нысанындағы заңды тұлға болып табылады, мемлекеттік тілде өз
атауымен мөрі және мөртаңбасы, белгіленген үлгідегі бланкілері, сондай-ак
заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің қазынашылық
органдарында шоттары бар.
Жұмыстарды ұйымдастыру мақсатында Комитет салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдердің толық және уақтылы түсуін, жинактаушы
зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының және Мемлекеттік
әлеуметтік сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдардың толық жэне уақтылы
аударылуын қамтамасыз ету, сондай-ақ өз кұзыреті шегінде акцизделетін
тауарлардың жекелеген түрлері мен мұнай өнімдерінің жекелеген түрлерінің
өндірілуі мен айналымы саласындағы қызметтің жүзеге асырылуы мәселелері
бойынша аумақтық бөлімшелерінің қызметін үйлестіреді.
Комитет азаматтык-кұкықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қаржы факультеті
Қаржы кафедрасы
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қызмет етуінің тиімділігі
тақырыбына
Қаржы мамандығы бойынша жазылған
ДипломДЫҚ ЖҰМЫСЫ
Орындаған: ______________
(Магистр қолы)
Ғылыми жетекшісі: _________________
(жетекшінің қолы)
Диплом жұмысы Қаржы кафедрасы отырысының № ___ хаттама ____ __________
2010 жылғы шешімімен Мемлекеттік аттестациялау комиссиясына алдында
қорғауға жіберіледі.
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.д., профессор Интыкбаева С.Ж.
__________
(қолы)
Алматы, 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қызмет ету
1 . кезеңдерінде салықтардың қалыптасуының теориялық 7
аспектілері
1.1Салық жүйесінің қызмет етуі кезеңдері мен салықтардың
қалыптасуының экономикалық мазмұны 7
1.2Салық жүйесіндегі салық органдарының құрылымы және
атқаратын 14
1.3 қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ..
Шетел салық жүйесінің қызмет ету тиімділігін Қазақстанда
қолдану ерекшеліктері
Қазақстан Республикасының салық жүйесінің қызмет ету
2. механизімі тиімділігінің қазіргі жағдайына талдау
2.1Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі салықтардың
қызмет ету механизімінің жағдайына талдау 22
2.2 Салық жүйесі органдарының құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Салық жүйесінің қызмет етуінің тиімділігін бақылау
2.3 қызметін ұйымдастыру арқылы реттеу
29
3. Қазақстан Республикасында мемлекеттік бюджет кірісін
қамтамасыз ету барысындағы салық жүйесінің қызмет ету 41
тиімділігін арттыру жолдары
... ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Мемлекеттік бюджет кірісін қамтамасыз ету барысындағы
салық жүйесінің қызмет етуінің тиімділігінің қазіргі 41
жағдайы
3.2 Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қызмет ету
тиімділігін арттыру жолдары 48
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
Қазақстан Республикасында салық жүйесінде салықтық
3.3 әкімшілік қызмет ету тиімділігі ерекшеліктері
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 58
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 60
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Жалпы мемлекеттегі қаржылық ресурстардың, оның
ішінде бюджеттік ресурстардың қалыптасуында салық жүйесінің атқаратын рөлі
жоғары. Ал, мемлекетте алынатын салықтардың жиынтығы және оны жүзеге
асыратын салық қызметі органдары басқа да элементтермен қоса салық жүйесін
қалыптастырады. Экономикалық өсуді қамтамасыз ету, халықтың әлеуметтік
қамтамасыз етілу деңгейін көтеру, орта және шағын бизнес субъектілерін
ынталандыру, бюджеттік тапшылықты төмендету сияқты республиканың негізгі
деген кезек күттірмес өзекті мәселелерін шешуге салық жүйесінің қызмет
етуінің тиімділігін жетілдіру арқылы ғана қол жеткізуге болады.
Рыноктық экономика кезеңiнде салық жүйесінің негiзгi бағыты немесе
салық жүйесі реформасының басты мақсаты-салық жүйесiн құру және оның
тиiмдi қызмет етуiне мүмкiншiлiк беретiн салық механизмiн iске асыру.
Қазақстан Республикасы экономикасының тиiмдiлiгiне қол жеткiзуге
және оның әрi қарай экономикалық өсiмiн қамтамасыз етуге салық механизмiнiң
жұмысын реттеуге салық жүйесі маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар,
экономикалық реформаларды тереңдету жағдайында казiргi кезеңдегi
елiмiздiң кез-келген саласындағы салық жүйесі байланыс қызметтерiнiң
көлемiн, өсiруге, олардың құрылымдарын жақсартуға, кәсiпорындарда техника
экономикалық иновацияларды жүргiзуге мүмкiндiк тудыратын болуы қажет.
Кез-келген мемлекеттің нарықтық экономикасының қалыптасуы мен дамуы
мемлекеттің негізгі жақтарын, әсіресе экономикасын реттеу құралы ретінде
салықтық саясатты кеңінен қолдануына тікелей байланысты болмақ. Отандық
және шет ел тәжірибелерінен көріп отырғанымыздай салықтар және салық жүйесі
экономиканы реттеудің және салықтарды бюджетке жұмылдыра отырып, оның өз
қызметтерін атқаруға мүмкіндік беретін негізгі қаржылық құралы болып
табылады.
Мемлекет Басшысының 2008 жылғы 6 ақпандағы Қазақстан халқының әл-
ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты атты Қазақстан
халқына жыл сайынғы Жолдауының шеңберінде берген тапсырмасын орындау үшін
жаңа Салық кодексі қабылданды, ол экономиканың жаңғыруы мен әртараптануына,
бизнестің көлеңкеден шығуына ықпал ететін болады. Жаңа Салық кодексі:
- тікелей әсер ететін заң қағидаттарын іске асыруды;
- экономиканың шикізат емес секторына түсетін жалпы жүктемені азайтуды;
- экономиканы жаңғырту мен әртараптандыруға ықпал ететін жағдайлар жасауды;
- салықтық әкімшілендіруді жетілдіру және салық рәсімдерін жеңілдету
есебінен бизнесті жүргізу жағдайларын жақсартуды көздейді.
Мына нормалар Салық кодексінің негізгі аса маңызды сәттері
нормалары болып табылады:
- корпорациялық табыс салығының ставкаларын кезең-кезеңмен
төмендету, атап айтқанда 2009 жылы 20 %-ға дейін, 2010 жылы 20 % өзгерусіз
қалды, 2011 жылы 17,5 %-ға дейін және 2012 жылы 15 %-ға дейін;
- инвестициялық салық преференциялары тек корпорациялық табыс
салығы бойынша ғана берілетін болады. Жеңілдік үш жылға дейінгі кезең
ішінде инвестицияларды жеделдетіп шегеру түрінде жүргізілетін болады.
Сонымен бірге, залалдарды ауыстыру мерзімі 3 жылдан 10 жылға дейін
ұзартылады, бұл инвестициялық жеңілдікті тездетіп есептен шығару
басымдықтарын пайдалануға толық көлемде мүмкіндік береді;
- қосылған құн салығының ставкасы 2009 жылдан бастап 12 пайызға
тең болады. 2009 жылдан бастап сатып алушыларға төленген ҚҚС сомасынан өнім
берушілер төлеген ҚҚС сомасының, яғни дебеттік сальдо сомасының артығын
қайтару туралы ереже енгізілетін болады. Бұл шара салық төлеушінің, әсіресе
негізгі қаражатты жаңғырту және жаңарту кезеңінде өнім берушілерге төленген
ҚҚС түріндегі айналым қаражатының тұрып қалуын болдырмауға бағытталған.
Әлемдік қаржы дағдарысының салдарынан экономиканы тұрақтандыру
жөніндегі бүгінгі жағдайда Салық кодексінде қаржы секторына салық салуға
қатысты бірқатар мәселелер көрініс тапты.
Атап айтқанда, 2009 – 2011 жылдар кезеңіне левередждің (жеткілікті
капиталдандыру ережесі) шекті коэффициентін қаржы ұйымдары үшін
7-ден 9-ға, өзге де заңды тұлғалар үшін 4-тен 6-ға ұлғайту есебінен сыйақы
шегерімінің мөлшері ұлғайтылды.
Шағын кредиттік ұйымдарға салық кезеңі ішінде берілген кредиттер
сомасының 15 %-ынан аспайтын күмәнді шағын кредиттерге қарсы резервтер
жасау бойынша шығыстар сомасын шегеру құқығы берілді.
Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу жүйесі реформаланды.
Жер қойнауын пайдалану бөлігінде роялти төлеуді пайдалы қазбаларды өндіруге
салынатын салықпен (ПҚӨС) ауыстыру көзделген. ПҚӨС есептеу әлемдік баға
бойынша есептелген жер қойнауын пайдаланушылардың өндірген пайдалы
қазбалары көлемінің құнынан жүргізілетін болады. Бұл ретте, рентабелділігі
төмен, суландырылған, аз дебетті және өндірілген кен орындарын өндіретін
жер қойнауын пайдаланушылар үшін жеңілдік ставкалары Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулысымен белгіленетін болады. Тенгизшевройл ЖШС (ТШО)
келісім шарттары мен қолданыстағы Өнімді бөлу жөнінде келісімдерден (ӨБК)
басқа барлық жер қойнауын пайдаланушылар үшін келісім шарттардың салық
режимінің тұрақтылық ережесі алынып тасталынды.
Әлеуметтік салықты реформалау шеңберінде 13-тен 5 %-ға дейінгі
ставкалары бар кемімелі шәкілден 11 %-дық ставкасымен жайпақ шәкілге өту
жүзеге асырылуда. Жеке табыс салығы бойынша бірыңғай ставка 10 пайыз
деңгейінде сақталынды.
Сондай-ақ, Салық кодексінде мүлік салығын реформалау көзделген,
мысалы, мүлік салығына салық салу объектілері барлық мүліктен жылжымайтын
мүлікке дейін қысқартылды, құны 120 млн. теңгеден жоғары қымбат бағалы
мүлкіне ставкалары 0,5-тен 1 %-ға дейін арттырылды, сондай-ақ көлік
құралдарының салығын есептеу барысында автокөлік құралдарының түзету
коэффициенттері алып тасталды.
Мемлекет Басшысы Қазақстан халқына Жолдауында салықтық
әкімшілендіруді Қазақстан дамуының жаңа кезеңінің болмысына сәйкес келтіру
жөнінде міндет қойылған. Салықтық реформалардың басқа бағыттарымен қатар
жаңа Салық кодексі тікелей әрекет ету заңы болуы тиіс екендігі айқындалған,
бұл ретте, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілердің мүдделерін
үйлестіру қажет. Осыған байланысты, Салық кодексіне салық салу саласындағы
нормативтік құқықтық актілер барынша қосылды, салық рәсімдері жеңілдетілді.
Салық жүйесінің қызмет етуін тиімді ұйымдастырумен инвестициялық
процесске экономикалық әсер етуді қамтамасыз етуге, сондай-ақ өндіріс
салаларындағы техника мен технологияларды жаңартуға, бюджетті баланстауға,
салықтық аударымдарды реттеуге мүмкіндік туындайды. Сондықтан, салық жүйесі
қызметінің алдында жаңа фискалды саясатты құру сияқты негізгі міндетімен
қоса, Қазақстанның экономикасындағы қазіргі кездегі ерекшеліктерімен және
халықаралық стандарттармен үйлесімді түрде қызмет етуі тиіс. Сонымен
қатар,салық жүйесінің қызмет етуінің тиімділігін сақтап қалуда салық
әкімшілігінің әдістері мен нысандарын сапалы да, уақтылы қайта құруға және
аталған процесстерді ақпараттармен мұқият қамтамасыз етуге жағдай жасауы
қажет. Осы мақсатта жазылған диплом жұмысының тақырыбы өзекті болып
табылады.
Такырыптын ғылыми тұрғыда зерттелу дәрежесі. Салық жүйесінің әлеуметтік
- экономикалық мәні мен мағынасы А.Смит, Д.Рикардо, Ж.С. Сисмонди, У.Петти,
Ф.Кенэ, Дж. Кейнс, А.Лаффер, М.Фридман және өзге де көптеген ойшылдардың
еңбектеріне арқау болды. Олар, өз еңбектерінде сол кездегі өздері ұстанып
отырған экономикалық концепцияларға сүйене отырып, салыктардың мәні мен
мазмұнын, аткаратын кызметтерін ашып керсеткен болатын.
Салық жүйесінің рыноктық процесстерге деген кері әсерінің деңгейін
төмендету мәселесі бойынша оны оны жетілдіру бағыттары Дж. Бьюкен,
А.Оукен, У.Хеллераның еңбектерінде қарастырылады. Салық жүйесі
экономикалық басқару құралы ретінде көптеген жылдар бойы қолданылмай
келгені баршаға аян. Сондықтан, кейбір авторлар дамыған капиталист
мемлекеттердің тәжірибесін карастырумен айналысып келді. Осыған
байланысты мынандай Ресейлік ғалымдардың мақалалары мен монографияларын
атап өту кажет: В.Т.Князев, В.Я. Савченко, В.Т. Пансков, В.М.Пушкарева,
Д.Г.Черник, Т.Ф.Юткина, А.И.Худяков және т.б.
Экономикалық дамуға салық салудың тигізетін кері әсерін төмендетугі
ат салысып және сол бойынша Қазақстандағы салық жүйесін реформалауға үлес
қосқан әдебиеттер мен ғылыми еңбектерді де атап етуге болады. Аталған
зерттеулерге У.Б.Баймуратов, А.Б.Зейнелгабдин, С.Ж. Интыкбаева,
Ж.О.Ихданов, Ильясов К.К., Г.Карагусова, Н.К. Сучукова, С.К.Кулпыбаев,
Ли В.Д., Н.К.Мамыров, В.Д.Мельников, А.А.Нурумов,
М.Т.Оспанов,
К.С.Сагадиев, Х.Н.Сансызбаева, Р.У.Смагулова және т.б. авторлардың
енбектерін жатқызуға болады. Дегенмен, аталған әдебиеттерде салық жүйесінің
проблемалық мяәселелері көбінесе фискалдық сипаты жағынан, оны көтеру
және онын жекелеген экономикалық субъектілерге тигізетін әсері туралы
жеткілікті түрде қарастырылып, тереңірек зерттелген болса, ал әлеуметтік
проблемалардың басым бөлігін алатын салық жүйесінің әлеуметтік институт
ретінде кызмет ететіндігіне аса назар аударылмаған.
Тақырыптың өзектілігі салық салудың , елден әлеуметтік процесстерге
әсер ету деңгейі мен сипаты туралы қозғалған мәселенің аздығына
байланысты олардың қоғамдық катынастардағы алатын орнына негізделген.
Жұмыстың басты мақсаты Қазақстан Республикасында салық жүйесінің
қызмет етуінің тиімділігін қалыптастыру барысында қазіргі кездегі
салықтардың қызмет ету механизімін талдап, болашақта қызмет ету
тиімділігінің жетілдіру жолдарын теориялық және практикалық негіздеп,
салық жүйесін әлеуметтік турғыдан оңтайландыру жөнінде ұсыныстар жасау
болып табылады.
Магистрлік жұмыста қойылған мақсаттарға жету үшін төмендегідей
міндеттері алға қойылды:
- Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қызмет ету кезеңдерінің
қалыптасуының мәнін нақтылай түсу;
- Салық жүйесіндегі салық органдарының құрылымы және атқаратын
қызметтеріне сипаттама беру;
- Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасында салық жүйесіндегі
салықтардың қызмет ету тиімділігі механизіміне талдау жүргізу;
- Салық жүйесі органдарының құқықтары мен міндеттерін қарастыру;
- Салық салу қызметінің тиімділігін ұйымдастыру және бақылау әдiстерiн
анықтау;
- Қазақстан Республикасында рыноктық экономикада салық жүйесінің қызмет
ету тиімділігі бағыттарын анықтау;
- Қазақстандағы салық салу жүйесінің қызмет ету тиімділігін арттыруына
баға беру және жетілдірубарысында ұсыныстар әзірлеу.
Магистрлік жұмысты зерттеудің ғылыми жаңалығы мыналардан көрінеді:
- Ғылыми зерттеу негізінде салық жүйесінің қызмет ету кезеңдерінің
қалыптасуының экономикалық мәні тиянақталды;
- салық жүйесіндегі салықтардың қызмет ету тиімділігі механизіміне
сандық мәліметтермен талдау жасалды;
- салық салу қызметінің тиімділігін ұйымдастыру және бақылау
әдiстерiнің үлгілері ұсынылды;
- рыноктық экономикада салық жүйесінің қызмет ету тиімділігін
қалыптастыру бағыттары анықталды;
- Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қызмет ету тиімділігін
жетілдіретін ұсыныстар берілді.
Магистрлік жұмыстың зерттеу пәні ретінде Қазақстандағы салық
жүйесінің қызмет ету тиімділігі процесін ұйымдстыру барысында пайда
болатын қарым-қатынастар қарастырылады.
Магистрлік жұмыстың зерттеу объектісі ретінде Қазақстандағы салық
жүйесінің қызмет етуі алынған.
Зерттеу нәтижелерінің апробациясы. Диссертацияның негізгі тұжырымдары
мен нәтижелері халықаралык ғылыми-практикалык конференцияларда баяндалған:
Развитие экономической мысли в Казахстане (Т.Рыскұлов атындагы КазЭУ.
19-20 казан 2006 ж.)
Зерттеу нәтижелердің жарияланымдары. Зерттеу такырыбы бойынша 3,8
баспа беттен тұратын 7 макала жарық керді. Ол енбектер жұмыстын мазмұнын
толық камтиды. Оның ішінде үш макала Білім және ғылым саласында қадағалау
мен аттестаттау комитетінің нұскауындағы экономикалык әдебиеттерде
жарияланған.
Диссертациялык жұмыстын кұрылымы мен келемі. Диссертацияның құрылымы
зерттеудің мақсаты мен міндеттерімен аныкталып, тақырыпты ашуға
негізделген. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімнен үш
тараудан, ғылыми жаңалықтардан, пайдаланған тізімнен, ---сурет, 21 кестеден
тұрады.
Магистрлік жұмысын жазуда келесі материалдар: ҚР нормативті-құқықтық
заң актілері, қаржы және экономикалық теория жөніндегі оқулықтар,
монографиялар, мерзімдік басылымдарда жарияланған мақалалар, Қазақстан
Республикасы қаржы министрлігі, ҚР статистика Агенттігінің мәліметтері
қолданылған салық комитеттерінің сандық мәліметтері.
1.Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қызмет ету кезеңдерінде
салықтардың қалыптасуының теориялық аспектілері
1.1 Салық жүйесінің қызмет етуі кезеңдері мен салықтардың қалыптасуының
экономикалық мазмұны
Қазақстан Республикасының салық жүйесін ұйымдастыру, оған әсер етуші
негізгі механизм, фактор ретінде Қазақстан Республикасының салық жүйесін
ұйымдастыру деңгейіне әуел бастан тәуелді. Мемлекеттегі салық жүйесі
құрылымы мен мәртебесін ұйымдастыру, тәуелсіздік алған сәттен бастап,
әртүрлі деңгейде республиканың қоғамдық шаруашылығында салық саясатын
жүргізудің формасы мен түрін анықтайды.
Салық жүйесі (грек тілінен аударғанда ”бөліктерден құралған бүтін”
деген ұғымды білдіреді) - бұл салық белгілі бір біртұтастық немесе кешен,
ол салық төлеуші мен мемлекеттің мүддесін емдеу мақсатында бір-бірімен
өзара байланыстағы салықтардың жиынтығынан тұрады. Бұл жүйенің құрамына
мыналар кіреді:
- салық қатынасын реттейтін құқықтық және
нормативті база (салық кодексі, жарлық,
инструкциялар т.с.с);
- салықты және басқа да міндетті төлемдерді
жинау және құрау тәсілі. Олардың
әртүрлілігі, салық салу принципі, салық
элементтері;
- салық бақылауын жүргізудің түрлері мен
формалары (салық есебінің камералды бақылау,
салық төлеушінің мониторингі, құжаттық және
рейдтік салықты тексеру және т.б);
- Салықты және басқа міндетті төлемдерді жинау
қызметі кіретін, ұйымдар атап айтқанда, ҚР
МКМ, салық органдары, қаржы полициясы.
Салықтық өкiлеттiктердiң орталықтандырылуымен жүргiзiлетiн,
шығыстарды орталықсыздандыру, аумақтар арасындағы теңсiздiктiң жоғарылауына
әкелді. Бюджетаралық қатынастарды реттеуде маңызды орын алатын, бюджеттің
басты кіріс көзі болып табылатын, салықтар көмегімен реттеуді қарастырайық.
Ол үшін ең алдымен салықтық реттеу ұғымына сипаттама беру қажет.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі -
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның
экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен
анықталады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу басқарудың сәйкес тұтқаларына
сүйенеді. Мұндай тұтқалардың бірі салықтар болып табылады. Бұл,
экономикалық өмірге араласу тек қана кәсіпкерлік қызметті жүргізуді
анықтайтын мемлекеттік актілерді шығарумен емес және шаруашылық жүргізуші
субъектілердегі мүліктің және қаражаттың бөлігін алумен түсіндіріледі.
Сонымен, салықтар жалпы ішкі өнімді және ұлттық кірісті бөлу үдерісінде
маңызды рөл атқарады.
Салық салу практикасын теориялық негіздеу салық теориясында
белгіленеді. Олардың эволюциясы экономикалық ойлардың әртүрлі бағыттарының
бір уақытта дамуымен жүрді. Салық жүйесінің тұжырымдамалық моделдері
мемлекеттің экономикалық саясатына тәуелді дамыды.
Ұзақ уақыт ағымында экономикадағы салықтар рөлі туралы классикалық
ұсынылу болды. 200 жыл бұрын А. Смит мемлекеттік қаржылар эволюциясы туралы
ғылымды ең бірінші құрды. Салық жүйесінің қалыптасуы мемлекеттің дамуының
жоғары деңгейінде жүреді. Классик-ғалымдар У.Петти, Ж.-Б. Сей және ағылшын
экономисттері Д. Рикардо, Дж. Милль экономиканы тұрақты және өзі реттелетін
жүйе ретінде қарастырады, мұнда сұраныс ұсынысты туғызады, ал оның
біреуінің артықшылығы өндірушілердің шаруашылықтың тапшылықты салаларына
қозғалысымен өзі теңесуі болады деп санады.
Салықтардың мазмұнын жүйелі зерттеген Д. Рикардо былай деп жазды:
Салық салу келесідей зұлымдықтардың бірін таңдау болып табылады: егер ол
пайдаға немесе кірістердің басқа көздеріне әсер етпесе, онда ол шығындарға
әсер етуі керек, немесе егер оның ауыртпалығы біркелкі бөлінеді және ұдайы
өндірісті тоқтатпайды десек, онда салық қайда түсетіні бәрібір. Оның
еңбектері салықтан мүлдем бас тартуға шақырмайды, өйткені салықтар
мемлекеттің өмір сүруінің материалдық базасын қамтамасыз етеді. Д. Рикардо
өз еңбектерінде салықтардың тек бір жағын ғана қарастырған – салықтардың
реттеуші әсерін көрмей, үкіметтің қажеттіліктерін қамтамасыз етуге көңіл
бөлген. Д. Рикардоның пікірлесі А. Смит салықтардың қызметін басқаша
қарастырған. Ол салықтар тек зұлымдық әкелмейді, салық салудың белгілі
қағидаттарын сақтау кезінде олар қоғамдық дамудың маңызды жағымды факторы
болады деп санаған. Ондай қағидаттарға А. Смит мыналарды жатқызған:
мемлекеттің қол астындағылар үкімет шығындарын жабуға қатысуы
мүмкіндігіне, өзінің салыстырмалы төлем қабілеттілігіне қарай; тек салық
төлеушіге емес, кез келген адамға салық төлеу мерзімінің, тәсілдерінің және
мөлшерінің белгілі болуы.
Салықтар тек мемлекеттік бюджет кірістерінің көздері рөлін атқарады,
ал зерттеу пікірталастары олардың алыну әділеттілігі қағидаты төңірегінде
жүргізіледі. Бірақ қоғамдағы экономикалық қатынастардың күрделенуімен,
объективті циклдық үдерістердің әсерімен, классикалық ғылымды түзету,
мемлекеттің рөлін, оның экономикалық үдерістерге әсерін бөлу, сондай-ақ
салық салудың әлеуметтік, экономикалық шекараларын реттеу қажеттілігі туды.
Жаңа ғылыми теориялар пайда болды. Қазіргі кезде экономикалық ойлардың екі
негізгі бағытын бөліп алуға болады – кейнсшілдік және неоклассикалық.
А. Смит өте көп салықтар салғанға қарағанда салық ауыртпалығын
төмендетуден мемлекет көп мөлшерде ұтатынын атап көрсеткен. Бұл кезде салық
төлеушілер осы төлемдерді жеңілдікпен төлейді, ал бұл өз тарапынан
мемлекетті жазалау және өндіріп алумен байланысты салықтар жинауға қосымша
шығындардан босатады [19, 588 б.]. А. Смиттің теориялық ой толғаулары оның
ізбасарларына ғана емес, сондай-ақ барлық экономист-ғалымдар үшін аксиома
болды.
Сонымен, 80-ші жылдардың басында АҚШ-та М. Уэйденбауммен, М. Бернспен,
А. Лаффермен дамыған, ұсыныс экономикасының теориясы, салық салу
үдемелілігін төмендете отырып, салықтың шекті мөлшерлемелерін қысқартуға
негізделген идеяға сүйенді.
Неоклассикалық теорияның негізгі идеясы инфляцияны төмендету әдістерін
іздеуге және корпорацияларға салықтық жеңілдіктердің басым мөлшерін ұсынуға
негізделеді. Неоклассикалық бағыттың әдістерінің кең қолданылуымен,
экономиканы реттеудің кейнсшілдік әдісі толығымен жойылмады. Кейнсшілдік
теорияның дамуында да жаңа ағындар пайда бола бастады.
Неокейнсшілдік теорияда салықтық проблемаларға маңызды орын берілген.
Ағылшын экономистері И. Фишер және Н. Колбер тұтынуға қатысты салық салу
объектілерін бөлу қажеттігін анықтаған. Осыдан жинақтауды қолдау әдісі және
инфляциямен күресу құралы болып табылатын, тұтынуға салық идеясы пайда
болды.
А. Вагнер 1980 жылы салықтардың әлеуметтік-саяси теориясын ұсынды,
оған сәйкес салықтық саясат тек фискалдық емес, сонымен қатар әлеуметтік-
саяси мақсаттарды шешуі қажет. Ол былай деп жазды: Салықтардың таза
қаржылық мақсатымен қатар басқа реттеуші мақсат бөлінуі мүмкін.
Реттеушілікпен жеке кірісті және мүлікті пайдалануға араласуға болады.
Вагнер мемлекеттің шаруашылық өмірге араласуын кеңейтуді жақтаушы болды.
Вагнердің ойынша, салықтар кез келген қоғамдағы ұлттық байлықты тарату
теңсіздігін түзете алады.
Француз экономисті Ф. Кенэ осы көзқарасты ұстанды. Өзінің
экономикалық кестесінде ол салықтардың қажеттігін көрсеткен, сондай-ақ
салықтар капитал өндіру үдерісіне әсер ететін факторлардың бірі болып
табылатындығын атап өтті.
Ф. Кенэнің ойынша дұрыс ұйымдастырылған салық таза өнім есебінен
алынуы қажет және өндіріс шығындарына жатқызылмауы қажет, өйткені мұндай
жағдайда ол жер иеленушіде, меншік иесінде, мемлекетте ештеңе қалдырмайды,
яғни тонау құралын айқындайды.
Ф. Кенэ және А. Вагнер тұжырымдамасы бойынша, олардың салықтарды
шаруашылық өмірге белсенді араласу құралы ретінде қарастырғанын, салық
ауыртпалығын неғұрлым дұрыс бөлу жолымен шаруашылық өмірдің барысына кері
әсерді жою немесе төмендету мүмкіндігін көрсеткенін атап өткен жөн.
Дамыған рыноктық мемлекеттерде экономиканы реттеудің ең маңызды
қаржылық құралдарының бірі ретінде салықтарды пайдалану тәжірибесі, олардың
қорытындыларын растады.
Көріп отырғанымыздай, салықтар саласындағы шетел зерттеулері нақты
қолданбалы сипатпен ерекшеленеді, өйткені олармен өңделетін теориялық
ережелер осы мемлекеттердің қаржылық заңдылығының фискалдық саясатының
негізі болып табылады. Теориялық дау-дамайлар салықтың мәні туралы мәселе
бойынша емес, олардың экономикадағы рөлі туралы болды.
Рыноктық экономиканы қалыптастыру барысындағы Қазақстан
Республикасының салық реформаларына көз жүгіртейік. Бұл реформаларды 5
кезеңге бөліп қарастыруға болады. Салық реформаларының I кезеңінде, 1991-
1994 жылдары салық жүйесінің негіздері қалыптаса бастады. II кезеңде, 1995-
1998 жылдары салық жүйесі ықшамданып, макроэкономикалық тұрақтылықты
қамтамасыз ету, кәсіпкерлікті қолдау барысындағы шараларға негізделген
салық жүйесі қызмет етті. III кезең, 1999-2001 жылдары экономикалық өрлеу
тұрақтылып, мемлекеттік бюджет кірістерін жоғарлату көзделді. IV кезеңде,
2002 жылдан бастап рыноктық экономика талаптарына жауап беретін,
экономикалық тұрақтандыруға бағытталған тұжырымдамалық жаңа салық жүйесі
қабылданды. Vкезең салық реформасы, Президентіміз Н.Ә.назарбаевтың 2008
жылғы 6 ақпанда Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік
саясаттың мақсаты атты Қазақстан халқына жолдауында Салық жүйесін
Қазақстанның жаңа сатыдағы дамуының міндеттері мен сәйкестендіру қажет.
Жаңа кодекс салық қызметтерінің оның нормаларын өз қалауынша
түсіндірулерінен қорғайтындай, әкімшілендіру сапасы мен салық төлеушілер
мүдделері үйлесетіндей тікелей іс-әрекет ету заңы сипатына ие болуы керек
деді.
Профессор В.Твердохлебовтың салық жүйесін құрудың негізгі
қағидаттары мәселелері бойынша позициясына көңіл аударуға болады. В.
Твердохлебов салықтық саясаттың негізгі қағидаты ретінде өндіргіш күштерді
дамыту қағидатын ұсынады. Ол былай деп жазды: Өндіргіш күштерді дамыту –
бұл салық салудың жоғарғы қағидаты, ол кез келген алымдық жүйенің негізін
құрауы қажет және ғылым өзінің саяси бейтараптығын сақтай отырып, бұл
жүйелерді бағалауға құқығы бар. [20, 49 б.].
Өндіргіш күштердің дамуы ең алдымен таза ұлттық өнімнің өсуінде және
жан басына шаққанда оның жоғарылауында айқындалады. Осыған байланысты А.
Соколовтың пікірінше, В. Твердохлебов ұсынған, салықтық саясат қағидатын
келесідей тұжырымдаған жөн: Салықтар таза ұлттық өнімнің абсолютті немесе
салыстырмалы өсуіне жағдай жасауы керек немесе бөгет жасамауы қажет. [21,
65 б.].
А. Тривус кейнсшілдік тұжырымдама жақтаушысы ретінде шаруашылық
қағидаттар рөлінің жоғарылығын растайды. Ол, мемлекеттің экономикалық
саясат құралы рөлін орындау үшін салық салу жүйесі, экономикалық қызметке
кәсіпкерлердің өздері мүдделі болатындай етіп құрылуы қажет, деп санайды.
Бұл жерде мына қағидат орын алады: салықтық қысым жеке салалар арасында
таратылуы қажет және тиімді салық жүйесін құру үшін маңызды [22, 32 б.].
Жоғарыда айтылғандар экономистердің экономикалық даму үдерісіне
салықтардың әсері туралы идеяға бірден келмегенін растайды. Бұл ойдың пайда
болуына салықтық теорияның қалыптасуының ұзақ кезеңі алғы шарт болды.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салық функциясы – оның қасиеттерін айқындау тәсілі, яғни осы
экономикалық категорияның қоғамдық бағыты қалайша іске асырылатындығын
көрсететін, салық мәнінің әрекетімен айқындалуы. Барлық функциялар бірігіп
мемлекеттің салық жүйесінің және оның бюджеттік саясатының тиімділігін
анықтайды.
Салықтық реттеуді айқындауда отандық авторлар әртүрлі көзқарастар
ұстанған: біреулері салықтық реттеу реттеушілік функция арқылы жүзеге
асырылады десе, басқалары салықтар сыныптамасында жеке реттеуші салықтарды
бөліп алған. Мысалы, Ф. С. Сейдахметова өз еңбегінде салықтардың мынадай
негізгі функцияларын бөліп көрсеткен:
фискалдық – мемлекеттің қызмет етуі үшін қажетті материалдық шарттар
және мемлекеттің ақшалай қорлары қалыптасатын функция. Осы функция
көмегімен мемлекет ұлттық табыс құнының бір бөлігін бөледі және экономикаға
әсер етеді;
экономикалық – қоғамдық ұдайы өндіріске, оның қарқынын ынталандыра
немесе тежей отырып, тұрғындардың төлемқабілеті сұранысын кеңейтіп, немесе
азайтып әсер ететін, қайта таратушылық үдеріске қатысатын функция;
бақылау – салық жүйесін бақылауды қамтамасыз ететін және қандай да
бір өзгерістер енгізу қажеттігі айқындалатын функция [23, 7-8 б.].
Осы функцияларды бөліп ала отырып, салықтарды сыныптамалық белгілерге
бөлу кезінде бюджетті реттеу құралы ретінде салықтарды бекітілген және
реттеуші салықтарға бөлген. Бекітілген салықтарды – бұл заңдылыққа сәйкес
белгілі бюджеттің кіріс көзі ретінде бекітілген салықтар, ал реттеуші
салықтарды – жыл сайын бюджеттерді бекіту үдерісінде баланстану мақсатында
жоғары бюджеттен төменгі бюджетке берілетін салықтар ретінде қарастырған
[23, 8-9 б.].
Қ.Қ. Ілиясов, С. Құлпыбаев өз еңбектеріне ұйымдық-құқықтық жағынан
салықтарды мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір
мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы
міндетті ақшалай төлемдер ретінде қарастырған [24, 208 б.].
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олардың
атқаратын функцияларында толық ашылатындығын, жалпы қаржы категориясы
тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып табылатындығын, сондықтан
қаржыға қатысты салықтардың функцияларын қаржының бөлгіштік функциясының
құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн екендігін ескерте
отырып, салықтардың фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш
функциясын бөліп көрсеткен және оларға мынадай анықтама берген:
фискалдық функция – барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толықтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді;
салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болды. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың
нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шегерістер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді;
қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады, ол ұлттық табыстың
мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді [24, 210-211 б.].
Сәйкесінше, салықтық реттеуді реттеуші салықтар емес, реттеуші
функция көмегімен іске асырған.
Өздерінің еңбектерінде Қ.Қ. Ілиясов, А.Б. Зейнелғабдин салықтар
мемлекетпен экономикалық тұтқалар, экономика реттеуіші ретінде
пайдаланылады және заңнамаға сәйкес белгілі мөлшерде және тағайындалған
мерзімде алынатын міндетті төлем болып табылады - деп тұжырымдап,
салықтардың негізгі функцияларының бірі ретінде реттеуші функцияны
қарастырған және оны былайша сипаттаған: Салықтардың негізгі функциясы
өндірістің дамуына әсер ететін реттеуші функция болып табылады. Бұл кезде
салықтар нысандарын таңдау, салық мөлшерлемелерінің, салықтарды алу
тәсілдерінің, жеңілдіктердің өзгерісі қолданылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық
ұдайы өндірістің құрылымына және пропорциясына; жинақтау мен тұтыну
көлемдеріне; оларды тиімді пайдалануға әсер етеді. Салықтық реттеуіштер
басқа экономикалық тұтқалармен өзара байланысып, қажетті нәтижені
қамтамасыз ете алады [25, 6 б.].
Қазіргі кездегі Қазақстанның салық жүйесі реформасының дамуының ең
маңызды кезеңі – 1999 жыл. 1998 жылы құрылған Мемлекеттік Кіріс Министрлігі
салық заңының және қазіргі кездегі жұмыс істеп тұрған салық механизмін
қайта құруды одан әрі жетілдіруге ілгері қадамдар жасады.
1992 жылдың 1 қаңтарынан бастап қосылған құн салығы және акциздiң
енгiзiлуiмен байланысты айналым салығы өз күшiн жойды. Реттеушi салықтар
рөлiн қосылған құн салығы және акциздер, жер салығы, бағалы қағаздармен
жасалатын операцияларѓа салынатын салықтар атқарды. Қосылған құн салығы
бойынша бөлулер нормативi сараланѓан болды, яғни әрбiр облыс ерекшелiктерi
ескерiлiп, бөлулер нормативтерi бекiтiлдi. Жер салығы бойынша барлық
облысқа 90%, бағалы қағаздармен операциялардан салық бойынша 50% бекiтiлдi.
Сонымен қатар 1992 жылы кооперативтiк және қоғамдық
ұйымдардың пайдасына салық, тұрғындардың пайдасына салық толығымен
жергiлiктi бюджетке түсті. Айта кететiн жағдай, Қазақстан Республикасының
салық жүйесi туралы заңына сәйкес табыс салығы жалпы мемлекеттiк салықтар
құрамына жатты, яғни оның шамасы сонымен қатар жергiлiктi бюджеттерге
бөлулердiң пайыздық мөлшерлемелерін республиканың Жоғары Кеңесi белгіледі.
Сәйкесiнше, бекiтiлген салықтар кұрамына ол шартты түрде ғана қатысты.
1992 жылы жергiлiктi бюджеттер кiрiстерiнiң қалыптасу ерекшелiктерi
болып, кейбiр облыстар бойынша жоспарланған мөлшерден iс жүзiндегi
бюджеттiк түсiмдердiң жоғары болуы табылады, бұл толығымен бағаның
өсуiмен, сонымен қатар, тұтынуға бағытталған қаржылар шамасының өсуiмен
байланысты болды.
1993 жылы реттеушi салықтарға тiркелген (ренталық) төлемдер
жатқызылған, ол пайдаға салық бойынша нормативтер шаруашылық жүргiзушi
субьектiлердiң типтерiне меншiк нысанына қарай сараланып жергiлiктi және
республикалық бюджеттерге бөлiнді.
1994 жылы қосылған құн салығы, акциздер меншiк нысанынан тәуелсiз
кәсiпорындар, ұйымдар пайдасына салықтар реттеушi салықтар қызметiн
атқарды. Жеке тұлғалардан табыс салығы толығымен жергiлiктi бюджетке түсті.
Олардың бөлулер бойынша мөлшерлемесі облыстық бюджетте Жоғары Кеңеспен
заңдық ретте, ал төменгi бюджеттер үшiн сәйкес облыстық деңгейде
белгіленді. Жергiлiктi бюджеттер бойынша бекiтiлген кiрiстердiң
1994 жылдағы жоғары үлесi ең бiрiншi республика облыстары бойынша
кiрiс көздерінiң бiркелкi емес бөлінуімен байланысты.
Дамудың ұзақ әрі қайшылықты жолын өте отырып Қазақстанның салық
жүйесі қазіргі кезде реформалануының маңызды сатысында. 2001-2010 жж.
аралығында ҚР салық жүйесін тереңінен реформалауда бірқатар маңызды істер
жүзеге асырылды (4(.
жылы қосылған құн салығының (ҚҚС) деңгейі 20-дан 16% дейін және
әлеуметтік салық деңгейі 26-дан 21% дейін төмендетілді.
жылдан бастап қолайлы экономикалық орта құруға, мемлекет пен салық
төлеушінің көзқарастары оптималды сай болуына, салықтық заңнаманың
тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған жаңа Қазақстан Республикасының
Салық кодексі (бұдан әрі - Салық кодексі) жұмыс істеуде. Мемлекет пен салық
төлеушінің көзқарастарының өзара үйлесімділігін қамтамасыз ететін салық
жүйесін құру мақсатында - 2003 ж. салықтық заңнамаға елеулі өзгерістер
енгізілді. Осылайша, 2004 ж. 1 қаңтарынан бастап қазіргі салықтық реформа
кезеңінде:
жеке табыс салығының ең жоғары ставкасы 30%-дан 20% дейін салықтың
аралық ставкаларының азаюымен бір уақытта төмендеді, қазіргі салық
реформасында 2009 жылдан бері 10 пайызды құрайды;
әлеуметтік салық ставкасының регрессивті шкаласы енгізілді, ең
жоғары көлемі 2007 жылдары 20% және ең төменгісі 7%; қазіргі салық
кодексімен көрсетілген мөлшері 2009 жылдан бастап 11 пайыз; әлеуметтік
аударм4,5 пайыз;
қосымша құнға салық ставкасы 16-дан 15% дейін төмендетілді;
соңғы салық реформасында 2009 жылдан бастап 12 пайыз мөлшерінде;
корпоративтік табыс салығы 2006ж 40 %-дан, 2007 ж- 30 %-ға, 2008 ж-
30%, 2009 ж -20 %, 2010 ж-20%.
отандық мұнай өңдеу зауыты (МӨЗ) және мұнай-химия өнеркәсібі
кәсіпорындарының экспорт үшін жеткізілімін және жүктемесін қысқартуды
ынталандыру үшін экспортталатын шикі мұнайды жаңа ренттік салығы енгізілді,
оның төлемшілері өнім бөлімі туралы келісім-шарт жасаған жер қойнауын
өндірушілерді қоспағанда экспортқа шикі мұнайды еткізетін жеке және заңды
тұлғалар болып табылады;
ғылыми өңдеу және ақпараттық технологиялар саласының арнайы экономикалық
аймағында қызмет ететін мекемелер үшін, сонымен қатар халықаралық теңіз
сауда портын дамыту мақсатында ерекше салық төлеу режимі қабылданды;
кіші кәсіпкерлік субъектілері үшін жеке кәсіпкерлер патент бойынша жұмыс
істей алатын табыстың шектік мөлшерінің 1,5 млн теңгеден 2,0 млн теңгеге
дейін арттыру жолымен, сонымен қатар арнайы салықтық режимді қолданып
қарапайым декларация негізінде салық төлеуге тиісті табыс градациясын
өзгерту жолымен арнайы салықтық режимді қолдану ортасы кеңейтілді;
Қазақстанның мұнай-химиялық саласының дамуын белсендету және көмірсулық
шикізатты қайта өндіретін қуаттардың құрылысына инвестицияларды
жұмылдырудың қолайлы климатын құру мақсатында Қазақстан Республикасының жер
қойнауынан алынатын мұнай мен газды қайта өңдеу жөніндегі экономиканың
мұнай-химиялық саласында қызмет ететін мекемелер үшін жеңілдік режимі
енгізілді;
корпоративті табыс салығы бойынша салық ставкалары бірнеше жыл бойында
30% деңгейінде сақталған жағдайда салық салынатын кірісті шегеру мен түзету
жүйесін жетілдіру арқылы салық төлеушінің жүктемесін төмендетуге
бағытталған бірқатар нормалар енгізілді – Қазақстан Республикасы Ұлттық
банкісі белгіленген қосымша қаржыландырудың екі еселік ставкасынан және
Лондон банкаралық нарығының екі еселік ставкасынан салық салынатын кірісті
анықтау кезіндегі шегерімге жатқызылатын несиелер (қарыздар), депозиттер
мен қарыздық бағалы қағаздар бойынша сыйақы жиынын шектеуді белгілейтін
норма алынып тасталды, бұл сыйақы төлеу үшін салық төлеушілер шығыстарын
толық көлемде шегерімге жатқызуға мүмкіндік береді; шағын несие ұйымдарының
салық салу кірісін азайту жөніндегі норма енгізілді, олардың қызметінің
ерекше түрі қызметтің осы түрінен түсетін кіріс жиынына ауылшаруышылық
саласында шағын несие беру болып табылады;
шағын несиелік мекемелердің дамуын белсендету мақсатында микронесие беру
операцияларын қосылған бағаға деген салықтан босату нормалары енгізілді;
қызмет ету жолында кедергі келтіретін артық әкімшілік бөгеттерді алып
тастауға мүмкіндік беретін Салық кодексінің жеке ережелері айқындалды.
Тіркелген активтер бойынша амортизациялық аударымдарды есептеу
тәртібін реттейтін және Салық кодексімен белгіленген амортизацияның жеке
шекті нормаларын көбейту қажеттігінен туындаған жөндеуге кететін
шығыстардың жиынтық жылдық кірісін шегеруге жатқызатын, сондай-ақ жекелеген
негізгі қаражаттың функционалдық ерекшелігін ескере отырып жөндеуге кететін
шығыстардың жиынтық жылдық кірісінен шегерімге барынша толық жатқызу үшін
мүмкіндік беру тәртібін реттейтін Салық кодексінің ережелеріне өзгертулер
енгізілді.
Функционалдық ерекшеліктерді ескере отырып топтар шегінде
әртараптандыру арқылы негізгі қаражаттың жекелеген топтары бойынша жөндеуге
кететін шығындарды 15-тен 20% және 25% дейін шегерімге жатқызудың шекті
нормалары көбейтілді.
Сондай-ақ салықтық мерзімнің аяғында салық төлеуші 100-ден бастап 300-
ге дейін айлық есептік көрсеткіштер бір уақытта шегеруге жатқызатын шағын
топтың құндық балансының көлемі ұлғайтылды. Бұл тіркелген активтердің
қалған өздігінен амортизацияланбайтын қалдық құнын жарамсыздыққа жатқызуын
жеделдетті.
ҚР-да 1995-2001ж. 6 жыл көлемінде жүргізілген салық жүйесі
кәсіпкерлердің, экономистердің, депутаттардың, мемлекеттік шенеуніктердің,
журналистердің және қарапайым салық төлеушілердің тарапынан көптеген
наразылықтар тудырды. Әрбір кезекті сайлау өткен сайын, сайланбалы билік
органына барған жаңа адамдардың алғашқы қадамы салық саласында түбірімен
өзгерту енгізуге бағытталатынына үміттенді. Біршама уақыт өткеннен кейін,
бұл үміт ақталмады, өйткені бұл салады жаңа заң актілері оны жетілдіргеннен
гөрі, құлдырата берді, ал қарама- қайшылықтар сол қалпында қалды. Әртүрлі
көзқарастарды сараптай келе, сыншылардың қандай да бір ортақ негізі жоқ
екенін көруге болады. Көпшілігіне салық ставкасының тым жоғарлылығы
ұнамайды. Кейбіреулері нарық жағдайында мемлекет төмен салық бекітеді деп
есептеген. Өзгелерінің пікірінше, еркін кәсіпкерлік салыққа да әсерін
тигізеді: “Қаласам-төлеймін, қаламасам төлемеймін” деген қағидаға сүйенуі
мүмкін. Бірақ, сөйте тұра, бюджеттік мекеме қызметкерлеріне еңбекақы
төлемі, зейнетақыны кешіктіргенде, мемлекеттік тапсырыс дер кезінде
төленбегенде, барлығы үкіметті кінәлайды. Осы жерде бәрі анықталады:
төменгі салық мемлекеттік шығындардың барлығын үздіксіз қаржылық қамтамасыз
етумен сәйкес келуі керек екен.
Тағы сынауға түрткі болатын жағдай: салық жүйесінің артық фискалды
сипаты; отандық өндірушілерге қажетті ынталандырудың басым болмауы; табысқа
салынатын салықтың көптігі; мүлік салығының төмендігі; батыс елдерімен
салыстырғанда, еңбекке аз ақша төлей отырып, жеке тұлғаларға салынатын
салықтың көптігі; жеке тұлға салығының төмендігі, ал басқа мемлекеттерде
ол жоғары; бұрын естіп те білмеген қосылған құнға салынатын салық; салықтан
жалтарғандарға қолданылатын тым қатаң қаржылық санкция; бюджет
жетіспеушілігін жоюда қолданылатын шаралардың жетіспеушілігі; жеке
салықтардың жиі өзгеруі; табиғи ресурстарға салынатын салықтың төмендігі;
Бұл тізімді бұдан әрі де ұзақ жалғастыра беруге болады.
Осы көзқарастарды жалпылап, біріктіру мүмкін емес. Бірақ, кейбір
айтылған сыни көзқарастар мен ұсыныстарда шындық бар. Салық жүйесі әрине
жетілдіруді қажет етеді. Бірақ, батыс елдерінің тәжірибесінен алынған
кездейсоқ идеялардың негізінде емес. Қазақстанға салық салу саласында
қазіргі салық жүйесін жетілдіріп қана қоймай, өмірге әкелінген қандай да
бір кешенді шаралардың барлық экономикалық және әлеуметтік салдарларын
болжап, алдын-ала байқайтын, өзінің ғылыми немесе бірнеше мектетер мүлде
жетіспейді.
Өткен жылдарға баға бере отырып, есте ұстайтын жайт, ҚР салық жүйесі
бірінші күннен бастап экономикалық дағдарыс кезеңінде пайда болып, дамып
келеді. Қиын көздерде бюджет тапшылығының өсуін тоқтатады, елдің барлық
шаруашылық аппаратын қамтамасыз етеді, үздіксіз болмаса да, кейінге
қалдыруға болмайтын мемлекеттік қажеттіліктерді қамтамасыз етуге жол
береді, негізінен ол нарықтық экономика жағдайына көшудің сол уақыттағы
міндеттеріне жауап береді. ҚР-ның салық жүйесін қалыптастыруда дамыған
шет елдердің тәжірибесі кеңінен қолданылды.
Мұндай баға жалпы шындықты әділ түрде таразылауға мүмкіндік береді,
бірақ, экономикалық саясаттың сол уақыттық проблемаларымен сәйкес үнемі
келтіріліп отырған, салық жүйесін жақсарту міндетін сызып тастамайды.
Көптеген сыншылардың келісетін пікірі, салық ауыртпалығының болу
мүмкіндігі. Бірақ белгілі бір мөлшерде ғана. Салық қандай болу керек-
жоғары немесе төмен – бұл әлемдік салық салу ілімі мен тәжірибесіндегі
мәңгілік проблема.
Тұрғындардың салық мөлшерін төмендетуге деген тілегі дұрыс және
түсінікті де, ол шаруашылықты қаржыландырудың кейінге қалдырылмайтын
қажеттіліктерімен, әлеуметтік мәселелерді шешумен, фундаменталды ғылымды
дамытумен, мемлекеттің қорғанысын қамтамасыз етумен қарама-қайшылықта.
Екінші жағынан, шығынды қажет ететін, көптеген қажеттіліктермен қатар
салықтың көлемі, тауар өндірушілердің мүддесі ескерілгенде ғана өсетін
салық базасының кеңею ережелерімен анықталады. 70-80 жылдары барлық елдер
салықтық ставкалармен табыстардың арақатынасы туралы А. Лаффердің ілімін
мойындады.
Бірақ, салықтарды мөлшерден тыс төмендетуге болмайды. Салықтар тек
ынталандырушы ғана емес шектеуші де рөл атқарады. Тым төмен деңгейдегі
салық кәсіпкерлік белсенділіктің бірден дамуына алып келеді, ал оның
бірқатар жағымсыз салдары бар.
Бірақ, бүгінгі таңда салық жүйесі артта қалмайды. Салық реформасы
барлық экономикалық реформаларға сәкес, оның бір бөлігі болып табылады.
Соның өзінде мемлекеттің қаржы жағдайы шиеленіскен түрде қала береді.
Экономиканың тұрақтылығы инфляцияның және өндірістің төмендеуінің жалғасы
болып қала береді. Салық жүйесі экономикалық және қаржы тоқырауына қарсы
тұрады. Осының барлығы салық заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізеді.
Ең басты назар “ҚР бюджет жүйесі туралы” заңына енген ҚР Президентінің
1998 жылы 1 сәуірдегі “Бюджетке төленетін салық және басқа да міндетті
төлемдер туралы” Жарлығына аударылды. Бұл басты жаңа енгізілімдердің негізі
салықтың жалпымемлекеттік және жергілікті салықтарға бөлінуі және бюджеттік
заңдылық бойынша бекітілген төлемдер тізімі болып табылады. Бұл өзгерістер
әлемдік тәжірибеде кең тараған түрлі билік сатысындағы құрылу принциптеріне
сүйенді. Бұл мәселені тереңірек ашатын болсақ, салық салудың теориясы мен
тәжірибесіне байланысты салықтар мен алымдар егер оларды жергілікті билік
органдары белгілеп және реттеп отырса, “жергілікті” деп аталатын болды. Бұл
тек биліктің бір орталықтан жүргізілмеуі кезінде және жергілікті бюджеттің
дербестігі жағдайында ғана мүмкін болады. Қазақстанда мүлдем басқа жағдай
болады: жергілікті билік органдары алым мен салықты есептеу тәртібі мен
түрлерін белгілеу өкілеттігімен анықталмаған, олай болса, Қазақстанда
мұндай салықтар салық жүйесінде ешқашан болмаған. Олай болса, осыдан барып
өзінен алатын органға байланысты бұрын қолданылып жүрген салық жүйесінің
құрылуы дұрыс деп санаймыз.
2003-2015 жж. арналған Қазақстанды индустриалды-инновациялық
дамытудың стратегиясын жүзеге асыру міндеттерін ескере отырып
инвестицияларды бірінші кезекте тарту үшін мынадай салалық басымдықтар
анықталды: ақпараттық технологиялар; машина жасау мен металл өңдеу; құрылыс
материалдар өнеркәсібі; биотехнологиялар мен мұнай химиясы.
Қазір Қазақстан Республикасындағы шет елдік және отандық
инвестицияларды мемлекеттік қолдаудың негізгі шараларының жобасы мыналарды
қамтиды:
инвестициялық және салық заңнамасымен белгіленген инвестициялық
преференциялар (инвестициялық салық преференциялары, кедендік баж салығын
салудан босату, мемлекеттік нақты гранттар);
дамытудың мемлекеттік қаржы институттары арқылы жобаларды тең қаржыландыру;
маркетингтік-талдамалық зерттеулер мен инжиниринг және трансферттік
технология орталықтарының қосымша қызметтер көрсетуі.
Инвестициялық преференциялар беру 8 қаңтар 2003 ж. № 373
Инвестициялар туралы ҚР заңымен реттеледі. Заңда отандық шет ел
инвесторлары тең дәрежеде қолдау мен кетермелеу көзделген. Осы заң
инвестицияның ең төменгі шектік көлемін белгілемейді, бұл қызметтің басым
түрлеріне инвестицияларды жүзеге асыратын шағын және орта бизнес
кәсіпорындарын қоса алғанда, оны қолдану саласын кеңейтеді.
1.2 Салық жүйесіндегі салық органдарының құрылымы және
атқаратын қызметтері
Қазіргі кездегі барлық мемлекеттерде салықтың төленуін қадағалау,
арнайы Мемлекеттік орган - салық қызметі органдарының құзырында. Олардың
ұйымдастыру құрылымдарының бір-бірінен айырмашылығы көп. Көптеген елдерде
салық органдары Қаржы Министрлігінің құрамына енгізілген және аймақтық-
әкімшілік белгісі бойынша иерархиялық құрылысқа ие. Салық органдары –
салықтар мен төлемдер туралы заңның сақталуын қадағалайтын мемлекеттік
басқару органдардың жүйесі. Салық органдары мынадай процесстерді бақылап
отырады:
← салықтардың дұрыс аударылуын;
← төленген салықтың толықтығын;
← салықтың өз уақытында төленуін.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Салық комитеті ҚР Салықтар
және өзге де бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы Кодексіне сәйкес
мемлекет алдындағы міндетті төлемдердің орындалуына салықтық қадағалауды
қамтамасыз етуді құзырына алған Қаржы Министрлігінің ведомствасы болып
табылады. Ол сондай-ақ, ҚР заңдарына сәйкес, бюджетке төленетін міндетті
төлемдер мен салықтардың түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының өз
уақытында және толық аударылуын қамтамасыз ету саласындағы үйлестіру мен
басшылықты жүзеге асырады.
Комитет өз кызметін Қазақстан Республикасының Конституциясына
және заңдарына, Қазакстан Республикасының Президентінің, Үкіметінің
кесімдеріне, өзге де нормативтік құқықтық келісімдерге, сондай-ақ аталған
Ережеге сәйкес жүзеге асырады. Комитет мемлекеттік мекеменің ұйымдастыру-
құқықтық нысанындағы заңды тұлға болып табылады, мемлекеттік тілде өз
атауымен мөрі және мөртаңбасы, белгіленген үлгідегі бланкілері, сондай-ак
заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің қазынашылық
органдарында шоттары бар.
Жұмыстарды ұйымдастыру мақсатында Комитет салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдердің толық және уақтылы түсуін, жинактаушы
зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының және Мемлекеттік
әлеуметтік сақтандыру қорына әлеуметтік аударымдардың толық жэне уақтылы
аударылуын қамтамасыз ету, сондай-ақ өз кұзыреті шегінде акцизделетін
тауарлардың жекелеген түрлері мен мұнай өнімдерінің жекелеген түрлерінің
өндірілуі мен айналымы саласындағы қызметтің жүзеге асырылуы мәселелері
бойынша аумақтық бөлімшелерінің қызметін үйлестіреді.
Комитет азаматтык-кұкықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz