Нарық жағдайындағы кәсіпкерлікті дамытудың өзекті мәселелері мен оларды шешу жолдарына тиімді ұсыныс беріп теориялық және практикалық тұрғыда негіздеу
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
l Кәсiпкерлiктiң теориялық негiздері
1.1 Кәсiпкерлiк.экономикалық белсендiлiктiң ерекше формасы ... ... ... ...
1.2 Кәсiпкерлiк және оның факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Кәсiпкерлiк қызметтiң ұйымдық.құқықтық нысандары ... ... ... ... ... ..
2 Кәсiпкерлiк қызметтiң ұйымдастырылуы мен дамуын талдау
2.1 Қазақтан Республикасында кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң ұйымдастырылуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Оңтүстiк Қазақстан облысында кәсiпкерлiк қызметiн ұйымдастыру және талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Оңтүстiк Қазақстан облысында өндiрiстiк кәсiпорындардың даму жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 Оңтүстiк Қазақстан облысындағы кәсiпкерлiктi дамытудың өзектi мәселелерi мен шешу жолдары
3.1 Оңтүстiк Қазақстан облысындағы кәсiпкерлiктi дамытудың өзектi мәселелерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Кәсiпкерлiктi қолдау мен дамытудағы мемлекеттiк саясат ... ... ..
Қорытынды мен ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
l Кәсiпкерлiктiң теориялық негiздері
1.1 Кәсiпкерлiк.экономикалық белсендiлiктiң ерекше формасы ... ... ... ...
1.2 Кәсiпкерлiк және оның факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Кәсiпкерлiк қызметтiң ұйымдық.құқықтық нысандары ... ... ... ... ... ..
2 Кәсiпкерлiк қызметтiң ұйымдастырылуы мен дамуын талдау
2.1 Қазақтан Республикасында кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң ұйымдастырылуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Оңтүстiк Қазақстан облысында кәсiпкерлiк қызметiн ұйымдастыру және талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Оңтүстiк Қазақстан облысында өндiрiстiк кәсiпорындардың даму жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3 Оңтүстiк Қазақстан облысындағы кәсiпкерлiктi дамытудың өзектi мәселелерi мен шешу жолдары
3.1 Оңтүстiк Қазақстан облысындағы кәсiпкерлiктi дамытудың өзектi мәселелерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Кәсiпкерлiктi қолдау мен дамытудағы мемлекеттiк саясат ... ... ..
Қорытынды мен ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Нарықтық экономиканың қозғаушы күшi кәсiпкерлiк – бұл өнiм өндiру, белгiлi бiр жұмыстарды, қызметтердi орындауға байланысты ерекше әрекет.
Нағыз кәсiпкерлiк- бұл ерекше қасиет және ерекше iскерлiк этикасы мен өмiр сүру және моральдық эстетикалық құндылықтың ерекше жүйесi (И. Шумпетер).
Кәсiпкердiң ең ерекше қасиетi- ұйымдастырушылық қасиетi. Жалпы алғанда кәсiпкер кәсiпорынның әрекетiн бағыттайтын және көптеген жағдайда осы әрекеттi басқарушы кәсiпорынның негiзгi қолдаушысы және ұйымдастырушысы болып табылады. Ол еңбек құралдарының иесi де болуы мүмкiн, сондай-ақ өз иелiгiне жатпайтын мүлiктi жалға алу арқылы пайдалануы да мүмкiн. Кәсiпкердiң қызметiн бағалай отырып, А. Смит өзiнiң жеке мүдделерiн көздей отырып, ол қоғам саналы түрде қызмет еткiсi келгенiнен де артық еңбек сiңiредiң -деп атап көрсеттi.
Кәсiпкерлiктi дамытуды бiрден-бiр маңызды мақсаттарының бiрi болып өтпелi кезең экономикасында елiмiздiң өндiрiстерiнiң құлдырап, тоқтап қалуына жол бермеудiң ынталандырушы әрекеттерiнiң бiрi. Кәсiпкерлiктi дамыту және қолдауда мемлекеттiк нормативтiк-құқықтық базаны жетiлдiру қажет.
Қазiргi кезеңнiң негiзгi мiндетi -жинақталған тәжiрибенi зерделей және тұжырымдай отырып ең тиiмдi кәсiпорындарды дамыта отырып, қолдау көрсетудiң кешендi жүйесiн жасау, барлық тәжiрибенi аймақтарға тарату және қалалар мен аудандарға, түпкi тұтынушыларға жеткiзу.
Кәсiпкерлiк белсендiлiк субъектiлерiнiң негiзi –кәсiпкерлiк функцияны атқарушы, яғни кәсiпкерлердiң өзi. Кәсiпкерлiк процестi қозғаушы субъект. Кәсiпкер кәсiпкерлiк процестi мүмкiн болатындай етушi байланыстар орнатып, олардың ортасында орналасады. Бiрақта кәсiпкер бұл процестiң жалғыз субъектiсi емес, кәсiпкерлiк функцияны атқара отырып идеяны iске асыруға тартылатын капитал иесiмен және идеяны тиiмдi iске асыру процесiн басқаруға қажет маман менеджерлермен байланыс орнатады. Кез –келген жағдайда кәсiпкер өндiрiстiк процестiң мүмкiн не мүмкiн еместiгi және оның жалғасуы, соған байланысты тұтынушымен әрекеттесуi керек.
Нағыз кәсiпкерлiк- бұл ерекше қасиет және ерекше iскерлiк этикасы мен өмiр сүру және моральдық эстетикалық құндылықтың ерекше жүйесi (И. Шумпетер).
Кәсiпкердiң ең ерекше қасиетi- ұйымдастырушылық қасиетi. Жалпы алғанда кәсiпкер кәсiпорынның әрекетiн бағыттайтын және көптеген жағдайда осы әрекеттi басқарушы кәсiпорынның негiзгi қолдаушысы және ұйымдастырушысы болып табылады. Ол еңбек құралдарының иесi де болуы мүмкiн, сондай-ақ өз иелiгiне жатпайтын мүлiктi жалға алу арқылы пайдалануы да мүмкiн. Кәсiпкердiң қызметiн бағалай отырып, А. Смит өзiнiң жеке мүдделерiн көздей отырып, ол қоғам саналы түрде қызмет еткiсi келгенiнен де артық еңбек сiңiредiң -деп атап көрсеттi.
Кәсiпкерлiктi дамытуды бiрден-бiр маңызды мақсаттарының бiрi болып өтпелi кезең экономикасында елiмiздiң өндiрiстерiнiң құлдырап, тоқтап қалуына жол бермеудiң ынталандырушы әрекеттерiнiң бiрi. Кәсiпкерлiктi дамыту және қолдауда мемлекеттiк нормативтiк-құқықтық базаны жетiлдiру қажет.
Қазiргi кезеңнiң негiзгi мiндетi -жинақталған тәжiрибенi зерделей және тұжырымдай отырып ең тиiмдi кәсiпорындарды дамыта отырып, қолдау көрсетудiң кешендi жүйесiн жасау, барлық тәжiрибенi аймақтарға тарату және қалалар мен аудандарға, түпкi тұтынушыларға жеткiзу.
Кәсiпкерлiк белсендiлiк субъектiлерiнiң негiзi –кәсiпкерлiк функцияны атқарушы, яғни кәсiпкерлердiң өзi. Кәсiпкерлiк процестi қозғаушы субъект. Кәсiпкер кәсiпкерлiк процестi мүмкiн болатындай етушi байланыстар орнатып, олардың ортасында орналасады. Бiрақта кәсiпкер бұл процестiң жалғыз субъектiсi емес, кәсiпкерлiк функцияны атқара отырып идеяны iске асыруға тартылатын капитал иесiмен және идеяны тиiмдi iске асыру процесiн басқаруға қажет маман менеджерлермен байланыс орнатады. Кез –келген жағдайда кәсiпкер өндiрiстiк процестiң мүмкiн не мүмкiн еместiгi және оның жалғасуы, соған байланысты тұтынушымен әрекеттесуi керек.
1. Назарбаев Н.А. «Қазақстан-2030» Елбасының Қазақстан халқына Жолдауы.
2. ҚР-ң Президенті Н. Назарбаевттің Қазақстан халқына жолдауы. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан», 2007 ж. 28 ақпан.
3. «Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы», Қазақстан Республикасының Президентінің Жолдауы. Астана, 2005 жыл.
4. 2003-2015 жылдардағы Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму стратегиясың, 2003 жылғы 17 шілдедегі ҚР Үкіметінің жарлығы.
5. Экономикалық саясаттың 2010-жылға дейінгі дамуының негізгі бағыттарының стратегиялық жоспары. Егемен Қазақстан, 2008 жыл.
6. «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін», Қазақстан Республика Президентінің 2003 жылдың 4 сәуіріндегі қазақстан халқына Жолдауы. /Егемен қазақстан, 2003 жыл, 6 сәуір
7. Жеделдетілген экономикалық өсу – 2001-2005 жылдарға индекативті жоспарлаудың негізгі мақсаты. // 29.12.2007 жылдан ҚР Үкметінің қаулысы.
8. Бухалков М.И. «Внутрифирменное планирование» . – Москва: ИНФРА-М, 2001 г.
9. Савитская Г.А. «Анализ хозяйственной деятельности предприятия» . – Москва: ИНФРА-М, 2001 г.
10. Краюхина Г.А. Методика анализа деятельности предприятия в условиях рыночной экономики. – Учебник – СПб: СПбГИЭА, 2003 г.
11. Экономическая стратегия фирмы /под.ред. Градова А.П./ СПб: 2004 г.
12. Алексеева М.М. Планирование деятельности фирмы. – Москва: Финансы и статистика, 2001 г.
13. Анализ и аудит в системе управление предпринимательской деятельностью Учебно-практ. пособие / Под ред. Т.А. Тасмаганбетова.- Алматы: Юнчи, 1999 г.
14. Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта- Москва: Финансы и статистика, 1998 г.
15. Тулегенов Б.Т., Абдильханова С.А. Планирование деятельности хозяйствующих субъектов.- Алматы: LEM, 2001 г.
16. Сундетов Ж. Планирование и прогнозирование в условиях рыночной экономики: Учеб. пособие / КазЭУ им. Т.Рыскулова.- 2-е изд., доп. и перераб.- Алматы.-Экономика, 2004 г.
17. Бухалков М.И. Планирования на предприятиях машиностроения : учебное пособие - Самара: СамГТУ, 1995 г.
18. Мамыров Н.К. Социально-экономические проблемы адаптации промышленности Казахстана к рынку Алматы 1998 г.
19. Горемыкин В.А., Бугулов Э.Р., Богомолов А.Ю. Планирование на предприятии: Учебник.- Москва.: Филинъ, 2000. 2-е издание.
20. Ансофф И. Новая корпоративная стартегия СПб: 1999 г.
21. Планирование деятельности предприятия с учетом цикличности его развития, сборник научных трудов, Алматы. Экономика.- 2000 г.
22. Горемыкин В.А., Богомолов О.А. Экономическая стратегия предприятия Москва: 2001 г.
23. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия: Уч. пособие / КазГАУ.- Алматы: Экономика.
24. Егоров Ю.Н. Варакута С.А. Планирование на предприятии. – Москва.: ИНФРА-М, 2001.
25. Бизнес – планирование: Учебник / под. ред. В.М. Попова и С.И. Ляпунова. – Москва:Финансы и статистика, 2001 г.
26. Ильин А.И., Синица Л.М. Планирование на предприятии: Учебн. пособие в 2-х частях.- Минск: Новое знание, 2000.- (Экономическое образование)- Ч.1: Стратегическое планирование,-2000.-312 беттер.; Ч.2: Тактическое планирование.-2000.
27. Протасов В.Ф. ңАнализ деятельности предприятия (фирмы): производство; экономика, финансы, инвестиции, маркетинг. Москва.: Финансы и статистика.-2003.
28. Ковалев В.В., Волкова О.Н. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Учебник.- Москва.: Проспект, 2004г.
29. Любушин Н.П. и др. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия: Учеб. пособие/ Любушин Н.П., Лещева В.Б., Дьякова В.Г..- Москва.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.
30. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Учебник.- 2-е изд., испр. и доп.- Москва: Инфра Москва: 2003.- 400 с.
31. Коласс Б. Управление финансовой деятельностью предприятияң. Проблемы, концепции и методы: Уч. пособие / Перевод с фран. Под ред. проф. Я.В. Соколова, Москва.: Финансы. ЮНИТИ.- 1997. –С.12-25
32. Рыночный подход к формированию производственной программы предприятия, сборник научных трудов, Алматы, издательство Қазақ Университеті, 2001г.
33. Бискультанов К. Приоритетные сферы анализа стратегического развития промышленого предприятия /Транзитная экономика/ 2004г.1 57-
34. Г.И. Шепеленко Экономика, организация и планирование производства на предприятии. Изд. центр: Март, Ростов на Дону, 2000.
46. Сейтказиева А.М. Разработка проектов как составная часть стратегии
предпиятия /Вестник КазГАУ 1-2 1997г/
47. ОҚО бойынша әлеуметтік-экономикалық жағдайы // Шымкент.:2008.
48. Оңтүстік Қазақстан // Шымкент.:2008.-12. -6бет.
49. Оңтүстік Қазақстан // Шымкент.:2008.-2. -4 бет.
2. ҚР-ң Президенті Н. Назарбаевттің Қазақстан халқына жолдауы. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан», 2007 ж. 28 ақпан.
3. «Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы», Қазақстан Республикасының Президентінің Жолдауы. Астана, 2005 жыл.
4. 2003-2015 жылдардағы Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму стратегиясың, 2003 жылғы 17 шілдедегі ҚР Үкіметінің жарлығы.
5. Экономикалық саясаттың 2010-жылға дейінгі дамуының негізгі бағыттарының стратегиялық жоспары. Егемен Қазақстан, 2008 жыл.
6. «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін», Қазақстан Республика Президентінің 2003 жылдың 4 сәуіріндегі қазақстан халқына Жолдауы. /Егемен қазақстан, 2003 жыл, 6 сәуір
7. Жеделдетілген экономикалық өсу – 2001-2005 жылдарға индекативті жоспарлаудың негізгі мақсаты. // 29.12.2007 жылдан ҚР Үкметінің қаулысы.
8. Бухалков М.И. «Внутрифирменное планирование» . – Москва: ИНФРА-М, 2001 г.
9. Савитская Г.А. «Анализ хозяйственной деятельности предприятия» . – Москва: ИНФРА-М, 2001 г.
10. Краюхина Г.А. Методика анализа деятельности предприятия в условиях рыночной экономики. – Учебник – СПб: СПбГИЭА, 2003 г.
11. Экономическая стратегия фирмы /под.ред. Градова А.П./ СПб: 2004 г.
12. Алексеева М.М. Планирование деятельности фирмы. – Москва: Финансы и статистика, 2001 г.
13. Анализ и аудит в системе управление предпринимательской деятельностью Учебно-практ. пособие / Под ред. Т.А. Тасмаганбетова.- Алматы: Юнчи, 1999 г.
14. Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта- Москва: Финансы и статистика, 1998 г.
15. Тулегенов Б.Т., Абдильханова С.А. Планирование деятельности хозяйствующих субъектов.- Алматы: LEM, 2001 г.
16. Сундетов Ж. Планирование и прогнозирование в условиях рыночной экономики: Учеб. пособие / КазЭУ им. Т.Рыскулова.- 2-е изд., доп. и перераб.- Алматы.-Экономика, 2004 г.
17. Бухалков М.И. Планирования на предприятиях машиностроения : учебное пособие - Самара: СамГТУ, 1995 г.
18. Мамыров Н.К. Социально-экономические проблемы адаптации промышленности Казахстана к рынку Алматы 1998 г.
19. Горемыкин В.А., Бугулов Э.Р., Богомолов А.Ю. Планирование на предприятии: Учебник.- Москва.: Филинъ, 2000. 2-е издание.
20. Ансофф И. Новая корпоративная стартегия СПб: 1999 г.
21. Планирование деятельности предприятия с учетом цикличности его развития, сборник научных трудов, Алматы. Экономика.- 2000 г.
22. Горемыкин В.А., Богомолов О.А. Экономическая стратегия предприятия Москва: 2001 г.
23. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия: Уч. пособие / КазГАУ.- Алматы: Экономика.
24. Егоров Ю.Н. Варакута С.А. Планирование на предприятии. – Москва.: ИНФРА-М, 2001.
25. Бизнес – планирование: Учебник / под. ред. В.М. Попова и С.И. Ляпунова. – Москва:Финансы и статистика, 2001 г.
26. Ильин А.И., Синица Л.М. Планирование на предприятии: Учебн. пособие в 2-х частях.- Минск: Новое знание, 2000.- (Экономическое образование)- Ч.1: Стратегическое планирование,-2000.-312 беттер.; Ч.2: Тактическое планирование.-2000.
27. Протасов В.Ф. ңАнализ деятельности предприятия (фирмы): производство; экономика, финансы, инвестиции, маркетинг. Москва.: Финансы и статистика.-2003.
28. Ковалев В.В., Волкова О.Н. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Учебник.- Москва.: Проспект, 2004г.
29. Любушин Н.П. и др. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия: Учеб. пособие/ Любушин Н.П., Лещева В.Б., Дьякова В.Г..- Москва.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003.
30. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: Учебник.- 2-е изд., испр. и доп.- Москва: Инфра Москва: 2003.- 400 с.
31. Коласс Б. Управление финансовой деятельностью предприятияң. Проблемы, концепции и методы: Уч. пособие / Перевод с фран. Под ред. проф. Я.В. Соколова, Москва.: Финансы. ЮНИТИ.- 1997. –С.12-25
32. Рыночный подход к формированию производственной программы предприятия, сборник научных трудов, Алматы, издательство Қазақ Университеті, 2001г.
33. Бискультанов К. Приоритетные сферы анализа стратегического развития промышленого предприятия /Транзитная экономика/ 2004г.1 57-
34. Г.И. Шепеленко Экономика, организация и планирование производства на предприятии. Изд. центр: Март, Ростов на Дону, 2000.
46. Сейтказиева А.М. Разработка проектов как составная часть стратегии
предпиятия /Вестник КазГАУ 1-2 1997г/
47. ОҚО бойынша әлеуметтік-экономикалық жағдайы // Шымкент.:2008.
48. Оңтүстік Қазақстан // Шымкент.:2008.-12. -6бет.
49. Оңтүстік Қазақстан // Шымкент.:2008.-2. -4 бет.
Мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
l Кәсiпкерлiктiң теориялық негiздері
1.1 Кәсiпкерлiк–экономикалық белсендiлiктiң ерекше 7
формасы ... ... ... ...
1.2 Кәсiпкерлiк және оның факторлары 12
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
1.3 Кәсiпкерлiк қызметтiң ұйымдық-құқықтық 16
нысандары ... ... ... ... ... ..
2 Кәсiпкерлiк қызметтiң ұйымдастырылуы мен дамуын талдау
2.1 Қазақтан Республикасында кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң
ұйымдастырылуы мен 20
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
2.2 Оңтүстiк Қазақстан облысында кәсiпкерлiк қызметiн ұйымдастыру
және 25
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.3 Оңтүстiк Қазақстан облысында өндiрiстiк кәсiпорындардың даму
жағдайын 30
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
3 Оңтүстiк Қазақстан облысындағы кәсiпкерлiктi дамытудың өзектi
мәселелерi мен шешу жолдары
3.1 Оңтүстiк Қазақстан облысындағы кәсiпкерлiктi дамытудың өзектi 33
мәселелерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3.2 Кәсiпкерлiктi қолдау мен дамытудағы мемлекеттiк саясат ... ... .. 46
Қорытынды мен 47
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер 51
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кiрiспе
Нарықтық экономиканың қозғаушы күшi кәсiпкерлiк – бұл өнiм өндiру,
белгiлi бiр жұмыстарды, қызметтердi орындауға байланысты ерекше әрекет.
Нағыз кәсiпкерлiк- бұл ерекше қасиет және ерекше iскерлiк этикасы мен
өмiр сүру және моральдық эстетикалық құндылықтың ерекше жүйесi (И.
Шумпетер).
Кәсiпкердiң ең ерекше қасиетi- ұйымдастырушылық қасиетi. Жалпы алғанда
кәсiпкер кәсiпорынның әрекетiн бағыттайтын және көптеген жағдайда осы
әрекеттi басқарушы кәсiпорынның негiзгi қолдаушысы және ұйымдастырушысы
болып табылады. Ол еңбек құралдарының иесi де болуы мүмкiн, сондай-ақ өз
иелiгiне жатпайтын мүлiктi жалға алу арқылы пайдалануы да мүмкiн.
Кәсiпкердiң қызметiн бағалай отырып, А. Смит өзiнiң жеке мүдделерiн көздей
отырып, ол қоғам саналы түрде қызмет еткiсi келгенiнен де артық еңбек
сiңiредiң -деп атап көрсеттi.
Кәсiпкерлiктi дамытуды бiрден-бiр маңызды мақсаттарының бiрi болып
өтпелi кезең экономикасында елiмiздiң өндiрiстерiнiң құлдырап, тоқтап
қалуына жол бермеудiң ынталандырушы әрекеттерiнiң бiрi. Кәсiпкерлiктi
дамыту және қолдауда мемлекеттiк нормативтiк-құқықтық базаны жетiлдiру
қажет.
Қазiргi кезеңнiң негiзгi мiндетi -жинақталған тәжiрибенi зерделей
және тұжырымдай отырып ең тиiмдi кәсiпорындарды дамыта отырып, қолдау
көрсетудiң кешендi жүйесiн жасау, барлық тәжiрибенi аймақтарға тарату және
қалалар мен аудандарға, түпкi тұтынушыларға жеткiзу.
Кәсiпкерлiк белсендiлiк субъектiлерiнiң негiзi –кәсiпкерлiк
функцияны атқарушы, яғни кәсiпкерлердiң өзi. Кәсiпкерлiк процестi қозғаушы
субъект. Кәсiпкер кәсiпкерлiк процестi мүмкiн болатындай етушi байланыстар
орнатып, олардың ортасында орналасады. Бiрақта кәсiпкер бұл процестiң
жалғыз субъектiсi емес, кәсiпкерлiк функцияны атқара отырып идеяны iске
асыруға тартылатын капитал иесiмен және идеяны тиiмдi iске асыру процесiн
басқаруға қажет маман менеджерлермен байланыс орнатады. Кез –келген
жағдайда кәсiпкер өндiрiстiк процестiң мүмкiн не мүмкiн еместiгi және оның
жалғасуы, соған байланысты тұтынушымен әрекеттесуi керек.
Кәсiпкерлiктi қазiргi кезеңде, мемелкеттiк және қоғамдық қолдауды, оны
дамытудың жолдарын тереңдете, әдiстемелiк негiздеудi өте қажет етедi.
Сонымен бiрге экономиканы реформалау соңғы бiрнеше жыл бойы бiрқатар
проблемаларға тап болып, олар нарықтық қатынастарға көшудiң ол үшiн
пайдаланатын модельдердiң, әдiстерiнiң және құралдарының бiрдей емес екенiн
көрсеттi.
Кәсiпкерлiк қызметтiң орны ең алдымен- кәсiпорын. Экономикалық
категория ретiнде ол өндiргiш күштер мен өндiрiстiк қатынастарды
ұйымдастырудың негiзгi буыны. Құқықтық тұрғыдан немесе заңды құқықтары бар
дара шаруашылық субъектiсi өзiне бекiтiлiп берiлген мүлiктердi пайдалана
отырып, өнiм өндiредi, түрлi жұмыстар атқарады, әр түрлi қызмет көрсетедi.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты –нарық жағдайындағы кәсіпкерлікті
дамытудың өзекті мәселелері мен оларды шешу жолдарына тиімді ұсыныс беріп
теориялық және практикалық тұрғыда негіздеу болып табылады. Техника-
экономикалық көрсеткіштерге сүйене отырып, кәсіпкерлердің кәсіпорында
қандай деңгейде және қаншалықты дұрыс басқарып, дамитындығын есептеп
көреміз.
Кәсiпкерлiк процесс әрқашан да қандай да бiр нақты өндiрiстiк
процеске негiзделе бермейдi. Егерде мұндай процестi iске асыруға өз күшi
жетпесе, онда жалдамалы жұмысшылар тартылады, олар негiзiнде кәсiпкердiң
пiкiрлестерi болуға тиiс. Ал егер бұлай болса, онда оларда кәсiпкерлiк
процестiң субъектiлерi болады. Сонымен бiрге кәсiпкер өзiнiң, басқа да өзi
ұйымдастырып отырған процестiң субъектiлерi секiлдi ұлттық құрылым iшiнде
жұмыс iстеп отырған және мемлекет барлық субъектiлерге өз әсерiн
тигiзетiнiн түсiнедi. Кәсiпкер алдында пайда болатын әртүрлi жағдайларды
мемлекет қолданып отырған шараларға көмекшi не қарсылас ролiнде болуы
мүмкiн. Кәсiпкер бұл жағдайда ескермеуi болмайды, сондықтан да мемлекетте
ұйымастырылып отырған процестiң толыққанды және құқылы субъектiсi ретiнде
қабылайды.
Дипломдық жұмыс барысында кәсiпкерлiк-экономикалық белсендiлiктiң
ерекше формасы ретiнде айқындалып кеттi. Яғни мұнда негiзгi қарастырылып
отырған кәсiпкерлiктi дамыту, және дамытуда кездесетiн мәселелер шешiмiн
қарастыру тақырыбымның маңыздылығын айқындайды.
Дипломық жұмысымның бiрiншi бөлiмiнде: кәсiпкерлiктiң экономикалық
мазмұнына сипаттама берiп өттiм.
Казақастан Республикасында кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң ұйымдастырылуы
мен даму ерекшелiгi дипломдық жұмыстың екiншi бөлiмiнде маңыздалған,
сонымен қатар тақырыбыма байланысты Оңтүстiк Қазақстан облысында
кәсiпкерлiк қызметтiң ұйымдастырылу ерекшелiктерi мен даму жағдайы
қарастырылған. Оңтүстiк Қазақстан облысы бойынша iрi, орта, шағын
кәсiпкерлiк қызметпен айналыстаны кәсiпорындардың мәлiметтерi келтiрiлiп
есептiк жыл мен нақты жылды салыстыру арқылы салыстырмалы көрсеткiштер
келтiрiлген.
Үшiншi бөлiмiнде, кәсiпкерлiк қызметтi iске асыруда кездесетiн
мәселелер мен шешу жолдары қарастырылды.
Дипомдық жұмыс республикалық және облыстық статистикалық
мәлiметтердi, экономикалық оқу құралдары мен баспа шығарылымдардағы
мақалаларды мысалға ала отырып жасалынды. Жұмыс құрылымы 11 кестеден, 5
суреттен, 1 диаграммадан тұрады.
l Кәсiпкерлiктiң теориялық негiздері
1. Кәсiпкерлiк–экономикалық белсендiлiктiң ерекше формасы
Экономикалық белсендiлiк – индивидтiң қоғамдық өндiрiсте қатысуының
нақты формасы және оның өмiр сүруiн қамтамасыз ететiн қаржы-қаражаттарды
табу әдiсi. Индивидтiң қоғамдық өндiрiске қатысуының осындай формасының
мүмкiн болған қоғамдық функционалдық мiндеттерiне олардың комбинацияларының
бiрi. Кәсіпкерлік ұғымы ең алдымен, меншікке деген көзқарастың
өзгеруімен байланыстырылады. Кәсіпкер қызметінде басты назар пайда алу
жағына қарай ойыса бастады. Кәсіпкерлік-меншік иесінің тәуекел ете отырып
және мүліктік жауапкершілікке бара отырып, пайда алуға бағытталған
инициативалы дербес қызметі деп түсінуге болады.
Қоғамдық өндiрiске қатысудың осы формаларынан ерекше кәсiпкерлiк –
экономикалық белсендiлiктiң айырықша түрi, яғни оның бастапқы этапы тек
идеямен – ойлау әрекетiмен кейiннен материалдық форманы қабылдайтынына
байланысты. Еңбекке деген қабiлетiн адам екi түрлi жолмен пайдалана алады:
- не кәсiпкер ретiнде;
- не басқа кәсiпкерге жалдамалы жұмыскер ретiнде.
Нарықтық экономиканың қозғаушы күшi кәсiпкерлiк – бұл өнiм өндiру,
белгiлi бiр жұмыстарды, қызметтердi орындауға байланысты ерекше әрекет.
Оның негiзгi белгiлерi:
- шаруашылық әрекетiнiң бостандығы (өндiрiс құралдарын пайдалануды, өндiрiс
түрлерi мен тәсiлдерiн таңдауды);
- осы экономикалық әрекетке, оның нәтижесiне, сондай-ақ оған байланысты
пайда болатын қателерге жеке басымен толық жауап беру;
- коммерциялық табыс пайда түсiруге бағытталады.
Нағыз кәсiпкерлiк- бұл ерекше қасиет және ерекше iскерлiк этикасы мен
өмiр сүру және моральдық эстетикалық құндылықтың ерекше жүйесi (И.
Шумпетер). Кәсiпкер мынадай ерекше белгiлерiмен ерекшеленiп тұрады:
- еңбек сүйгiште, аса үлкен руқани күш, ынталылық, жаңашылдық, шығармашылық
;
- iскерлiк қабiлет, тәуекелшiлдiк және өз бизнесiн ұлғайтуға ұмтылушылық;
- адамдармен араласа алу қасиетi;
- жауапкершiлiк адалдық, заңмен салт дәстүрдi сыйлау, басқада адамдардың
топтарымен қарым –қатынастары (кiмде –кiм жымия алмаса, дүкен ашпауы
қажет - қытай мақаласы).
Сонымен қатар кәсiпкердiң ең ерекше қасиетi- ұйымдастырушылық қасиетi.
Жалпы алғанда кәсiпкер кәсiпорынның әрекетiн бағыттайтын және көптеген
жағдайда осы әрекеттi басқарушы кәсiпорынның негiзгi қолдаушысы және
ұйымдастырушысы болып табылады. Ол еңбек құралдарының иесi де болуы мүмкiн,
сондай-ақ өз иелiгiне жатпайтын мүлiктi жалға алу арқылы пайдалануы да
мүмкiн. Кәсiпкердiң қызметiн бағалай отырып, А. Смит өзiнiң жеке
мүдделерiн көздей отырып, ол қоғам саналы түрде қызмет еткiсi келгенiнен де
артық еңбек сiңiредiң -деп атап көрсеттi.
Кәсiпкерлiк белсендiлiк субъектiлерiнiң негiзi –кәсiпкерлiк
функцияны атқарушы, яғни кәсiпкерлердiң өзi. Кәсiпкерлiк процестi қозғаушы
субъект. Кәсiпкер кәсiпкерлiк процестi мүмкiн болатындай етушi байланыстар
орнатып, олардың ортасында орналасады.
Кәсiпкерлiк процес әрқашан да қандай да бiр нақты өндiрiстiк
процеске негiзделе бермейдi. Егерде мұндай процестi iске асыруға өз күшi
жетпесе, онда жалдамалы жұмысшылар тартылады, олар негiзiнде кәсiпкердiң
пiкiрлестерi болуға тиiс. Ал егер бұлай болса, онда оларда кәсiпкерлiк
процестiң субъектiлерi болады. Сонымен бiрге кәсiпкер өзiнiң, басқа да өзi
ұйымдастырып отырған процестiң субъектiлерi секiлдi ұлттық құрылым iшiнде
жұмыс iстеп отырған және мемлекет барлық субъектiлерге өз әсерiн
тигiзетiнiн түсiнедi. Кәсiпкер алдында пайда болатын әртүрлi жағдайларды
мемлекет қолданып отырған шараларға көмекшi не қарсылас ролiнде болуы
мүмкiн. Тұтынушылармен байланыс орнату бұл жерде тек бiр нәрсенi көздейдi:
өндiрiлiп отырған тауарға оларың көңiлiн аудару осындай тауарды сатып алу
шешiмiн ерiктi түрде қабылдайтындай әсер ету.
Кәсiпкерлiк процестiң субъектiлерiнiң құрылымы түгелiмен суретте
көрсетiлгендей болады.
Сурет 1 - Кәсiпкерлiк процестiң субъектiлерiнiң құрылымы
Кәсiпкерлiк процес өзiнiң айналасына әр субъектiнiң эгоистiк және
экономикалық мүдделерiмен санасатын, араларында мақсатты байланыстары бар
салыстырмалы жабық түрдегi субъектiлер тобын құру ретiнде мiнезделедi.
Қоғам құрылысында осындай салыстырмалы жабық топтар орын алады, сонымен
бiрге әр субъект бiр немесе екi типтi, одан да көп топқа кiруi мүмкiн.
Кәсiпкерлiктiң теориясы мен практикасын үйрену барысында кәсiпкерлiк
белсендiлiк объектiсi категориясы үлкен маңызға ие. Себебi дәл осы
объектiмен кәсiпкерлiк идея байланыста жиi болады (бiрақта ол өндiрiстiк
процестi ұйымдастырумен немесе басқарумен, жаңа рыноктарын дәстүрлi емес
әдiстермен өткiзу iздеумен және т.б. байланыста болуы мүмкiн).
Кәсiпкерлiк объектiсi –сатып алу, қолдану және тұтыну нарығында
ұсынылатын бiреудiң бiр нәрсеге қажеттiлiгiн қанағаттандыратын тауар, өнiм,
қызмет, баға көлемi, сыртқы және т.б. көрiнiс секiлдi көрсеткiштермен
мiнезделетiн ерекшеленген бiрiнғайлық тауарлы бiрлiк, кәсiпкердiң өз
әркетiне маманданған қатынасы ең алдымен тауарлық сапасына тұтынушылық
қасиетiне, баға, сыртқы көрiнiсi, орамы, буып түюi және т.б. одан соң барып
тауарлы бiрлiктер санына көңiл қоюды талап етедi.
Кёсiпкерлiк процестiң барлыє субъектiлерiнiң арасындағы қатынастар
тауарлы мiнезде, бiрақта эгоистiк экономикалық мүдде ақшалай формада
кјрiнiс табатындықтан (арзанырақ алып, қымбатырақ сату), субъектiлер
арасындаға қатынастар да тауарлы ақшалай қатынас мiнездемесiнде болады.
Кәсiпкерлiк процестiң субъектiлерi арасында пайда болып, өндiрiстiк
процестiң жұмыс iстеуi барысында жалғасатын тауарлы ақшалай қатынастар
тѕрiнда жазылуы мѕмкiн. А-Т
Тауарлы ақшалай қатынастар осылайша айырбас қатынастар түрiнде.
Қатынастардың әр звеносында Т (тауар) компонентi нақты формаға ие, ал А
(ақша) копонентi барлық звеноларда бiркелкi формада.
Тауардың нақты формалары :
- шикiзат, жартылай фабрикат, босалқылар, жабдықтар, ресурстар,
(мысалы, электр энергиясы), инструменттер, ғимараттар, құрылыстар
(мысалы, қойма), жер немесе қозғалмайтын мүлiктiң басқа тѕрлерi
(қатынас: серiктес кәсiпкер, соңғысы серiктесiне ақшаға осындай
тауарды қолдану және иелену құқын бередi) ;
- жұмыс кѕшi (қатынас: жалдамалы жұмысшы кәсiпкер);
- капитал (қатынас: капиталист- инвестор- кәсiпкер);
- тұтынушыға дайын тауар (тұтынуышы –кәсiпкер қатынасы, бұл жағдайда
кәсiпкер ролi ауыстырылады, ал тауар иесi және ақша алушы);
- кәсiпкер қызметпен айналысуға рұқсат қағаз (мемлекет-кәсiпкер
қатынасы салық саясаты арқылы iске асады).
Осындай қатынастарға түсе отырып барлық серiктестер бiр мақсатты
көздейдi-пайда табу. Пайда шығыстарда экономдау, яғни бiр нәрсенi сатып
алудағы күтiлiп отырған және фактiлi бағалары арасындағы айырмашылық.
Кәсiпкердiң коммерциялық iс-әрекетiнде анықтаушы мѕдде-пайда табуға
ұмтылу, бұл жерде оның көлемi (сделка) келiсiмiнiң табыстылық денгейiн
анықтайды.
Коммерциялық келiсiмге отыру кезiнде екi жақ коммерцияның алтын
ережесi атына ие болған рационалдылық принципiне негiзделедi. Бұл ереженiң
мәнi –арзанырақ сатып алып, қымбатырақ сатуда. Сонымен бiрге кәсiпкер сату
мен сатып алу бағалары арасындағы айырмашылық табыс екендiгiн тѕсiнедi,
бiрақ пайда- сатып алудағы шығыстарды ѕнемдеу. Пайда категориясын осылайша
түсiнуден шығатыны, кәсiпкер сатып алудың ең көп пайда әкелетiн вариантына,
яғни өзiне қажет болған тауарды сатып алуда ең көп үлкен үнемдеу беретiн
вариантына ұмтылады. Егерде сiз белгiлi- бiр сатып алушыны өзiңiзге байлап
алғыңыз келсе, онда оған сiзбен отырған келiсiмiнен қосымша пайда табуға
мѕмкiндiк берiңiз. Оған осы тауарға бағаны арзандатып берiңiз. Сiз өзiңiзде
басқалардың тауарының сапасы нашар емес, бiрақ бағасы арзанырақ сатушыны
iздейсiз.
Кәсiпкерлiк белсендiлiк мақсаты ол сұранысы және кәсiпкерге табыс
әкелетiн тауарды өндiрiп, нарыққа ұсыну. Кәсiпкердiң тауарды өндiрiп,
нарыққа ұсыну шешiмiн iске асыру барысындағы шығындарының артуы.
Шығындар- кәсiпкердiң осындай тауарды өндiруiне жұмсаған шығыстары
(негiзiнде ақша формалары).
Табыс- кәсiпкердiң кассасына белгiлi- бiр тауарлар, қызметтер,
мѕлiктер басқа тұлғаға беру ѕшiн келiп тѕсетiн төлемдер. Табысты белгiлi
мерзiмге келiп түсетiн және болашақта қайтарылуы тиiс қарызға алынған
қаражаттардан ажыратып алу қажет.
Мысалы, сiздiң банктағы шотыңызға А тұлғасына жеткiзiлген тауарларға
төлем ретiнде 300 мың тенге тѕстi, оларды өндiру сiзге 200 мың тенгеге
тѕсiп едi. Бұл жерде сiздiң табысыңыз 300 мың тенге, ал пайдаңыз 200 мың
тенге (300 мың тенге- 200 мың тенге).
Пайда табу тек кәсiпкерлiк емес, кез-келген iскер белсендiлiк
формасына тән. Кәсiпкер пайдасы немесе кәсiпкер табысы секiлдi экономикалық
категорияның ерекшелiгiне көңiл бөлу маңызды. Кәсiпкер табыс мағынасында
басқарудан, өндiрiстi ұйымдастырудың жаңа әдiс тәсiлдерiн енгiзуiнен
түсетiн қосымша табысты кәсiпкер өзiнiң табиғи дарынына не сараптау және
өндiрiс факторларын сыртқы орта шарттарына тәуелсiз комбинациялау жасай
алатындығына байлансты алатын артықшылықты айтамыз. Басқаша айтсақ
кәсiпкер пайдасы екi элементтен құралады: iскер адамның үйреншiктi
пайдасы; iскер адамның үйреншiктi табысынан артушылық. Екiншi элемент
–кәсiпкер табысы өндiрiске жаңалық енгiзу, иновация үшiн қоғамдық сый –ақы
формасы.
Кәсiпкердiң пайдасы неғұрлым жоғарылаған сайын, соғұрлым: тұтынушылар
саны жоғары, кәсiпкерлiк өндiрiс, салық төлеу, өндiрiстi ұлғайтады,
жұмыскерге жұмыс орны кеңейедi, тауарлар саны өседi, еңбекке
қабiлетсiздерге әлеуметтiк көмек көрсетедi, қоғамда келiсiмдер үрдiсi
кеңейедi. Кез-келген кәсiпкер iскер адам бола алады, ал кез-келген әскери
адам кәсiпкер категориясына жатқызыла алмайды, егер кәсiпкер нақты феномен
туралы айтар болсақ.
Неге кәсiпкер экономикалық ерекше формасы ретiнде инисиативтi негiзде
болады? Ең алдымен себебi кәсiпкер өз iс-әрекетiн нарыққа бағыттайды.
Нарық –бұл реалды және потенциялды сатып алушылар мен сатушылардың
мүдделерi мен әрекеттерiнiң, сонымен бiрге олардың мүдделерi мен
әрекеттерiнiң жағдайы мен өзгерiстерiн мiнездейтiн шарттар жиынтығы.
Кәсiпкерлiк- бұл тауарды жеткiзу және алыс, жақын перспективадағы нарықтың
зерттелуi денгейiнiң көрсеткiшi.
Тауарды жеткiзу басталғанға дейiн нарықтың жеткiзуге реакциясын
анықтау қиын. Кәсiпкер бұл мағынада өз қауiп-қатерi мен қарқынына әрекет
етедi, себебi ол мәңгiлiк экономикалық теориядағы келiп тiрелетiн
сұрақтарға жауап беруi керек. Олар: не өндiру керек ; қалай өндiру керек;
кiм үшiн өндiру керек. Бұл сұрақтарға жауапты кәсiпкер австрактiлi денгейде
бередi, яғни кәсiпкер болашақ тұтынушыны жалпы анықтайды. Тұтынушының нақты
мiнездемесiн тiкелей жеткiзiп беру кезiнде және тауарды өндiруге алғашқы
тапсырыстарды орындау кезiнен анықталады.
Болашақ өндiрiстiк iс-әрекетiн анықтау барысында кәсiпкер осындай
орналасудың артықшылығына және кәсiпкердiң орналасу орнын таңдауынан
шығатын нәтижелерге әсер ететiн бiр қатар факторларды ескерту керек.
Болашақ кәсiпорынның орналасқан орнын анықтайтын факторлар- оны құру
мен ұстап отыру шығындары. Кәсiпорынның орналасу орнына байланысты
өндiрiлетiн тауарды, қызметтi, өнiмдi сатудан түсетiн жобаланып отырған
эффект. Мысалы үшiн, қаланың орталығында оның негiзгi магистралында дүкен
оны ұстап отыруға көп шығын талап етедi. Қала iшiнде орналасқан осындай
дүкенге қарағанда, бiрақ сату айналымы бiрiншi дүкенге қала сыртында
орналасқаннан ана ғұрлым көп бұл жағдайда екi вариант болуы мүмкiн. Кесте
1- ол кәсiпкердiң сауда кәсiпорнының болашақ орнын таңдау шешiмiн
қабылдауға негiз болады.
Кесте 1 - Кәсiпкердiң сауда кәсiпорнының болашақ орындары мен
салыстырмалы таңдау көрсеткiштерi
(мың т.г.)
Дүкеннiң Жылдық Тауар Жалпы Жалпы пайда: жалпы
орна-ластыру орны төлемi ай-налымы түсiм түсiмнен-жылдық төлем
Қала орталығында
500 10.000 2000 1.500
Қала шетiнде 300 4000 800 500
Бұл кестеден көрiнiп отырғандай, болашақ дүкеннiң орналасу орнының
бiрiншi варианты екiншiсiне қарағанда (нақты жағдайда ол басқаша да болуы
мүмкiн). Әрбiр нақты жағдайда болашақ орналасу орнына байланысты
кәсiпорындық табыстылық денгейiне әсер етушi көптеген факторларды ескеру
керек. Бiреу үшiн анықтаушы мәнге жұмыс күшiнiң арзандығы ие болса, мысалы
үшiн: Ресейде өндiрiс ұйымдастыруды жоспарлап отырған американдық кәсiпорын
бiреу үшiн- тұтынушыға жақындық (мысалы: көшеде ыстық нан сатушы үшiн).
Төменде көрсетiлiп отырған осындай критерийлер, толық емес, бiрақта ол
орналасу орнын таңдау кезiнде кәсiпкер иелердi ескеру керектiгiн көрсетедi:
сатып алушыға жақындық; дайындаушыға (жеткiзушiге) жақындық;
тұрғындардың табыс денгейi; тұрғындардың әлеуметтiк топтарға бөлiнуi;
бәсекелестiк; тауарға сұраныс денгейi және нарық мүмкiндiгi; инфрақұрылым.
Осы себептен кәсiпорынның орналасу орынын таңдау кезiнде көптеген
факторларды ескеру керек. Кәсiпорынның орналасу орынына байланысты
табыстарды салыстырмалы сараптау үлкен маңызға ие, себебi кейiн қабылданған
шешiмдi жөндеу қиынға соғады: орын алған инвестициялар мен ұзақ мерзiмге
келiсiлген аренда келiсiмдерi кәсiпорынның басқа жерге орын ауыстыруына шек
қояды.
1.2 Кәсiпкерлiк және оның факторлары
Кез – келген қоғамда орын алатын экономикалық ара қатынастардың
жүйесi мен құрылымы күрделi және өзiне көптеген элементтердi қамтиды.
Осындай қарым-қатынастың ең маңыздысы екi негізгi субъектiлердiң ара
қатынасы-өндiрушi мен тұтынуышының нақты өмiрде осы субъектiлердiң
тәртiптерiн олардың белсендiлiгне тiкелей әсер етiп, осы белсендiлiктiң
бағытталуы және алғашқы экономикалық мүддесiн түзетушi көптеген факторлаға
байланысты. Мысал үшiн, Филипстің және Сонидың фирмалары- қызық кәсiпкерлiк
идеяны алып жүрушiлерi – тегiс экранды стереоскопиялық бейнелi теледидардың
проектiсi. Алағашқы бағалаулар бойынша олардың өндiрiсi едәуiр тұтынушылық
қызығуышылық тудыруы мүмкiн. Бiрақ та мұндай иедея тек австрактi денгейде
өмiр сүредi. Оны iске асыру төмендегiлерге байланысты мүмкiн емес:
- бiрқатар компоненттердi өндiрумен байланысты тиiмдi технологиялық
шешiмдердiң жоқтығы, осы себептен өндiрiс шығындарының жоғарлығы
тұтынушыға тиiмсiз бағаға, себебi шығындар өте жоғары;
- жаңа тауардың қымбат болуына байланысты оның тұрақталған тұтынушылық
мүдделерi жүйесiне сай келмеуi.
Осылайша, өндiрушi де (кәсiпкер), тұтынушы да (саты алушы) бағыттағы
әрекеттерi олар өзiнде рационалды заряд алып жүргенде ғана қолға алынады.
Екi жақтың да тәртiптерiн детализациялау маңызды себебi кәсiпкердiң негiзгi
(мiндетi- тұтынушылық қызығушылығын тудыратын –шешiм қабылдау). Сонымен,
кәсiпкер шешiм қабылау үшiн төмендегiдей сұрақтарды қарастыру керек:
- қажет шикiзатты алу мүмкiндiгi бар ма және оны алу шарттары
(кооперациялық байланыстар);
- талап етiлген компаненттер, жартылай фабрикаттарды сатып алу мүмкiндiгi
бар ма жоқ және таға басқа қандай бағамен ;
- талап етiлген техника, технология, саймандарды нарықта сатып алу
мүмкiндiгi барма және мемлекеттiң осындай әрекеттерге әсерi (салық салу,
тыйым салу, қаржылық және басқа да қолдау т.б);
Сурет 2- Кәсiпкерлiк әрекеттiң жалпы құрылымы
Бiрқатар факторларға байланысты қарым-қатынастың жүйесiндегi орнын
анықтаушы тұтынушы да қиын жағдай да. Ол факторлар:
- жеке ақшалай табыстың денгейi және формасы;
- тұтынушы мүддесiнiң приоритеттер жүйесi;
- қажеттi тауарларға қол жеткiзушiлiк.
Басқаша айтсақ, нарықтың негiзiнде субъектiлердiң қарым –қатынастың
екiншi польюсiнде кәсiпкерлiк шешiмiнiң қабылдануына әсер етушi
бағыныштылықтар жүйесi орын алады.
Кәсiпкер шешiм қабылдау кезiнде тұтынушының тәртiбiне әсер етушi
бiрқатар факторларды ескеруi қажет. Кәсiпкер бiрiншiден тұрғындардың қандай
тобына бағыттап отырғанын (қандай табысы бар) шешуi керек. Сонымен бiрге
өндiрiс масштабын анықтау үшiн кәсiпкер осынай топтың көлемi (саны) туралы
мәлiметке ие болуы керек. Бұдан басқа мәлiмет кәсiпкер бағыт ұстап отырған
нарыққа сай болуы керек.
Көрiп отырғанымыздай тұтынушының тәртiбiне әсер етушi факторлар
кәсiпкер тарапынан зерттелудi, ескерудi тұтынушы айналасында орын алып
отырған жағдайға бейiмделу шараларын анықтауды қажет етедi. Дамыған қоғамды
мұндай жұмыстар маманданған әрекеттiң түрi категориясына жатқызылып,
арадағы адам арқылы орындалады.
Егер кәсiпкер тарапынан iске асырылып жатқан идеяның орнына жаңасы
пайда болатын, нарықтағы, қоғамдағы өзгерiстерге толығырақ бейiмделiп және
кәсiпкердiң нарықтағы өз үлесiн аяқтап және күшейтуге мүмкiндiк беретiн
болса, сонымен қатар жаңа тауар өндiрiс сферасында да, онда кәсiпкер өз
әрекетiнiң профилiн өзгертiп, капиталын жаңа сфераға құяды. Кәсiпкер
әдетте өз әрекетiн үш бағытқа таратады:
- өндiрiстi басқару (өндiрiс процестерiн, еңбек коллективiн, кәсiпкер
құрылымдарын). Кәсiпкер әрекетiнiң бұл бағыты менеджмент концепциясы
түрiнде ғылымда жеке даму алды.
Кәсiпкер менеджменттiң негiзгi концепциясын игерiп, менеджер болуға
тиiс. Әрине орын алған кәсiпкер құрылымдарды бастан маманданған
кәсiпкер белсендiлiкпен менеджер жұмысын бiрге алып жүредi.
Өндiрiстi басқаруды кәсiпкер ешқашанда басқа кәсiпкерлiк әрекет
бағыттарынан бөлек жүргiзе алмайды: ал өндiрiстi өндiрiс үшiн емес тұтыну
үшiн ұйымдастырады.
- осы себептен оның әрекетiнiң екiншi бағыты нарықты зерттеу. Нарықта болып
жатқан процестердi талдауынсыз тиiмдi кәсiпкерлiк iс-әрекет болуы мүмкiн
емес. Нарықта кәсiпкерлiктi өнiм тауары айналысында орын алып жатқан
жағдай қызықтырады.
Кәсiпкер әсiресе өз iс-әрекетiнiң басында маркетинг жөнiнде маман
болуы тиiс. Кейiнiрек маркетинг мәлiметтерi мен қорытындыларын алу үшiн сол
адамдарға жүгiнедi. Бiрақ кез-келген жағдайда оның маркетинг негiздерiнен
хабары болуы керек.
- кәсiпкер өз көңiлiн бөлетiн үшiншi бағыт- серiктестiк байланыстар (орын
алған не жоспарланып отырған).
Сонымен бiрге серiктестiк байланыстар эффективтiгi, эффективтiрек және
ескi күтiлiп отырғандағы мен салыстырғанда эффективтiгi төменiрек
ескiлерiнен бас тарту жаңаларды iздеуге көңiл бөледi.
Кәсiпкерлiк әрiкеттiң негiзгi бағыттары толығымен орын алады.
Сурет 3- Кәсiпкерлiк әрекеттiң бағыты
Сонымен, кәсiпкерлiк –тауарларды өндiрумен нарыққа жеткiзу кәсiпкерлiк
табыс (пайда) алуға бағытталған экономикалық (шаруашылық) жүйесiне
байланысты қауiп- қатермен және иновациялық тұрғыдан келуге, негiзделген
iскерлiк формасы.
Ассоциациялар- шруашылық есеп, өзiн-өзi қаржыландыру және өзiн –өзi
басқару негiзiнде жұмыс iстейтiн кәсiпорындардың, мекемеердiң бiрiнғай
экономикалық, әлеуметтiк, мәдени мүдделер негiзiнде ерiктi түрде заңды ұйым
ретiнде бiрiгуi.
Қазақстан -2030 даму стратегиясында ең маңызды тапсырманың бірі-
ауылдың өзекті мәселелерін шешу және жұмыссыздық, кедейлікпен күресу
болып отыр.Бұл мәселелерді Қазақстандық тұрғындарды кәсіпкерлік қызметке
жұмылдыра отырып шағын және орта бизнесті дамыту арқылы шешу мүмкін.
Шағын және орта бизнесті қолдау бағдарламаларын құру және саясатқа
сәйкес жүргізіп шағын кәсіпкерлікті дамыту арқылы үкімет кәсіпкерлерге
жағдай жасауда шешуші рөл атқарады. Нарықтық экономика даму жолына
түскен елдер арасында үлкен тапсырма тұр, ол-тұрақты дамуды негіздейтін
жағдайды қалыптастыру.
Кәсіпкерлікті сәтті жүргізу шарты келесі принциптерге негізделеді:
-мықты құқықтық және әкімшілік құрылымға негізделген нарықтық
экономикалық саясат;
-бастауыш кәсіпкерлерді оқыту бағдарламалары;
-кәсіпкерлікті кішігірім жаңа кәсіпорындарды капиталмен қамтамасыз
ететін мемлекеттік қолдаулар.
Осы қағидаларға сүйене отырып, сәйкес мемлекеттік саясат келесі 4
принципте құрылуы тиіс:
- жекеменшік құқығында;
- жалпы құқытық жүйесінде;
- мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесінде;
- инфрақұрылымда.
Кәсіпкерлікте шағын және орта бизнесті дамытуға бағытталған үкімет
саясатының ең маңызды сфералары мыналар болуы керек: салықтық нормалар,
еңбекті заңдастыру, бюрократтық процедуралар.
Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев алдағы кезеңдегі
кәсіпкерлікті дамыту мақсатындағы бірқатар негізгі бағыттарын даралап
көрсеткен болатын. Біріншіден, барлық мемлекеттік органдар кәсіпкерлікке,
жеке меншікке деген көзқарастарын түбірінен өзгертуі керек. Екіншіден,
мемлекеттік қаржыландыру мен жеке меншік қаржыландыруды нақпа-нақ шектеу,
яғни барлық әлеуметтік және басқа да шығындарды өзіндік құнға, баға мен
тарифке кіргізіп жіберу әрекеттерін тыю.Үшіншіден, лицензиялау-тәртібін
жүйеге келтіру. Төртіншіден, сертификациялау және стандарттау
орталықтарының жұмысын басқару. Бесіншіден, салалық ассоциациялар құру,
оған негізінен стандарттау мен сертификаттау, технологиялық базалық саясат,
салалық бағдалламаларды талдау мәселелерін беру.
1 Кәсiпкерлiк қызметтiң ұйымдық-құқықтық нысандары
Кәсiпкерлiк қызметтiң орны ең алдымен- кәсiпорын. Экономикалық
категория ретiнде ол өндiргiш күштер мен өндiрiстiк қатынастарды
ұйымдастырудың негiзгi буыны. Құқықтық тұрғыдан немесе заңды құқықтары бар
дара шаруашылық субъектiсi өзiне бекiтiлiп берiлген мүлiктердi пайдалана
отырып, өнiм өндiредi, түрлi жұмыстар атқарады, әр түрлi қызмет көрсетедi.
Ал, кәсiпорындарды анықтайтын негiзгi белгiлерiн келесi кестеден
көруiмiзге болады.
Кесте 2- Кәсiпорындарды анықтайтын негiзгi белгiлер
Көрсеткiш Нарықты экономика Жоспарлы экономика
жағдайында жағдайында
Өндiрiстiк Автономиялық Орталық органға
фактор-ларды бағыныштылығы
пайдалану
Нақты нәтижелер бой-ынша Кез келген бағада
Үнемдiлiк пайдалылық жоспардың орындалуы
Жеке меншiк Қоғамдық меншiк
Нарықтқ баға Мемлекеттiк баға
Қаржылық тепе-теңдiгi
Жұмыс күшiнiң артылуы Жұмыс күшiнiң
жетiспеушiлiгi
Кәсiпорындардың мынадай ұйымдық құқықтық нысандары бар:
- мемлекеттiк кәсiпорын; серiктестiк (толық жауапкершiлiктi, аралас және
жауапкершiлiгi шектеулi жауапкершiлiктi); акционерлiк қоғам,
бiрлестiктер.
Серiктестiк -кәсiпкерлiк қызметке қатысушылар мен олардың
әрiптестерiнiң бiрiгуi. Серiктестiк шаруашылықтарға әрiптестердiң қатысуы
жазбаша келiсiмдер мен шарттар түрiнде бекiтiледi. Серiктестердi олардың
құрылтайшылары құрайды. Серiктестiк шаруашылықтардың мүшелерi:
- басқару iстерiне қатысуға; серiктестiк қызметi жөнiнде мағлұматтар
алуға;оның құжаттарымен танысуына; несе берушiлер мен есеп айырысқаннан
кейiн қалған пайданы бөлiсуге; тиiстi мүлiк құнының ақшалай баламасын
алуға құқығы бар.
Серiктестiк шаруашылық иелiгiндегi мүлiктiң құрамына жататындар:
негiзгi өндiрiстiк құрал –жабдықтар (ғимарат, құрылыс, құрал-жабдықтар);
айналым құралдары (шикiзат, материал, дайын өнiм, аяқталмаған өндiрiс,
басқа да тауарлы материалдық құндылықтар); ақша қаражаты; басқа да
құндылықтар кiредi. Серiктестiктiң мүшелерi:
- құрылтайшылар атынан талап етiлген құжаттарды дайындап беруге;
- алдын-ала белгiленген жарналар мен салымдарды толық және уақытында
төлеулерiне және коммерциялық құпияларды сақтауға және құпия ақпараттарды
жария етпеуге мiндеттi.
Толық серiктестiк- төмендегi негiзгi екi белгiсiмен ерекшеленедi.
кәсiпкерлiк қызмет және оған қатысушы серiктестiктiң қызметтерi, олардың
өз қызметтерi болып саналады. Ал оның мiндеттерi бойынша кез-келген
қатысушы өзiнiң барлық мүлкiмен жауап бередi. Серiктестiк жеке сенiмдi
қатынастарға негiзделедi: егер бiр қатысушы серiктестiктiң атынан мәмiле
жасаса, мүлiктiк жауапкершiлiк басқа қатысушыға жүктеледi. Сондықтан
толық серiктестiк отбасылық кәсiпкерлiк ретiнде дамып келедi. Әдетте
толық серiктестiктi заңды тұлғалар, iрi кәсiпорындар құрайды.
Аралас (командиттi) серiктестiкте бiр немесе бiрнеше қатысушылар
несие берушiлер алдында бүкiл мүлiктерiмен жауап бередi. Бiреуiнiң
немесе бiрнешеуiнiң жауапкешiлiгi олардың әрқайсысының қоғамдыққа
қосқан үлесi (салымы) бойынша шектеледi. Бұл мүлiктер мен тәуекелге барып
отырған қатысушы қоғамдастықтың iшкi мүшесi немесе толық серiктестiктер,
ал тек қана қосқан үлестерiнiң мөлшер шамасынан сәйкес тәуекел етушiлер
сыртқы қатысушылар немесе командиттер деп аталады.
Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк – алдын-ала белгiленген пайшылар
үлестерiнiң негiзiнде құрылған бiрлестiк. Оның мүшелерiнiң (жеке және
заңды иегерлерi) қоғамның мiндеттемелерiн орындауда жауапкершiлiктерi жоқ.
Олар тек өз үлестерiнiң мөлшерiнде ғана тәуекелдiк жасай алады.
Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктi ұйымдастыру үшiн құрылтай келiсiм
шарты жасалады, онда: кәсiпорынның аты; мекен жайы; негiзгi қызмет
бағыттары; қызмет түрлерi; капитал мөлшерi; қоғам мүшелерiнiң үлестерi
көрсетiледi.
Кооператив- бұл пайда табу мақсатында емес, мөлшерiне көмек көрсету,
қызметтерiне тиiстi ықпал жасау үшiн құрылатын қоғамдық. Алайда бiздегi
кооперативтер ең алдымен өндiрiстiк қызмет көрсету және сауда -делдалдық
салада дамып отыр. Көпшiлiк жағдайда коопертивтiк кәсiпорындарда табысты
капиталға айналдырмау ағымы байқалады.
Қоғамдастықтың мүшелерiнiң құқығы жылына бiр немесе екi рет
өткiзiлетiн жалпы жиналысында анықталады да, ал одан әрi ол тереңдетiлiп,
дамып отырады. Жалпы жиналыстың маңызды шешiмдер қабылдауға құқығы бар.
Атап айтқанда: жылдық балансты бекiтедi; кiрiстi белгiлi бiр мақсатты
көздеп орынды пайдаланады; шығындарды неғұрлым өз жұмсау жолдарын
айқындайды; қоғамның төрағасын сайлауды немесе қайта сайлауды көздейдi,
оған әртүрлi мәселелер бойынша мiндеттер жүктейдi.
Қоғамдастық жұмысын бақылауды бақылау комиссиясы, экономикасы
дамыған елдерде бақылау кеңесi iске асырады, оның мүшелерi жалпы
жиналыста тағайындайды. Акционерлiк қоғам- рұқсат ету жолымен құрылатын
заңды құқығы және өзiндiк жарғысы бар бiрлестiк. Акционерлер болуға жеке
адам да, зиялы тұлғалар да қақылы. Акионерлiк қоғам мемлекет құру үшiн
натариус куәландырылған серiктестiк келiсiм-шарты жасалады, ол қоғамның
жарғысы болып табылады. Акционерлiк қоғамды ұйымдастырушылар санына шек
қойылмайды. Ұйымдастырушы тiптi бiр адам болуы да мүмкiн. Қоғамның
негiзгi жарғылық қорының мөлшерi сол елдiң қолданылып жүрген заңымен
белгiленедi.
Бюджеттiк кәсiпорындар- бұл топқа заңды, шаруашылық дербестiгi жоқ
ұйымдар кiредi. Олар мемлекеттiк - әкiмшiлiк жүйе шеңберiнде тiкелей
немесе құрылымдық тұрғыда министрлiктерге, ведомстволара немесе
жергiлiктi басқару органдарына бағынады. Бұлардың кiрiсi мен шығысы
мемлекеттiк бюджет есебiнен өтеледi. Пайдадан салық төлеуге де тиiстi
емес. олар сыртқы қаржы көздерiн пайдаланбайды. Кәсiпорындар басшыларын
мемлекеттiк басшы органдар тағайындайды. Мұндағы жұмыс iстейтiндер
мемлекеттiк қызметкерлер болып табылады.
Мемлекеттiк корпорациялар- кәсiптiк немесе ортақ мүдделер принципiнде
бiрiккен қоғам, адамдар тобы; капиталистер кеңiнен қолданылатын
акционерлiк қоғам нысаны, қазiргi жағдайда мұндай корпорациялар
монополиялық бiрлестiктердiң негiзгi түрi.
Меншiк формасына байланысты жеке меншiктiк және мемлекеттiк
кәсiпкерлiктер болады. Иелiк ету саны бойынша индивидуалды және ұжымдық
кәсiпкерлiк деп бјлiнедi. Мемлкеттік кәсіпкерлік-қаржылық жағдайы тұрақты
және капитал сыйымдылығы жоғары, өйткені қаржылық пен ұйымдастырушылық
жағынан үкіметтің қамқорлығында болады.
Жеке кәсіпкерлік деп бір адам айналысатын бизнесті айтамыз. Бұл
жерде жеке кәсіпкердің кемшілігі-жауапкершілігі шектелмеген және қаржылық
жағдайы да терең емес. Сонымен қатар артықшылықтары да бар: өзінің
пайдасына өзі иелік етеді және қалаған уақытта өзгеріс енгізумен айналыса
алады. Серіктестік деп бірнеше адам бірлесіп атқаратын бизнесті айтады.
Серіктестіктердің табыстарына салық салынады. Серіктестіктің артықшылығы-
оны ұйымдастыру және қосымша қаражатпен жаңа ұйымдастырушылық қабілеттер
басым болады. Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк – алдын-ала белгiленген
пайшылар үлестерiнiң негiзiнде құрылған бiрлестiк. Оның мүшелерiнiң (жеке
және заңды иегерлерi) қоғамның мiндеттемелерiн орындауда жауапкершiлiктерi
жоқ. Олар тек өз үлестерiнiң мөлшерiнде ғана тәуекелдiк жасай алады.
Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктi ұйымдастыру үшiн құрылтай келiсiм
шарты жасалады, онда: кәсiпорынның аты; мекен жайы; негiзгi қызмет
бағыттары; қызмет түрлерi; капитал мөлшерi; қоғам мүшелерiнiң үлестерi
көрсетiледi.
Қоғамдастық жұмысын бақылауды бақылау комиссиясы, экономикасы
дамыған елдерде бақылау кеңесi iске асырады, оның мүшелерi жалпы
жиналыста тағайындайды. Акционерлiк қоғам- рұқсат ету жолымен құрылатын
заңды құқығы және өзiндiк жарғысы бар бiрлестiк. Акционерлер болуға жеке
адам да, зиялы тұлғалар да құқылы
Қазақстанда кәсiпкерлiк қызмет формалары Қазақстанда Азаматтық
кодексiмен анықталады. Ұйымдастырушылық-құқықтық формалары бойынша:
ассоцияция, синдикат, картель, концерн болып бөлiнедi.
Ассоциациялардың негiзгi түрлерi мыналар:
- концерн;
- саларалық;
- мемлекеттiк бiрлестiк;
- шаруашылық ассоциациясы;
- консорциум.
Концерн- қатысу жүиесi, мүдде ортақтығы тураллы шарттар, қатысу
үлесi, патенттiк-лицинзиялық келiсiмдер, қаржыландыруға, өндiрiстiк
ынтымақтастық негiзiнде өзара байлнысқан дербес кәсiпорындар
бiрлестiгi. Бiрiккен кәсiпорындарда акционерлiк қозам немесе басқалай
сауда серiктестiктерi түрiнде заңды ұйымдар құқығы сақталады.
Консорциум-капиталистiк монополиялар нысандарының бiрi, қарыздарды
бiрлестiре орналастыру, үлкен көлемде қаржы немесе күрделi коммерциялық
операциялар жүргiзу, iрiленген өнеркәсiп құрылысын жүзеге асыру, белгiлi
бiр өнiм түрiн өндiрудi мейлiнше ұлғайту мақсатында бiрнеше банк
немесе өнерекәсiп субъектiлерi арасында жасалып, қабылданатын уақытша
келiсiм.
Холдинг- басқа компанияларға бақылау жасау мақсатында өзiнiң капиталын
олардың акцияларының бақылау пакеттерiн сатып алу үшiн пайдаланатын
акционерлiк компания.
Картель- бiртектес өнiм өндiретiн тәуелсiз өнеркәсiп орындарын
белгiлi бiр нарыққа ұстемдiк орнату мақсатында ұйымдастырған
бiрлестiк, ассоциация. Картельге мүше болу ерiктi. Мына белгiлер бойынша
жiктеледi:
- сату шарттарын қадағалау жөнiндегi ассоциация;
- баға белгiлеу жөнiндегi ассоциация;
- өз мүшелерi арасында өндiрiстiк қызметтi, өнiмердi сату аумағы
мен тұтынушылар бойынша мақсатында құрылған ассоциация;
- бизнестiң бегiлi –бiр саласындағы нақты үлестi айқындауды
көздейтiн ассоциация.
Синдикат- өндiрушiлердiң өнiмдi бiртұтас сауда кеңсесi арқылы
бiрiгiп, сату жолымен бәскенi болдырмау және монополиялық пайда алу
мақсатымен монополиялық бiрiгу нысаны. Синдикатқа қатысушылар
коммерциялық дербестiгiн сақтамаса да, өндiрiстiк дербестiгiн жоғалтпайды.
Трест- кәсiпкерлер бiрлестiгi, ол өзiне кiретiн кәсiпорындар-дың
өндiрiстiк, коммерциялық және заңдық дербестiгiн жойып, бiрiнғай басқару
жұйесiне бағынумен ерекшеленедi
Кәсiпорындар қызметтерiнiң негiзгi мақсаттарына қарай: коммерциялық,
коммерцияық емес болып бөлiнедi. Коммерциялық емес кәсiпорындардың
коммерциялық кәсiпорыннан айырмашылығы – пайдалары негiзгi емес нысандардан
алынады және ол пайдалар коммерциялық қатысушылар арасында бөлiнедi.
Сурет 4- Кәсiпорынның жiктелуi
Кәсiпорындар қызметтерiнiң негiзгi мақсаттарына қарай:
- коммерциялық;
- коммерцияық емес болып бјлiнедi.
Сурет 5- Коммерциялық кәсiпорынның жiктелуi
Өндiрiстiк саланың, бүкiл халық шаруашылғының басты саласы
–өнеркәсiп. Халық шаруашылығында еңбек құралдарын өндiрiп, түрлi
материалдар мен ауылшаруашылық шикiзатын халық тұтынатын тауарларға
айналыдырып, өңдейтiн өнеркәсiп жетекшi рол атқарады. Өнеркәсiп халық
шаруашылығының барлық салаларындағы техникалық прогрестi белгiлейдi, жаңа
қалалар, көлiк жолдарын салуға жол ашады, айналадағы ортаның жай күйiне
елеулi әсер етедi.
Ауыр өнеркәсiптiң басым болуы, жеңiл өнеркәсiп дамуын тездетiп,
тұтыну заттарын өндiрудi ұлғайтады. Өндiрiстiк шығынды барынша азайтып
барынша көп өнiм алу экономикалық дамудың негiзгi белгiсi болып отырған
қазiргi кезеңде ауыр өнеркәсiп және жеңiл өнеркәсiптердiң арасында еңбек
құралдар мен шикiзатты дұрыс таратып бөлудiң маңызы зор. Бүгiнде ауыр
өнеркәсiп саласында жаңа экономикалық сипат толық орнықты. Атап айтқанда,
жекешелендiру және салық реформасы, сондай-ақ өндiрiс саласына қатысты
көптеген арнаулы заңдардың қабылдануы арқасында елеулi жетiстiктерге қол
жеткiзiлдi. Алғашқы жекелеген кезде өндiрiс кәсiпорындарының көбiнiң
негiзгi технологиялық жүйелерi ескiрiп, кейбiреуi тек жөндеп жамау
арқысында ғана жұмыс iстеген едi.
Түстi металлургия зауыттары мен фабрикаларының негiзгi қорларының
тозуы 40-70, ал қара металлургия саласында 50-65 ( құрап отыр. Осыған
байланысты (Испат-Кармет( компаниясы 640 млн. АҚШ доллары көлемiнде
инвестиция жұмсап, қайта жаңарту жұмыстарын жүргiзiп жатыр. (Қазақ мыс( АҚ
мыс зауытында технологиялық жүйенi жаңартуға 570 млн. АҚШ доллары көлемiнде
қаржы жұмсады. Бүгiнде Балқаш қаласында мырыш зауытын салу қолға алынуды
және сапасы төмен мырыш консентраттарын қорытуға мүмкiндiк беретiн жаңа
технология iске қосылмақ.
Кәсіпкерлік қызметті басқаруға жан-жақты негізделген детальды жоспар
жасауға өте жақсы дайындалу қажет. Өнеркәсіптің құрылымын белсенді
дамытуға, инвестициялар, іскерлер мен несие ресурстарын тартуға, сондай-ақ
төмендегілерге мүмкіндік береді:
( кәсіпорынның бәсекелік басымдықтарын максималды пайдалану,
қате іс-шараларды болдырмау;
( өз қызметінде инновацияларды пайдалану;
( түрлі тәуекелдікке қатысты қорғау шараларын мерзімінде жүргізуге;
( кәсіпорынның өндірістік және коммерциялық қызметінің нәтижелерін
объективті пайдалануға.
Көптеген өнеркәсіптік кәсіпорындардың күрделі экономикалық жағдайына
қарамастан бүгінгі күні олардың экономикалық белсенділігінің күшею
тенденциясы байқалады, әсіресе азық-түлік инновациясы саласында. Бұл
сәйкесінше қаржылық, кадр және материалды техникалық ресурстарды талап
етеді. Сондай-ақ өнеркәсіптік кәсіпорын қызметін жоспарлау саласында
менеджерлерді арнайы дайындықтан өткізуді, квалификациясын көтеруді талап
етеді. Осы өнеркәсіптік кәсіпорындардың негізгі ерекшелігінің бірі -
бірінші орынға кең номенклатуралы кіші сериялы өнім шығару болып табылады.
2. Кәсiпкерлiк қызметтiң ұйымдастырылуы мен дамуын талдау
2.1 Қазақтан Республикасында кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң
ұйымдастырылуы мен дамуы
Экономикалық көрсеткiштер тұтасымен алғанда өндiрiс мәселесiмен
байланысты. Бұл өндiрiстiң көлемiн өлшеу үшiн бiрнеше көрсеткiштер
қолданылады: кәсiпорындар саны, өндiрген өнiм көлемi.
Экономиканы реформалауды iс-жүзiнде асыру процесiнде меншiк пен
шаруашылық жүргiзудiң әдiстерiнде едәуiр өзгерiстер болуда. Ең алдымен
мемлекеттiк меншiкке негiзделген шаруашылық жүргiзудiң бұрынғы жүйесiне
қарағанда көп укладты экономика меншiктiң әрбiр тәсiлiне кәсiпорындардың
тиiстi үлесiн ұсынады. Олар өзара құқықтық формасы, ұйымдық құрылымы,
өндiрiс, қызметтiк мiндеттерi, мамандану масштабы және басқа бегiлерi
бойынша еркешеленедi.
Кесте 3- Қазақстан Республикасына кәсiпкерлiк қызметтi жүргiзудiң
әдiстерi
Жiктеу белгiлерi Кәсiпкерлiк қызметтi жүргiзудiң
әдiстерi
Заңдылық- құқықтық жағдайы бойынша Жеке және заңды тұлғалар
Меншiк түрi бойынша Жеке, ұжымдық, мемлекеттiк
Ұйымдық-құқықтық жағдайы мен құрылымы Шаруашылық серiктестiктер,
бойынша акционерлiк қоғамдар, бiрлестiктер
және т.б.
Экономикалық маңызы мен таратылу Жергiлiктi, аймақтық және жалпы
аймақтары бойынша мемлекеттiк
Өндiрiстiң масштабы бойынша Шағын, орта, iрi
Экономикалық қатынас түрi бойынша Әкiмшiлiк, шаруашылық есептегi,
мердiгерлiк, арендалық, нарықтық
Жоғарыдағы белгiлерi бойынша Қазақстан Республикасындағы
кёсiпкерлiк қызметтерге талдау жасаймыз.
Қазақстан Республикасындағы осы көрсеткiштерге тиесiлi әсер ететiн
кәсiпкерлiк субъектiлерi өнеркәсiптер көлемi төменгi кестеде көрсетiлген.
Қазақстанда көрсетiлген мәлiметтер бойынша өнеркәсiптер саны 143329
жеттi. Соның iшiнде шағын өнеркәсiптер 445, орта 13904, және iрi
өнеркәсiптер саны 4980 болған. Сонымен қатар кестеде жеке меншiк және
мемлекеттiк меншiк түрлерiне тиесiлi барлық өнеркәсiптер көрсетiлген.
Кесте 4 - Қазақстан Республикасындағы кәсiпорындар
Кәсiпорындар Барлығы Соның iшiнде:
мемлекеттiк жеке меншiк
ҚР-сы бойынша 143329 25958 109580
Шағын 124445 17216 101623
Орта 13904 7126 5355
lрi 4080 1616 2608
Қазақстан Республикасы егемендi ел болғаннан берi және iрi
жекешелендiру этабына дейiнгi көрсеткiштер қазіргі таңда
қанағаттандырмайды. Қазақстан Республикасындағы жекешелендiру этабының
үшiншi кезеңiне дейiн кәсiпорындар көрсеткiшi төмендегі кестедегi
мәлiметтерде көрсетілген.
Кесте 5- Lрi жекешелендiру кезеңiндегi кәсiпорындардың бөлiнуi
Кәсiпорындар атауы 2005 2006 2007 2008
Кооперативтер:
Кәсiпорындар саны 10100 5100 3300 2000
Жұмысшылар саны (мың адам) 250.0 28.0 57.0 34.0
Шағын кәсiпорындар саны:
Кәсiпорындар саны 8400 12700 16100 21200
Жұмысшылар саны (мың адам) 130.0 220.0 247.2 172.6
Экономикасы дамыған елдерде ең алдымен отандық мүмкiндiгi бар
шаруашылықтарды дамуға әрекет жасайды. Бiрақ, экономиканың барлық саласын
бiрден жанданыру мүмкiн емес. Әр ел алдымен қарқынды дамытуға мүмкiндiгi
бар өндiрiстi қолдайды.
Төмендегi кесте бойынша Қазақстан Республикасының жекешелендiру
процесiнiң үшiншi кезеңiнде 2008 жылы меншiк түрлерi бойынша бөлiну
көрсеткiшi көрсетiлген.
Кесте 6- Қазақстан Республикасының жекешелендiру процесiнiнiң үшiншi
кезеңiнде кәсiпорындарының меншiк түрлерiне байланысты бөлiнуi
Көрсеткiштер Барлық Меншiк түрлерi бойынша
кә-сiпорында
р саны
Мемле-кеЖеке Шет ел қатыспай-тын
ттiк меншiк аралас меншiк
1 2 3 4 5
Барлығы 21260 999 19936 169
Сауда 7850 136 7681 23
Өнiм өндiретiн 2929 213 2460 53
Құрылыс 2959 134 2808 14
Тұрмыстық қызмет көрсету 948 44 899 2
Жабдықтау өткiзу 777 17 751 8
ғылыми –зерттеу 367 36 320 10
конструкторлық және енгiзу 259 23 232 4
Құрылысқа қызмет көрсететiн158 24 131
жобалау iздестiру
Жоғарғы кестеде Қазақстан Республикасындағы кәсiпорындар саны мен
меншiк түрлерi нарық талабына сәйкес меншiк түрлерiнiң бөлiнуi
көрсетiлген.
1 диаграмма- Қ Р-ғы меншiк нысандарының құрылымы
2008 жылы жоғарыдағы диаграммадан көрiп отырғанымыздай: Қазақстанда
жалпы кәсiпорындардың 84 пайызын жеке меншiк, 13 пайызын басқа
мемлекеттердiң заңды тұлғалары мен азаматтарының меншiгi, қалған 3 пайызы
мемлекетiк меншiк иесiнде.
Нарықтық экономика жағдайында кәсiпорындар дербестiгiне ие болу
арқылы көптеген экономикалық мүмкiншщiлiктерiне жетуде. Бұрынғы
экономикалық дербестiгiн жоспарлау комитетi немесе кәсiпорынның тағдырын
шешешiп отыратын жағдай нарық талабына сәйкес өзгерген.
Елiмiздегi экономикалық дағдарыс пен өндiрiстiң құлдырауын
тоқтатудың бiр жолы –шағын, орта , iрi кәсiпкерлiктi дамыту болып табылады.
Мемлекет қарамағындағы мемлекеттiк объектiлер мен қызмет атқарушы
субъектiлер жеке кәсiпкер иелiгiне өте отырып, кәсiпкер еркiндiгi
негiзiнде өз қызметiн iске асыру арқылы мемлекеттiң экономикалық
көрсеткiштерiнiң артуына үлкен септiгiн тигiзедi.
Кәсiпорындары жекешелендiру бағытына сәйкес соңғы жылдардың
көрсеткiштерi төмендегi кестеде көрсетiлген.
Кесте 7- Кәсiпорындардың жекешелендiрiлу бағыты
бiрлiк
Жекешелендiрiлгенi 2006 жылы 2007 жылы 2008 жылы
Жекешелендiру бағыттары бойынша:
Әлеуметтiк және өзге де объектiлер 2187 1770 2044
Жаппай 131 79 161
Жеке жобалар бойынша - 3 -
Жекешелендiрiлгенi барлығы 2318 1852 2205
оның iшiнде
Өнеркәсiп 26 24 39
Құрылыс 16 7 10
Ауыл шаруашылығы - - -
Көлiк 147 18 11
Сауда және қоғамдық тамақтандыру 141 1 56
Тұрмыстық қызмет көрсету және
коммуналдық шаруашылық 74 1 52
Өзге де салалар 1855 1801 1995
Тоқтап қалған объектiлер мен
бiтпеген құрылыстар 55 - 42
Жоғарыдағы кестелерден кәсiпорындардың санын, меншiк түрлерiн талдай
отырып олардың өндiрiлiген өнiмдерi мен қызмет көлемiн келесi кестелерден
көруiмiзге болады. Жоғары кестедегi мәлiметтерден көрiп отырғанымыздай
жекешелендiру бағытыныда әлеуметтiк және өзге де объектiлердi жекешелендiру
арқылы 2008 жылы 2007 жылмен салыстырғанда 15 пайызға артқан.
Ал, осы жекешелендiрiлiген кәсiпорындар мен басқа да жалпы және де барлық
тауарлар мен өнiмдер өндарушi, қызмет көрсететiн кәсiпорындардың қызмет
көрсету құнын төмендегi 8-кестеден көруiмiзге болады.
Меншiк формасындағы жалпы кәсiпорындар 2007 жылмен 2006 жылды
салыстырғанда пайыз тауарлар өндiру мен қызмет көрсетту құны 11,6 пайыз
артық орыналған. Оның iшiнде: мемлекеттiк кәсiпорындар 2008 жылы 2007
жылмен салыстырғанда 22,3 пайыз артық өнiм өндiрген. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
l Кәсiпкерлiктiң теориялық негiздері
1.1 Кәсiпкерлiк–экономикалық белсендiлiктiң ерекше 7
формасы ... ... ... ...
1.2 Кәсiпкерлiк және оның факторлары 12
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
1.3 Кәсiпкерлiк қызметтiң ұйымдық-құқықтық 16
нысандары ... ... ... ... ... ..
2 Кәсiпкерлiк қызметтiң ұйымдастырылуы мен дамуын талдау
2.1 Қазақтан Республикасында кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң
ұйымдастырылуы мен 20
дамуы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
2.2 Оңтүстiк Қазақстан облысында кәсiпкерлiк қызметiн ұйымдастыру
және 25
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.3 Оңтүстiк Қазақстан облысында өндiрiстiк кәсiпорындардың даму
жағдайын 30
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
3 Оңтүстiк Қазақстан облысындағы кәсiпкерлiктi дамытудың өзектi
мәселелерi мен шешу жолдары
3.1 Оңтүстiк Қазақстан облысындағы кәсiпкерлiктi дамытудың өзектi 33
мәселелерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
3.2 Кәсiпкерлiктi қолдау мен дамытудағы мемлекеттiк саясат ... ... .. 46
Қорытынды мен 47
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер 51
тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кiрiспе
Нарықтық экономиканың қозғаушы күшi кәсiпкерлiк – бұл өнiм өндiру,
белгiлi бiр жұмыстарды, қызметтердi орындауға байланысты ерекше әрекет.
Нағыз кәсiпкерлiк- бұл ерекше қасиет және ерекше iскерлiк этикасы мен
өмiр сүру және моральдық эстетикалық құндылықтың ерекше жүйесi (И.
Шумпетер).
Кәсiпкердiң ең ерекше қасиетi- ұйымдастырушылық қасиетi. Жалпы алғанда
кәсiпкер кәсiпорынның әрекетiн бағыттайтын және көптеген жағдайда осы
әрекеттi басқарушы кәсiпорынның негiзгi қолдаушысы және ұйымдастырушысы
болып табылады. Ол еңбек құралдарының иесi де болуы мүмкiн, сондай-ақ өз
иелiгiне жатпайтын мүлiктi жалға алу арқылы пайдалануы да мүмкiн.
Кәсiпкердiң қызметiн бағалай отырып, А. Смит өзiнiң жеке мүдделерiн көздей
отырып, ол қоғам саналы түрде қызмет еткiсi келгенiнен де артық еңбек
сiңiредiң -деп атап көрсеттi.
Кәсiпкерлiктi дамытуды бiрден-бiр маңызды мақсаттарының бiрi болып
өтпелi кезең экономикасында елiмiздiң өндiрiстерiнiң құлдырап, тоқтап
қалуына жол бермеудiң ынталандырушы әрекеттерiнiң бiрi. Кәсiпкерлiктi
дамыту және қолдауда мемлекеттiк нормативтiк-құқықтық базаны жетiлдiру
қажет.
Қазiргi кезеңнiң негiзгi мiндетi -жинақталған тәжiрибенi зерделей
және тұжырымдай отырып ең тиiмдi кәсiпорындарды дамыта отырып, қолдау
көрсетудiң кешендi жүйесiн жасау, барлық тәжiрибенi аймақтарға тарату және
қалалар мен аудандарға, түпкi тұтынушыларға жеткiзу.
Кәсiпкерлiк белсендiлiк субъектiлерiнiң негiзi –кәсiпкерлiк
функцияны атқарушы, яғни кәсiпкерлердiң өзi. Кәсiпкерлiк процестi қозғаушы
субъект. Кәсiпкер кәсiпкерлiк процестi мүмкiн болатындай етушi байланыстар
орнатып, олардың ортасында орналасады. Бiрақта кәсiпкер бұл процестiң
жалғыз субъектiсi емес, кәсiпкерлiк функцияны атқара отырып идеяны iске
асыруға тартылатын капитал иесiмен және идеяны тиiмдi iске асыру процесiн
басқаруға қажет маман менеджерлермен байланыс орнатады. Кез –келген
жағдайда кәсiпкер өндiрiстiк процестiң мүмкiн не мүмкiн еместiгi және оның
жалғасуы, соған байланысты тұтынушымен әрекеттесуi керек.
Кәсiпкерлiктi қазiргi кезеңде, мемелкеттiк және қоғамдық қолдауды, оны
дамытудың жолдарын тереңдете, әдiстемелiк негiздеудi өте қажет етедi.
Сонымен бiрге экономиканы реформалау соңғы бiрнеше жыл бойы бiрқатар
проблемаларға тап болып, олар нарықтық қатынастарға көшудiң ол үшiн
пайдаланатын модельдердiң, әдiстерiнiң және құралдарының бiрдей емес екенiн
көрсеттi.
Кәсiпкерлiк қызметтiң орны ең алдымен- кәсiпорын. Экономикалық
категория ретiнде ол өндiргiш күштер мен өндiрiстiк қатынастарды
ұйымдастырудың негiзгi буыны. Құқықтық тұрғыдан немесе заңды құқықтары бар
дара шаруашылық субъектiсi өзiне бекiтiлiп берiлген мүлiктердi пайдалана
отырып, өнiм өндiредi, түрлi жұмыстар атқарады, әр түрлi қызмет көрсетедi.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты –нарық жағдайындағы кәсіпкерлікті
дамытудың өзекті мәселелері мен оларды шешу жолдарына тиімді ұсыныс беріп
теориялық және практикалық тұрғыда негіздеу болып табылады. Техника-
экономикалық көрсеткіштерге сүйене отырып, кәсіпкерлердің кәсіпорында
қандай деңгейде және қаншалықты дұрыс басқарып, дамитындығын есептеп
көреміз.
Кәсiпкерлiк процесс әрқашан да қандай да бiр нақты өндiрiстiк
процеске негiзделе бермейдi. Егерде мұндай процестi iске асыруға өз күшi
жетпесе, онда жалдамалы жұмысшылар тартылады, олар негiзiнде кәсiпкердiң
пiкiрлестерi болуға тиiс. Ал егер бұлай болса, онда оларда кәсiпкерлiк
процестiң субъектiлерi болады. Сонымен бiрге кәсiпкер өзiнiң, басқа да өзi
ұйымдастырып отырған процестiң субъектiлерi секiлдi ұлттық құрылым iшiнде
жұмыс iстеп отырған және мемлекет барлық субъектiлерге өз әсерiн
тигiзетiнiн түсiнедi. Кәсiпкер алдында пайда болатын әртүрлi жағдайларды
мемлекет қолданып отырған шараларға көмекшi не қарсылас ролiнде болуы
мүмкiн. Кәсiпкер бұл жағдайда ескермеуi болмайды, сондықтан да мемлекетте
ұйымастырылып отырған процестiң толыққанды және құқылы субъектiсi ретiнде
қабылайды.
Дипломдық жұмыс барысында кәсiпкерлiк-экономикалық белсендiлiктiң
ерекше формасы ретiнде айқындалып кеттi. Яғни мұнда негiзгi қарастырылып
отырған кәсiпкерлiктi дамыту, және дамытуда кездесетiн мәселелер шешiмiн
қарастыру тақырыбымның маңыздылығын айқындайды.
Дипломық жұмысымның бiрiншi бөлiмiнде: кәсiпкерлiктiң экономикалық
мазмұнына сипаттама берiп өттiм.
Казақастан Республикасында кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң ұйымдастырылуы
мен даму ерекшелiгi дипломдық жұмыстың екiншi бөлiмiнде маңыздалған,
сонымен қатар тақырыбыма байланысты Оңтүстiк Қазақстан облысында
кәсiпкерлiк қызметтiң ұйымдастырылу ерекшелiктерi мен даму жағдайы
қарастырылған. Оңтүстiк Қазақстан облысы бойынша iрi, орта, шағын
кәсiпкерлiк қызметпен айналыстаны кәсiпорындардың мәлiметтерi келтiрiлiп
есептiк жыл мен нақты жылды салыстыру арқылы салыстырмалы көрсеткiштер
келтiрiлген.
Үшiншi бөлiмiнде, кәсiпкерлiк қызметтi iске асыруда кездесетiн
мәселелер мен шешу жолдары қарастырылды.
Дипомдық жұмыс республикалық және облыстық статистикалық
мәлiметтердi, экономикалық оқу құралдары мен баспа шығарылымдардағы
мақалаларды мысалға ала отырып жасалынды. Жұмыс құрылымы 11 кестеден, 5
суреттен, 1 диаграммадан тұрады.
l Кәсiпкерлiктiң теориялық негiздері
1. Кәсiпкерлiк–экономикалық белсендiлiктiң ерекше формасы
Экономикалық белсендiлiк – индивидтiң қоғамдық өндiрiсте қатысуының
нақты формасы және оның өмiр сүруiн қамтамасыз ететiн қаржы-қаражаттарды
табу әдiсi. Индивидтiң қоғамдық өндiрiске қатысуының осындай формасының
мүмкiн болған қоғамдық функционалдық мiндеттерiне олардың комбинацияларының
бiрi. Кәсіпкерлік ұғымы ең алдымен, меншікке деген көзқарастың
өзгеруімен байланыстырылады. Кәсіпкер қызметінде басты назар пайда алу
жағына қарай ойыса бастады. Кәсіпкерлік-меншік иесінің тәуекел ете отырып
және мүліктік жауапкершілікке бара отырып, пайда алуға бағытталған
инициативалы дербес қызметі деп түсінуге болады.
Қоғамдық өндiрiске қатысудың осы формаларынан ерекше кәсiпкерлiк –
экономикалық белсендiлiктiң айырықша түрi, яғни оның бастапқы этапы тек
идеямен – ойлау әрекетiмен кейiннен материалдық форманы қабылдайтынына
байланысты. Еңбекке деген қабiлетiн адам екi түрлi жолмен пайдалана алады:
- не кәсiпкер ретiнде;
- не басқа кәсiпкерге жалдамалы жұмыскер ретiнде.
Нарықтық экономиканың қозғаушы күшi кәсiпкерлiк – бұл өнiм өндiру,
белгiлi бiр жұмыстарды, қызметтердi орындауға байланысты ерекше әрекет.
Оның негiзгi белгiлерi:
- шаруашылық әрекетiнiң бостандығы (өндiрiс құралдарын пайдалануды, өндiрiс
түрлерi мен тәсiлдерiн таңдауды);
- осы экономикалық әрекетке, оның нәтижесiне, сондай-ақ оған байланысты
пайда болатын қателерге жеке басымен толық жауап беру;
- коммерциялық табыс пайда түсiруге бағытталады.
Нағыз кәсiпкерлiк- бұл ерекше қасиет және ерекше iскерлiк этикасы мен
өмiр сүру және моральдық эстетикалық құндылықтың ерекше жүйесi (И.
Шумпетер). Кәсiпкер мынадай ерекше белгiлерiмен ерекшеленiп тұрады:
- еңбек сүйгiште, аса үлкен руқани күш, ынталылық, жаңашылдық, шығармашылық
;
- iскерлiк қабiлет, тәуекелшiлдiк және өз бизнесiн ұлғайтуға ұмтылушылық;
- адамдармен араласа алу қасиетi;
- жауапкершiлiк адалдық, заңмен салт дәстүрдi сыйлау, басқада адамдардың
топтарымен қарым –қатынастары (кiмде –кiм жымия алмаса, дүкен ашпауы
қажет - қытай мақаласы).
Сонымен қатар кәсiпкердiң ең ерекше қасиетi- ұйымдастырушылық қасиетi.
Жалпы алғанда кәсiпкер кәсiпорынның әрекетiн бағыттайтын және көптеген
жағдайда осы әрекеттi басқарушы кәсiпорынның негiзгi қолдаушысы және
ұйымдастырушысы болып табылады. Ол еңбек құралдарының иесi де болуы мүмкiн,
сондай-ақ өз иелiгiне жатпайтын мүлiктi жалға алу арқылы пайдалануы да
мүмкiн. Кәсiпкердiң қызметiн бағалай отырып, А. Смит өзiнiң жеке
мүдделерiн көздей отырып, ол қоғам саналы түрде қызмет еткiсi келгенiнен де
артық еңбек сiңiредiң -деп атап көрсеттi.
Кәсiпкерлiк белсендiлiк субъектiлерiнiң негiзi –кәсiпкерлiк
функцияны атқарушы, яғни кәсiпкерлердiң өзi. Кәсiпкерлiк процестi қозғаушы
субъект. Кәсiпкер кәсiпкерлiк процестi мүмкiн болатындай етушi байланыстар
орнатып, олардың ортасында орналасады.
Кәсiпкерлiк процес әрқашан да қандай да бiр нақты өндiрiстiк
процеске негiзделе бермейдi. Егерде мұндай процестi iске асыруға өз күшi
жетпесе, онда жалдамалы жұмысшылар тартылады, олар негiзiнде кәсiпкердiң
пiкiрлестерi болуға тиiс. Ал егер бұлай болса, онда оларда кәсiпкерлiк
процестiң субъектiлерi болады. Сонымен бiрге кәсiпкер өзiнiң, басқа да өзi
ұйымдастырып отырған процестiң субъектiлерi секiлдi ұлттық құрылым iшiнде
жұмыс iстеп отырған және мемлекет барлық субъектiлерге өз әсерiн
тигiзетiнiн түсiнедi. Кәсiпкер алдында пайда болатын әртүрлi жағдайларды
мемлекет қолданып отырған шараларға көмекшi не қарсылас ролiнде болуы
мүмкiн. Тұтынушылармен байланыс орнату бұл жерде тек бiр нәрсенi көздейдi:
өндiрiлiп отырған тауарға оларың көңiлiн аудару осындай тауарды сатып алу
шешiмiн ерiктi түрде қабылдайтындай әсер ету.
Кәсiпкерлiк процестiң субъектiлерiнiң құрылымы түгелiмен суретте
көрсетiлгендей болады.
Сурет 1 - Кәсiпкерлiк процестiң субъектiлерiнiң құрылымы
Кәсiпкерлiк процес өзiнiң айналасына әр субъектiнiң эгоистiк және
экономикалық мүдделерiмен санасатын, араларында мақсатты байланыстары бар
салыстырмалы жабық түрдегi субъектiлер тобын құру ретiнде мiнезделедi.
Қоғам құрылысында осындай салыстырмалы жабық топтар орын алады, сонымен
бiрге әр субъект бiр немесе екi типтi, одан да көп топқа кiруi мүмкiн.
Кәсiпкерлiктiң теориясы мен практикасын үйрену барысында кәсiпкерлiк
белсендiлiк объектiсi категориясы үлкен маңызға ие. Себебi дәл осы
объектiмен кәсiпкерлiк идея байланыста жиi болады (бiрақта ол өндiрiстiк
процестi ұйымдастырумен немесе басқарумен, жаңа рыноктарын дәстүрлi емес
әдiстермен өткiзу iздеумен және т.б. байланыста болуы мүмкiн).
Кәсiпкерлiк объектiсi –сатып алу, қолдану және тұтыну нарығында
ұсынылатын бiреудiң бiр нәрсеге қажеттiлiгiн қанағаттандыратын тауар, өнiм,
қызмет, баға көлемi, сыртқы және т.б. көрiнiс секiлдi көрсеткiштермен
мiнезделетiн ерекшеленген бiрiнғайлық тауарлы бiрлiк, кәсiпкердiң өз
әркетiне маманданған қатынасы ең алдымен тауарлық сапасына тұтынушылық
қасиетiне, баға, сыртқы көрiнiсi, орамы, буып түюi және т.б. одан соң барып
тауарлы бiрлiктер санына көңiл қоюды талап етедi.
Кёсiпкерлiк процестiң барлыє субъектiлерiнiң арасындағы қатынастар
тауарлы мiнезде, бiрақта эгоистiк экономикалық мүдде ақшалай формада
кјрiнiс табатындықтан (арзанырақ алып, қымбатырақ сату), субъектiлер
арасындаға қатынастар да тауарлы ақшалай қатынас мiнездемесiнде болады.
Кәсiпкерлiк процестiң субъектiлерi арасында пайда болып, өндiрiстiк
процестiң жұмыс iстеуi барысында жалғасатын тауарлы ақшалай қатынастар
тѕрiнда жазылуы мѕмкiн. А-Т
Тауарлы ақшалай қатынастар осылайша айырбас қатынастар түрiнде.
Қатынастардың әр звеносында Т (тауар) компонентi нақты формаға ие, ал А
(ақша) копонентi барлық звеноларда бiркелкi формада.
Тауардың нақты формалары :
- шикiзат, жартылай фабрикат, босалқылар, жабдықтар, ресурстар,
(мысалы, электр энергиясы), инструменттер, ғимараттар, құрылыстар
(мысалы, қойма), жер немесе қозғалмайтын мүлiктiң басқа тѕрлерi
(қатынас: серiктес кәсiпкер, соңғысы серiктесiне ақшаға осындай
тауарды қолдану және иелену құқын бередi) ;
- жұмыс кѕшi (қатынас: жалдамалы жұмысшы кәсiпкер);
- капитал (қатынас: капиталист- инвестор- кәсiпкер);
- тұтынушыға дайын тауар (тұтынуышы –кәсiпкер қатынасы, бұл жағдайда
кәсiпкер ролi ауыстырылады, ал тауар иесi және ақша алушы);
- кәсiпкер қызметпен айналысуға рұқсат қағаз (мемлекет-кәсiпкер
қатынасы салық саясаты арқылы iске асады).
Осындай қатынастарға түсе отырып барлық серiктестер бiр мақсатты
көздейдi-пайда табу. Пайда шығыстарда экономдау, яғни бiр нәрсенi сатып
алудағы күтiлiп отырған және фактiлi бағалары арасындағы айырмашылық.
Кәсiпкердiң коммерциялық iс-әрекетiнде анықтаушы мѕдде-пайда табуға
ұмтылу, бұл жерде оның көлемi (сделка) келiсiмiнiң табыстылық денгейiн
анықтайды.
Коммерциялық келiсiмге отыру кезiнде екi жақ коммерцияның алтын
ережесi атына ие болған рационалдылық принципiне негiзделедi. Бұл ереженiң
мәнi –арзанырақ сатып алып, қымбатырақ сатуда. Сонымен бiрге кәсiпкер сату
мен сатып алу бағалары арасындағы айырмашылық табыс екендiгiн тѕсiнедi,
бiрақ пайда- сатып алудағы шығыстарды ѕнемдеу. Пайда категориясын осылайша
түсiнуден шығатыны, кәсiпкер сатып алудың ең көп пайда әкелетiн вариантына,
яғни өзiне қажет болған тауарды сатып алуда ең көп үлкен үнемдеу беретiн
вариантына ұмтылады. Егерде сiз белгiлi- бiр сатып алушыны өзiңiзге байлап
алғыңыз келсе, онда оған сiзбен отырған келiсiмiнен қосымша пайда табуға
мѕмкiндiк берiңiз. Оған осы тауарға бағаны арзандатып берiңiз. Сiз өзiңiзде
басқалардың тауарының сапасы нашар емес, бiрақ бағасы арзанырақ сатушыны
iздейсiз.
Кәсiпкерлiк белсендiлiк мақсаты ол сұранысы және кәсiпкерге табыс
әкелетiн тауарды өндiрiп, нарыққа ұсыну. Кәсiпкердiң тауарды өндiрiп,
нарыққа ұсыну шешiмiн iске асыру барысындағы шығындарының артуы.
Шығындар- кәсiпкердiң осындай тауарды өндiруiне жұмсаған шығыстары
(негiзiнде ақша формалары).
Табыс- кәсiпкердiң кассасына белгiлi- бiр тауарлар, қызметтер,
мѕлiктер басқа тұлғаға беру ѕшiн келiп тѕсетiн төлемдер. Табысты белгiлi
мерзiмге келiп түсетiн және болашақта қайтарылуы тиiс қарызға алынған
қаражаттардан ажыратып алу қажет.
Мысалы, сiздiң банктағы шотыңызға А тұлғасына жеткiзiлген тауарларға
төлем ретiнде 300 мың тенге тѕстi, оларды өндiру сiзге 200 мың тенгеге
тѕсiп едi. Бұл жерде сiздiң табысыңыз 300 мың тенге, ал пайдаңыз 200 мың
тенге (300 мың тенге- 200 мың тенге).
Пайда табу тек кәсiпкерлiк емес, кез-келген iскер белсендiлiк
формасына тән. Кәсiпкер пайдасы немесе кәсiпкер табысы секiлдi экономикалық
категорияның ерекшелiгiне көңiл бөлу маңызды. Кәсiпкер табыс мағынасында
басқарудан, өндiрiстi ұйымдастырудың жаңа әдiс тәсiлдерiн енгiзуiнен
түсетiн қосымша табысты кәсiпкер өзiнiң табиғи дарынына не сараптау және
өндiрiс факторларын сыртқы орта шарттарына тәуелсiз комбинациялау жасай
алатындығына байлансты алатын артықшылықты айтамыз. Басқаша айтсақ
кәсiпкер пайдасы екi элементтен құралады: iскер адамның үйреншiктi
пайдасы; iскер адамның үйреншiктi табысынан артушылық. Екiншi элемент
–кәсiпкер табысы өндiрiске жаңалық енгiзу, иновация үшiн қоғамдық сый –ақы
формасы.
Кәсiпкердiң пайдасы неғұрлым жоғарылаған сайын, соғұрлым: тұтынушылар
саны жоғары, кәсiпкерлiк өндiрiс, салық төлеу, өндiрiстi ұлғайтады,
жұмыскерге жұмыс орны кеңейедi, тауарлар саны өседi, еңбекке
қабiлетсiздерге әлеуметтiк көмек көрсетедi, қоғамда келiсiмдер үрдiсi
кеңейедi. Кез-келген кәсiпкер iскер адам бола алады, ал кез-келген әскери
адам кәсiпкер категориясына жатқызыла алмайды, егер кәсiпкер нақты феномен
туралы айтар болсақ.
Неге кәсiпкер экономикалық ерекше формасы ретiнде инисиативтi негiзде
болады? Ең алдымен себебi кәсiпкер өз iс-әрекетiн нарыққа бағыттайды.
Нарық –бұл реалды және потенциялды сатып алушылар мен сатушылардың
мүдделерi мен әрекеттерiнiң, сонымен бiрге олардың мүдделерi мен
әрекеттерiнiң жағдайы мен өзгерiстерiн мiнездейтiн шарттар жиынтығы.
Кәсiпкерлiк- бұл тауарды жеткiзу және алыс, жақын перспективадағы нарықтың
зерттелуi денгейiнiң көрсеткiшi.
Тауарды жеткiзу басталғанға дейiн нарықтың жеткiзуге реакциясын
анықтау қиын. Кәсiпкер бұл мағынада өз қауiп-қатерi мен қарқынына әрекет
етедi, себебi ол мәңгiлiк экономикалық теориядағы келiп тiрелетiн
сұрақтарға жауап беруi керек. Олар: не өндiру керек ; қалай өндiру керек;
кiм үшiн өндiру керек. Бұл сұрақтарға жауапты кәсiпкер австрактiлi денгейде
бередi, яғни кәсiпкер болашақ тұтынушыны жалпы анықтайды. Тұтынушының нақты
мiнездемесiн тiкелей жеткiзiп беру кезiнде және тауарды өндiруге алғашқы
тапсырыстарды орындау кезiнен анықталады.
Болашақ өндiрiстiк iс-әрекетiн анықтау барысында кәсiпкер осындай
орналасудың артықшылығына және кәсiпкердiң орналасу орнын таңдауынан
шығатын нәтижелерге әсер ететiн бiр қатар факторларды ескерту керек.
Болашақ кәсiпорынның орналасқан орнын анықтайтын факторлар- оны құру
мен ұстап отыру шығындары. Кәсiпорынның орналасу орнына байланысты
өндiрiлетiн тауарды, қызметтi, өнiмдi сатудан түсетiн жобаланып отырған
эффект. Мысалы үшiн, қаланың орталығында оның негiзгi магистралында дүкен
оны ұстап отыруға көп шығын талап етедi. Қала iшiнде орналасқан осындай
дүкенге қарағанда, бiрақ сату айналымы бiрiншi дүкенге қала сыртында
орналасқаннан ана ғұрлым көп бұл жағдайда екi вариант болуы мүмкiн. Кесте
1- ол кәсiпкердiң сауда кәсiпорнының болашақ орнын таңдау шешiмiн
қабылдауға негiз болады.
Кесте 1 - Кәсiпкердiң сауда кәсiпорнының болашақ орындары мен
салыстырмалы таңдау көрсеткiштерi
(мың т.г.)
Дүкеннiң Жылдық Тауар Жалпы Жалпы пайда: жалпы
орна-ластыру орны төлемi ай-налымы түсiм түсiмнен-жылдық төлем
Қала орталығында
500 10.000 2000 1.500
Қала шетiнде 300 4000 800 500
Бұл кестеден көрiнiп отырғандай, болашақ дүкеннiң орналасу орнының
бiрiншi варианты екiншiсiне қарағанда (нақты жағдайда ол басқаша да болуы
мүмкiн). Әрбiр нақты жағдайда болашақ орналасу орнына байланысты
кәсiпорындық табыстылық денгейiне әсер етушi көптеген факторларды ескеру
керек. Бiреу үшiн анықтаушы мәнге жұмыс күшiнiң арзандығы ие болса, мысалы
үшiн: Ресейде өндiрiс ұйымдастыруды жоспарлап отырған американдық кәсiпорын
бiреу үшiн- тұтынушыға жақындық (мысалы: көшеде ыстық нан сатушы үшiн).
Төменде көрсетiлiп отырған осындай критерийлер, толық емес, бiрақта ол
орналасу орнын таңдау кезiнде кәсiпкер иелердi ескеру керектiгiн көрсетедi:
сатып алушыға жақындық; дайындаушыға (жеткiзушiге) жақындық;
тұрғындардың табыс денгейi; тұрғындардың әлеуметтiк топтарға бөлiнуi;
бәсекелестiк; тауарға сұраныс денгейi және нарық мүмкiндiгi; инфрақұрылым.
Осы себептен кәсiпорынның орналасу орынын таңдау кезiнде көптеген
факторларды ескеру керек. Кәсiпорынның орналасу орынына байланысты
табыстарды салыстырмалы сараптау үлкен маңызға ие, себебi кейiн қабылданған
шешiмдi жөндеу қиынға соғады: орын алған инвестициялар мен ұзақ мерзiмге
келiсiлген аренда келiсiмдерi кәсiпорынның басқа жерге орын ауыстыруына шек
қояды.
1.2 Кәсiпкерлiк және оның факторлары
Кез – келген қоғамда орын алатын экономикалық ара қатынастардың
жүйесi мен құрылымы күрделi және өзiне көптеген элементтердi қамтиды.
Осындай қарым-қатынастың ең маңыздысы екi негізгi субъектiлердiң ара
қатынасы-өндiрушi мен тұтынуышының нақты өмiрде осы субъектiлердiң
тәртiптерiн олардың белсендiлiгне тiкелей әсер етiп, осы белсендiлiктiң
бағытталуы және алғашқы экономикалық мүддесiн түзетушi көптеген факторлаға
байланысты. Мысал үшiн, Филипстің және Сонидың фирмалары- қызық кәсiпкерлiк
идеяны алып жүрушiлерi – тегiс экранды стереоскопиялық бейнелi теледидардың
проектiсi. Алағашқы бағалаулар бойынша олардың өндiрiсi едәуiр тұтынушылық
қызығуышылық тудыруы мүмкiн. Бiрақ та мұндай иедея тек австрактi денгейде
өмiр сүредi. Оны iске асыру төмендегiлерге байланысты мүмкiн емес:
- бiрқатар компоненттердi өндiрумен байланысты тиiмдi технологиялық
шешiмдердiң жоқтығы, осы себептен өндiрiс шығындарының жоғарлығы
тұтынушыға тиiмсiз бағаға, себебi шығындар өте жоғары;
- жаңа тауардың қымбат болуына байланысты оның тұрақталған тұтынушылық
мүдделерi жүйесiне сай келмеуi.
Осылайша, өндiрушi де (кәсiпкер), тұтынушы да (саты алушы) бағыттағы
әрекеттерi олар өзiнде рационалды заряд алып жүргенде ғана қолға алынады.
Екi жақтың да тәртiптерiн детализациялау маңызды себебi кәсiпкердiң негiзгi
(мiндетi- тұтынушылық қызығушылығын тудыратын –шешiм қабылдау). Сонымен,
кәсiпкер шешiм қабылау үшiн төмендегiдей сұрақтарды қарастыру керек:
- қажет шикiзатты алу мүмкiндiгi бар ма және оны алу шарттары
(кооперациялық байланыстар);
- талап етiлген компаненттер, жартылай фабрикаттарды сатып алу мүмкiндiгi
бар ма жоқ және таға басқа қандай бағамен ;
- талап етiлген техника, технология, саймандарды нарықта сатып алу
мүмкiндiгi барма және мемлекеттiң осындай әрекеттерге әсерi (салық салу,
тыйым салу, қаржылық және басқа да қолдау т.б);
Сурет 2- Кәсiпкерлiк әрекеттiң жалпы құрылымы
Бiрқатар факторларға байланысты қарым-қатынастың жүйесiндегi орнын
анықтаушы тұтынушы да қиын жағдай да. Ол факторлар:
- жеке ақшалай табыстың денгейi және формасы;
- тұтынушы мүддесiнiң приоритеттер жүйесi;
- қажеттi тауарларға қол жеткiзушiлiк.
Басқаша айтсақ, нарықтың негiзiнде субъектiлердiң қарым –қатынастың
екiншi польюсiнде кәсiпкерлiк шешiмiнiң қабылдануына әсер етушi
бағыныштылықтар жүйесi орын алады.
Кәсiпкер шешiм қабылдау кезiнде тұтынушының тәртiбiне әсер етушi
бiрқатар факторларды ескеруi қажет. Кәсiпкер бiрiншiден тұрғындардың қандай
тобына бағыттап отырғанын (қандай табысы бар) шешуi керек. Сонымен бiрге
өндiрiс масштабын анықтау үшiн кәсiпкер осынай топтың көлемi (саны) туралы
мәлiметке ие болуы керек. Бұдан басқа мәлiмет кәсiпкер бағыт ұстап отырған
нарыққа сай болуы керек.
Көрiп отырғанымыздай тұтынушының тәртiбiне әсер етушi факторлар
кәсiпкер тарапынан зерттелудi, ескерудi тұтынушы айналасында орын алып
отырған жағдайға бейiмделу шараларын анықтауды қажет етедi. Дамыған қоғамды
мұндай жұмыстар маманданған әрекеттiң түрi категориясына жатқызылып,
арадағы адам арқылы орындалады.
Егер кәсiпкер тарапынан iске асырылып жатқан идеяның орнына жаңасы
пайда болатын, нарықтағы, қоғамдағы өзгерiстерге толығырақ бейiмделiп және
кәсiпкердiң нарықтағы өз үлесiн аяқтап және күшейтуге мүмкiндiк беретiн
болса, сонымен қатар жаңа тауар өндiрiс сферасында да, онда кәсiпкер өз
әрекетiнiң профилiн өзгертiп, капиталын жаңа сфераға құяды. Кәсiпкер
әдетте өз әрекетiн үш бағытқа таратады:
- өндiрiстi басқару (өндiрiс процестерiн, еңбек коллективiн, кәсiпкер
құрылымдарын). Кәсiпкер әрекетiнiң бұл бағыты менеджмент концепциясы
түрiнде ғылымда жеке даму алды.
Кәсiпкер менеджменттiң негiзгi концепциясын игерiп, менеджер болуға
тиiс. Әрине орын алған кәсiпкер құрылымдарды бастан маманданған
кәсiпкер белсендiлiкпен менеджер жұмысын бiрге алып жүредi.
Өндiрiстi басқаруды кәсiпкер ешқашанда басқа кәсiпкерлiк әрекет
бағыттарынан бөлек жүргiзе алмайды: ал өндiрiстi өндiрiс үшiн емес тұтыну
үшiн ұйымдастырады.
- осы себептен оның әрекетiнiң екiншi бағыты нарықты зерттеу. Нарықта болып
жатқан процестердi талдауынсыз тиiмдi кәсiпкерлiк iс-әрекет болуы мүмкiн
емес. Нарықта кәсiпкерлiктi өнiм тауары айналысында орын алып жатқан
жағдай қызықтырады.
Кәсiпкер әсiресе өз iс-әрекетiнiң басында маркетинг жөнiнде маман
болуы тиiс. Кейiнiрек маркетинг мәлiметтерi мен қорытындыларын алу үшiн сол
адамдарға жүгiнедi. Бiрақ кез-келген жағдайда оның маркетинг негiздерiнен
хабары болуы керек.
- кәсiпкер өз көңiлiн бөлетiн үшiншi бағыт- серiктестiк байланыстар (орын
алған не жоспарланып отырған).
Сонымен бiрге серiктестiк байланыстар эффективтiгi, эффективтiрек және
ескi күтiлiп отырғандағы мен салыстырғанда эффективтiгi төменiрек
ескiлерiнен бас тарту жаңаларды iздеуге көңiл бөледi.
Кәсiпкерлiк әрiкеттiң негiзгi бағыттары толығымен орын алады.
Сурет 3- Кәсiпкерлiк әрекеттiң бағыты
Сонымен, кәсiпкерлiк –тауарларды өндiрумен нарыққа жеткiзу кәсiпкерлiк
табыс (пайда) алуға бағытталған экономикалық (шаруашылық) жүйесiне
байланысты қауiп- қатермен және иновациялық тұрғыдан келуге, негiзделген
iскерлiк формасы.
Ассоциациялар- шруашылық есеп, өзiн-өзi қаржыландыру және өзiн –өзi
басқару негiзiнде жұмыс iстейтiн кәсiпорындардың, мекемеердiң бiрiнғай
экономикалық, әлеуметтiк, мәдени мүдделер негiзiнде ерiктi түрде заңды ұйым
ретiнде бiрiгуi.
Қазақстан -2030 даму стратегиясында ең маңызды тапсырманың бірі-
ауылдың өзекті мәселелерін шешу және жұмыссыздық, кедейлікпен күресу
болып отыр.Бұл мәселелерді Қазақстандық тұрғындарды кәсіпкерлік қызметке
жұмылдыра отырып шағын және орта бизнесті дамыту арқылы шешу мүмкін.
Шағын және орта бизнесті қолдау бағдарламаларын құру және саясатқа
сәйкес жүргізіп шағын кәсіпкерлікті дамыту арқылы үкімет кәсіпкерлерге
жағдай жасауда шешуші рөл атқарады. Нарықтық экономика даму жолына
түскен елдер арасында үлкен тапсырма тұр, ол-тұрақты дамуды негіздейтін
жағдайды қалыптастыру.
Кәсіпкерлікті сәтті жүргізу шарты келесі принциптерге негізделеді:
-мықты құқықтық және әкімшілік құрылымға негізделген нарықтық
экономикалық саясат;
-бастауыш кәсіпкерлерді оқыту бағдарламалары;
-кәсіпкерлікті кішігірім жаңа кәсіпорындарды капиталмен қамтамасыз
ететін мемлекеттік қолдаулар.
Осы қағидаларға сүйене отырып, сәйкес мемлекеттік саясат келесі 4
принципте құрылуы тиіс:
- жекеменшік құқығында;
- жалпы құқытық жүйесінде;
- мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесінде;
- инфрақұрылымда.
Кәсіпкерлікте шағын және орта бизнесті дамытуға бағытталған үкімет
саясатының ең маңызды сфералары мыналар болуы керек: салықтық нормалар,
еңбекті заңдастыру, бюрократтық процедуралар.
Қазақстан Президенті Н.Ә. Назарбаев алдағы кезеңдегі
кәсіпкерлікті дамыту мақсатындағы бірқатар негізгі бағыттарын даралап
көрсеткен болатын. Біріншіден, барлық мемлекеттік органдар кәсіпкерлікке,
жеке меншікке деген көзқарастарын түбірінен өзгертуі керек. Екіншіден,
мемлекеттік қаржыландыру мен жеке меншік қаржыландыруды нақпа-нақ шектеу,
яғни барлық әлеуметтік және басқа да шығындарды өзіндік құнға, баға мен
тарифке кіргізіп жіберу әрекеттерін тыю.Үшіншіден, лицензиялау-тәртібін
жүйеге келтіру. Төртіншіден, сертификациялау және стандарттау
орталықтарының жұмысын басқару. Бесіншіден, салалық ассоциациялар құру,
оған негізінен стандарттау мен сертификаттау, технологиялық базалық саясат,
салалық бағдалламаларды талдау мәселелерін беру.
1 Кәсiпкерлiк қызметтiң ұйымдық-құқықтық нысандары
Кәсiпкерлiк қызметтiң орны ең алдымен- кәсiпорын. Экономикалық
категория ретiнде ол өндiргiш күштер мен өндiрiстiк қатынастарды
ұйымдастырудың негiзгi буыны. Құқықтық тұрғыдан немесе заңды құқықтары бар
дара шаруашылық субъектiсi өзiне бекiтiлiп берiлген мүлiктердi пайдалана
отырып, өнiм өндiредi, түрлi жұмыстар атқарады, әр түрлi қызмет көрсетедi.
Ал, кәсiпорындарды анықтайтын негiзгi белгiлерiн келесi кестеден
көруiмiзге болады.
Кесте 2- Кәсiпорындарды анықтайтын негiзгi белгiлер
Көрсеткiш Нарықты экономика Жоспарлы экономика
жағдайында жағдайында
Өндiрiстiк Автономиялық Орталық органға
фактор-ларды бағыныштылығы
пайдалану
Нақты нәтижелер бой-ынша Кез келген бағада
Үнемдiлiк пайдалылық жоспардың орындалуы
Жеке меншiк Қоғамдық меншiк
Нарықтқ баға Мемлекеттiк баға
Қаржылық тепе-теңдiгi
Жұмыс күшiнiң артылуы Жұмыс күшiнiң
жетiспеушiлiгi
Кәсiпорындардың мынадай ұйымдық құқықтық нысандары бар:
- мемлекеттiк кәсiпорын; серiктестiк (толық жауапкершiлiктi, аралас және
жауапкершiлiгi шектеулi жауапкершiлiктi); акционерлiк қоғам,
бiрлестiктер.
Серiктестiк -кәсiпкерлiк қызметке қатысушылар мен олардың
әрiптестерiнiң бiрiгуi. Серiктестiк шаруашылықтарға әрiптестердiң қатысуы
жазбаша келiсiмдер мен шарттар түрiнде бекiтiледi. Серiктестердi олардың
құрылтайшылары құрайды. Серiктестiк шаруашылықтардың мүшелерi:
- басқару iстерiне қатысуға; серiктестiк қызметi жөнiнде мағлұматтар
алуға;оның құжаттарымен танысуына; несе берушiлер мен есеп айырысқаннан
кейiн қалған пайданы бөлiсуге; тиiстi мүлiк құнының ақшалай баламасын
алуға құқығы бар.
Серiктестiк шаруашылық иелiгiндегi мүлiктiң құрамына жататындар:
негiзгi өндiрiстiк құрал –жабдықтар (ғимарат, құрылыс, құрал-жабдықтар);
айналым құралдары (шикiзат, материал, дайын өнiм, аяқталмаған өндiрiс,
басқа да тауарлы материалдық құндылықтар); ақша қаражаты; басқа да
құндылықтар кiредi. Серiктестiктiң мүшелерi:
- құрылтайшылар атынан талап етiлген құжаттарды дайындап беруге;
- алдын-ала белгiленген жарналар мен салымдарды толық және уақытында
төлеулерiне және коммерциялық құпияларды сақтауға және құпия ақпараттарды
жария етпеуге мiндеттi.
Толық серiктестiк- төмендегi негiзгi екi белгiсiмен ерекшеленедi.
кәсiпкерлiк қызмет және оған қатысушы серiктестiктiң қызметтерi, олардың
өз қызметтерi болып саналады. Ал оның мiндеттерi бойынша кез-келген
қатысушы өзiнiң барлық мүлкiмен жауап бередi. Серiктестiк жеке сенiмдi
қатынастарға негiзделедi: егер бiр қатысушы серiктестiктiң атынан мәмiле
жасаса, мүлiктiк жауапкершiлiк басқа қатысушыға жүктеледi. Сондықтан
толық серiктестiк отбасылық кәсiпкерлiк ретiнде дамып келедi. Әдетте
толық серiктестiктi заңды тұлғалар, iрi кәсiпорындар құрайды.
Аралас (командиттi) серiктестiкте бiр немесе бiрнеше қатысушылар
несие берушiлер алдында бүкiл мүлiктерiмен жауап бередi. Бiреуiнiң
немесе бiрнешеуiнiң жауапкешiлiгi олардың әрқайсысының қоғамдыққа
қосқан үлесi (салымы) бойынша шектеледi. Бұл мүлiктер мен тәуекелге барып
отырған қатысушы қоғамдастықтың iшкi мүшесi немесе толық серiктестiктер,
ал тек қана қосқан үлестерiнiң мөлшер шамасынан сәйкес тәуекел етушiлер
сыртқы қатысушылар немесе командиттер деп аталады.
Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк – алдын-ала белгiленген пайшылар
үлестерiнiң негiзiнде құрылған бiрлестiк. Оның мүшелерiнiң (жеке және
заңды иегерлерi) қоғамның мiндеттемелерiн орындауда жауапкершiлiктерi жоқ.
Олар тек өз үлестерiнiң мөлшерiнде ғана тәуекелдiк жасай алады.
Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктi ұйымдастыру үшiн құрылтай келiсiм
шарты жасалады, онда: кәсiпорынның аты; мекен жайы; негiзгi қызмет
бағыттары; қызмет түрлерi; капитал мөлшерi; қоғам мүшелерiнiң үлестерi
көрсетiледi.
Кооператив- бұл пайда табу мақсатында емес, мөлшерiне көмек көрсету,
қызметтерiне тиiстi ықпал жасау үшiн құрылатын қоғамдық. Алайда бiздегi
кооперативтер ең алдымен өндiрiстiк қызмет көрсету және сауда -делдалдық
салада дамып отыр. Көпшiлiк жағдайда коопертивтiк кәсiпорындарда табысты
капиталға айналдырмау ағымы байқалады.
Қоғамдастықтың мүшелерiнiң құқығы жылына бiр немесе екi рет
өткiзiлетiн жалпы жиналысында анықталады да, ал одан әрi ол тереңдетiлiп,
дамып отырады. Жалпы жиналыстың маңызды шешiмдер қабылдауға құқығы бар.
Атап айтқанда: жылдық балансты бекiтедi; кiрiстi белгiлi бiр мақсатты
көздеп орынды пайдаланады; шығындарды неғұрлым өз жұмсау жолдарын
айқындайды; қоғамның төрағасын сайлауды немесе қайта сайлауды көздейдi,
оған әртүрлi мәселелер бойынша мiндеттер жүктейдi.
Қоғамдастық жұмысын бақылауды бақылау комиссиясы, экономикасы
дамыған елдерде бақылау кеңесi iске асырады, оның мүшелерi жалпы
жиналыста тағайындайды. Акционерлiк қоғам- рұқсат ету жолымен құрылатын
заңды құқығы және өзiндiк жарғысы бар бiрлестiк. Акционерлер болуға жеке
адам да, зиялы тұлғалар да қақылы. Акионерлiк қоғам мемлекет құру үшiн
натариус куәландырылған серiктестiк келiсiм-шарты жасалады, ол қоғамның
жарғысы болып табылады. Акционерлiк қоғамды ұйымдастырушылар санына шек
қойылмайды. Ұйымдастырушы тiптi бiр адам болуы да мүмкiн. Қоғамның
негiзгi жарғылық қорының мөлшерi сол елдiң қолданылып жүрген заңымен
белгiленедi.
Бюджеттiк кәсiпорындар- бұл топқа заңды, шаруашылық дербестiгi жоқ
ұйымдар кiредi. Олар мемлекеттiк - әкiмшiлiк жүйе шеңберiнде тiкелей
немесе құрылымдық тұрғыда министрлiктерге, ведомстволара немесе
жергiлiктi басқару органдарына бағынады. Бұлардың кiрiсi мен шығысы
мемлекеттiк бюджет есебiнен өтеледi. Пайдадан салық төлеуге де тиiстi
емес. олар сыртқы қаржы көздерiн пайдаланбайды. Кәсiпорындар басшыларын
мемлекеттiк басшы органдар тағайындайды. Мұндағы жұмыс iстейтiндер
мемлекеттiк қызметкерлер болып табылады.
Мемлекеттiк корпорациялар- кәсiптiк немесе ортақ мүдделер принципiнде
бiрiккен қоғам, адамдар тобы; капиталистер кеңiнен қолданылатын
акционерлiк қоғам нысаны, қазiргi жағдайда мұндай корпорациялар
монополиялық бiрлестiктердiң негiзгi түрi.
Меншiк формасына байланысты жеке меншiктiк және мемлекеттiк
кәсiпкерлiктер болады. Иелiк ету саны бойынша индивидуалды және ұжымдық
кәсiпкерлiк деп бјлiнедi. Мемлкеттік кәсіпкерлік-қаржылық жағдайы тұрақты
және капитал сыйымдылығы жоғары, өйткені қаржылық пен ұйымдастырушылық
жағынан үкіметтің қамқорлығында болады.
Жеке кәсіпкерлік деп бір адам айналысатын бизнесті айтамыз. Бұл
жерде жеке кәсіпкердің кемшілігі-жауапкершілігі шектелмеген және қаржылық
жағдайы да терең емес. Сонымен қатар артықшылықтары да бар: өзінің
пайдасына өзі иелік етеді және қалаған уақытта өзгеріс енгізумен айналыса
алады. Серіктестік деп бірнеше адам бірлесіп атқаратын бизнесті айтады.
Серіктестіктердің табыстарына салық салынады. Серіктестіктің артықшылығы-
оны ұйымдастыру және қосымша қаражатпен жаңа ұйымдастырушылық қабілеттер
басым болады. Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк – алдын-ала белгiленген
пайшылар үлестерiнiң негiзiнде құрылған бiрлестiк. Оның мүшелерiнiң (жеке
және заңды иегерлерi) қоғамның мiндеттемелерiн орындауда жауапкершiлiктерi
жоқ. Олар тек өз үлестерiнiң мөлшерiнде ғана тәуекелдiк жасай алады.
Жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктi ұйымдастыру үшiн құрылтай келiсiм
шарты жасалады, онда: кәсiпорынның аты; мекен жайы; негiзгi қызмет
бағыттары; қызмет түрлерi; капитал мөлшерi; қоғам мүшелерiнiң үлестерi
көрсетiледi.
Қоғамдастық жұмысын бақылауды бақылау комиссиясы, экономикасы
дамыған елдерде бақылау кеңесi iске асырады, оның мүшелерi жалпы
жиналыста тағайындайды. Акционерлiк қоғам- рұқсат ету жолымен құрылатын
заңды құқығы және өзiндiк жарғысы бар бiрлестiк. Акционерлер болуға жеке
адам да, зиялы тұлғалар да құқылы
Қазақстанда кәсiпкерлiк қызмет формалары Қазақстанда Азаматтық
кодексiмен анықталады. Ұйымдастырушылық-құқықтық формалары бойынша:
ассоцияция, синдикат, картель, концерн болып бөлiнедi.
Ассоциациялардың негiзгi түрлерi мыналар:
- концерн;
- саларалық;
- мемлекеттiк бiрлестiк;
- шаруашылық ассоциациясы;
- консорциум.
Концерн- қатысу жүиесi, мүдде ортақтығы тураллы шарттар, қатысу
үлесi, патенттiк-лицинзиялық келiсiмдер, қаржыландыруға, өндiрiстiк
ынтымақтастық негiзiнде өзара байлнысқан дербес кәсiпорындар
бiрлестiгi. Бiрiккен кәсiпорындарда акционерлiк қозам немесе басқалай
сауда серiктестiктерi түрiнде заңды ұйымдар құқығы сақталады.
Консорциум-капиталистiк монополиялар нысандарының бiрi, қарыздарды
бiрлестiре орналастыру, үлкен көлемде қаржы немесе күрделi коммерциялық
операциялар жүргiзу, iрiленген өнеркәсiп құрылысын жүзеге асыру, белгiлi
бiр өнiм түрiн өндiрудi мейлiнше ұлғайту мақсатында бiрнеше банк
немесе өнерекәсiп субъектiлерi арасында жасалып, қабылданатын уақытша
келiсiм.
Холдинг- басқа компанияларға бақылау жасау мақсатында өзiнiң капиталын
олардың акцияларының бақылау пакеттерiн сатып алу үшiн пайдаланатын
акционерлiк компания.
Картель- бiртектес өнiм өндiретiн тәуелсiз өнеркәсiп орындарын
белгiлi бiр нарыққа ұстемдiк орнату мақсатында ұйымдастырған
бiрлестiк, ассоциация. Картельге мүше болу ерiктi. Мына белгiлер бойынша
жiктеледi:
- сату шарттарын қадағалау жөнiндегi ассоциация;
- баға белгiлеу жөнiндегi ассоциация;
- өз мүшелерi арасында өндiрiстiк қызметтi, өнiмердi сату аумағы
мен тұтынушылар бойынша мақсатында құрылған ассоциация;
- бизнестiң бегiлi –бiр саласындағы нақты үлестi айқындауды
көздейтiн ассоциация.
Синдикат- өндiрушiлердiң өнiмдi бiртұтас сауда кеңсесi арқылы
бiрiгiп, сату жолымен бәскенi болдырмау және монополиялық пайда алу
мақсатымен монополиялық бiрiгу нысаны. Синдикатқа қатысушылар
коммерциялық дербестiгiн сақтамаса да, өндiрiстiк дербестiгiн жоғалтпайды.
Трест- кәсiпкерлер бiрлестiгi, ол өзiне кiретiн кәсiпорындар-дың
өндiрiстiк, коммерциялық және заңдық дербестiгiн жойып, бiрiнғай басқару
жұйесiне бағынумен ерекшеленедi
Кәсiпорындар қызметтерiнiң негiзгi мақсаттарына қарай: коммерциялық,
коммерцияық емес болып бөлiнедi. Коммерциялық емес кәсiпорындардың
коммерциялық кәсiпорыннан айырмашылығы – пайдалары негiзгi емес нысандардан
алынады және ол пайдалар коммерциялық қатысушылар арасында бөлiнедi.
Сурет 4- Кәсiпорынның жiктелуi
Кәсiпорындар қызметтерiнiң негiзгi мақсаттарына қарай:
- коммерциялық;
- коммерцияық емес болып бјлiнедi.
Сурет 5- Коммерциялық кәсiпорынның жiктелуi
Өндiрiстiк саланың, бүкiл халық шаруашылғының басты саласы
–өнеркәсiп. Халық шаруашылығында еңбек құралдарын өндiрiп, түрлi
материалдар мен ауылшаруашылық шикiзатын халық тұтынатын тауарларға
айналыдырып, өңдейтiн өнеркәсiп жетекшi рол атқарады. Өнеркәсiп халық
шаруашылығының барлық салаларындағы техникалық прогрестi белгiлейдi, жаңа
қалалар, көлiк жолдарын салуға жол ашады, айналадағы ортаның жай күйiне
елеулi әсер етедi.
Ауыр өнеркәсiптiң басым болуы, жеңiл өнеркәсiп дамуын тездетiп,
тұтыну заттарын өндiрудi ұлғайтады. Өндiрiстiк шығынды барынша азайтып
барынша көп өнiм алу экономикалық дамудың негiзгi белгiсi болып отырған
қазiргi кезеңде ауыр өнеркәсiп және жеңiл өнеркәсiптердiң арасында еңбек
құралдар мен шикiзатты дұрыс таратып бөлудiң маңызы зор. Бүгiнде ауыр
өнеркәсiп саласында жаңа экономикалық сипат толық орнықты. Атап айтқанда,
жекешелендiру және салық реформасы, сондай-ақ өндiрiс саласына қатысты
көптеген арнаулы заңдардың қабылдануы арқасында елеулi жетiстiктерге қол
жеткiзiлдi. Алғашқы жекелеген кезде өндiрiс кәсiпорындарының көбiнiң
негiзгi технологиялық жүйелерi ескiрiп, кейбiреуi тек жөндеп жамау
арқысында ғана жұмыс iстеген едi.
Түстi металлургия зауыттары мен фабрикаларының негiзгi қорларының
тозуы 40-70, ал қара металлургия саласында 50-65 ( құрап отыр. Осыған
байланысты (Испат-Кармет( компаниясы 640 млн. АҚШ доллары көлемiнде
инвестиция жұмсап, қайта жаңарту жұмыстарын жүргiзiп жатыр. (Қазақ мыс( АҚ
мыс зауытында технологиялық жүйенi жаңартуға 570 млн. АҚШ доллары көлемiнде
қаржы жұмсады. Бүгiнде Балқаш қаласында мырыш зауытын салу қолға алынуды
және сапасы төмен мырыш консентраттарын қорытуға мүмкiндiк беретiн жаңа
технология iске қосылмақ.
Кәсіпкерлік қызметті басқаруға жан-жақты негізделген детальды жоспар
жасауға өте жақсы дайындалу қажет. Өнеркәсіптің құрылымын белсенді
дамытуға, инвестициялар, іскерлер мен несие ресурстарын тартуға, сондай-ақ
төмендегілерге мүмкіндік береді:
( кәсіпорынның бәсекелік басымдықтарын максималды пайдалану,
қате іс-шараларды болдырмау;
( өз қызметінде инновацияларды пайдалану;
( түрлі тәуекелдікке қатысты қорғау шараларын мерзімінде жүргізуге;
( кәсіпорынның өндірістік және коммерциялық қызметінің нәтижелерін
объективті пайдалануға.
Көптеген өнеркәсіптік кәсіпорындардың күрделі экономикалық жағдайына
қарамастан бүгінгі күні олардың экономикалық белсенділігінің күшею
тенденциясы байқалады, әсіресе азық-түлік инновациясы саласында. Бұл
сәйкесінше қаржылық, кадр және материалды техникалық ресурстарды талап
етеді. Сондай-ақ өнеркәсіптік кәсіпорын қызметін жоспарлау саласында
менеджерлерді арнайы дайындықтан өткізуді, квалификациясын көтеруді талап
етеді. Осы өнеркәсіптік кәсіпорындардың негізгі ерекшелігінің бірі -
бірінші орынға кең номенклатуралы кіші сериялы өнім шығару болып табылады.
2. Кәсiпкерлiк қызметтiң ұйымдастырылуы мен дамуын талдау
2.1 Қазақтан Республикасында кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң
ұйымдастырылуы мен дамуы
Экономикалық көрсеткiштер тұтасымен алғанда өндiрiс мәселесiмен
байланысты. Бұл өндiрiстiң көлемiн өлшеу үшiн бiрнеше көрсеткiштер
қолданылады: кәсiпорындар саны, өндiрген өнiм көлемi.
Экономиканы реформалауды iс-жүзiнде асыру процесiнде меншiк пен
шаруашылық жүргiзудiң әдiстерiнде едәуiр өзгерiстер болуда. Ең алдымен
мемлекеттiк меншiкке негiзделген шаруашылық жүргiзудiң бұрынғы жүйесiне
қарағанда көп укладты экономика меншiктiң әрбiр тәсiлiне кәсiпорындардың
тиiстi үлесiн ұсынады. Олар өзара құқықтық формасы, ұйымдық құрылымы,
өндiрiс, қызметтiк мiндеттерi, мамандану масштабы және басқа бегiлерi
бойынша еркешеленедi.
Кесте 3- Қазақстан Республикасына кәсiпкерлiк қызметтi жүргiзудiң
әдiстерi
Жiктеу белгiлерi Кәсiпкерлiк қызметтi жүргiзудiң
әдiстерi
Заңдылық- құқықтық жағдайы бойынша Жеке және заңды тұлғалар
Меншiк түрi бойынша Жеке, ұжымдық, мемлекеттiк
Ұйымдық-құқықтық жағдайы мен құрылымы Шаруашылық серiктестiктер,
бойынша акционерлiк қоғамдар, бiрлестiктер
және т.б.
Экономикалық маңызы мен таратылу Жергiлiктi, аймақтық және жалпы
аймақтары бойынша мемлекеттiк
Өндiрiстiң масштабы бойынша Шағын, орта, iрi
Экономикалық қатынас түрi бойынша Әкiмшiлiк, шаруашылық есептегi,
мердiгерлiк, арендалық, нарықтық
Жоғарыдағы белгiлерi бойынша Қазақстан Республикасындағы
кёсiпкерлiк қызметтерге талдау жасаймыз.
Қазақстан Республикасындағы осы көрсеткiштерге тиесiлi әсер ететiн
кәсiпкерлiк субъектiлерi өнеркәсiптер көлемi төменгi кестеде көрсетiлген.
Қазақстанда көрсетiлген мәлiметтер бойынша өнеркәсiптер саны 143329
жеттi. Соның iшiнде шағын өнеркәсiптер 445, орта 13904, және iрi
өнеркәсiптер саны 4980 болған. Сонымен қатар кестеде жеке меншiк және
мемлекеттiк меншiк түрлерiне тиесiлi барлық өнеркәсiптер көрсетiлген.
Кесте 4 - Қазақстан Республикасындағы кәсiпорындар
Кәсiпорындар Барлығы Соның iшiнде:
мемлекеттiк жеке меншiк
ҚР-сы бойынша 143329 25958 109580
Шағын 124445 17216 101623
Орта 13904 7126 5355
lрi 4080 1616 2608
Қазақстан Республикасы егемендi ел болғаннан берi және iрi
жекешелендiру этабына дейiнгi көрсеткiштер қазіргі таңда
қанағаттандырмайды. Қазақстан Республикасындағы жекешелендiру этабының
үшiншi кезеңiне дейiн кәсiпорындар көрсеткiшi төмендегі кестедегi
мәлiметтерде көрсетілген.
Кесте 5- Lрi жекешелендiру кезеңiндегi кәсiпорындардың бөлiнуi
Кәсiпорындар атауы 2005 2006 2007 2008
Кооперативтер:
Кәсiпорындар саны 10100 5100 3300 2000
Жұмысшылар саны (мың адам) 250.0 28.0 57.0 34.0
Шағын кәсiпорындар саны:
Кәсiпорындар саны 8400 12700 16100 21200
Жұмысшылар саны (мың адам) 130.0 220.0 247.2 172.6
Экономикасы дамыған елдерде ең алдымен отандық мүмкiндiгi бар
шаруашылықтарды дамуға әрекет жасайды. Бiрақ, экономиканың барлық саласын
бiрден жанданыру мүмкiн емес. Әр ел алдымен қарқынды дамытуға мүмкiндiгi
бар өндiрiстi қолдайды.
Төмендегi кесте бойынша Қазақстан Республикасының жекешелендiру
процесiнiң үшiншi кезеңiнде 2008 жылы меншiк түрлерi бойынша бөлiну
көрсеткiшi көрсетiлген.
Кесте 6- Қазақстан Республикасының жекешелендiру процесiнiнiң үшiншi
кезеңiнде кәсiпорындарының меншiк түрлерiне байланысты бөлiнуi
Көрсеткiштер Барлық Меншiк түрлерi бойынша
кә-сiпорында
р саны
Мемле-кеЖеке Шет ел қатыспай-тын
ттiк меншiк аралас меншiк
1 2 3 4 5
Барлығы 21260 999 19936 169
Сауда 7850 136 7681 23
Өнiм өндiретiн 2929 213 2460 53
Құрылыс 2959 134 2808 14
Тұрмыстық қызмет көрсету 948 44 899 2
Жабдықтау өткiзу 777 17 751 8
ғылыми –зерттеу 367 36 320 10
конструкторлық және енгiзу 259 23 232 4
Құрылысқа қызмет көрсететiн158 24 131
жобалау iздестiру
Жоғарғы кестеде Қазақстан Республикасындағы кәсiпорындар саны мен
меншiк түрлерi нарық талабына сәйкес меншiк түрлерiнiң бөлiнуi
көрсетiлген.
1 диаграмма- Қ Р-ғы меншiк нысандарының құрылымы
2008 жылы жоғарыдағы диаграммадан көрiп отырғанымыздай: Қазақстанда
жалпы кәсiпорындардың 84 пайызын жеке меншiк, 13 пайызын басқа
мемлекеттердiң заңды тұлғалары мен азаматтарының меншiгi, қалған 3 пайызы
мемлекетiк меншiк иесiнде.
Нарықтық экономика жағдайында кәсiпорындар дербестiгiне ие болу
арқылы көптеген экономикалық мүмкiншщiлiктерiне жетуде. Бұрынғы
экономикалық дербестiгiн жоспарлау комитетi немесе кәсiпорынның тағдырын
шешешiп отыратын жағдай нарық талабына сәйкес өзгерген.
Елiмiздегi экономикалық дағдарыс пен өндiрiстiң құлдырауын
тоқтатудың бiр жолы –шағын, орта , iрi кәсiпкерлiктi дамыту болып табылады.
Мемлекет қарамағындағы мемлекеттiк объектiлер мен қызмет атқарушы
субъектiлер жеке кәсiпкер иелiгiне өте отырып, кәсiпкер еркiндiгi
негiзiнде өз қызметiн iске асыру арқылы мемлекеттiң экономикалық
көрсеткiштерiнiң артуына үлкен септiгiн тигiзедi.
Кәсiпорындары жекешелендiру бағытына сәйкес соңғы жылдардың
көрсеткiштерi төмендегi кестеде көрсетiлген.
Кесте 7- Кәсiпорындардың жекешелендiрiлу бағыты
бiрлiк
Жекешелендiрiлгенi 2006 жылы 2007 жылы 2008 жылы
Жекешелендiру бағыттары бойынша:
Әлеуметтiк және өзге де объектiлер 2187 1770 2044
Жаппай 131 79 161
Жеке жобалар бойынша - 3 -
Жекешелендiрiлгенi барлығы 2318 1852 2205
оның iшiнде
Өнеркәсiп 26 24 39
Құрылыс 16 7 10
Ауыл шаруашылығы - - -
Көлiк 147 18 11
Сауда және қоғамдық тамақтандыру 141 1 56
Тұрмыстық қызмет көрсету және
коммуналдық шаруашылық 74 1 52
Өзге де салалар 1855 1801 1995
Тоқтап қалған объектiлер мен
бiтпеген құрылыстар 55 - 42
Жоғарыдағы кестелерден кәсiпорындардың санын, меншiк түрлерiн талдай
отырып олардың өндiрiлiген өнiмдерi мен қызмет көлемiн келесi кестелерден
көруiмiзге болады. Жоғары кестедегi мәлiметтерден көрiп отырғанымыздай
жекешелендiру бағытыныда әлеуметтiк және өзге де объектiлердi жекешелендiру
арқылы 2008 жылы 2007 жылмен салыстырғанда 15 пайызға артқан.
Ал, осы жекешелендiрiлiген кәсiпорындар мен басқа да жалпы және де барлық
тауарлар мен өнiмдер өндарушi, қызмет көрсететiн кәсiпорындардың қызмет
көрсету құнын төмендегi 8-кестеден көруiмiзге болады.
Меншiк формасындағы жалпы кәсiпорындар 2007 жылмен 2006 жылды
салыстырғанда пайыз тауарлар өндiру мен қызмет көрсетту құны 11,6 пайыз
артық орыналған. Оның iшiнде: мемлекеттiк кәсiпорындар 2008 жылы 2007
жылмен салыстырғанда 22,3 пайыз артық өнiм өндiрген. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz