Қазақстан экономикасы үшін кәсіпкерліктің мәні мен маңызы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ ҮШІН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Кәсіпкерліктің мазмұны мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Шағын және орта бизнестің дамуы мен несиелендірудің әлемдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІКТІ НЕСИЕЛЕНДІРУ ТӘЖІРИБЕСІ
2.1 «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ құру көздері және оның бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Шағын және орта бизнес субъектілерін қаржыландыру және несиелендіру тәжірибесін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
3. КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫ НЕСИЕЛЕНДІРУ ЖОЛДАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ
3.1 Кәсіпкерлікті дамытудағы шетелдік тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
3.2 Кәсіпкерлікті дамытудағы несиелендірудің тиімділігін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..83
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
1. ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ ҮШІН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Кәсіпкерліктің мазмұны мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Шағын және орта бизнестің дамуы мен несиелендірудің әлемдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІКТІ НЕСИЕЛЕНДІРУ ТӘЖІРИБЕСІ
2.1 «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры» АҚ құру көздері және оның бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Шағын және орта бизнес субъектілерін қаржыландыру және несиелендіру тәжірибесін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
3. КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫ НЕСИЕЛЕНДІРУ ЖОЛДАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ
3.1 Кәсіпкерлікті дамытудағы шетелдік тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
3.2 Кәсіпкерлікті дамытудағы несиелендірудің тиімділігін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..83
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
Нарықтық экономика еркін кәсіпкерлікті меншіктің әртүрлі нышандар негізінде өндірістің барлық саласында кең дамуын қамтамасыз етеді. Кәсіпкерлік барлық уақытта елдің экономикалық дамуының негізгі факторы болып табылады. Әсіресе, бүгінде республика экономикасын қайта құру ісіне, оның деңгейін көтеруге кәсіпкерліктің қай түрі болсада олардың қосар үлесінің салмақты екені белгілі. Сонымен қатар, нарықтың өрлеп өркендеуі жеке кәсіпкерліктің қызметтеріне де айтарлықтай дәрежеде тәуелді болады.
Нарықтық экономикаға өтудің салдарынан пайда болған меншікке деген құқық заңдық күшке ие болған соң Қазақстанда, сонымен қатар ТМД елдерінде де кәсіпкерлік қызметінің қайта жандануына жол ашты.
Бүгінгі Қазақстанда кәсіпкерлік қиыншылықтарды басынан кешсе де – қалыптасқан жайт. Ол заңмен қорғалған және дамуын жалғастырады. Таңдалған тақырыптың өзектілігі белгілі, өйткені кәсіпкерліксіз нарықтық экономика мүмкін емес.
Нарыққа өтудің жолдары әрбір елде әр кезеңде, әртүрлі тәсілдермен жүзеге асырылғаны белгілі. Өйткені, осы жолдар мемлекеттің геосаяси жағдайына, табиғи ресурстарын, халықтың менталитетіне және тағы сол сияқты көптеген сан алуан ерекшеліктеріне байланысты болады. Бүгінгі күні біздің еліміздегі экономикалық реформалардың басталғанына 10 шақты жылдан астам уақыт өтсе де, белгілі бір жүйелі жол табу оңайға соқпай, іздену процестері әлі де жалғасын табуда. Ендігі мақсат – экономикалық қатынастар жүйесін жетілдіре отырып, оларды кешенді түрде түбегейлі жаңғыртуды жалғастыру болып табылады. Ал, бұл міндетті жүзеге асыруды, ең алдымен, өндіріс пен инфрақұрылымдық салаларда жеке меншікке негізделген шаруашылық қатынастарды дәріптеумен мемлекет тарапынан қолдау керек болады.
Қазақстанда осындай қолдаудың заңнамалық негізгі қысқа мерзім ішінде жасалып, оны жүзеге асыруда көптеген мемлекеттік шаралар белгіленді. Олардың ішінде ең негізгісі ретінде кәсіпкерлікті дамыту мәселесі бірінші кезекте күнтәртібіне қойылды. Өйткені, бұл мәселені жүйелі түрде шешіп отыру – қоғамдағы қозғаушы, әрі жетекші күш орта тапты қалыптастырып қана қоймай, оның өндірістік – интелектуалдық әлеуетінде молайта беруге бірден бір негіз болар еді. Өркениетті мемлекеттердің де, дамушы елдердің де тәжиребесі кәсіпкерліктің мұндай маңызын дәлелдеп береді.
Нарықтық экономика дамуының теориясы мен тәжірибесіне сәйкес кәсіпкерлік қоғам өмірінің негұрлым маңызды: экономикалық, әлеуметтік және саяси сфераларындағы құрылым құрушы элемент болып табылады.
Нақты өмірде аталған аспектілердің көрінісі бірқатар ішкі және сыртқы факторларға байланысты қалыптасады, ол кәсіпкерлік зерттелу объектісі ретінде күрделі және көп жақты болып келеді.
Нарықтық экономикаға өтудің салдарынан пайда болған меншікке деген құқық заңдық күшке ие болған соң Қазақстанда, сонымен қатар ТМД елдерінде де кәсіпкерлік қызметінің қайта жандануына жол ашты.
Бүгінгі Қазақстанда кәсіпкерлік қиыншылықтарды басынан кешсе де – қалыптасқан жайт. Ол заңмен қорғалған және дамуын жалғастырады. Таңдалған тақырыптың өзектілігі белгілі, өйткені кәсіпкерліксіз нарықтық экономика мүмкін емес.
Нарыққа өтудің жолдары әрбір елде әр кезеңде, әртүрлі тәсілдермен жүзеге асырылғаны белгілі. Өйткені, осы жолдар мемлекеттің геосаяси жағдайына, табиғи ресурстарын, халықтың менталитетіне және тағы сол сияқты көптеген сан алуан ерекшеліктеріне байланысты болады. Бүгінгі күні біздің еліміздегі экономикалық реформалардың басталғанына 10 шақты жылдан астам уақыт өтсе де, белгілі бір жүйелі жол табу оңайға соқпай, іздену процестері әлі де жалғасын табуда. Ендігі мақсат – экономикалық қатынастар жүйесін жетілдіре отырып, оларды кешенді түрде түбегейлі жаңғыртуды жалғастыру болып табылады. Ал, бұл міндетті жүзеге асыруды, ең алдымен, өндіріс пен инфрақұрылымдық салаларда жеке меншікке негізделген шаруашылық қатынастарды дәріптеумен мемлекет тарапынан қолдау керек болады.
Қазақстанда осындай қолдаудың заңнамалық негізгі қысқа мерзім ішінде жасалып, оны жүзеге асыруда көптеген мемлекеттік шаралар белгіленді. Олардың ішінде ең негізгісі ретінде кәсіпкерлікті дамыту мәселесі бірінші кезекте күнтәртібіне қойылды. Өйткені, бұл мәселені жүйелі түрде шешіп отыру – қоғамдағы қозғаушы, әрі жетекші күш орта тапты қалыптастырып қана қоймай, оның өндірістік – интелектуалдық әлеуетінде молайта беруге бірден бір негіз болар еді. Өркениетті мемлекеттердің де, дамушы елдердің де тәжиребесі кәсіпкерліктің мұндай маңызын дәлелдеп береді.
Нарықтық экономика дамуының теориясы мен тәжірибесіне сәйкес кәсіпкерлік қоғам өмірінің негұрлым маңызды: экономикалық, әлеуметтік және саяси сфераларындағы құрылым құрушы элемент болып табылады.
Нақты өмірде аталған аспектілердің көрінісі бірқатар ішкі және сыртқы факторларға байланысты қалыптасады, ол кәсіпкерлік зерттелу объектісі ретінде күрделі және көп жақты болып келеді.
1. «Шағын кәсіпкерлікті мемлкеттік қолдау туралы» Заң 1997 жыл 19 маусым;
2. «2003-2015 ж. Қазақстан Республикасының индустриалдық-инновациялық даму стратегиясы» 2003 жыл
3. «Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті қолдаумен дамытудың 2005-2007 жж. арналған бағдарламасы» 2004 жыл 29 желтоқсан;
4. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» 2005 жылдың Президенттің Қазақстан халқына жолдауы;
5. Абенов Е. «Бизнес малый – проблемы большие» // Транзитная экономика 2006 г//
6. Абжанова Д.Ш. «Практические аспекты совершенствования финансовой поддержки малого бизнеса» Финансы Казахстана 2005 г.
7. Абжанова Д.Ш. «Схема и оценка эффективности кредитования малого бизнеса» Қаржы қаражат 2007 жыл
8. Бердалиев К.Б. «Қазақстан экономикасын басқару негіздері» Алматы, 2001 жыл
9. Бусыгин «Предпринимательство» М: 2006 г.
10. Байнеева П. «Современное состояние и тенденций развития малого бизнеса в РК» Саясат-2007 №5
11. Биярова А.О. «Проблемы развития малого и среднего предпринимательства в Каазахстане» А:Экономика 2003 г.
12. Биярова А.О. «Эффективность поддержки малого и среднего бизнеса в Казахстане» А:Экономика 2005 г.
13. Гималетдинов К.В. «Малый бизнес: проблемы и перспективы» Вестник КазЭУ 2006 г.
14. Дауранов «Государственная поддержка малого и среднего бизнеса в современных условиях» Вестник предпринимателя 2005 год №1-2
15. Мамыров Н.К. Менеджмент и рынок: казахская модель /Гл.ред. А.Нысанбаев – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» 1998 – 432 стр.
16. Қошанов А.Қ., Мухамеджанов Б.Г., Бектемисова С.Т. Формирование частного предпринимательства в условиях перехода к рынку – Алматы 1995 год, 165 стр.
17. Сабденов О., Муханова Е. Малые предприятия: опыт формирования и перспективы развития. Алматы: 1992 г. – 29 стр.
18. Разумнова И.И. Мелкий бизнес и эффективность американской экономики. М: 1999 год, 9 стр.
19. Бобырев К.Р. Малый бизнес: перспективы развития. М:1999 год, 27 стр.
20. Климкин С.И. Правовые формы предпринимательства в Республике Казахстан. – Алматы 2002, 14 стр.
21. Алимбаева Р.Н. Малое предпринимательство и система его поддержки в условиях реформирования экономики (на примере РК), Атореферат, Алматы 1999
22. Кенжегозин М. Ілгері басу бар, ал кері кету қалай: «Ақиқат» - 2004, №9, 11 бет
23. Кантарбаева А.К. //Барьеры перед казахстанским предпринимательством и пути их преодоления. А.: Раритет, 2000. С. 125
2. «2003-2015 ж. Қазақстан Республикасының индустриалдық-инновациялық даму стратегиясы» 2003 жыл
3. «Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті қолдаумен дамытудың 2005-2007 жж. арналған бағдарламасы» 2004 жыл 29 желтоқсан;
4. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» 2005 жылдың Президенттің Қазақстан халқына жолдауы;
5. Абенов Е. «Бизнес малый – проблемы большие» // Транзитная экономика 2006 г//
6. Абжанова Д.Ш. «Практические аспекты совершенствования финансовой поддержки малого бизнеса» Финансы Казахстана 2005 г.
7. Абжанова Д.Ш. «Схема и оценка эффективности кредитования малого бизнеса» Қаржы қаражат 2007 жыл
8. Бердалиев К.Б. «Қазақстан экономикасын басқару негіздері» Алматы, 2001 жыл
9. Бусыгин «Предпринимательство» М: 2006 г.
10. Байнеева П. «Современное состояние и тенденций развития малого бизнеса в РК» Саясат-2007 №5
11. Биярова А.О. «Проблемы развития малого и среднего предпринимательства в Каазахстане» А:Экономика 2003 г.
12. Биярова А.О. «Эффективность поддержки малого и среднего бизнеса в Казахстане» А:Экономика 2005 г.
13. Гималетдинов К.В. «Малый бизнес: проблемы и перспективы» Вестник КазЭУ 2006 г.
14. Дауранов «Государственная поддержка малого и среднего бизнеса в современных условиях» Вестник предпринимателя 2005 год №1-2
15. Мамыров Н.К. Менеджмент и рынок: казахская модель /Гл.ред. А.Нысанбаев – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» 1998 – 432 стр.
16. Қошанов А.Қ., Мухамеджанов Б.Г., Бектемисова С.Т. Формирование частного предпринимательства в условиях перехода к рынку – Алматы 1995 год, 165 стр.
17. Сабденов О., Муханова Е. Малые предприятия: опыт формирования и перспективы развития. Алматы: 1992 г. – 29 стр.
18. Разумнова И.И. Мелкий бизнес и эффективность американской экономики. М: 1999 год, 9 стр.
19. Бобырев К.Р. Малый бизнес: перспективы развития. М:1999 год, 27 стр.
20. Климкин С.И. Правовые формы предпринимательства в Республике Казахстан. – Алматы 2002, 14 стр.
21. Алимбаева Р.Н. Малое предпринимательство и система его поддержки в условиях реформирования экономики (на примере РК), Атореферат, Алматы 1999
22. Кенжегозин М. Ілгері басу бар, ал кері кету қалай: «Ақиқат» - 2004, №9, 11 бет
23. Кантарбаева А.К. //Барьеры перед казахстанским предпринимательством и пути их преодоления. А.: Раритет, 2000. С. 125
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ ҮШІН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Кәсіпкерліктің мазмұны мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Шағын және орта бизнестің дамуы мен несиелендірудің әлемдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..21
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІКТІ НЕСИЕЛЕНДІРУ ТӘЖІРИБЕСІ
2.1 Даму кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ құру көздері және оның
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.2 Шағын және орта бизнес субъектілерін қаржыландыру және несиелендіру
тәжірибесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 54
3. КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫ НЕСИЕЛЕНДІРУ ЖОЛДАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ
3.1 Кәсіпкерлікті дамытудағы шетелдік
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
3.2 Кәсіпкерлікті дамытудағы несиелендірудің тиімділігін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...86
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика еркін кәсіпкерлікті меншіктің әртүрлі нышандар
негізінде өндірістің барлық саласында кең дамуын қамтамасыз етеді.
Кәсіпкерлік барлық уақытта елдің экономикалық дамуының негізгі факторы
болып табылады. Әсіресе, бүгінде республика экономикасын қайта құру ісіне,
оның деңгейін көтеруге кәсіпкерліктің қай түрі болсада олардың қосар
үлесінің салмақты екені белгілі. Сонымен қатар, нарықтың өрлеп өркендеуі
жеке кәсіпкерліктің қызметтеріне де айтарлықтай дәрежеде тәуелді болады.
Нарықтық экономикаға өтудің салдарынан пайда болған меншікке деген
құқық заңдық күшке ие болған соң Қазақстанда, сонымен қатар ТМД елдерінде
де кәсіпкерлік қызметінің қайта жандануына жол ашты.
Бүгінгі Қазақстанда кәсіпкерлік қиыншылықтарды басынан кешсе де –
қалыптасқан жайт. Ол заңмен қорғалған және дамуын жалғастырады. Таңдалған
тақырыптың өзектілігі белгілі, өйткені кәсіпкерліксіз нарықтық экономика
мүмкін емес.
Нарыққа өтудің жолдары әрбір елде әр кезеңде, әртүрлі тәсілдермен
жүзеге асырылғаны белгілі. Өйткені, осы жолдар мемлекеттің геосаяси
жағдайына, табиғи ресурстарын, халықтың менталитетіне және тағы сол сияқты
көптеген сан алуан ерекшеліктеріне байланысты болады. Бүгінгі күні біздің
еліміздегі экономикалық реформалардың басталғанына 10 шақты жылдан астам
уақыт өтсе де, белгілі бір жүйелі жол табу оңайға соқпай, іздену процестері
әлі де жалғасын табуда. Ендігі мақсат – экономикалық қатынастар жүйесін
жетілдіре отырып, оларды кешенді түрде түбегейлі жаңғыртуды жалғастыру
болып табылады. Ал, бұл міндетті жүзеге асыруды, ең алдымен, өндіріс пен
инфрақұрылымдық салаларда жеке меншікке негізделген шаруашылық қатынастарды
дәріптеумен мемлекет тарапынан қолдау керек болады.
Қазақстанда осындай қолдаудың заңнамалық негізгі қысқа мерзім ішінде
жасалып, оны жүзеге асыруда көптеген мемлекеттік шаралар белгіленді.
Олардың ішінде ең негізгісі ретінде кәсіпкерлікті дамыту мәселесі бірінші
кезекте күнтәртібіне қойылды. Өйткені, бұл мәселені жүйелі түрде шешіп
отыру – қоғамдағы қозғаушы, әрі жетекші күш орта тапты қалыптастырып қана
қоймай, оның өндірістік – интелектуалдық әлеуетінде молайта беруге бірден
бір негіз болар еді. Өркениетті мемлекеттердің де, дамушы елдердің де
тәжиребесі кәсіпкерліктің мұндай маңызын дәлелдеп береді.
Нарықтық экономика дамуының теориясы мен тәжірибесіне сәйкес
кәсіпкерлік қоғам өмірінің негұрлым маңызды: экономикалық, әлеуметтік және
саяси сфераларындағы құрылым құрушы элемент болып табылады.
Нақты өмірде аталған аспектілердің көрінісі бірқатар ішкі және сыртқы
факторларға байланысты қалыптасады, ол кәсіпкерлік зерттелу объектісі
ретінде күрделі және көп жақты болып келеді.
Қазіргі таңда өндірістің, нарықтың және бүкіл қоғамның дамуын
кәсіпкерлік жүзеге асырады. Мемлекет кәсіпкерлер арқасында, ал кәсіпкерлер
мемлекеттің қолдауынан дамып келеді. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік
қызметтің қарқынды дамуына барлық жағдай жасалуда, мемлекетте
кәсіпкерлікті, шағын және орта бизнесті қолдаудың кеңмасштабты шаралар
қолдануда.
Өз жұмысымда кәсіпкерліктің негізін ашуға, оның артықшылығын және
кемшілігін, қазіргі жағдайын және даму проблемалары мен тенденцияларын
ашуға тырыстым.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстандағы кәсіпкерлікті дамытудың
жолдарын ашу, кәсіпкерлікке несиелік қатынастардың әсерін көрсету, несиелеу
процесстің даму проблемаларын және оларды шешу жолдарын іздестіру.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады. Кәсіпкерліктің даму
проблемаларымен Қазақстан экономистер қатары толып келеді, олардың ішінде
экономикалық ғылымдар докторы профессор М.Б. Кенжегузин, экономикалық
ғылымдар докторы С.С. Сатубалдин, А.К. Кантарбаева және тағы басқалар.
Осындай сәт ретінде нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерліктің
негізін құрайтын ортаңғы класс мәселесін қарастырылу ұсынылады. Арнайы
зерттеулер жүргізген ғалымдардың образдық салыстыруы бойынша қазіргі
дамыған қоғамда әлеуметтік құрылымды эллипс түрінде көрсетуге болады, оның
жоғарғы және төменгі жағын сәйкесінше элита мен кедейлер, ал ортаңғы саны
көп бөлігін – ортаңғы класс құрайды.
Кәсіпкерліктің қалыптасуының бастапқы кезеңінде жалпы ұлттық
масштабта аталған сектор дамуын мемлекеттік қолдауға кенцептуалдық көзқарас
қалыптасқан кейіннен соған негізделе нормативтік құқықтық база құрылып,
қойылған мақсатқа қамтамасыз ететін жүзеге асырушы ұйымдастырушылық –
қүқықтық механизмдер қалыптасқан.
Қолданылған шаралар нәтижесінде 1992-1993 жылдарында күш жинай
бастаған шағын кәсіпкерлікті белсендіру процессі 1994 жылы бәсендеп кейінгі
екі жылда мүлдем тоқтады.
Ол жалпы экономикалық жағдайдың нашарлауына, қолайсыз криминогендік
жағдайдың болуына, сондай-ақ қабылданған заң және бағдарламмалы құжаттардың
нақты орындалмауына байланысты болды.
Осы уақытқа дейін Қазақстанда кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудағы
негізгі бағыт салық преференцияларын мен мемлекеттік қаржы есебінен
жеңілдіктік қаржыландыру болды, ол жерде қысқа мерзімді нақты өсер алынып,
жүйелі бастамаларда жүргізіледі.
Сол себепті негізгі мақсаты Қазақстанның бәсекелесті қабілетін
жоғарлату болып табылған Қазақстанның 2015 жылға дейінгі индустриалдық –
инновациялық даму стратегиясында мемлекеттік саясат көзқарастарын қайта
қарастырылып шағын және орта кәсіпкерліктің жаңа даму идеологиясы жасау
қажет.
Қазіргі таңда шағын және орта кәсіпкерлік өзін инновациялық
экономикада табуда жедел іздестіру үшін өзінің икемділігін, мобильділігін,
нарықтық объективтілігін қолдануына жағдай пісіп жетілді. Мемлекет өз
тарапынан кәсіпкерлік орта инициативасы жүзеге асыру үшін қолайлы жағдай
туғызуы қажет.
Қойылған міндеттерді жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасының
Үкіметі шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың жедел шараларын қабылдауда.
2008 жылдың 1 қантарында шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің
саны 756 385 бірлік, оның ішінде орта бизнес субъектілері 11756 кәсіпорын,
шағын және орта бизнес субъектілер санының 1,5% алып жатыр, ал қалған
98,5% немесе 744 629 бірлік – бұл шағын бизнес субъектілері. 744 629 шағын
бизнес субъектілердің ішінде 454 959 немесе 61% өз қызметін жеке кәсіпкер
нысанында, 169 314 немесе 22,7% - ауыл шаруашылық нысанында, небәрі 120 356
немесе 16,2% - заңды тұлғалар немесе шағын бизнес кәсіпорындары. Осы
уақытқа дейін қолданылған қазіргі кезеңдегі мемлекеттік қолдаудың формалары
мен әдістері жеткілікті дәрежеде тиімді емес және қайта қарауды талап
етеді.
Қазақстандағы кәсіпкерліктің дамуына кедергі жасаушы, жалпыға мәлім
салық-салу, несиелендіру, бақылау-қадағалау қызметтерін атқарушы
органдарымен арақатынас мәселелері кейінгі бірқатар жылдар ішінде
өзгерместен қалып отыр.
Қарастыруға ұсынылған диплом жұмысының тақырыбы әлемдік әдебиеттерде
жете қарастырылғанымен Қазақстанда бұл мәселені қарастырылған жұмыстар өте
аз. Кәсіпкерлікті несиелендіру мәселелері ғылыми дәлелдеусіз негізінде жеке
жариялануларда ғана көрініс тауып отыр. Аталған жайды ескере отырып, диплом
жұмысы жоғарыда көрсетілген кемшіліктер орнын толтырады деп ойлаймын.
1. ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ ҮШІН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Кәсіпкерліктің мазмұны мен ерекшеліктері
Нарықтық экономиканың белсенді өкілдерінің бірі – кәсіпкерлер.
Кәсіпкер ұғымын алғаш рет ХVIII ғасырдың басында ағылшын экономисі Ричард
Кантильон енгізді. Одан кейінгі кезеңдерде кәсіпкерлік, кәсіпкер
ұғымдарына өзіндік түсініктерін қалыптастырып, кәсіпкерлік теориясын
өңдеуде экономикалық теориядағы классикалық мектептің көрнекті өкілдері
А.Смит, Ж.Б. Сэй, В.Зомбарт, И.Шумпетер тағы басқалары біршама үлес қосты.
Сондай-ақ П.Друкер, Дж.М.Кейнс, Т.Питерс, П.Самуэльсон, Д.Эванс,
Ф.Хайек тәрізді бірқатар шетелдік экономистердің ғылыми еңбектерінде
кәсіпкерліктің, шағын және орта бизнестің теориялық және әдістемелік
негіздері талданып, зерттелінген.
Ғылыми әдебиеттерде кәсіпкерлікті үш аспектіде қарастырады:
экономикалық категория ретінде; экономикалық ойлау типі ретінде; шаруашылық
жүргізу тәсілі ретінде.
Экономика категория ретіндегі кәсіпкерліктің сипаттамасы үшін маңызды
мәселе оның субъектісі мен объектісін анықтау болып табылады.
Кеәсіпкерліктің объектісі жеке тұлғалардың (жеке, отбасылық, шағын және
орта бизнес өкілдері т.б.) қызметі, сондай-ақ жалдамалы жұмыс күшінің
еңбегін пайдалану арқылы қалыптасады.
Ал, кәсіпкерлік қызметінің субъектілері дегеніміз – заңмен сәйкес
тіркелген және қызмет көрсету немесе жұмыс атқару, тауар сату, мүлікті
қолданудан жүйелі пайда табуға бағытталған жеке іс-әрекеті өз тәуекеліне
бел байлап жүзеге асыратын азаматтық құқық субъектілерін айтамыз. Сонымен
қатар жеке тұлғалар және заңды тұлғалар кәсіпкерлік қызметтің субъектілері
болып табылады. Жеке тұлғалар жеке кәсіпкерлік іс-әрекетті заңдастыру
арқылы кәсіпкерлікпен шұғылдана алады. Жеке тұлғалар кәсіпкерлік
қызметтің субъектілері болғандықтан, оған мысал: үй шаруашылығы, өзінің бір
ісімен айналысатын кәсіпкерлер және т.б.
Әрбір заңды тұлғаларда өздерінің заңды құқықтық базалары бар.
Мемлкеттік кәсіпорындар үшін мемлекеттік кәсіпорындар заңы, акционерлік
қоғамдарға акционерлік қоғам туралы заңдар табылады. Осыдан келіп
серіктестіктер, кооперативтер, фирмалар, мемлекеттік кәсіпорындарда
кәсіпкерлік қызметтің субъектілері болып табылады.
Сонымен қатар кәсіпкерлік қызметтің субъектілерінің тізбегіне:
- Белсенділік іс-қимылын толығымен өзінің экономикалық және заң алдында
жауапкершілігіне толық бағындыра алатын адамдар, яғни кәсіпкерлер;
- Кәсіпкерлердің ұжымы және кәсіпкерлік бірлестіктері;
- Кәсіпкерлер өндірген өнімді тұтынатын жеке не ұжымдық тұтынушылардың
одақтары не бірлестіктері;
- Тікелей келісімге қатыстары бар мемлекеттік құрылымдар, кәсіпкерлерге
берілетін мемлекеттік тапсырманы беруші, бағаны реттеуші, мемлекеттік
арнайы тапсырмасы арқылы жұмыс атқару кезеңінде кәсіпкерлерге
көрсетілетін жеңілдіктердің бағытын белгілеу жатады. Мемлекеттік құрылым
органы кәсіпкерліктің жеңілдіктердің бағытын белгілеу жатады. Мемлекеттік
құрылым органы кәсіпкерліктің заңды барлық іс-әрекеттеріне кепілдік
көрсете алады.
Аты аталған субъектілердің бірнеше категориясына өзара іскерлік
қатынастар арқылы, жұмыс қатынастары арқылы жұмыс жүргізетін кәсіпкерлер
жатады.
Кәсіпкерлер – негізгі қызметтің субъектісі, экономикалық процестің
орталық бейнесі. Ол қоғамдағы керекті тауарлар мен қызмет үшін, одан пайда
табу үшін, кәсіпорындарды ұйымдастырады. Бұл процесс кәсіпкерлерден және
нарықтық экономиканың басқа да субъектілерінің іскерлік байланыс жасау
арқылы іске асады.
Фирма – бұл осы кәсіпорындағы шаруашылық қызметтерді жүргізетін және
иемденетін ұйым. Жеке фирма өзіне бір немесе бірнеше кәсіпорындарды кіргізе
алады, ал фирмалар көп кәсіпорындарды қосады, олар тік, көлбеу немесе
кангломерат бірлестіктері түрінде бола алады.
Кәсіпкерлік қызметтің субъектілерінің арасындағы жаңа комбинацияларды
орындауда, белгілі экономикалық жүйелер теориялық бағытта бекітілуі керек.
Субъектілердің ішкі қатынасы олардың сыртқы ортамен, яғни сыртқы
әлемнің әсер етуіне байланысты сынақтан өтеді. Адамдар қоғамдарының
әлеуметтік жағдайы, өндірістік жағдайы, өндірістік кәсіпорындар, сауда
фирмалары үнемі айналымдағы өзгерістерді зерттейді (өткізу нарығы,
бәсекелердің тәртібі, баға динамикасы, жеткізушілер мен серіктестердің
сенімділігі) және өздерінің ұйымдарының басқару жүйесін жетілдіреді. Осыдан
біз мынандай тұжырымдарға тоқталамыз.
Кәсіпкерлік қызметтің субъектілерінің ішкі қатынасы неғұрлым өзгеріп
отыруы мүмкін және әртүрлі өзгермелі факторларды сипаттайды: ұйымдардың
қызметтерінің мақсаты немесе оның әртүрлі жеке бөлімдерінің құрылымы
өзгеруі мүмкін, яғни бұл жағдайда ұйымның құрылымын бір мақсатта, не бір
бағытта өзгертуге тұра келеді. Осы мәселеден жаңа мақсаттардың туындануына
байланысты, жаңа тапсырмаларды немесе технологияларды өзгертуге алып
келеді. Кез келген басқару модельінің басты қайнар көзі болып адамдар
табылады және олардың өндіріс процесіндегі қарым-қатынас.
Субъектілердің ішкі қатынастарының ішіндегі негізгі ерекше орынды
кәсіпорынның ұйымдық мәдениеті иеленеді. Ұйымдық мәдениет, тәртіп тек қана
адамдар арасындағы қатынасты анықтап қоймайды, сыртқы орта мен сыртқы
қатынастардың белгілі түрін анықтауға мүмкіндік береді. Сауда фирмаларының
арасындағы ішкі микроклимат тыныштықта қалыптасса, онда сатып алушылардың
араларында ешқандай кері әсерлер туындамайды. Бәсекелестік күресте қол
жетпейтін әдістерді қолданбауға тырысады.
Жоғарыда аталған ксәіпкерлік қызметтің субъектілердің ішкі
қатынастарын жекелеп көрсетейік.
Кәсіпкер ғана кәсіпкершілік шешетін қызметтер кешенін жүзеге асыра
алады. Негізгі орындайтын қызметтері:
- Инициативті тәуекелділік және шешім қабылдау;
- Шығармашылық жаңа идеялар қабылдау және орындау;
- Ресурстарды, материалдарды, еңбек, қаржы рсеурстарын мобильдеу;
- Ұйымдастырушылқ көп пропорцияда ресурстарды қосу және ұтымды пайдалану;
- Жаңашылдық өнімді, технологияны, өндірісті ұйымдастыруға, басқаруға,
жаңартуға қабілеттендіру;
- Қоғамдық – экономикалық игіліктегі халықтың сұранысын зерттеу оны
қанағаттандыру;
Кәсіпкерлер өздерінің қызмет ету процесінде іскерлік қатынастарға
түседі және нарық экономикасындағы басқа субъектілермен байланысқа түседі.
Қазіргі кәсіпкерлік нарық экономикасы дамыған елдердің айырмашылығы бұрыңғы
жүзжылдықта негізін салғандардың үлгісі бойынша. Қазіргі кәсіпкерлер сағтын
үштен екісін адамдармен жұмысқа және бақылауға, мамандарды оқытуға, жаңа
жағдайлардың туындауына байланысты кәсіпорындарды қайта ұйымдастыруға
кетеді. Сондықтан кәсіпкер өзінің дайындығында белсенді әдістерді, іскерлі
ойындарды компьютердің көмегімен, жаңа үлгілерді қоғау және өңдеуді
ескергені жөн.
Кәсіпкерлік қызмет экономикалық мүддемен шарт қатынастары бойынша
өзара байланысты тұлғалар тобы арқылы жүзеге асырылады. Сонымен бірге,
кәсіпкерлік субъектісі акционерлік қоғамдар, кооперативтер, жекеленген
жағдайларда мемлекеттің сәйкес органдары да болуы мүмкін. Кәсіпкер
тұтынушыға беймәлім жаңа игіліктерді дайындау мақсатымен ресурстарды
үйлестіреді; өткізу нарығының жаңасын игереді. Сонымен қатар нарықтағы
жағдайда, сұраныс пен ұсыныс динамикасына, баға деңгейіне, жалпы тауар-ақша
қатынастары жүйесіндегі қалыптасқан жағдайларға тәуелді болып келеді. Осы
тұста кәсіпкерлік қызметтің тұра серігі - тәуекелдік қауіп-қатер туралы
айтпай кетуге болмайды. Өйткені тәуекелділік, жүргізілген болжаммен есептің
өзі күтпеген жағдайдың алдын ала алмайды.
Экономикалық ойлаудың ерекше типі ретінде кәсіпкерлік практикалық
қызметте жүзеге асырылатын шешімдерді қабылдауға қажет көзқарастар мен
пікірлердің жиынтығын сипаттайды.
Жекелеген ғылыми әдебиеттерде кәсіпкерлікті шаруашылық өнері, табыс
табу барысында тәуекелге бел буу, өндірісті ұйымдастыру мен басқару
шеберлігі ретінде көрсетеді. Демек кәсіпкерлікті жұмыс түрі ретінде ғана
емес, тұлғаның ақылы мен қасиетінің қоры, ерік-жігері, жеңіске жетуге деген
ынтасы еңбектің ерекше шығармашылық сипаты тұрғысынан қараған абзал.
Шаруашылық жүргізу тәсілі ретіндегі кәсіпкерлік үшін басты шарт –
шаруашылық тұлғалардың тәуелсіздігі, дербестігі. Сондай-ақ кәсіпкерлік
қызмет түрін таңдау; бизенс жоспар құру, қаржыландыру және оны жүзеге
асыру; өнім өндіру, оған баға белгілеу және оны өткізу; пайданы қолдау
тәрізді еркіндік пен құқықтың белгілі бір жиынтығының болғаны дұрыс.
Жалпы нарық процесіндегі басты тұлғалар кәсіпкерлер десек, ол өз
кезегінде қарамағындағы мүліктерді заңды негізде пайдалану жөнінде өзінің
бастамасымен барлық шешімдерді қабылдауға және кез келген әрекет жасауға
құқықты заңды тұлға және жеке азамат. Бірақ ол шешімдер қолданылып жүрген
заңнамалық құжаттарға қайшы келмеуге әрі белгіленген мүліктік немесе басқа
да жауапкершілік пен қамтамасыз етілуге тиісті.
Кәсіпкердің талабы мен ұмтылысы жемісті болу үшін:
- тәуекелге бел буа білуі;
- нарықта кезігетін кез келген жағдайларға дайын болуы;
- ұйымдастыру барысы мен технология жаңалықтарын еңгізе отырып,
жаңа жолдар мен әдістер жасау;
Кәсіпкерлік дамуының әлеуметтік саладағы бағыттары халықтың
тауарлар мен қызметтер жөніндегі қажеттіліктерін қанағаттандыру және
халықты жұмыспен қампту, табиғатты ұтымды пайдалану және табиғатты қорғауды
қамтамасыз ету болып табылады. Яғни, кәсіпкерлік қызметі халықтың бір
бөлігін жұмыспен қамтамасыз етеді. Ендеше бұл кәсіпкерлікті еңбек ететін
жұмысшылардың және кәсіпкерлердің қызметі олардың өмір сүру құралы болып
табылады.
Кәсіпкерлік бірнеше нышандардан тұрады, нақты айтсақ, тұлға
Кәсіпкерлігі және бірлескен кәсіпкелік. Өз тарапынан бірлескен
кәсіпкерліктің екі түрі бар: отбасы меншігіне негізделген кәсіпорын
және бірнеше жеке тұлғалардың алга қойган мақсаттарына жетуіне
байланысты жәй серіктестік құрып бірігуі .
Кәсіпкерліктің тұлға кәсіпкерлігі нышанын жүзеге асырушы
адам іскерлікті өз атынан жүргізеді және бизнесті өзі басқарады,барлық
материалдық шығындармен өзі жабдықтайды және барлық жауапкершілікті
өзі мойнына алады. Ал бірлескен кәсіпкерлік нышанын жүзеге
асурушылар ортақ – үлестік меншікке, яғни отбасы мүшелерінің үлестік
меншігіне және жәй серіктестіктің үлестік қоры аркылы құрылған
меншікке негізделеді.
Отбасы меншігіне негізделіп құрылған отбасы бизнесі
қазіргі таңда,шет елдердің тәжірибесінен көріп отырғанымыздай, ел
экономикасының дамуына айтарлықтай дәрежеде өз үлестерін қосып отыр.
Айталық, Ұлыбританиядағы барлық әрекет ететін фирмалардың 75%-ын
отбасылық бизнес және де отбасылық бизнестегі еңбек ресурсы елдегі
тұрғындардың жартысын құрайды. Еуропалық кіретін елдердің отбасылық
фирмалары барлық әрекет ететін кәсіпорынның 85% –ын, ал АҚШ-та бұл
көрсеткіш 90% –ын құрайды. Отбасы бизнесі, көбіне бөлшек саудада, қоғамдық
тамақтандыру орындарында, шаруашылық қожалықтарында, қызмет көрсету
саласында жүзеге асырылады.
Кәспкершіліктің қайсы бір нышаны болмасын олардың қалыптасып дамуы
рынокты экономикалық ортаның маңызды факторы болып табылады. Кәсіпкер
өзінің табысын жоғарылату арқылы қоғамға қажетті тауарлар өндіреді және
қызметтер ұсынады. Сонымен қатар кәсіпкер басқа кәсіпорындардың өзіне
қажетті тауарлары мен қызметтерін пайдаланып, олардың да дамуына мүмкіндік
жасайды. Және де барлық кәсіпкерлер салық төлеу арқылы бюджетке өз үлестрін
қосады. Жұмыс орындарының осы салада көбеюі салық салу объектілерінің
көбеюімен бара-бар. Ал салық – бюджет саласында еңбек ететіндердің
жалақысының негізгі көзі болып табылатындығы өзімізге белгілі. Сонымен
қатар әлеуметтік бағдарламарды қаржыландыру да осы бюджет арқылы
орындалады. Салықтардың бюджетке келіп түсу деңгейі үкіметтің басқару
тиімділігін көрсетеді. Демек, меншік негізінде жүзеге асырылатын
кәсіпкерліктің дамуы қоғам байлығының ұлғаюына тікелей немесе жанама әсерін
тигізеді.
Өркениетті елдердің дамуының негізі осы кәсіпкерлік болып табылады.
Жеке меншігі дамыған елдеоде кәсіпкерлік қызметке қолайлы әлеуметтік –
экономикалық орта құрылған және де олар экономикалық жетістіктерге жетіп,
өз азаматтарының өмір сүру деңгейін жоғарылатқан. 1970 – 1980 жылдардағы
ғылыми техникалық революцияның жеткен жетістіктері капиталистік елдерде
кәсіпкерліктің жедел дамуына себепші болды. Осыған байланысты кадрларды
дайындаудағы білім деңгейі жоғарылады, елдер мен аймақтар арасындағы өзара
ақпараттық, іскерлік, сауда байланыстары қоғамда күшейіп, әлеуметтік
өзгерістер енді.
Кәсіпкерлік ісінің жеделдетілуі экономикасы жоғары дамыған елдер мен
бірқатар дамушы елдер экономикасында да көрініс тапты. Кәсіпкерліктің
қалыптасуы мен дамуына тән бұл бағыттар да біздің елге қатысты болып отыр.
Бүгінгі таңда жеке кәсіпкерлерге жан-жақты жағдайлар жасалына бастағанына
өзіміз куә болып отырмыз. Оның заңды негіздері тұрғысындағы базасы жылдан –
жылға күшейе түсуде.
Кәсіпкер – қоғамдағы әлеуметтік – эконмикалық өмірдің негізгі
субъектісі болып есептеледі. Қазіргі уақытта қоғам өміріндегі басты бағымыз
–әлеуметтік-экономикалық шараларды жүзеге асыру. Осыған орай Қазақстан
Президенті елімізде кәсіпкерлікті дамытудың өзекті мәселелерін шешу
жолдарын атап көрсетті. Өз тәжірибемізден байқағанымыздай, экономикалық
еркіндіктің жоқтығы адамның құлшынды бастамасын, өз бетінше шешім
қабылдауын, өз өмірінің қожасы болуына шек келтіреді.
Жеке мешік қатынасының тиімді әрекет етіп дамуы осы маншік негізінде
өз іскерлігін жүзеге асыратын кәсіпкерлердің тұрмыс деңгейлерін, яғни
олардың табыстарының жоғарылауына мүмкіндік береді. Кез келген кәсіпкер
өзінің еңбекқорлығы арқылы қандай да бір іс-әрекетпен айналысу нәтижесінде
барынша тұрақты табыс табуға мүдделі болғандықтан, олар өздерінің
кәсіпкерлік өсу деңгейін көтеру үшін барлық күш жігерін жұмсауға тырысады.
Осылардың нәтижесінде олар өздерінің тұрмыс жағдайын жақсартып, төлем
қабілеттерин арттыруға мүмкіндік алады.
Тұрмыс жағдайларының жақсаруы мен төлем қабілеттерінің жоғарылауы
кәсіпкерлердің және олардың отбасы мүшелерінің білім деңгейлерін көтеруге,
олардың көптеген ақылы қызметтерді, соның ішінде ақылы жоғары сапалы білім
алу, медициналық қызметтерді пайдануларына мүмкіндік береді. Ал бұл
адамдардың қоғамда өздерін тұлға ретінде сезініп, ары қарай кәсіпкерлік
қызметін жалғастыруға кең жол ашады. Кәсіпкерлердің тұрмыс дәрежесінің және
өмір сүру салтының сапалы өзгеруі нәтижесінен олардың патриоттық сезімінен
оянуы орын алады. Яғни, кәсіпкерлер өздерінің іскерлігін жанамалау
есебінен, өз кәсіпорындары атынан демеушілік жасауға, қайырымдылық қорларға
қатысуға, садақалар беруге тырысады. Демеушілік пен қайырымдылық қорлары
қоғамымызға, яғни елдегі тұрғындардың өмір сүруіне, әсіресе әлеуметтік
жағынан әлсіз қорғалған адамға қажетті көмектердің бірі болып есептеледі,
ал садақа беру біздің ата-дәстүрімізде қалыптасқан қасиеттердің бірі болып
саналады. Сайын келгенде, салауатты кәсіпкерлікті жүзеге асыру –
қоғамымыздың әлеуметтік-экономикалық қатынастарының неғұрлым мазмұнды да
өркениетті, салиқалы да иманжүзді сипатқа ие бола білуіне оң әсерін тигізер
хақ.
Сондықтан да кәсіпкерлікті оның ішінде кәсіпкерлікті тек жалаң
экономикалық тұрғыдан талдау сыңаржақтықты көрсетеді. Оған әлеуметтік,
рухани, мәдени шараларды жүзеге асыру, қала берді, этникалық генофондты
сақтау тән міндет. Олай болса кәсіпкерлікті одан әрі шыңдау оны тағы басқа
тұрғылардан қарап зерттеу, дамыту шынайы ғылыми әдіснама деп түсінеміз.
Осы тұрғыдан алғанда кәсіпкерліктің өндірістік қатынаста аймақтық
ресурстарды тиімді пайдаланып қызмет жасауы кәсіпкерлердің тұрмыс
жағдайларын жақсартумен қатар, республикамыздағы басы бос еңбек күшін
жұмыспен қамтамасыз ету мүмкіндігін арттырады, басқаша айтқанда, жаңа жұмыс
орындарын қалыптастырады. Ал тұрғындардың бір кәсіпорында қалыпты еңбек
етуі сол жерде тұрғылықтануына мүмкіндік береді. Яғни, кәсіпкерлік бей-
берекет миграцияны азайтуға да өз үлесін қосады.
Демек, кәсіпкерлікті дамыту мынадай әлеуметтік-экономикалық
мақсаттарға жетуге көмектеседі:
1.Өндіріске қосымша материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын
тартуға;
2.Табиғатты ұтымды пайдалану мен қоршаған ортаны пайдалануға;
3.Тұтыну тауарлары мен қызметтерінің сапасын жоғарылату және олардың
түрлерін көбейтуге;
4.Миграцияны азайтуға, адамдарды тұрғылықтандыруға.
Кәсіпкерлікті дамыту, түтеп келгенде, тұрғындардың табыстарын, өмір сүру
деңгейлерін көтеруге және әртүрлі әлеуметтік-рухани мәселелерді шешуге де
өз оң ықпалын тигізеді.
Қазақстанда кәсәпкерліктің әрекет етуінің қысқа мерзіміне қарамастан ол
ұлттық экономиканың маңызды секторы болып есептеледі. Кәсіпкерліктің әсер
етуіне толық жағдай жасай отырып, оның болашақта елдің жалпы экономикалық
деңгейін одан әрі жақсартуға, атап айтсақ, сұраным мен ұсынымды өндіру мен
қызмет көрсетудуң сапалық және сандық көрсеткіштерінің артуына тигізер
әсері мол болары анық. Кәсіпкерлік қызметі жүзеге асыруда кәсіпкер өз
мақсаттарын орындай отырып, қоғам мүддесіне де жұмыс жасайды. Оны
республикамыздың экономикалық дамуындағы кәсіпкерліктің орны мен қосқан
үлесінің жылдан-жылға өсуінен байқауға болады: кәсіпкерліктің тиімділігі
оған капиталдың тез арада бейімделіп, тұрғындардың бір бөлігін жұмыспен
қамтудан көрінеді.
Кәсіпкерліктің Қазақстан экономикасында қажеттігі, алатын орны және
маңызы мынандай жәйттермен анықталады:
- өндіріске, негізінен, жергілікті табиғи, материалдық, еңбек және қаржы
ресурстарын тартуға оң ықпалын тигізеді;
- отандық тауарлар мен қызметтердің сапасын жоғарылатуға, түрлері және
санын көбейтуге мүмкіндік береді;
- адамдардың тіршілік ету жағдайларын жақсартып, кез келген еңбекке
баулауға беймдейді;
- адамдардың белгілі бір орынға тұрғылықтануына өз әсерін тигізеді.
Экономиканың тұрақты болуы және бәсекелестік сипатын қалыптастырудың
басты күштерінің бірі кәсіпкерлікті жетілдіру болып табылады. Жалпы
кәсіпкерлікті дамыту үшін бірнеше белгілі шарттар оындалуы қажет:
- кәсіпкерлік субъектінің белгілі бір дәрежеде еркіндігі мен құқығы болуы
қажет. Ол – шаруашылық қызметінің, қаржы көзін таңдау, өндірістік, сауда
бағдарламаларын анықтау, қаржа көзін таңдау, өнімдерді тасмалдау, өнімге
баға белгілеу, табысты өз мұқтажына жұмсау;
- кәсіпкерлік қабылданатын шешімдерге, одан туындайтын нәтижеге
тәуекелдікті қажет етеді. Қабылданған шешімдерге деген жауапкершілік
болмайтын болса,ол кәсіпкерліктіңде болмағаны;
- кәсәпкерлік қызметінің белгілі коммерциялық табысқа жетуге бағдар ұстауы,
экономикада қажетті нарықтық құрылым орнатумен байланысты.
Яғни кәсәпкерлік даму үшін оның құқықтық базасы, әлеуметтік
–экономикалық шарттары қалануы керек.
Жоғарыды аталған шарттардан туындайды. Еркін кәсіпкерлік меншіктің
әртүрлі формада, түрде, типте болуын қалайды.
1.2. Шағын және орта бизнестің дамуы мен несиелендірудің әлемдік
тәжірибесі
Жалпы экономиканың тиімді дамуында ерекше роль мемлекеттің несие
саясатына беріледі. Кәсіпкерлік іскерлікті қаржылық реттудің маңызды құралы
ен біріншіден өндірістік аппаратты жаңарту жетілдіруге, айналым қолын
толтыру, шикізат, материал т.б. сатып алуға тікелей несие, субсидия беру
болып табылады.
Шағын бизнес мешік иелерінің көшілігін құрайды, өзінің көптігінің
есебінен, біраз мөлшерде елдің әлеуметтік – экономикалық және саяси
деңгейін анықтайды. Өзінің өмірлік және әлеуметтік жағдайының деңгейіне
қарай шағын бизнес халықтың көпшілін құрайды, сонымен қатар негізінен
локальдық нарықта әрекет етіп, тауар және қызметтің кең спектрінің тікелей
өндірушісі де тұтынушысыда болып табылады ол сондай –ақ экономикадағы
бәсекелестік тонусты ұстап тұрып, нарық бастамасында ұйымдастырылған
қоғамдық құралға табиғи тіреу болады.
Шағын кәсіпкерлік елдің құрылымдық қайта құрылуының мықты құралы
болып табылады. Оның ірі кәсіпкерліктен ерекшеленуі оның ерекше дәрежеде
мобтльділігінде, күнделікті өзгерістегі тұтынушылық сұранысқа жедел әсер
етуі, аз капитал символығы болып отыр. Осы себептерге байланысты әлемдік
тәжірибеге шағын кәсіпкерлік әрқашан экономикалық кризистің нәтижесін
жеңілдетуші фактор, одан кейін кризистен шығудың негізі болды.
Шағын кәсіпкерлік өзгеріп отырған нарық конъюктурасына тез беймделіп,
эконоиткадағы өзінің орнын алуда. Осы арада шағын бизнестің дамуы ірі
өндіріске тән ұйымдастырушылық форманы қолдануды талап етпейтін жоғары
технологиялық өндіріске негізделмеуі керек.
Нарық дамуының өмірлігі, танымдылығы, динамикасы шағын және орта
кәсіпкерлікпен аңықталады.
Ол келесілерге байланысты:
- шағын кәсіпкерлік қатысушылардың көптігіне;
- қоғам мүшелері қажеттікліктерінің кез-келген деңгейінде сұранысқа
әсерінің жеделділігі мен икемділігіне;
- шағын бизнес субъектілерінің бір сәтте екі ролде бола алуы мүмкіндігіне –
өзінің тұтынушыларының сұранысына беймделуші кәсіпкер ретінде, кем
қажеттіліктері, соның ішінде өз кәсіп орындарының қажеттіліктері бар
тұтынушы ретінде;
- әлеуметтік тұрақтылыққа әсер ету мүмкіндігі.
Экономиканы реформалау және қаржы ресурстарын шектеу жағдайында ірі
бастапқы инвестицияны талап етпейтін, іскерлік және интеллектуалды
потенциалы бар, жоғары жылдамдықта айналым қоры бар, кең тұтынушылық
сұранысқа беймделу икемділігі және шетелділігі бар шағын кәсіпкерлік
халықтың жұмыспен қамтылу мәселелерін тез және үнемді шешуге мүмкіндігі бар
яғни, сонымен қатар экономикалық және мәселелерді шешеді.
Шағын кәсіпкерлік – өзінің дамуында бірнеше кезенді басынан кешірген,
өмірлік қабілетін, сондай-ақ әлеуметтік экономикалық жағдайымен қатар
өзгерістер шаруашылық ету жуйесіне беймделу мүмкіндігін дәлелдеген
өндірісті ұйымдастырудың объективтік формасы.
Дамыған елдерде шағын бизнес белседі құрылуын 40-50 жыл бұрын
бастады. Оның әр-түрлі формаларының көпшілік экономистер көз-қарасты
бойынша революциясының негізгі кезеңдері кестеде көрсетілген.
Кесте 1
Шағын кәсіпкерліктің даму кезендері
Бірінші кезеңЕкінші кезең Үшінші кезең Төртінші кезеңБесінші кезең
1873-1929ж.ж.1929-1974ж.ж. 1974-1985ж.ж. 1986-1 1991-казіргі
1986-1990ж.ж. уақытқа дейін
Шаруашылық Ғылыми МонополиялардыңЭкономиканы ҚРСО құлауы
іскерлік техникалық шағын басқару және
секторын революция басы кәсіпорындарымемеханизмнің Қазақстанның
монополизация н қайта құрырулытәуелсіздік
лау қарым-қатынасын алуы
ың өзгеруі
Бизнестің Алғашқы Венчурлік Экономиканың Негізі меншік
жаңа иновациялық кәсіпорындары Мемлекеттік түрі жеке
формулаларыныкәсіпорындардыңдаму ы емес болып келді
ң пайда болуыкорпорациялар секторының (ШС, АҚ)
лизинг, базасында пайда туылуы
франчайзинг, болуы (кооператив,
факторинг жолдық
т.б. кәсіпорындар)
Экономикалық Жоспарлаудың Шаруашылық есепЖеке еңбек ҚР-азаматтық
саясаттың жаңа жүйесі іскерлігі кодексі:
позитивтік және Жүргізу және туралы Жекелендіру
алға жылжуы экономикалық кәсіпорынның кооперация және
ынталандырудың жеке жалға беру мемлекетсізде
жаңа шаруашылығың т.б. туралы ндіру туралы
нормативтік кеңейту заң қабылдау ҚР заңы;
құқықтық
актілерін
еңгізу
Ескерту – автор құрастырған
Әлемдік тәжірибе дәлелдегендей, шағын бизнес, мемлекет гормониялы дами
алмайтын нарықтық экономиканың маңызды элементі болып табылады. Ол көбінсе
экономикалық өсу қарқының, жалпы ұлттық өнім құрылымы мен сапасын анықтап,
оны 40-50% құрайды.
Елдегі шағын кәсіпкерліктің маңызды әлеуметтік қызметі оның ірі
кәсіпорындар босатқан жұмыспен қамтылмаған жұмыс күшін үлкен масштабта
тарта білу мүмкіндігінен, экономикалық кризис және үздіксіз жұмыссыздық
жағдайымен туындаған әлеуметтік тырысуды төмендетумен байланысты. Филиал
құруда тікелей капитал сонымен қатар қолданатын ірі корпорацияға қарағанда,
шағын кәсіпорындар интернационализацияның жаңа формалары-өткізу сферасын
дамытуға, лицензия және потентті сату немесе айырбастауға ақша салуды көп
қолданады.
Бір жұмыспен қамтылғанда шаққанда , шағын фирмалардың жаңа өнімді 2,5
есе көп шығарады.
Біздің экономикамыздың шаруашылық етудің нарықтық механизмнің
көшірілуі байланысты экономикасы дамыған елдердегі әсіресе мемлекеттік
қолдау саясаты дамыған елдердегі шағын және орта кәсіпкерлік тәжірибесін
атап өту қажет.
Шағын және орта бизнеске қолдау көрсетілуі бұл елдеодегі мемлекет
саясатының жеке бөлігі болып табылады.
Германияда шағын және орта бизнесті федералдық деңгейде экономика
министрлігі деңгейінде, ал жергілікті деңгейде- жергілікті билік органдары
деңгейінде жүзеге асырады. Кәсіпорындарында қаржылық көмек көрсетіледі:
кәсіпорынды кеңейту, қайта жөндеу, алу және құруға судалар беру; жұмыс
орындарын құру және сақтау үшін Ұзақ мерзімді инвестицияла; несиелік қоғам
алдында кепілдену; энергия өнемдеу шараларын жүргізеді, алдынғы технология
еңгізуді ынталандыруды, кадрлар, квалификациясын жоғарылатудыда, қоршаған
ортаны қорғауда, инвестициялық көмек; кәсіпорын табысы мен капитал
салымдарын арнайы несиелендіру бағдарламаларын жүзеге асыру жолымен реттеу,
сондай-ақ дифференциялды ашық ставкаларын тағайындау арқылы пайданы реттеу.
Инновациялық ескерлікпен айналасатын шағын және орта кәсіпкерлікке
ғылыми –зерттеулермен технологиялар министрлігі бірқатар қолдау көрсетеді.
Жапонияда бұл типтегі мемлекеттік қолдау 40-жылдар аяғында сыртқы
сауда және өнеркәсіп министрлігінің жанына құрылған шағын және орта
кәсіпкерлікті басқару экидасымен жеңілділікті несиелендіру және салық салу,
сондай-ақ тікелей қаржыландыру жолымен жүзеге асырылады. Басқару 12
департамент және 6 бөлімнен тұрады; жұмыскердің жалпы саны 200 адам.
Басқару іс-әрекеті шағын және орта бизнеске жетекшілік ететін Жапонияның 9
аймақтық қызметімен шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту бойынша
мемлекеттік корпорацияның, шағын және орта кәсіпорындарына қаржыландыру
бойынша үкімет органдарымен, шағын және орта кәсіпорындарын қаржыландыру
бойынша мемлекеттік және халық корпорациясымен толықтырылады.
Шағын және орта кәсіпкерлікті мақсаты бюджеттік қаржыландыру бірнеше
арнаулар бойынша жүзеге асырылады. Біріншіден, ол кей ведомство мен
министрліктердің жыл сайынғы қаржыландыруы; екіншіден, шағын және орта
кәсіпорындар мемлекеттік инвестиция және зайым бағдарламары шегінде арнайы
бюджеттік ситтар бойынша қаржыландырады.
Ұлыбританияда эксперттік бағалау бойынша 96% фирмалар шағын және орта
кәсіпорындарға жатады. Оның 25% жұмыскерлеріне және 20% жалпы өнімге
келеді. Елге жеке, соның ішінде шағын бизнесті дамытудың белсенді саясаты
жүргізіледі. Жыл сайын 900-ге жуық жаңа кәсіпорындар құрылады, олардың
төрттен бірі бірінші жылы банкротқа ұшыраса, қалғандары бәсекелестікке
төзіп, жетістікке жетуде. Оған мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыру әсер
етеді, соның ішінде, инвесторлар тарапынан шағын және орта бизнеске қолдау
көрсету, кәсіпкерлерді көмек ақымен қамтамасыз ету т.б.
Үкімет фирмаларға 70% зайым кепілдік береді. Британ үкіметі сондай-ақ
шағын кәсіпкерлікпен айналысқысы келетін жұмыссыздарға қаржылық көмек
көрсетеді. Шағын кәсіпорындарға тегін (немесе шегеріммен) кенес берлері,
қызықтырған сұрақтары бойынша көмек көрсетіледі, соның ішінде нарыққа
шығуда, іскерлік әріптестер іздеуде нақты ұсыныстар береді.
Елде шағын фирмалардың мемлекеттік қызметінің 100 бөлімі жұмыс
істейді, сонымен қатар шағын бизнесті қаржыландыру жүзеге асыратын фирмалар
тарабы бар.
Францияда Шағын және орта кәсіпкерлікті Өнеркәсіп министрлігі
қолдайды. Осы қолдау шегінде мемлекет жаңа кәсіпорындар құру үшін, дамыған
салалардан басқа салаларға істей кәсіпорындарды алмастыру үшін,
кәсіпорындарды дамыту бойынша капитал саламына, реинвестициялау пайдаға
салық жеңілдіктерін береді.
Шағын бизнес іскерлігін мемлекеттік ынталандыру шараларының атап
көрсететін бай тәжірибесі АҚШ белең алған тәжірибе болып табылады. Шағын
кәсіпкерлікке мемлекеттік көмектің негізі арнасы экономикалық ынталандыру
болып табылады. Мемлекеттің міндеті кәсіпорындарын зерттеулер мен жобалар
жасау үшін ынталандыруда жағдаймен қамтамасыз ету болып келеді.
АҚШ-та шағын фирмаларды ынталандырудың күрделі неесие – қаржылық
механизмі жасалған, оған тікелей және кепілдікті заимдар, салық
жеңілдіктері, жеңілдетілген амартизация кірді.
Тікелей және кепілдікті заемдар шағын бизнесті федералдық үкіметтің
қаржылық қолдаудың несиелік бағдарламасын білдіреді, олар шағын бизнес
істері бойынша әкімшілік көмегімен жүзеге асылады. Тікелей заемдар шағын
фирмаларға ссудалық капиталдың жеке нарығынан несие алуға қарағанда төмен
проценттік ставкамен мерзімге беріледі. Кепілдікті заем беруде шағын бизнес
істері бойынша әкімшілік несие берулерге заемдық капиталдық 90% мемлекеттік
кепілдігін береді. Солайша олардың тәуекел етуін төмендетеді. Кепілдік
заемдар арқылы мемлекет әртүрлі кәсіпорындардың жеке банктер, сауда және
өнеркәсіптік корпорациялар, құрылыс компанияларының – шағын фирмаларға
капитал беруде қызығушылығын жоғарлатуға тырысады.
Кореяда шағын және орта бизнестің 3 млн. Субъектісі бар, ол барлық
компаниялардың 99,5% құрайды. Соның ішінде шағын кәсіпорындардың үлесі 97%
құрап отыр. Оңтүстік Кореяда шағын кәсіпорындар еңбекпен қамтылудың негізгі
көзі болып табылады. Себебі онда елдің экономикалық белсенді (10 млн
адамнан астамы).
Шағынжәне орта кәсіпкерлік үлесіне ЖҰО өндірісінің жартысы және
оңтүстік Корея экспорттың 43% кіреді.
Сингапур Ғылыми –өнеркәсіптік парк дамыуна қатысушы компанияларға, тек
экспортқа бағытталған салалардағы фирмаларға берілетін жеңілдіктер
көрсетіледі. Мұндай компаниялардың жергілікті кәсіпорынды 100% бақылауға
құқығы бар ал салық жеңілдіктері ұзақ мерзімге беріледі. Инвестицияны
ғылыми-зерттеу іскерлігіне салған жағдайда пайдаға салық екі есе
төмендейді. Технопарк зонасында өнеркәсіптәк ғимаратардың құрылысы мен
эксплуатациясына жеңілдікті салық еңгізілген. Кәсіпкерліклік сектор
01.11.2005 жылдағы жағдайымен салыстарғанда қоғамда көрнекті орын алуда.
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің 145,1 мың субъектісі болды,
онда 524,6 мың адам жұмыс істеуде. Шағын бизнес мәселелерін шешудегі
жуйелік пен реттілік оның Республикадағы ЖҰО-дегі үлесін жоғарылатты.
Бүгінгі күні ол 16-17% құрап отыр.
Шағын кәсіпкерлік секторы бар потенциялды толық қолданбайды және
экономикалық және әлеуметтік міндеттер шешудегі оған берілген ролді
атқармайды. Оның дәлелі бір қатар жылдар бойы шағын бизнестің аймақтық
салалық құрылымы еш өзгерместен қалып отыр.
Қалыптасқан шағын кәсіпкерліктің салалық құрылым кейінгі жылдарда
өзгермейді, істегі шағын кәсіпкерлер субъектілерінің жалпы санынан негізгі
орында сауда сферасы, көлік жөндеу және күнделікті қолдану бұйымдарының
сфералары алуда. Жалпы саннан 40,5% құрайды. Шағын кәсіпкерліктер 163,6 мың
адам жұмыс істеуде(жалпы еңбекпен қамтылғандардың 31%).
Аймақтық аспектіде шағын бизнес даму диспропорциясы көрінуде.
Осылайша шағын кәсіпкерліктің жалпы санына қарағанда субъектілер үлесі
Республика бойынша, Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша 16,6%, Алматыды 13%,
Алматы облысында 12,4%. Ал Қызылорда облысында бұл көрсеткіш 2,1%,
Маңғыстауда 2,2%, Атырауда 23% құрап отыр. Сөйтіп бір аймақтағы шағын
бизнес көпшілік концентрациясы халықтың жалпы санымен сипатталады. Себебі
бұл фактор қызмет көрсету және сауда сферасындағы қажеттілікті
жоғарлатады1.
Шағын кәсіпкерлік дамуында маңызды ролді Қазақстанның банк секторы алады.
Қазақстанның Ұлттық Банкі қаржы секторын бекіту бағдарламасы үшін және
өнеркәсіптегі консалидацияға көмек, резерв талаптарын ұлғайту және 1998
жылғы 100 банктен 2004 жылғы қыста 38 азаюы үшін жоғары баға алды.
Нақты нарықтық ортада қолында көп бастапқы жокқ, маркентингтік және
консалтинтік қолдауы жоқ, заңдық, сертификациялық және басқа да қызметтер
кешені қолында болмаған бастаушы кәсіпкердің мемлекеттің кәсіпкерлікті
қолдауға бағытталған барлық шараларына қарамастан, ісін дұрыс жүргізуге
мүмкіндігі жлқ. Себебі ол шет мемлекеттер бәсекелесстерінің қыспағында,
және де табысы төмен шығыны мен тәуекелі жоғары болып келеді, әсіресе жалпы
және салық занының, монополистерді 1 тарифтік саясат тұрақсыздығы мен
әртүрлі бақылау және фисюлдық органдар қосылысының әсерінен.
Кәсіпкерлік дамуына кедергі болатын ең маңызды себептер келесілер:
Өнеркәсіптік өндірістегі шағын кәсіпорындардың жаңа тауар нарығына
шындағы күрделілік. Ол негізінен бәсекелестік қабілеті жоғары өнім шығару
үшін қажет істегі өндіріс қуатын қайта жабдықтауға немесе жаңартуға, жаңа
құрал-жабдық сатып алуға қаржа ресурстарының жетіспеуінен болады.
Шағын кәсіпкерліктің неғұрлым кең және тұрақты дамымауының басты
себебі – алғашқы капитал жинақтау: қолайлы шартпен несие алу мүмкіндігінің
жоқтығымен байланысты қиындықтар нәтижесінде көпшілік шағын кәсіпорындардың
қаржылық қамтамасыз етілу деңгейінің төмендігі.
Алғашқы капитал жеткізбеу, қор жинақтау мүмкіндіктерінің
шектеулілігі, қаржы-несие ресурстарына қол жеткізу жағдайларының
қолайсыздығы нәтижесінде
шағын кәсіпорындар жеке дамуға жаңа тауар нарығын игеру мүмкіндегіне,
нарықтық өндірісті жетілдіруге және өнім сапасын жоғарылатуға ішкі стимулы
болмайды. Бұдан басқа, шағын бизнесті банктік несиелендіру оның дамуына
жоғары пайыздық ставка, орта және ұзақ мерзімді несие жүйесінің жоқтығы
және де өндірістік технологиялық процесті сауда-саттық немесе таза сауда
іскерлігінен айыратын ерекшеліктер есебінің жоқтығы себебінен нақты дамуға
кедергі жасайды.
Кәсіпкерлікті қолдау және дамыту инфрақұрылымының, соның ішінде
кәсіпкерлерді нарық коньюктурасы туралы сенімді және рас ақпаратпен
қамтамасыз ететін инфрақұрылымнынң дамымауы, салық жүйесінің жетілмеуі
(есеп беру жүйесінің күрделілігі, салық және жинақ ставкаларының жоғарлығы,
салық және аударым жинау жүйесінің күрделілігі, шағын кәсіпорындарға
жеңілдік жоқтығы).
Тасымалдауға, электрқуатын ұстаушыларға және коммуналдық қызметке
қатысты жоғары тарифтер.
Кәсіпкерлер даярлығының деңгейінің төмендігі – бизнес жүргізумен
тығыз байланысты заң негіздерін, бизнес жоспарлауды, басқаруды,
маркентингті, бухгалтерлік есепті бақа да пәндерді білмеу.
Ешнәрсе білмейтін кәсіпкерде ұйымдастыру және өздігінен бизнес
жүргізу бойынша тәжірибесі болмайды, өз бизнесін қорғаудың әдістерін,
өндіріс шығындарын төмендету әдістерінен, нарықты зерттеу әдістерінен
бейхабар болады.
Нарықта тауар жылжытудағы күрделілік, кәсіпкерлікті, соның ішінде
сауда ісін ұйымдастырудағы күрделілік, атап айтқанда: фирмалар
қажеттілігіне сай келетін, нақты техникалық құрал жабдығы бар нақты талапқа
сай келетін жолға берілетін орынға қол жеткізудегі қиындықтар: объект
иелерінің аренда ақысы және даму кезеңіндегі кәсіпорын мүмкіндіктеріне
қатысты саясатта икемділіктің жоқтығы.
1.3 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерлікті
мемлекеттік қолдау
Әлемдік экономикалық ойды ұғыну, зерттеу және жалпылау кәсіпкерліктің
тектік түсінігінің мәнін, сонымен қатар кәсіпкер мен кәсіпкерлік табыс
түсініктерін дәлелдеуге мүмкіндік берді. Қазіргі жағдайдағы іс-әрекеті мен
пайда болуын ескертіп, кәсіпкерлікті былайша түсіну қажет: Кәсіпкерлік –
бұл табысты алу мақсатымен өндірістің барлық факторларын қозғалысқа
келтіретін және толық экономикалық жауапкершілікке негізделген, қауіптің
және белгісіздіктің белгілі үлесімен жанасатын, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің ынталы, инновациялық қызметіне негізделген өзін –өзі
ұйымдастыру және өзін-өзі жаңарту процесі. Ал кәсіпкер – бұл табысты алу
мақсатымен қауіп және белгісіздік жағдайларында жұмыс істейтін, өндірістік
– шаруашылық қызметтің барлық аймақтарындағы жаңалықтарға бейімді, жігерлі,
білімдер мен ақпараттың белгілі деңгейіне ие адам. Өз кезегінде кәсіпкерлік
табыс – бұл кәсіпкердің пайдасы және үстеме пайдасы.
Көріп отырғандай, кәсіпкерліктің тектілік түсінігінде өлшемдер және
мөлшерлік бағалау өлшемдері жоқ, кәсіпкерлік процесс ынтамен, жаңалықпен
байланыстырылған, олардың негізгі мақсаты – кәсіпкерлік табысты алу.
Кәсіпкерлікті, кәсіпкерді және кәсіпкерлік табысты сипаттайтын, негізгі
қағидалардың бірдей дәрежеде шағын, орташа және ірі кәсіпкерлікке қатысты
екендігін атап кету қажет, бірақ сонымен қатар, кәсіпкерліктің әрбір
формасының өзіне тән ерекшелігіңің болатынын ескереміз.
Нарықтың әр түрлі сфераларын жеңіп алу және әлемдік қауымдастықтың
көптеген елдерінде шағын кәсіпкерліктің өрендеуі, кәсіпкерліктің осы
формасының ТМД распубликаларында, соның ішінде Қазақстанда кең таралуын
анықтады. Шағын кәсіпкерліктің өзіне тән ерекше белгілері мен
артықшылықтарын зерттеп, біз шағын кәсіпкерліктің келесі түсінігін
ұсынамыз: Шағын кәсіпкерлік – бұл шаруашылық жүргізуші субъектілерін толық
экономикалық жауапкершілігіне, ынталы, инновациялық қызметіне негізделген,
қаржы қорларының шектелген жағдайларында жұмыс істейтңн, қауіптің және
белгісіздіктің жоғарғы үлесімен жанасатын, табысты алу мақсатымен
өндірістің барлық факторларын қозғалысқа келтіретін және меншік иесінің
өндіріс пен басқару процесіне жеке қатысуын талап ететін, өзін-өзі жаңарту
процесі.
Берілген анықтама шағын кәсіпкерлік процесін толық көлемде
сипаттайды, оның мәнін инновация ретінде анықтайды, кәсіпкер қызметінде
қауіп және белгісіздік элементтерінің болуын білдіреді, өндіріс және
басқару процесінде меншік иесінің ролін анықтайды, және ең бастысы –
кәсіпкерлік қызметтің ынталандырушысы болып алынатын табыс келеді.
Берілген анықтамаға сәйкес шағын кәсіпкерлікке өндірілетін өнім мен
қызметтердің, өндірісті ұйымдастырудың қолданылатын әдістерінің үнемі
жаңартылуы, жоғары өнімді жабдықтар мен жаңа технологияларды еңгізу,
пайданы ғана емес, сонымен қатар үстеме пайданы алу тән.
Шағын кәсіпкерлік экономикасы дамыған елдерде экономиканың басымды
салаларының бірі – қоғамда болып жатқан барлық процестермен кешенді түрде
дамуда. Бұл елдердің үкіметі шағын кәсіпкерліктің дамуына белседі қолдау
көрсетеді, оның қызмет етуі үшін қолайлы жағдайларды құру көрініс тапқан.
Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың шетелдік тәжірибесін зерттеу, әлемдік
аренада шағын кәсіпкерлікке негізінен қолдаудың екі түрі көрсетілетінін
анықтады: мемлекеттік және орталықтандырылмаған, олар өз кезегінде әр
түрлерге бөлінеді. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау келесі формаларда
жүзеге асырылады: қаржылық, инновациялық, экономикалық, сыртқы экономикалық
және ұйымдастыру – басқарушылық; орталықтандырылмаған – франчайзинг,
венчурлік бизнес, субмердігерлік, лизинг. Мемлекеттік қолдаудың негізгі
формасы қаржылық қолдау болып табылады, ол қайтарымсыз көмек, несиелер,
венчурлік бизнес, салық жеңілдіктері және тағы басқалар түрінде
көрсетіледі. Шетелдік қаржылық қолдаудың әр түрлі формаларын талдау,
олардың арасында ШКС ұзақ мерзімді несиелеу жүйесі, мемлекет кепілдігімен
және төмен пайыздық ставкалармен немесе жаңа технологияларды игеруші ШКС
салық жеңілдіктерін беру; пайдаға салынатын салық дифференциясы көңіл
бөлуге тұрарлық.
ШКС инновациялық қолдау жаңалықтарды дайындаумен ғана емес, сонымен
қатар оларды белседі түрде еңгузімен айналысатын кәсіпорындарды ерекше
қолдаудан тұрады, бұл да ғылыми –техникалық прогресті жетілдірудің
шарттарының бірі болып табылады. Мұндай қолдауды жүзеге асыру инновациялық
жобаларды қолдайтын және қаржыландыратын арнайы ұйымдардың, төменгі
пайыздық ставкалардың, ұзақ мерзімді несиелеудің, технопарктердің болуына
байланысты. Елдің шағын кәсіпкерлігінде инновациялық процесті белсендету
үшін инновациялық жобаларды төменгі пайыздық ставкаларымен ұзақ мерзімге
несиелейтін қолдаушы және қаржыландырушы арнайы органдар жүйесін
ұйымдастыру қажет.
Шағын кәсіпкерлікті экономикалық қолдаудың бір формасы оны
мемлекеттік келісім- шарттарды орындауға қатыстыру болып табылады.
Қолдаудың бұл түрін экономиканың отандық секторында іске асыру шағын
кәсіпорындарды субмердігелер ретінде тарту қажеттілігін қарастыратын арнайы
заңды қабылдау натижесінде мүмкін болады. Соңғы 10 жылда көптеген
мемлекеттер шағын кәсіпкерлікті орталықтандырылған қолдаудың жеке объектісі
ретінде сыртқы нарықта өзін жақсы көрсетті. Қолдаудың берілген түрін
көрсетудің шетелдік тажірибесінен бізге өнімді экспортқа шығарумен
айналысатын ШКС несиелеудің және салық салудың жеңілдетілген түрлерінен
үлгі алу қажет.
Шетелдерде орталықтандырылған мемлекеттік қолдаудың соңғы объектісі
кәсіпорындарды тіркеуден, кәсіпкерлерді оқытудан, ақпараттық қызмет
көрсетуден тұратын, ұйымдастыру – басқарушылық қолдау болып табылады.
Экономикасы дамыған барлық елдерде ШКС тіркеуге алудың ықшамдалған тәртібі
бар. Кейбір елдерде бұл рәсім 24 сағатты ғана алады. Бұл аймақта ШКС
қазіргі заманғы компьютерлік технологиялар көмегімен коммерциялық
ақпаратпен қамтамасыз ету тәжірибесі қызықты. Шетелдерде шағын
кәсіпкерліктің шаруашылық жуүргізуші субъектілеріне орталықтандырылған
мемлекеттік қолдаумен қоса жеке ірі бизнес жағынан орталықтандырылмаған
қолдау көрсетіледі. Оның қажеттілігі мемлекеттің қаржы ресурстарының
объективті тапшылығымен байланысты.
Орталықтандырылмаған қолдаудың арасында шетелде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ ҮШІН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Кәсіпкерліктің мазмұны мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Шағын және орта бизнестің дамуы мен несиелендірудің әлемдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..21
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІКТІ НЕСИЕЛЕНДІРУ ТӘЖІРИБЕСІ
2.1 Даму кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ құру көздері және оның
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.2 Шағын және орта бизнес субъектілерін қаржыландыру және несиелендіру
тәжірибесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 54
3. КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫ НЕСИЕЛЕНДІРУ ЖОЛДАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ
3.1 Кәсіпкерлікті дамытудағы шетелдік
тәжірибе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
3.2 Кәсіпкерлікті дамытудағы несиелендірудің тиімділігін арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...86
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика еркін кәсіпкерлікті меншіктің әртүрлі нышандар
негізінде өндірістің барлық саласында кең дамуын қамтамасыз етеді.
Кәсіпкерлік барлық уақытта елдің экономикалық дамуының негізгі факторы
болып табылады. Әсіресе, бүгінде республика экономикасын қайта құру ісіне,
оның деңгейін көтеруге кәсіпкерліктің қай түрі болсада олардың қосар
үлесінің салмақты екені белгілі. Сонымен қатар, нарықтың өрлеп өркендеуі
жеке кәсіпкерліктің қызметтеріне де айтарлықтай дәрежеде тәуелді болады.
Нарықтық экономикаға өтудің салдарынан пайда болған меншікке деген
құқық заңдық күшке ие болған соң Қазақстанда, сонымен қатар ТМД елдерінде
де кәсіпкерлік қызметінің қайта жандануына жол ашты.
Бүгінгі Қазақстанда кәсіпкерлік қиыншылықтарды басынан кешсе де –
қалыптасқан жайт. Ол заңмен қорғалған және дамуын жалғастырады. Таңдалған
тақырыптың өзектілігі белгілі, өйткені кәсіпкерліксіз нарықтық экономика
мүмкін емес.
Нарыққа өтудің жолдары әрбір елде әр кезеңде, әртүрлі тәсілдермен
жүзеге асырылғаны белгілі. Өйткені, осы жолдар мемлекеттің геосаяси
жағдайына, табиғи ресурстарын, халықтың менталитетіне және тағы сол сияқты
көптеген сан алуан ерекшеліктеріне байланысты болады. Бүгінгі күні біздің
еліміздегі экономикалық реформалардың басталғанына 10 шақты жылдан астам
уақыт өтсе де, белгілі бір жүйелі жол табу оңайға соқпай, іздену процестері
әлі де жалғасын табуда. Ендігі мақсат – экономикалық қатынастар жүйесін
жетілдіре отырып, оларды кешенді түрде түбегейлі жаңғыртуды жалғастыру
болып табылады. Ал, бұл міндетті жүзеге асыруды, ең алдымен, өндіріс пен
инфрақұрылымдық салаларда жеке меншікке негізделген шаруашылық қатынастарды
дәріптеумен мемлекет тарапынан қолдау керек болады.
Қазақстанда осындай қолдаудың заңнамалық негізгі қысқа мерзім ішінде
жасалып, оны жүзеге асыруда көптеген мемлекеттік шаралар белгіленді.
Олардың ішінде ең негізгісі ретінде кәсіпкерлікті дамыту мәселесі бірінші
кезекте күнтәртібіне қойылды. Өйткені, бұл мәселені жүйелі түрде шешіп
отыру – қоғамдағы қозғаушы, әрі жетекші күш орта тапты қалыптастырып қана
қоймай, оның өндірістік – интелектуалдық әлеуетінде молайта беруге бірден
бір негіз болар еді. Өркениетті мемлекеттердің де, дамушы елдердің де
тәжиребесі кәсіпкерліктің мұндай маңызын дәлелдеп береді.
Нарықтық экономика дамуының теориясы мен тәжірибесіне сәйкес
кәсіпкерлік қоғам өмірінің негұрлым маңызды: экономикалық, әлеуметтік және
саяси сфераларындағы құрылым құрушы элемент болып табылады.
Нақты өмірде аталған аспектілердің көрінісі бірқатар ішкі және сыртқы
факторларға байланысты қалыптасады, ол кәсіпкерлік зерттелу объектісі
ретінде күрделі және көп жақты болып келеді.
Қазіргі таңда өндірістің, нарықтың және бүкіл қоғамның дамуын
кәсіпкерлік жүзеге асырады. Мемлекет кәсіпкерлер арқасында, ал кәсіпкерлер
мемлекеттің қолдауынан дамып келеді. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік
қызметтің қарқынды дамуына барлық жағдай жасалуда, мемлекетте
кәсіпкерлікті, шағын және орта бизнесті қолдаудың кеңмасштабты шаралар
қолдануда.
Өз жұмысымда кәсіпкерліктің негізін ашуға, оның артықшылығын және
кемшілігін, қазіргі жағдайын және даму проблемалары мен тенденцияларын
ашуға тырыстым.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстандағы кәсіпкерлікті дамытудың
жолдарын ашу, кәсіпкерлікке несиелік қатынастардың әсерін көрсету, несиелеу
процесстің даму проблемаларын және оларды шешу жолдарын іздестіру.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады. Кәсіпкерліктің даму
проблемаларымен Қазақстан экономистер қатары толып келеді, олардың ішінде
экономикалық ғылымдар докторы профессор М.Б. Кенжегузин, экономикалық
ғылымдар докторы С.С. Сатубалдин, А.К. Кантарбаева және тағы басқалар.
Осындай сәт ретінде нарықтық экономика жағдайында кәсіпкерліктің
негізін құрайтын ортаңғы класс мәселесін қарастырылу ұсынылады. Арнайы
зерттеулер жүргізген ғалымдардың образдық салыстыруы бойынша қазіргі
дамыған қоғамда әлеуметтік құрылымды эллипс түрінде көрсетуге болады, оның
жоғарғы және төменгі жағын сәйкесінше элита мен кедейлер, ал ортаңғы саны
көп бөлігін – ортаңғы класс құрайды.
Кәсіпкерліктің қалыптасуының бастапқы кезеңінде жалпы ұлттық
масштабта аталған сектор дамуын мемлекеттік қолдауға кенцептуалдық көзқарас
қалыптасқан кейіннен соған негізделе нормативтік құқықтық база құрылып,
қойылған мақсатқа қамтамасыз ететін жүзеге асырушы ұйымдастырушылық –
қүқықтық механизмдер қалыптасқан.
Қолданылған шаралар нәтижесінде 1992-1993 жылдарында күш жинай
бастаған шағын кәсіпкерлікті белсендіру процессі 1994 жылы бәсендеп кейінгі
екі жылда мүлдем тоқтады.
Ол жалпы экономикалық жағдайдың нашарлауына, қолайсыз криминогендік
жағдайдың болуына, сондай-ақ қабылданған заң және бағдарламмалы құжаттардың
нақты орындалмауына байланысты болды.
Осы уақытқа дейін Қазақстанда кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудағы
негізгі бағыт салық преференцияларын мен мемлекеттік қаржы есебінен
жеңілдіктік қаржыландыру болды, ол жерде қысқа мерзімді нақты өсер алынып,
жүйелі бастамаларда жүргізіледі.
Сол себепті негізгі мақсаты Қазақстанның бәсекелесті қабілетін
жоғарлату болып табылған Қазақстанның 2015 жылға дейінгі индустриалдық –
инновациялық даму стратегиясында мемлекеттік саясат көзқарастарын қайта
қарастырылып шағын және орта кәсіпкерліктің жаңа даму идеологиясы жасау
қажет.
Қазіргі таңда шағын және орта кәсіпкерлік өзін инновациялық
экономикада табуда жедел іздестіру үшін өзінің икемділігін, мобильділігін,
нарықтық объективтілігін қолдануына жағдай пісіп жетілді. Мемлекет өз
тарапынан кәсіпкерлік орта инициативасы жүзеге асыру үшін қолайлы жағдай
туғызуы қажет.
Қойылған міндеттерді жүзеге асыру үшін Қазақстан Республикасының
Үкіметі шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың жедел шараларын қабылдауда.
2008 жылдың 1 қантарында шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің
саны 756 385 бірлік, оның ішінде орта бизнес субъектілері 11756 кәсіпорын,
шағын және орта бизнес субъектілер санының 1,5% алып жатыр, ал қалған
98,5% немесе 744 629 бірлік – бұл шағын бизнес субъектілері. 744 629 шағын
бизнес субъектілердің ішінде 454 959 немесе 61% өз қызметін жеке кәсіпкер
нысанында, 169 314 немесе 22,7% - ауыл шаруашылық нысанында, небәрі 120 356
немесе 16,2% - заңды тұлғалар немесе шағын бизнес кәсіпорындары. Осы
уақытқа дейін қолданылған қазіргі кезеңдегі мемлекеттік қолдаудың формалары
мен әдістері жеткілікті дәрежеде тиімді емес және қайта қарауды талап
етеді.
Қазақстандағы кәсіпкерліктің дамуына кедергі жасаушы, жалпыға мәлім
салық-салу, несиелендіру, бақылау-қадағалау қызметтерін атқарушы
органдарымен арақатынас мәселелері кейінгі бірқатар жылдар ішінде
өзгерместен қалып отыр.
Қарастыруға ұсынылған диплом жұмысының тақырыбы әлемдік әдебиеттерде
жете қарастырылғанымен Қазақстанда бұл мәселені қарастырылған жұмыстар өте
аз. Кәсіпкерлікті несиелендіру мәселелері ғылыми дәлелдеусіз негізінде жеке
жариялануларда ғана көрініс тауып отыр. Аталған жайды ескере отырып, диплом
жұмысы жоғарыда көрсетілген кемшіліктер орнын толтырады деп ойлаймын.
1. ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫ ҮШІН КӘСІПКЕРЛІКТІҢ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Кәсіпкерліктің мазмұны мен ерекшеліктері
Нарықтық экономиканың белсенді өкілдерінің бірі – кәсіпкерлер.
Кәсіпкер ұғымын алғаш рет ХVIII ғасырдың басында ағылшын экономисі Ричард
Кантильон енгізді. Одан кейінгі кезеңдерде кәсіпкерлік, кәсіпкер
ұғымдарына өзіндік түсініктерін қалыптастырып, кәсіпкерлік теориясын
өңдеуде экономикалық теориядағы классикалық мектептің көрнекті өкілдері
А.Смит, Ж.Б. Сэй, В.Зомбарт, И.Шумпетер тағы басқалары біршама үлес қосты.
Сондай-ақ П.Друкер, Дж.М.Кейнс, Т.Питерс, П.Самуэльсон, Д.Эванс,
Ф.Хайек тәрізді бірқатар шетелдік экономистердің ғылыми еңбектерінде
кәсіпкерліктің, шағын және орта бизнестің теориялық және әдістемелік
негіздері талданып, зерттелінген.
Ғылыми әдебиеттерде кәсіпкерлікті үш аспектіде қарастырады:
экономикалық категория ретінде; экономикалық ойлау типі ретінде; шаруашылық
жүргізу тәсілі ретінде.
Экономика категория ретіндегі кәсіпкерліктің сипаттамасы үшін маңызды
мәселе оның субъектісі мен объектісін анықтау болып табылады.
Кеәсіпкерліктің объектісі жеке тұлғалардың (жеке, отбасылық, шағын және
орта бизнес өкілдері т.б.) қызметі, сондай-ақ жалдамалы жұмыс күшінің
еңбегін пайдалану арқылы қалыптасады.
Ал, кәсіпкерлік қызметінің субъектілері дегеніміз – заңмен сәйкес
тіркелген және қызмет көрсету немесе жұмыс атқару, тауар сату, мүлікті
қолданудан жүйелі пайда табуға бағытталған жеке іс-әрекеті өз тәуекеліне
бел байлап жүзеге асыратын азаматтық құқық субъектілерін айтамыз. Сонымен
қатар жеке тұлғалар және заңды тұлғалар кәсіпкерлік қызметтің субъектілері
болып табылады. Жеке тұлғалар жеке кәсіпкерлік іс-әрекетті заңдастыру
арқылы кәсіпкерлікпен шұғылдана алады. Жеке тұлғалар кәсіпкерлік
қызметтің субъектілері болғандықтан, оған мысал: үй шаруашылығы, өзінің бір
ісімен айналысатын кәсіпкерлер және т.б.
Әрбір заңды тұлғаларда өздерінің заңды құқықтық базалары бар.
Мемлкеттік кәсіпорындар үшін мемлекеттік кәсіпорындар заңы, акционерлік
қоғамдарға акционерлік қоғам туралы заңдар табылады. Осыдан келіп
серіктестіктер, кооперативтер, фирмалар, мемлекеттік кәсіпорындарда
кәсіпкерлік қызметтің субъектілері болып табылады.
Сонымен қатар кәсіпкерлік қызметтің субъектілерінің тізбегіне:
- Белсенділік іс-қимылын толығымен өзінің экономикалық және заң алдында
жауапкершілігіне толық бағындыра алатын адамдар, яғни кәсіпкерлер;
- Кәсіпкерлердің ұжымы және кәсіпкерлік бірлестіктері;
- Кәсіпкерлер өндірген өнімді тұтынатын жеке не ұжымдық тұтынушылардың
одақтары не бірлестіктері;
- Тікелей келісімге қатыстары бар мемлекеттік құрылымдар, кәсіпкерлерге
берілетін мемлекеттік тапсырманы беруші, бағаны реттеуші, мемлекеттік
арнайы тапсырмасы арқылы жұмыс атқару кезеңінде кәсіпкерлерге
көрсетілетін жеңілдіктердің бағытын белгілеу жатады. Мемлекеттік құрылым
органы кәсіпкерліктің жеңілдіктердің бағытын белгілеу жатады. Мемлекеттік
құрылым органы кәсіпкерліктің заңды барлық іс-әрекеттеріне кепілдік
көрсете алады.
Аты аталған субъектілердің бірнеше категориясына өзара іскерлік
қатынастар арқылы, жұмыс қатынастары арқылы жұмыс жүргізетін кәсіпкерлер
жатады.
Кәсіпкерлер – негізгі қызметтің субъектісі, экономикалық процестің
орталық бейнесі. Ол қоғамдағы керекті тауарлар мен қызмет үшін, одан пайда
табу үшін, кәсіпорындарды ұйымдастырады. Бұл процесс кәсіпкерлерден және
нарықтық экономиканың басқа да субъектілерінің іскерлік байланыс жасау
арқылы іске асады.
Фирма – бұл осы кәсіпорындағы шаруашылық қызметтерді жүргізетін және
иемденетін ұйым. Жеке фирма өзіне бір немесе бірнеше кәсіпорындарды кіргізе
алады, ал фирмалар көп кәсіпорындарды қосады, олар тік, көлбеу немесе
кангломерат бірлестіктері түрінде бола алады.
Кәсіпкерлік қызметтің субъектілерінің арасындағы жаңа комбинацияларды
орындауда, белгілі экономикалық жүйелер теориялық бағытта бекітілуі керек.
Субъектілердің ішкі қатынасы олардың сыртқы ортамен, яғни сыртқы
әлемнің әсер етуіне байланысты сынақтан өтеді. Адамдар қоғамдарының
әлеуметтік жағдайы, өндірістік жағдайы, өндірістік кәсіпорындар, сауда
фирмалары үнемі айналымдағы өзгерістерді зерттейді (өткізу нарығы,
бәсекелердің тәртібі, баға динамикасы, жеткізушілер мен серіктестердің
сенімділігі) және өздерінің ұйымдарының басқару жүйесін жетілдіреді. Осыдан
біз мынандай тұжырымдарға тоқталамыз.
Кәсіпкерлік қызметтің субъектілерінің ішкі қатынасы неғұрлым өзгеріп
отыруы мүмкін және әртүрлі өзгермелі факторларды сипаттайды: ұйымдардың
қызметтерінің мақсаты немесе оның әртүрлі жеке бөлімдерінің құрылымы
өзгеруі мүмкін, яғни бұл жағдайда ұйымның құрылымын бір мақсатта, не бір
бағытта өзгертуге тұра келеді. Осы мәселеден жаңа мақсаттардың туындануына
байланысты, жаңа тапсырмаларды немесе технологияларды өзгертуге алып
келеді. Кез келген басқару модельінің басты қайнар көзі болып адамдар
табылады және олардың өндіріс процесіндегі қарым-қатынас.
Субъектілердің ішкі қатынастарының ішіндегі негізгі ерекше орынды
кәсіпорынның ұйымдық мәдениеті иеленеді. Ұйымдық мәдениет, тәртіп тек қана
адамдар арасындағы қатынасты анықтап қоймайды, сыртқы орта мен сыртқы
қатынастардың белгілі түрін анықтауға мүмкіндік береді. Сауда фирмаларының
арасындағы ішкі микроклимат тыныштықта қалыптасса, онда сатып алушылардың
араларында ешқандай кері әсерлер туындамайды. Бәсекелестік күресте қол
жетпейтін әдістерді қолданбауға тырысады.
Жоғарыда аталған ксәіпкерлік қызметтің субъектілердің ішкі
қатынастарын жекелеп көрсетейік.
Кәсіпкер ғана кәсіпкершілік шешетін қызметтер кешенін жүзеге асыра
алады. Негізгі орындайтын қызметтері:
- Инициативті тәуекелділік және шешім қабылдау;
- Шығармашылық жаңа идеялар қабылдау және орындау;
- Ресурстарды, материалдарды, еңбек, қаржы рсеурстарын мобильдеу;
- Ұйымдастырушылқ көп пропорцияда ресурстарды қосу және ұтымды пайдалану;
- Жаңашылдық өнімді, технологияны, өндірісті ұйымдастыруға, басқаруға,
жаңартуға қабілеттендіру;
- Қоғамдық – экономикалық игіліктегі халықтың сұранысын зерттеу оны
қанағаттандыру;
Кәсіпкерлер өздерінің қызмет ету процесінде іскерлік қатынастарға
түседі және нарық экономикасындағы басқа субъектілермен байланысқа түседі.
Қазіргі кәсіпкерлік нарық экономикасы дамыған елдердің айырмашылығы бұрыңғы
жүзжылдықта негізін салғандардың үлгісі бойынша. Қазіргі кәсіпкерлер сағтын
үштен екісін адамдармен жұмысқа және бақылауға, мамандарды оқытуға, жаңа
жағдайлардың туындауына байланысты кәсіпорындарды қайта ұйымдастыруға
кетеді. Сондықтан кәсіпкер өзінің дайындығында белсенді әдістерді, іскерлі
ойындарды компьютердің көмегімен, жаңа үлгілерді қоғау және өңдеуді
ескергені жөн.
Кәсіпкерлік қызмет экономикалық мүддемен шарт қатынастары бойынша
өзара байланысты тұлғалар тобы арқылы жүзеге асырылады. Сонымен бірге,
кәсіпкерлік субъектісі акционерлік қоғамдар, кооперативтер, жекеленген
жағдайларда мемлекеттің сәйкес органдары да болуы мүмкін. Кәсіпкер
тұтынушыға беймәлім жаңа игіліктерді дайындау мақсатымен ресурстарды
үйлестіреді; өткізу нарығының жаңасын игереді. Сонымен қатар нарықтағы
жағдайда, сұраныс пен ұсыныс динамикасына, баға деңгейіне, жалпы тауар-ақша
қатынастары жүйесіндегі қалыптасқан жағдайларға тәуелді болып келеді. Осы
тұста кәсіпкерлік қызметтің тұра серігі - тәуекелдік қауіп-қатер туралы
айтпай кетуге болмайды. Өйткені тәуекелділік, жүргізілген болжаммен есептің
өзі күтпеген жағдайдың алдын ала алмайды.
Экономикалық ойлаудың ерекше типі ретінде кәсіпкерлік практикалық
қызметте жүзеге асырылатын шешімдерді қабылдауға қажет көзқарастар мен
пікірлердің жиынтығын сипаттайды.
Жекелеген ғылыми әдебиеттерде кәсіпкерлікті шаруашылық өнері, табыс
табу барысында тәуекелге бел буу, өндірісті ұйымдастыру мен басқару
шеберлігі ретінде көрсетеді. Демек кәсіпкерлікті жұмыс түрі ретінде ғана
емес, тұлғаның ақылы мен қасиетінің қоры, ерік-жігері, жеңіске жетуге деген
ынтасы еңбектің ерекше шығармашылық сипаты тұрғысынан қараған абзал.
Шаруашылық жүргізу тәсілі ретіндегі кәсіпкерлік үшін басты шарт –
шаруашылық тұлғалардың тәуелсіздігі, дербестігі. Сондай-ақ кәсіпкерлік
қызмет түрін таңдау; бизенс жоспар құру, қаржыландыру және оны жүзеге
асыру; өнім өндіру, оған баға белгілеу және оны өткізу; пайданы қолдау
тәрізді еркіндік пен құқықтың белгілі бір жиынтығының болғаны дұрыс.
Жалпы нарық процесіндегі басты тұлғалар кәсіпкерлер десек, ол өз
кезегінде қарамағындағы мүліктерді заңды негізде пайдалану жөнінде өзінің
бастамасымен барлық шешімдерді қабылдауға және кез келген әрекет жасауға
құқықты заңды тұлға және жеке азамат. Бірақ ол шешімдер қолданылып жүрген
заңнамалық құжаттарға қайшы келмеуге әрі белгіленген мүліктік немесе басқа
да жауапкершілік пен қамтамасыз етілуге тиісті.
Кәсіпкердің талабы мен ұмтылысы жемісті болу үшін:
- тәуекелге бел буа білуі;
- нарықта кезігетін кез келген жағдайларға дайын болуы;
- ұйымдастыру барысы мен технология жаңалықтарын еңгізе отырып,
жаңа жолдар мен әдістер жасау;
Кәсіпкерлік дамуының әлеуметтік саладағы бағыттары халықтың
тауарлар мен қызметтер жөніндегі қажеттіліктерін қанағаттандыру және
халықты жұмыспен қампту, табиғатты ұтымды пайдалану және табиғатты қорғауды
қамтамасыз ету болып табылады. Яғни, кәсіпкерлік қызметі халықтың бір
бөлігін жұмыспен қамтамасыз етеді. Ендеше бұл кәсіпкерлікті еңбек ететін
жұмысшылардың және кәсіпкерлердің қызметі олардың өмір сүру құралы болып
табылады.
Кәсіпкерлік бірнеше нышандардан тұрады, нақты айтсақ, тұлға
Кәсіпкерлігі және бірлескен кәсіпкелік. Өз тарапынан бірлескен
кәсіпкерліктің екі түрі бар: отбасы меншігіне негізделген кәсіпорын
және бірнеше жеке тұлғалардың алга қойган мақсаттарына жетуіне
байланысты жәй серіктестік құрып бірігуі .
Кәсіпкерліктің тұлға кәсіпкерлігі нышанын жүзеге асырушы
адам іскерлікті өз атынан жүргізеді және бизнесті өзі басқарады,барлық
материалдық шығындармен өзі жабдықтайды және барлық жауапкершілікті
өзі мойнына алады. Ал бірлескен кәсіпкерлік нышанын жүзеге
асурушылар ортақ – үлестік меншікке, яғни отбасы мүшелерінің үлестік
меншігіне және жәй серіктестіктің үлестік қоры аркылы құрылған
меншікке негізделеді.
Отбасы меншігіне негізделіп құрылған отбасы бизнесі
қазіргі таңда,шет елдердің тәжірибесінен көріп отырғанымыздай, ел
экономикасының дамуына айтарлықтай дәрежеде өз үлестерін қосып отыр.
Айталық, Ұлыбританиядағы барлық әрекет ететін фирмалардың 75%-ын
отбасылық бизнес және де отбасылық бизнестегі еңбек ресурсы елдегі
тұрғындардың жартысын құрайды. Еуропалық кіретін елдердің отбасылық
фирмалары барлық әрекет ететін кәсіпорынның 85% –ын, ал АҚШ-та бұл
көрсеткіш 90% –ын құрайды. Отбасы бизнесі, көбіне бөлшек саудада, қоғамдық
тамақтандыру орындарында, шаруашылық қожалықтарында, қызмет көрсету
саласында жүзеге асырылады.
Кәспкершіліктің қайсы бір нышаны болмасын олардың қалыптасып дамуы
рынокты экономикалық ортаның маңызды факторы болып табылады. Кәсіпкер
өзінің табысын жоғарылату арқылы қоғамға қажетті тауарлар өндіреді және
қызметтер ұсынады. Сонымен қатар кәсіпкер басқа кәсіпорындардың өзіне
қажетті тауарлары мен қызметтерін пайдаланып, олардың да дамуына мүмкіндік
жасайды. Және де барлық кәсіпкерлер салық төлеу арқылы бюджетке өз үлестрін
қосады. Жұмыс орындарының осы салада көбеюі салық салу объектілерінің
көбеюімен бара-бар. Ал салық – бюджет саласында еңбек ететіндердің
жалақысының негізгі көзі болып табылатындығы өзімізге белгілі. Сонымен
қатар әлеуметтік бағдарламарды қаржыландыру да осы бюджет арқылы
орындалады. Салықтардың бюджетке келіп түсу деңгейі үкіметтің басқару
тиімділігін көрсетеді. Демек, меншік негізінде жүзеге асырылатын
кәсіпкерліктің дамуы қоғам байлығының ұлғаюына тікелей немесе жанама әсерін
тигізеді.
Өркениетті елдердің дамуының негізі осы кәсіпкерлік болып табылады.
Жеке меншігі дамыған елдеоде кәсіпкерлік қызметке қолайлы әлеуметтік –
экономикалық орта құрылған және де олар экономикалық жетістіктерге жетіп,
өз азаматтарының өмір сүру деңгейін жоғарылатқан. 1970 – 1980 жылдардағы
ғылыми техникалық революцияның жеткен жетістіктері капиталистік елдерде
кәсіпкерліктің жедел дамуына себепші болды. Осыған байланысты кадрларды
дайындаудағы білім деңгейі жоғарылады, елдер мен аймақтар арасындағы өзара
ақпараттық, іскерлік, сауда байланыстары қоғамда күшейіп, әлеуметтік
өзгерістер енді.
Кәсіпкерлік ісінің жеделдетілуі экономикасы жоғары дамыған елдер мен
бірқатар дамушы елдер экономикасында да көрініс тапты. Кәсіпкерліктің
қалыптасуы мен дамуына тән бұл бағыттар да біздің елге қатысты болып отыр.
Бүгінгі таңда жеке кәсіпкерлерге жан-жақты жағдайлар жасалына бастағанына
өзіміз куә болып отырмыз. Оның заңды негіздері тұрғысындағы базасы жылдан –
жылға күшейе түсуде.
Кәсіпкер – қоғамдағы әлеуметтік – эконмикалық өмірдің негізгі
субъектісі болып есептеледі. Қазіргі уақытта қоғам өміріндегі басты бағымыз
–әлеуметтік-экономикалық шараларды жүзеге асыру. Осыған орай Қазақстан
Президенті елімізде кәсіпкерлікті дамытудың өзекті мәселелерін шешу
жолдарын атап көрсетті. Өз тәжірибемізден байқағанымыздай, экономикалық
еркіндіктің жоқтығы адамның құлшынды бастамасын, өз бетінше шешім
қабылдауын, өз өмірінің қожасы болуына шек келтіреді.
Жеке мешік қатынасының тиімді әрекет етіп дамуы осы маншік негізінде
өз іскерлігін жүзеге асыратын кәсіпкерлердің тұрмыс деңгейлерін, яғни
олардың табыстарының жоғарылауына мүмкіндік береді. Кез келген кәсіпкер
өзінің еңбекқорлығы арқылы қандай да бір іс-әрекетпен айналысу нәтижесінде
барынша тұрақты табыс табуға мүдделі болғандықтан, олар өздерінің
кәсіпкерлік өсу деңгейін көтеру үшін барлық күш жігерін жұмсауға тырысады.
Осылардың нәтижесінде олар өздерінің тұрмыс жағдайын жақсартып, төлем
қабілеттерин арттыруға мүмкіндік алады.
Тұрмыс жағдайларының жақсаруы мен төлем қабілеттерінің жоғарылауы
кәсіпкерлердің және олардың отбасы мүшелерінің білім деңгейлерін көтеруге,
олардың көптеген ақылы қызметтерді, соның ішінде ақылы жоғары сапалы білім
алу, медициналық қызметтерді пайдануларына мүмкіндік береді. Ал бұл
адамдардың қоғамда өздерін тұлға ретінде сезініп, ары қарай кәсіпкерлік
қызметін жалғастыруға кең жол ашады. Кәсіпкерлердің тұрмыс дәрежесінің және
өмір сүру салтының сапалы өзгеруі нәтижесінен олардың патриоттық сезімінен
оянуы орын алады. Яғни, кәсіпкерлер өздерінің іскерлігін жанамалау
есебінен, өз кәсіпорындары атынан демеушілік жасауға, қайырымдылық қорларға
қатысуға, садақалар беруге тырысады. Демеушілік пен қайырымдылық қорлары
қоғамымызға, яғни елдегі тұрғындардың өмір сүруіне, әсіресе әлеуметтік
жағынан әлсіз қорғалған адамға қажетті көмектердің бірі болып есептеледі,
ал садақа беру біздің ата-дәстүрімізде қалыптасқан қасиеттердің бірі болып
саналады. Сайын келгенде, салауатты кәсіпкерлікті жүзеге асыру –
қоғамымыздың әлеуметтік-экономикалық қатынастарының неғұрлым мазмұнды да
өркениетті, салиқалы да иманжүзді сипатқа ие бола білуіне оң әсерін тигізер
хақ.
Сондықтан да кәсіпкерлікті оның ішінде кәсіпкерлікті тек жалаң
экономикалық тұрғыдан талдау сыңаржақтықты көрсетеді. Оған әлеуметтік,
рухани, мәдени шараларды жүзеге асыру, қала берді, этникалық генофондты
сақтау тән міндет. Олай болса кәсіпкерлікті одан әрі шыңдау оны тағы басқа
тұрғылардан қарап зерттеу, дамыту шынайы ғылыми әдіснама деп түсінеміз.
Осы тұрғыдан алғанда кәсіпкерліктің өндірістік қатынаста аймақтық
ресурстарды тиімді пайдаланып қызмет жасауы кәсіпкерлердің тұрмыс
жағдайларын жақсартумен қатар, республикамыздағы басы бос еңбек күшін
жұмыспен қамтамасыз ету мүмкіндігін арттырады, басқаша айтқанда, жаңа жұмыс
орындарын қалыптастырады. Ал тұрғындардың бір кәсіпорында қалыпты еңбек
етуі сол жерде тұрғылықтануына мүмкіндік береді. Яғни, кәсіпкерлік бей-
берекет миграцияны азайтуға да өз үлесін қосады.
Демек, кәсіпкерлікті дамыту мынадай әлеуметтік-экономикалық
мақсаттарға жетуге көмектеседі:
1.Өндіріске қосымша материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын
тартуға;
2.Табиғатты ұтымды пайдалану мен қоршаған ортаны пайдалануға;
3.Тұтыну тауарлары мен қызметтерінің сапасын жоғарылату және олардың
түрлерін көбейтуге;
4.Миграцияны азайтуға, адамдарды тұрғылықтандыруға.
Кәсіпкерлікті дамыту, түтеп келгенде, тұрғындардың табыстарын, өмір сүру
деңгейлерін көтеруге және әртүрлі әлеуметтік-рухани мәселелерді шешуге де
өз оң ықпалын тигізеді.
Қазақстанда кәсәпкерліктің әрекет етуінің қысқа мерзіміне қарамастан ол
ұлттық экономиканың маңызды секторы болып есептеледі. Кәсіпкерліктің әсер
етуіне толық жағдай жасай отырып, оның болашақта елдің жалпы экономикалық
деңгейін одан әрі жақсартуға, атап айтсақ, сұраным мен ұсынымды өндіру мен
қызмет көрсетудуң сапалық және сандық көрсеткіштерінің артуына тигізер
әсері мол болары анық. Кәсіпкерлік қызметі жүзеге асыруда кәсіпкер өз
мақсаттарын орындай отырып, қоғам мүддесіне де жұмыс жасайды. Оны
республикамыздың экономикалық дамуындағы кәсіпкерліктің орны мен қосқан
үлесінің жылдан-жылға өсуінен байқауға болады: кәсіпкерліктің тиімділігі
оған капиталдың тез арада бейімделіп, тұрғындардың бір бөлігін жұмыспен
қамтудан көрінеді.
Кәсіпкерліктің Қазақстан экономикасында қажеттігі, алатын орны және
маңызы мынандай жәйттермен анықталады:
- өндіріске, негізінен, жергілікті табиғи, материалдық, еңбек және қаржы
ресурстарын тартуға оң ықпалын тигізеді;
- отандық тауарлар мен қызметтердің сапасын жоғарылатуға, түрлері және
санын көбейтуге мүмкіндік береді;
- адамдардың тіршілік ету жағдайларын жақсартып, кез келген еңбекке
баулауға беймдейді;
- адамдардың белгілі бір орынға тұрғылықтануына өз әсерін тигізеді.
Экономиканың тұрақты болуы және бәсекелестік сипатын қалыптастырудың
басты күштерінің бірі кәсіпкерлікті жетілдіру болып табылады. Жалпы
кәсіпкерлікті дамыту үшін бірнеше белгілі шарттар оындалуы қажет:
- кәсіпкерлік субъектінің белгілі бір дәрежеде еркіндігі мен құқығы болуы
қажет. Ол – шаруашылық қызметінің, қаржы көзін таңдау, өндірістік, сауда
бағдарламаларын анықтау, қаржа көзін таңдау, өнімдерді тасмалдау, өнімге
баға белгілеу, табысты өз мұқтажына жұмсау;
- кәсіпкерлік қабылданатын шешімдерге, одан туындайтын нәтижеге
тәуекелдікті қажет етеді. Қабылданған шешімдерге деген жауапкершілік
болмайтын болса,ол кәсіпкерліктіңде болмағаны;
- кәсәпкерлік қызметінің белгілі коммерциялық табысқа жетуге бағдар ұстауы,
экономикада қажетті нарықтық құрылым орнатумен байланысты.
Яғни кәсәпкерлік даму үшін оның құқықтық базасы, әлеуметтік
–экономикалық шарттары қалануы керек.
Жоғарыды аталған шарттардан туындайды. Еркін кәсіпкерлік меншіктің
әртүрлі формада, түрде, типте болуын қалайды.
1.2. Шағын және орта бизнестің дамуы мен несиелендірудің әлемдік
тәжірибесі
Жалпы экономиканың тиімді дамуында ерекше роль мемлекеттің несие
саясатына беріледі. Кәсіпкерлік іскерлікті қаржылық реттудің маңызды құралы
ен біріншіден өндірістік аппаратты жаңарту жетілдіруге, айналым қолын
толтыру, шикізат, материал т.б. сатып алуға тікелей несие, субсидия беру
болып табылады.
Шағын бизнес мешік иелерінің көшілігін құрайды, өзінің көптігінің
есебінен, біраз мөлшерде елдің әлеуметтік – экономикалық және саяси
деңгейін анықтайды. Өзінің өмірлік және әлеуметтік жағдайының деңгейіне
қарай шағын бизнес халықтың көпшілін құрайды, сонымен қатар негізінен
локальдық нарықта әрекет етіп, тауар және қызметтің кең спектрінің тікелей
өндірушісі де тұтынушысыда болып табылады ол сондай –ақ экономикадағы
бәсекелестік тонусты ұстап тұрып, нарық бастамасында ұйымдастырылған
қоғамдық құралға табиғи тіреу болады.
Шағын кәсіпкерлік елдің құрылымдық қайта құрылуының мықты құралы
болып табылады. Оның ірі кәсіпкерліктен ерекшеленуі оның ерекше дәрежеде
мобтльділігінде, күнделікті өзгерістегі тұтынушылық сұранысқа жедел әсер
етуі, аз капитал символығы болып отыр. Осы себептерге байланысты әлемдік
тәжірибеге шағын кәсіпкерлік әрқашан экономикалық кризистің нәтижесін
жеңілдетуші фактор, одан кейін кризистен шығудың негізі болды.
Шағын кәсіпкерлік өзгеріп отырған нарық конъюктурасына тез беймделіп,
эконоиткадағы өзінің орнын алуда. Осы арада шағын бизнестің дамуы ірі
өндіріске тән ұйымдастырушылық форманы қолдануды талап етпейтін жоғары
технологиялық өндіріске негізделмеуі керек.
Нарық дамуының өмірлігі, танымдылығы, динамикасы шағын және орта
кәсіпкерлікпен аңықталады.
Ол келесілерге байланысты:
- шағын кәсіпкерлік қатысушылардың көптігіне;
- қоғам мүшелері қажеттікліктерінің кез-келген деңгейінде сұранысқа
әсерінің жеделділігі мен икемділігіне;
- шағын бизнес субъектілерінің бір сәтте екі ролде бола алуы мүмкіндігіне –
өзінің тұтынушыларының сұранысына беймделуші кәсіпкер ретінде, кем
қажеттіліктері, соның ішінде өз кәсіп орындарының қажеттіліктері бар
тұтынушы ретінде;
- әлеуметтік тұрақтылыққа әсер ету мүмкіндігі.
Экономиканы реформалау және қаржы ресурстарын шектеу жағдайында ірі
бастапқы инвестицияны талап етпейтін, іскерлік және интеллектуалды
потенциалы бар, жоғары жылдамдықта айналым қоры бар, кең тұтынушылық
сұранысқа беймделу икемділігі және шетелділігі бар шағын кәсіпкерлік
халықтың жұмыспен қамтылу мәселелерін тез және үнемді шешуге мүмкіндігі бар
яғни, сонымен қатар экономикалық және мәселелерді шешеді.
Шағын кәсіпкерлік – өзінің дамуында бірнеше кезенді басынан кешірген,
өмірлік қабілетін, сондай-ақ әлеуметтік экономикалық жағдайымен қатар
өзгерістер шаруашылық ету жуйесіне беймделу мүмкіндігін дәлелдеген
өндірісті ұйымдастырудың объективтік формасы.
Дамыған елдерде шағын бизнес белседі құрылуын 40-50 жыл бұрын
бастады. Оның әр-түрлі формаларының көпшілік экономистер көз-қарасты
бойынша революциясының негізгі кезеңдері кестеде көрсетілген.
Кесте 1
Шағын кәсіпкерліктің даму кезендері
Бірінші кезеңЕкінші кезең Үшінші кезең Төртінші кезеңБесінші кезең
1873-1929ж.ж.1929-1974ж.ж. 1974-1985ж.ж. 1986-1 1991-казіргі
1986-1990ж.ж. уақытқа дейін
Шаруашылық Ғылыми МонополиялардыңЭкономиканы ҚРСО құлауы
іскерлік техникалық шағын басқару және
секторын революция басы кәсіпорындарымемеханизмнің Қазақстанның
монополизация н қайта құрырулытәуелсіздік
лау қарым-қатынасын алуы
ың өзгеруі
Бизнестің Алғашқы Венчурлік Экономиканың Негізі меншік
жаңа иновациялық кәсіпорындары Мемлекеттік түрі жеке
формулаларыныкәсіпорындардыңдаму ы емес болып келді
ң пайда болуыкорпорациялар секторының (ШС, АҚ)
лизинг, базасында пайда туылуы
франчайзинг, болуы (кооператив,
факторинг жолдық
т.б. кәсіпорындар)
Экономикалық Жоспарлаудың Шаруашылық есепЖеке еңбек ҚР-азаматтық
саясаттың жаңа жүйесі іскерлігі кодексі:
позитивтік және Жүргізу және туралы Жекелендіру
алға жылжуы экономикалық кәсіпорынның кооперация және
ынталандырудың жеке жалға беру мемлекетсізде
жаңа шаруашылығың т.б. туралы ндіру туралы
нормативтік кеңейту заң қабылдау ҚР заңы;
құқықтық
актілерін
еңгізу
Ескерту – автор құрастырған
Әлемдік тәжірибе дәлелдегендей, шағын бизнес, мемлекет гормониялы дами
алмайтын нарықтық экономиканың маңызды элементі болып табылады. Ол көбінсе
экономикалық өсу қарқының, жалпы ұлттық өнім құрылымы мен сапасын анықтап,
оны 40-50% құрайды.
Елдегі шағын кәсіпкерліктің маңызды әлеуметтік қызметі оның ірі
кәсіпорындар босатқан жұмыспен қамтылмаған жұмыс күшін үлкен масштабта
тарта білу мүмкіндігінен, экономикалық кризис және үздіксіз жұмыссыздық
жағдайымен туындаған әлеуметтік тырысуды төмендетумен байланысты. Филиал
құруда тікелей капитал сонымен қатар қолданатын ірі корпорацияға қарағанда,
шағын кәсіпорындар интернационализацияның жаңа формалары-өткізу сферасын
дамытуға, лицензия және потентті сату немесе айырбастауға ақша салуды көп
қолданады.
Бір жұмыспен қамтылғанда шаққанда , шағын фирмалардың жаңа өнімді 2,5
есе көп шығарады.
Біздің экономикамыздың шаруашылық етудің нарықтық механизмнің
көшірілуі байланысты экономикасы дамыған елдердегі әсіресе мемлекеттік
қолдау саясаты дамыған елдердегі шағын және орта кәсіпкерлік тәжірибесін
атап өту қажет.
Шағын және орта бизнеске қолдау көрсетілуі бұл елдеодегі мемлекет
саясатының жеке бөлігі болып табылады.
Германияда шағын және орта бизнесті федералдық деңгейде экономика
министрлігі деңгейінде, ал жергілікті деңгейде- жергілікті билік органдары
деңгейінде жүзеге асырады. Кәсіпорындарында қаржылық көмек көрсетіледі:
кәсіпорынды кеңейту, қайта жөндеу, алу және құруға судалар беру; жұмыс
орындарын құру және сақтау үшін Ұзақ мерзімді инвестицияла; несиелік қоғам
алдында кепілдену; энергия өнемдеу шараларын жүргізеді, алдынғы технология
еңгізуді ынталандыруды, кадрлар, квалификациясын жоғарылатудыда, қоршаған
ортаны қорғауда, инвестициялық көмек; кәсіпорын табысы мен капитал
салымдарын арнайы несиелендіру бағдарламаларын жүзеге асыру жолымен реттеу,
сондай-ақ дифференциялды ашық ставкаларын тағайындау арқылы пайданы реттеу.
Инновациялық ескерлікпен айналасатын шағын және орта кәсіпкерлікке
ғылыми –зерттеулермен технологиялар министрлігі бірқатар қолдау көрсетеді.
Жапонияда бұл типтегі мемлекеттік қолдау 40-жылдар аяғында сыртқы
сауда және өнеркәсіп министрлігінің жанына құрылған шағын және орта
кәсіпкерлікті басқару экидасымен жеңілділікті несиелендіру және салық салу,
сондай-ақ тікелей қаржыландыру жолымен жүзеге асырылады. Басқару 12
департамент және 6 бөлімнен тұрады; жұмыскердің жалпы саны 200 адам.
Басқару іс-әрекеті шағын және орта бизнеске жетекшілік ететін Жапонияның 9
аймақтық қызметімен шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту бойынша
мемлекеттік корпорацияның, шағын және орта кәсіпорындарына қаржыландыру
бойынша үкімет органдарымен, шағын және орта кәсіпорындарын қаржыландыру
бойынша мемлекеттік және халық корпорациясымен толықтырылады.
Шағын және орта кәсіпкерлікті мақсаты бюджеттік қаржыландыру бірнеше
арнаулар бойынша жүзеге асырылады. Біріншіден, ол кей ведомство мен
министрліктердің жыл сайынғы қаржыландыруы; екіншіден, шағын және орта
кәсіпорындар мемлекеттік инвестиция және зайым бағдарламары шегінде арнайы
бюджеттік ситтар бойынша қаржыландырады.
Ұлыбританияда эксперттік бағалау бойынша 96% фирмалар шағын және орта
кәсіпорындарға жатады. Оның 25% жұмыскерлеріне және 20% жалпы өнімге
келеді. Елге жеке, соның ішінде шағын бизнесті дамытудың белсенді саясаты
жүргізіледі. Жыл сайын 900-ге жуық жаңа кәсіпорындар құрылады, олардың
төрттен бірі бірінші жылы банкротқа ұшыраса, қалғандары бәсекелестікке
төзіп, жетістікке жетуде. Оған мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыру әсер
етеді, соның ішінде, инвесторлар тарапынан шағын және орта бизнеске қолдау
көрсету, кәсіпкерлерді көмек ақымен қамтамасыз ету т.б.
Үкімет фирмаларға 70% зайым кепілдік береді. Британ үкіметі сондай-ақ
шағын кәсіпкерлікпен айналысқысы келетін жұмыссыздарға қаржылық көмек
көрсетеді. Шағын кәсіпорындарға тегін (немесе шегеріммен) кенес берлері,
қызықтырған сұрақтары бойынша көмек көрсетіледі, соның ішінде нарыққа
шығуда, іскерлік әріптестер іздеуде нақты ұсыныстар береді.
Елде шағын фирмалардың мемлекеттік қызметінің 100 бөлімі жұмыс
істейді, сонымен қатар шағын бизнесті қаржыландыру жүзеге асыратын фирмалар
тарабы бар.
Францияда Шағын және орта кәсіпкерлікті Өнеркәсіп министрлігі
қолдайды. Осы қолдау шегінде мемлекет жаңа кәсіпорындар құру үшін, дамыған
салалардан басқа салаларға істей кәсіпорындарды алмастыру үшін,
кәсіпорындарды дамыту бойынша капитал саламына, реинвестициялау пайдаға
салық жеңілдіктерін береді.
Шағын бизнес іскерлігін мемлекеттік ынталандыру шараларының атап
көрсететін бай тәжірибесі АҚШ белең алған тәжірибе болып табылады. Шағын
кәсіпкерлікке мемлекеттік көмектің негізі арнасы экономикалық ынталандыру
болып табылады. Мемлекеттің міндеті кәсіпорындарын зерттеулер мен жобалар
жасау үшін ынталандыруда жағдаймен қамтамасыз ету болып келеді.
АҚШ-та шағын фирмаларды ынталандырудың күрделі неесие – қаржылық
механизмі жасалған, оған тікелей және кепілдікті заимдар, салық
жеңілдіктері, жеңілдетілген амартизация кірді.
Тікелей және кепілдікті заемдар шағын бизнесті федералдық үкіметтің
қаржылық қолдаудың несиелік бағдарламасын білдіреді, олар шағын бизнес
істері бойынша әкімшілік көмегімен жүзеге асылады. Тікелей заемдар шағын
фирмаларға ссудалық капиталдың жеке нарығынан несие алуға қарағанда төмен
проценттік ставкамен мерзімге беріледі. Кепілдікті заем беруде шағын бизнес
істері бойынша әкімшілік несие берулерге заемдық капиталдық 90% мемлекеттік
кепілдігін береді. Солайша олардың тәуекел етуін төмендетеді. Кепілдік
заемдар арқылы мемлекет әртүрлі кәсіпорындардың жеке банктер, сауда және
өнеркәсіптік корпорациялар, құрылыс компанияларының – шағын фирмаларға
капитал беруде қызығушылығын жоғарлатуға тырысады.
Кореяда шағын және орта бизнестің 3 млн. Субъектісі бар, ол барлық
компаниялардың 99,5% құрайды. Соның ішінде шағын кәсіпорындардың үлесі 97%
құрап отыр. Оңтүстік Кореяда шағын кәсіпорындар еңбекпен қамтылудың негізгі
көзі болып табылады. Себебі онда елдің экономикалық белсенді (10 млн
адамнан астамы).
Шағынжәне орта кәсіпкерлік үлесіне ЖҰО өндірісінің жартысы және
оңтүстік Корея экспорттың 43% кіреді.
Сингапур Ғылыми –өнеркәсіптік парк дамыуна қатысушы компанияларға, тек
экспортқа бағытталған салалардағы фирмаларға берілетін жеңілдіктер
көрсетіледі. Мұндай компаниялардың жергілікті кәсіпорынды 100% бақылауға
құқығы бар ал салық жеңілдіктері ұзақ мерзімге беріледі. Инвестицияны
ғылыми-зерттеу іскерлігіне салған жағдайда пайдаға салық екі есе
төмендейді. Технопарк зонасында өнеркәсіптәк ғимаратардың құрылысы мен
эксплуатациясына жеңілдікті салық еңгізілген. Кәсіпкерліклік сектор
01.11.2005 жылдағы жағдайымен салыстарғанда қоғамда көрнекті орын алуда.
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерліктің 145,1 мың субъектісі болды,
онда 524,6 мың адам жұмыс істеуде. Шағын бизнес мәселелерін шешудегі
жуйелік пен реттілік оның Республикадағы ЖҰО-дегі үлесін жоғарылатты.
Бүгінгі күні ол 16-17% құрап отыр.
Шағын кәсіпкерлік секторы бар потенциялды толық қолданбайды және
экономикалық және әлеуметтік міндеттер шешудегі оған берілген ролді
атқармайды. Оның дәлелі бір қатар жылдар бойы шағын бизнестің аймақтық
салалық құрылымы еш өзгерместен қалып отыр.
Қалыптасқан шағын кәсіпкерліктің салалық құрылым кейінгі жылдарда
өзгермейді, істегі шағын кәсіпкерлер субъектілерінің жалпы санынан негізгі
орында сауда сферасы, көлік жөндеу және күнделікті қолдану бұйымдарының
сфералары алуда. Жалпы саннан 40,5% құрайды. Шағын кәсіпкерліктер 163,6 мың
адам жұмыс істеуде(жалпы еңбекпен қамтылғандардың 31%).
Аймақтық аспектіде шағын бизнес даму диспропорциясы көрінуде.
Осылайша шағын кәсіпкерліктің жалпы санына қарағанда субъектілер үлесі
Республика бойынша, Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша 16,6%, Алматыды 13%,
Алматы облысында 12,4%. Ал Қызылорда облысында бұл көрсеткіш 2,1%,
Маңғыстауда 2,2%, Атырауда 23% құрап отыр. Сөйтіп бір аймақтағы шағын
бизнес көпшілік концентрациясы халықтың жалпы санымен сипатталады. Себебі
бұл фактор қызмет көрсету және сауда сферасындағы қажеттілікті
жоғарлатады1.
Шағын кәсіпкерлік дамуында маңызды ролді Қазақстанның банк секторы алады.
Қазақстанның Ұлттық Банкі қаржы секторын бекіту бағдарламасы үшін және
өнеркәсіптегі консалидацияға көмек, резерв талаптарын ұлғайту және 1998
жылғы 100 банктен 2004 жылғы қыста 38 азаюы үшін жоғары баға алды.
Нақты нарықтық ортада қолында көп бастапқы жокқ, маркентингтік және
консалтинтік қолдауы жоқ, заңдық, сертификациялық және басқа да қызметтер
кешені қолында болмаған бастаушы кәсіпкердің мемлекеттің кәсіпкерлікті
қолдауға бағытталған барлық шараларына қарамастан, ісін дұрыс жүргізуге
мүмкіндігі жлқ. Себебі ол шет мемлекеттер бәсекелесстерінің қыспағында,
және де табысы төмен шығыны мен тәуекелі жоғары болып келеді, әсіресе жалпы
және салық занының, монополистерді 1 тарифтік саясат тұрақсыздығы мен
әртүрлі бақылау және фисюлдық органдар қосылысының әсерінен.
Кәсіпкерлік дамуына кедергі болатын ең маңызды себептер келесілер:
Өнеркәсіптік өндірістегі шағын кәсіпорындардың жаңа тауар нарығына
шындағы күрделілік. Ол негізінен бәсекелестік қабілеті жоғары өнім шығару
үшін қажет істегі өндіріс қуатын қайта жабдықтауға немесе жаңартуға, жаңа
құрал-жабдық сатып алуға қаржа ресурстарының жетіспеуінен болады.
Шағын кәсіпкерліктің неғұрлым кең және тұрақты дамымауының басты
себебі – алғашқы капитал жинақтау: қолайлы шартпен несие алу мүмкіндігінің
жоқтығымен байланысты қиындықтар нәтижесінде көпшілік шағын кәсіпорындардың
қаржылық қамтамасыз етілу деңгейінің төмендігі.
Алғашқы капитал жеткізбеу, қор жинақтау мүмкіндіктерінің
шектеулілігі, қаржы-несие ресурстарына қол жеткізу жағдайларының
қолайсыздығы нәтижесінде
шағын кәсіпорындар жеке дамуға жаңа тауар нарығын игеру мүмкіндегіне,
нарықтық өндірісті жетілдіруге және өнім сапасын жоғарылатуға ішкі стимулы
болмайды. Бұдан басқа, шағын бизнесті банктік несиелендіру оның дамуына
жоғары пайыздық ставка, орта және ұзақ мерзімді несие жүйесінің жоқтығы
және де өндірістік технологиялық процесті сауда-саттық немесе таза сауда
іскерлігінен айыратын ерекшеліктер есебінің жоқтығы себебінен нақты дамуға
кедергі жасайды.
Кәсіпкерлікті қолдау және дамыту инфрақұрылымының, соның ішінде
кәсіпкерлерді нарық коньюктурасы туралы сенімді және рас ақпаратпен
қамтамасыз ететін инфрақұрылымнынң дамымауы, салық жүйесінің жетілмеуі
(есеп беру жүйесінің күрделілігі, салық және жинақ ставкаларының жоғарлығы,
салық және аударым жинау жүйесінің күрделілігі, шағын кәсіпорындарға
жеңілдік жоқтығы).
Тасымалдауға, электрқуатын ұстаушыларға және коммуналдық қызметке
қатысты жоғары тарифтер.
Кәсіпкерлер даярлығының деңгейінің төмендігі – бизнес жүргізумен
тығыз байланысты заң негіздерін, бизнес жоспарлауды, басқаруды,
маркентингті, бухгалтерлік есепті бақа да пәндерді білмеу.
Ешнәрсе білмейтін кәсіпкерде ұйымдастыру және өздігінен бизнес
жүргізу бойынша тәжірибесі болмайды, өз бизнесін қорғаудың әдістерін,
өндіріс шығындарын төмендету әдістерінен, нарықты зерттеу әдістерінен
бейхабар болады.
Нарықта тауар жылжытудағы күрделілік, кәсіпкерлікті, соның ішінде
сауда ісін ұйымдастырудағы күрделілік, атап айтқанда: фирмалар
қажеттілігіне сай келетін, нақты техникалық құрал жабдығы бар нақты талапқа
сай келетін жолға берілетін орынға қол жеткізудегі қиындықтар: объект
иелерінің аренда ақысы және даму кезеңіндегі кәсіпорын мүмкіндіктеріне
қатысты саясатта икемділіктің жоқтығы.
1.3 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта кәсіпкерлікті
мемлекеттік қолдау
Әлемдік экономикалық ойды ұғыну, зерттеу және жалпылау кәсіпкерліктің
тектік түсінігінің мәнін, сонымен қатар кәсіпкер мен кәсіпкерлік табыс
түсініктерін дәлелдеуге мүмкіндік берді. Қазіргі жағдайдағы іс-әрекеті мен
пайда болуын ескертіп, кәсіпкерлікті былайша түсіну қажет: Кәсіпкерлік –
бұл табысты алу мақсатымен өндірістің барлық факторларын қозғалысқа
келтіретін және толық экономикалық жауапкершілікке негізделген, қауіптің
және белгісіздіктің белгілі үлесімен жанасатын, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің ынталы, инновациялық қызметіне негізделген өзін –өзі
ұйымдастыру және өзін-өзі жаңарту процесі. Ал кәсіпкер – бұл табысты алу
мақсатымен қауіп және белгісіздік жағдайларында жұмыс істейтін, өндірістік
– шаруашылық қызметтің барлық аймақтарындағы жаңалықтарға бейімді, жігерлі,
білімдер мен ақпараттың белгілі деңгейіне ие адам. Өз кезегінде кәсіпкерлік
табыс – бұл кәсіпкердің пайдасы және үстеме пайдасы.
Көріп отырғандай, кәсіпкерліктің тектілік түсінігінде өлшемдер және
мөлшерлік бағалау өлшемдері жоқ, кәсіпкерлік процесс ынтамен, жаңалықпен
байланыстырылған, олардың негізгі мақсаты – кәсіпкерлік табысты алу.
Кәсіпкерлікті, кәсіпкерді және кәсіпкерлік табысты сипаттайтын, негізгі
қағидалардың бірдей дәрежеде шағын, орташа және ірі кәсіпкерлікке қатысты
екендігін атап кету қажет, бірақ сонымен қатар, кәсіпкерліктің әрбір
формасының өзіне тән ерекшелігіңің болатынын ескереміз.
Нарықтың әр түрлі сфераларын жеңіп алу және әлемдік қауымдастықтың
көптеген елдерінде шағын кәсіпкерліктің өрендеуі, кәсіпкерліктің осы
формасының ТМД распубликаларында, соның ішінде Қазақстанда кең таралуын
анықтады. Шағын кәсіпкерліктің өзіне тән ерекше белгілері мен
артықшылықтарын зерттеп, біз шағын кәсіпкерліктің келесі түсінігін
ұсынамыз: Шағын кәсіпкерлік – бұл шаруашылық жүргізуші субъектілерін толық
экономикалық жауапкершілігіне, ынталы, инновациялық қызметіне негізделген,
қаржы қорларының шектелген жағдайларында жұмыс істейтңн, қауіптің және
белгісіздіктің жоғарғы үлесімен жанасатын, табысты алу мақсатымен
өндірістің барлық факторларын қозғалысқа келтіретін және меншік иесінің
өндіріс пен басқару процесіне жеке қатысуын талап ететін, өзін-өзі жаңарту
процесі.
Берілген анықтама шағын кәсіпкерлік процесін толық көлемде
сипаттайды, оның мәнін инновация ретінде анықтайды, кәсіпкер қызметінде
қауіп және белгісіздік элементтерінің болуын білдіреді, өндіріс және
басқару процесінде меншік иесінің ролін анықтайды, және ең бастысы –
кәсіпкерлік қызметтің ынталандырушысы болып алынатын табыс келеді.
Берілген анықтамаға сәйкес шағын кәсіпкерлікке өндірілетін өнім мен
қызметтердің, өндірісті ұйымдастырудың қолданылатын әдістерінің үнемі
жаңартылуы, жоғары өнімді жабдықтар мен жаңа технологияларды еңгізу,
пайданы ғана емес, сонымен қатар үстеме пайданы алу тән.
Шағын кәсіпкерлік экономикасы дамыған елдерде экономиканың басымды
салаларының бірі – қоғамда болып жатқан барлық процестермен кешенді түрде
дамуда. Бұл елдердің үкіметі шағын кәсіпкерліктің дамуына белседі қолдау
көрсетеді, оның қызмет етуі үшін қолайлы жағдайларды құру көрініс тапқан.
Шағын кәсіпкерлікті қолдаудың шетелдік тәжірибесін зерттеу, әлемдік
аренада шағын кәсіпкерлікке негізінен қолдаудың екі түрі көрсетілетінін
анықтады: мемлекеттік және орталықтандырылмаған, олар өз кезегінде әр
түрлерге бөлінеді. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау келесі формаларда
жүзеге асырылады: қаржылық, инновациялық, экономикалық, сыртқы экономикалық
және ұйымдастыру – басқарушылық; орталықтандырылмаған – франчайзинг,
венчурлік бизнес, субмердігерлік, лизинг. Мемлекеттік қолдаудың негізгі
формасы қаржылық қолдау болып табылады, ол қайтарымсыз көмек, несиелер,
венчурлік бизнес, салық жеңілдіктері және тағы басқалар түрінде
көрсетіледі. Шетелдік қаржылық қолдаудың әр түрлі формаларын талдау,
олардың арасында ШКС ұзақ мерзімді несиелеу жүйесі, мемлекет кепілдігімен
және төмен пайыздық ставкалармен немесе жаңа технологияларды игеруші ШКС
салық жеңілдіктерін беру; пайдаға салынатын салық дифференциясы көңіл
бөлуге тұрарлық.
ШКС инновациялық қолдау жаңалықтарды дайындаумен ғана емес, сонымен
қатар оларды белседі түрде еңгузімен айналысатын кәсіпорындарды ерекше
қолдаудан тұрады, бұл да ғылыми –техникалық прогресті жетілдірудің
шарттарының бірі болып табылады. Мұндай қолдауды жүзеге асыру инновациялық
жобаларды қолдайтын және қаржыландыратын арнайы ұйымдардың, төменгі
пайыздық ставкалардың, ұзақ мерзімді несиелеудің, технопарктердің болуына
байланысты. Елдің шағын кәсіпкерлігінде инновациялық процесті белсендету
үшін инновациялық жобаларды төменгі пайыздық ставкаларымен ұзақ мерзімге
несиелейтін қолдаушы және қаржыландырушы арнайы органдар жүйесін
ұйымдастыру қажет.
Шағын кәсіпкерлікті экономикалық қолдаудың бір формасы оны
мемлекеттік келісім- шарттарды орындауға қатыстыру болып табылады.
Қолдаудың бұл түрін экономиканың отандық секторында іске асыру шағын
кәсіпорындарды субмердігелер ретінде тарту қажеттілігін қарастыратын арнайы
заңды қабылдау натижесінде мүмкін болады. Соңғы 10 жылда көптеген
мемлекеттер шағын кәсіпкерлікті орталықтандырылған қолдаудың жеке объектісі
ретінде сыртқы нарықта өзін жақсы көрсетті. Қолдаудың берілген түрін
көрсетудің шетелдік тажірибесінен бізге өнімді экспортқа шығарумен
айналысатын ШКС несиелеудің және салық салудың жеңілдетілген түрлерінен
үлгі алу қажет.
Шетелдерде орталықтандырылған мемлекеттік қолдаудың соңғы объектісі
кәсіпорындарды тіркеуден, кәсіпкерлерді оқытудан, ақпараттық қызмет
көрсетуден тұратын, ұйымдастыру – басқарушылық қолдау болып табылады.
Экономикасы дамыған барлық елдерде ШКС тіркеуге алудың ықшамдалған тәртібі
бар. Кейбір елдерде бұл рәсім 24 сағатты ғана алады. Бұл аймақта ШКС
қазіргі заманғы компьютерлік технологиялар көмегімен коммерциялық
ақпаратпен қамтамасыз ету тәжірибесі қызықты. Шетелдерде шағын
кәсіпкерліктің шаруашылық жуүргізуші субъектілеріне орталықтандырылған
мемлекеттік қолдаумен қоса жеке ірі бизнес жағынан орталықтандырылмаған
қолдау көрсетіледі. Оның қажеттілігі мемлекеттің қаржы ресурстарының
объективті тапшылығымен байланысты.
Орталықтандырылмаған қолдаудың арасында шетелде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz