Қазақстан Республикасы егiн шаруашылығын дамытудың экономикалық мазмұны
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
I. Қазақстан Республикасы егiн шаруашылығын дамытудың
экономикалық мазмұны
1.1. Қазақстан Республикасы егiн шаруашылығының даму тарихы ... ... ... ... .6
1.2. Нарық жағдайында егiн шаруашылығының даму жолдары ... ... ... ... ... ... 10
Қазақстан Республикасы және аймақтық егiн шаруашылығының ауыл шаруашылығында алатын орны мен дамуын талдау
2.1. Қазақстан Республикасы егiн шаруашылығының дамуын талдау ... ... ... .18
2.2. Оңтүстiк Қазақстан облысының экономикасындағы ауыл шаруашылық саласында егiн шаруашылығының алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3. Оңтүстiк Қазақстан облысы егiн шаруашылығының дамуын талдау ... ... ..25
2.4. Оңтүстiк Қазақстан облысы егiн шаруашылық өндiрiсiн дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
III Оңтүстiк Қазақстан облысының егiн шаруашылығын дамытуда кездесетiн мәселелер және оны шешу жолдары мен дамыту бағыттары
3.1. Егiн шаруашылығын дамытуда кездесетiн мәселелер және оны шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
3.2. Егiн шаруашылығын дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Қорытындылар мен ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
I. Қазақстан Республикасы егiн шаруашылығын дамытудың
экономикалық мазмұны
1.1. Қазақстан Республикасы егiн шаруашылығының даму тарихы ... ... ... ... .6
1.2. Нарық жағдайында егiн шаруашылығының даму жолдары ... ... ... ... ... ... 10
Қазақстан Республикасы және аймақтық егiн шаруашылығының ауыл шаруашылығында алатын орны мен дамуын талдау
2.1. Қазақстан Республикасы егiн шаруашылығының дамуын талдау ... ... ... .18
2.2. Оңтүстiк Қазақстан облысының экономикасындағы ауыл шаруашылық саласында егiн шаруашылығының алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3. Оңтүстiк Қазақстан облысы егiн шаруашылығының дамуын талдау ... ... ..25
2.4. Оңтүстiк Қазақстан облысы егiн шаруашылық өндiрiсiн дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
III Оңтүстiк Қазақстан облысының егiн шаруашылығын дамытуда кездесетiн мәселелер және оны шешу жолдары мен дамыту бағыттары
3.1. Егiн шаруашылығын дамытуда кездесетiн мәселелер және оны шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
3.2. Егiн шаруашылығын дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Қорытындылар мен ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
Әр елдiң экономикалық даму дәрежесi сол елдiң нарықында өнiмдердiң сатылуының нарығында мол болуымен емес, қайдан, оның қандай технологияның көмегiмен, қалай өндiрiлетiндiгiмен анықталады. Әрине қазiргi халықаралық интеграцияның даму талаптарына сәйкес, елге керек нәрсенiң бәрi өз елiмiзден өндiрiлсiн деу орынсыз болар едi. Себебi, бiрiншiден, барлық өнiм түрiн өз елiмiзде өндiруге толықтай мүмкiндiк (қаржы технология, өндiрiстiк қуат) жоқ. Екiншiден, өнiмнiң барлық түрiн бiр елде өндiру, шығару экономикалық жағынан тиiмсiз. Халықаралық интеграция дамып отырған жағдайда өнiмнiң кейбiр түрлерiн өз елiмiзден шығарғаннан, гөрi шет елдерден сатып алған пайдалы. Бiрақ ол жан-жақты зерттелiп, өнiмнiң қай түрлерiн сырттан сатып алу, қай түрлерiн өзiмiздiң елде өндiру экономикалық жағынан негiзделген болуы қажет. Ол экономиканың тұрақтануына себiн тигiзедi. Көптеген елдердiң тәжiрибесi көрсетiп отырғандай, өз елiнде отандық агроөнеркәсiп кешенiн дамыту, шикiзат сатумен салыстырғанда тиiмдi, мемлекет қазынасына үзбей табыс түсiрiп тұруына тiкелей әсер етедi. Ал, шикiзатты шет елдерге сату экономиканың тұрақтануына нақты әсер ете алмайды. Ол мына себептерге байланысты: 1.бiздiң шикiзатымызға шет елдердiң сұраныс дәрежесiнiң өзгерiп отыруы; 2.шикiзат бағасының құбылмалылығы; 3.шикiзат сатуда шетелдiк бәсекелестерге төтеп бере алмауы.
Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылық саласының өркендеуiне көптеген мүмкiндiктер бар. Ол үшiн агроөнеркәсiп кешенiн дамытуда, халықты азық-түлiкпен қамтамасыз етудi нарық жағдайында экономикалық реформалаудың жаңа формасын дамытуымыз қажет.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – ауыл шаруашылығы саласында егін шаруашылығының алатын орны мен дамытуда кездесетін мәселелер мен оларды шешу жолдарын қарастырып және сонымен қатар дамыту бағыттарын теориялық негіздеу болып табылады.
Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылық саласының өркендеуiне көптеген мүмкiндiктер бар. Ол үшiн агроөнеркәсiп кешенiн дамытуда, халықты азық-түлiкпен қамтамасыз етудi нарық жағдайында экономикалық реформалаудың жаңа формасын дамытуымыз қажет.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – ауыл шаруашылығы саласында егін шаруашылығының алатын орны мен дамытуда кездесетін мәселелер мен оларды шешу жолдарын қарастырып және сонымен қатар дамыту бағыттарын теориялық негіздеу болып табылады.
1. Назарбаев Н.А. «Қазақстан-2030» Елбасының Қазақстан халқына Жолдауы.
2. ҚР-ң Президенті Н. Назарбаевттің Қазақстан халқына жолдауы. «Жаңа әлемдегі жаңа қазақстан», 2007 ж. 28 ақпан.
3. «Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы», Қазақстан Республикасының Президентінің Жолдауы. Астана, 2005 жыл.
4. «2003-2015 жылдардағы Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму стратегиясы», 2003 жылғы 17 шілдедегі ҚР Үкіметінің жарлығы.
5. «Экономикалық саясаттың 2010-жылға дейінгі дамуының негізгі бағыттарының стратегиялық жоспары». Егемен Қазақстан, 2003 жыл.
6. «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін», Қазақстан Республика Президентінің 2003 жылдың 4 сәуіріндегі қазақстан халқына Жолдауы. /Егемен қазақстан, 2003 жыл, 6 сәуір
7. Жеделдетілген экономикалық өсу – 2001-2005 жылдарға индекативті жоспарлаудың негізгі мақсаты. // 29.12.2000 жылдан ҚР Үкметінің қаулысы.
8. Алексеева М.М. « Планирование деятельности фирмы». – Москва: Финансы и статистика, 2001 г.
9. «Балабанов И.Т. «Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта»- Москва: Финансы и статистика, 1998 г.
10. Тулегенов Б.Т., Абдильханова С.А. «Планирование деятельности хозяйствующих субъектов».- Алматы: LEM, 2001 г.
11. Сундетов Ж. «Планирование и прогнозирование в условиях рыночной экономики»: Учеб. пособие / КазЭУ им. Т.Рыскулова.- 2-е изд., доп. и перераб.- Алматы.-Экономика, 2004 г.
12. Мамыров Н.К. «Социально-экономические проблемы адаптации промышленности Казахстана к рынку» Алматы 1998 г.
13. Горемыкин В.А., Бугулов Э.Р., Богомолов А.Ю. «Планирование на предприятии»: Учебник.- Москва.: Филинъ, 2000. 2-е издание.
14. Дюсембаев К.Ш. «Анализ финансового положения предприятия»: Уч. пособие / КазГАУ.- Алматы: Экономика.
15. Егоров Ю.Н. Варакута С.А. « Планирование на предприятии». – Москва.: ИНФРА-М, 2001.
16. Бизнес – планирование: Учебник / под. ред. В.М. Попова и С.И. Ляпунова. – Москва:Финансы и статистика, 2001 г.
17. Смагулова Н.Т. // Система планирования под влиянием трансформаций условий хозяйствования // Вестник КазЭУ, 2003 № 1.
18. Коласс Б. «Управление финансовой деятельностью предприятия». Проблемы, концепции и методы: Уч. пособие / Перевод с фран. Под ред. проф. Я.В. Соколова, Москва.: Финансы. ЮНИТИ.- 1997г. 12-25беттер
19. «Методика формирования производственной программы предприятия в условиях рыночной экономики», сборник научных трудов, Алматы:Экономика, 2001г.
20. «Рыночный подход к формированию производственной программы предприятия», сборник научных трудов, Алматы, издательство «Қазақ Университеті», 2001г.
46. Сейтказиева А.М. «Разработка проектов как составная часть стратегии
предпиятия /Вестник КазГАУ №1-2 1997г/
47. Оңтүстiк Қазақстан облысының статистикалық мәлiметтерi. 2001-2007ж.ж
48. Оңтүстiк Қазақстан облысының әлеуметтiк –экономикалық даму көрсеткiштерi. Оңтүстiк Қазақстан- N8.,2007 жыл
2. ҚР-ң Президенті Н. Назарбаевттің Қазақстан халқына жолдауы. «Жаңа әлемдегі жаңа қазақстан», 2007 ж. 28 ақпан.
3. «Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуы», Қазақстан Республикасының Президентінің Жолдауы. Астана, 2005 жыл.
4. «2003-2015 жылдардағы Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму стратегиясы», 2003 жылғы 17 шілдедегі ҚР Үкіметінің жарлығы.
5. «Экономикалық саясаттың 2010-жылға дейінгі дамуының негізгі бағыттарының стратегиялық жоспары». Егемен Қазақстан, 2003 жыл.
6. «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін», Қазақстан Республика Президентінің 2003 жылдың 4 сәуіріндегі қазақстан халқына Жолдауы. /Егемен қазақстан, 2003 жыл, 6 сәуір
7. Жеделдетілген экономикалық өсу – 2001-2005 жылдарға индекативті жоспарлаудың негізгі мақсаты. // 29.12.2000 жылдан ҚР Үкметінің қаулысы.
8. Алексеева М.М. « Планирование деятельности фирмы». – Москва: Финансы и статистика, 2001 г.
9. «Балабанов И.Т. «Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта»- Москва: Финансы и статистика, 1998 г.
10. Тулегенов Б.Т., Абдильханова С.А. «Планирование деятельности хозяйствующих субъектов».- Алматы: LEM, 2001 г.
11. Сундетов Ж. «Планирование и прогнозирование в условиях рыночной экономики»: Учеб. пособие / КазЭУ им. Т.Рыскулова.- 2-е изд., доп. и перераб.- Алматы.-Экономика, 2004 г.
12. Мамыров Н.К. «Социально-экономические проблемы адаптации промышленности Казахстана к рынку» Алматы 1998 г.
13. Горемыкин В.А., Бугулов Э.Р., Богомолов А.Ю. «Планирование на предприятии»: Учебник.- Москва.: Филинъ, 2000. 2-е издание.
14. Дюсембаев К.Ш. «Анализ финансового положения предприятия»: Уч. пособие / КазГАУ.- Алматы: Экономика.
15. Егоров Ю.Н. Варакута С.А. « Планирование на предприятии». – Москва.: ИНФРА-М, 2001.
16. Бизнес – планирование: Учебник / под. ред. В.М. Попова и С.И. Ляпунова. – Москва:Финансы и статистика, 2001 г.
17. Смагулова Н.Т. // Система планирования под влиянием трансформаций условий хозяйствования // Вестник КазЭУ, 2003 № 1.
18. Коласс Б. «Управление финансовой деятельностью предприятия». Проблемы, концепции и методы: Уч. пособие / Перевод с фран. Под ред. проф. Я.В. Соколова, Москва.: Финансы. ЮНИТИ.- 1997г. 12-25беттер
19. «Методика формирования производственной программы предприятия в условиях рыночной экономики», сборник научных трудов, Алматы:Экономика, 2001г.
20. «Рыночный подход к формированию производственной программы предприятия», сборник научных трудов, Алматы, издательство «Қазақ Университеті», 2001г.
46. Сейтказиева А.М. «Разработка проектов как составная часть стратегии
предпиятия /Вестник КазГАУ №1-2 1997г/
47. Оңтүстiк Қазақстан облысының статистикалық мәлiметтерi. 2001-2007ж.ж
48. Оңтүстiк Қазақстан облысының әлеуметтiк –экономикалық даму көрсеткiштерi. Оңтүстiк Қазақстан- N8.,2007 жыл
МАЗМҰНЫ
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
I. Қазақстан Республикасы егiн шаруашылығын дамытудың
экономикалық мазмұны
1.1. Қазақстан Республикасы егiн шаруашылығының даму тарихы ... ... ... ... .6
1.2. Нарық жағдайында егiн шаруашылығының даму жолдары
... ... ... ... ... ... 10
(( Қазақстан Республикасы және аймақтық егiн шаруашылығының ауыл
шаруашылығында алатын орны мен дамуын талдау
2.1. Қазақстан Республикасы егiн шаруашылығының дамуын
талдау ... ... ... .18
2.2. Оңтүстiк Қазақстан облысының экономикасындағы ауыл шаруашылық
саласында егiн шаруашылығының алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.3. Оңтүстiк Қазақстан облысы егiн шаруашылығының дамуын
талдау ... ... ..25
2.4. Оңтүстiк Қазақстан облысы егiн шаруашылық өндiрiсiн дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
III Оңтүстiк Қазақстан облысының егiн шаруашылығын дамытуда кездесетiн
мәселелер және оны шешу жолдары мен дамыту бағыттары
3.1. Егiн шаруашылығын дамытуда кездесетiн мәселелер және оны шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
3.2. Егiн шаруашылығын дамыту
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..38
Қорытындылар мен
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...47
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .51
Кiрiспе
Әр елдiң экономикалық даму дәрежесi сол елдiң нарықында өнiмдердiң
сатылуының нарығында мол болуымен емес, қайдан, оның қандай технологияның
көмегiмен, қалай өндiрiлетiндiгiмен анықталады. Әрине қазiргi халықаралық
интеграцияның даму талаптарына сәйкес, елге керек нәрсенiң бәрi өз
елiмiзден өндiрiлсiн деу орынсыз болар едi. Себебi, бiрiншiден, барлық
өнiм түрiн өз елiмiзде өндiруге толықтай мүмкiндiк (қаржы технология,
өндiрiстiк қуат) жоқ. Екiншiден, өнiмнiң барлық түрiн бiр елде өндiру,
шығару экономикалық жағынан тиiмсiз. Халықаралық интеграция дамып отырған
жағдайда өнiмнiң кейбiр түрлерiн өз елiмiзден шығарғаннан, гөрi шет
елдерден сатып алған пайдалы. Бiрақ ол жан-жақты зерттелiп, өнiмнiң қай
түрлерiн сырттан сатып алу, қай түрлерiн өзiмiздiң елде өндiру экономикалық
жағынан негiзделген болуы қажет. Ол экономиканың тұрақтануына себiн
тигiзедi. Көптеген елдердiң тәжiрибесi көрсетiп отырғандай, өз елiнде
отандық агроөнеркәсiп кешенiн дамыту, шикiзат сатумен салыстырғанда
тиiмдi, мемлекет қазынасына үзбей табыс түсiрiп тұруына тiкелей әсер етедi.
Ал, шикiзатты шет елдерге сату экономиканың тұрақтануына нақты әсер ете
алмайды. Ол мына себептерге байланысты: 1.бiздiң шикiзатымызға шет елдердiң
сұраныс дәрежесiнiң өзгерiп отыруы; 2.шикiзат бағасының құбылмалылығы;
3.шикiзат сатуда шетелдiк бәсекелестерге төтеп бере алмауы.
Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылық саласының өркендеуiне
көптеген мүмкiндiктер бар. Ол үшiн агроөнеркәсiп кешенiн дамытуда, халықты
азық-түлiкпен қамтамасыз етудi нарық жағдайында экономикалық реформалаудың
жаңа формасын дамытуымыз қажет.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – ауыл шаруашылығы саласында егін
шаруашылығының алатын орны мен дамытуда кездесетін мәселелер мен оларды
шешу жолдарын қарастырып және сонымен қатар дамыту бағыттарын теориялық
негіздеу болып табылады.
Қазақстан үшiн тиiмдi шаруашылық және өндiрiс салалары: агроөнеркәсiп
кешендерi мен жеңiл және тамақ өнеркәсiбi. Бұл салалар дамытылса шет елден
киiм-кешек, тамақ өнiмдерiн сатып алуда кететiн қаржы үнемделер едi, оны
басқа салаларға жұмсауға мүмкiндiк туылар едi. Ал келешекте шетке шығатын
мұнайдың бағасы өсiп, шетелде сату үшiн оны тасымалдауға мүмкiндiк туылса,
онда Қазақстанның экономикалық тұрақтануына қосымша әсер етер едi. Бiрақ,
қазiргi кезде оның ақиқатқа айналуы көбiнесе шетелдiк инвесторларға
байланысты болып отыр. Бұл мәселенiң шешiлуi солардың қолында, керiсiнше
елiмiзде агроөнеркәсiп кешендерi мен жеңiл және тамақ өнеркәсiбiн дамыту-
өз мүмкiндiктерiмiзге байланысты.
Ауыл шаруашылығы елiмiздiң экономикасының маңызды, өзектi
салаларының бiрi. Халықтың әл-ауқаты оның дамуы мен тұтыну нарығының
тұрақтылығына тiкелей байланысты. Шындығында, егін шаруашылығын былай
түсінуге болады. Біріншіден, елдiң азық-түлiк қауiпсiздiгi. Екіншіден, егiн
және мал шаруашылығымен айналысатын адамдардың өмiрi, мүдделерi. Үшіншіден,
халық шаруашылығының көптеген салаларын шикiзатпен қамтамасыз ету көзi.
Яғни, бұл менiң дипломдық жұмысымның тақырыбы егiн шаруашылығын
дамытудың маңыздылығын көрсетедi. Жұмысымның бiрiншi бөлiмiнде егiн
шаруашылығының мәнiн аша отырып, екiншi бөлiмiнде ОҚО-ның экономикасының
ауыл шаруашылығы саласында егін шаруашылығының алатын орны мен дамуын
статистикалық көрсеткіштердің негізінде талдау жасадым. Ал үшiншi
бөлiмiнде егін шаруашылығында кездесетін мәселелер мен оларды шешу, дамыту
бағыттарын қарастырдым.
Дипомдық жұмыс Республикалық және облыстық статистикалық
мәлiметтердi, экономикалық оқу құралдары мен журнал мақалалары,
конференция, семинар материалдарының негізінде жасалынды. Жұмыс 4-
кестеден, 3-суреттен, 1-диаграммадан тұрады.
1. Қазақстан Республикасы егiн шаруашылығын дамытудың
экономикалық мазмұны
1. Қазақстан Республикасы егiн шаруашылығының даму тарихы
Қазақстандық тарихнамада XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы
қазақ ауылындағы жер пайдалану жүйесi жөнiнде арнайы зерттеу жұмысын
жүргiзген тарихшылар сирек, солардың iшiнде П.Галузоның орны ерекше. Ол
ерекшелiк оның зерттеу тәсiлiнде ғана емес, ең алдымен өзгелерден ерекшелеу
тұжырымында. Мұнымен қатар жер пайдалану мен оны меншiктену түрлерiн
айқындаудың ауыл шаруашылығындағы капиталистiк қатынастардың дәрежесiн
анықтаудағы орны үлкен. Сондықтан оның бұл мәселедегi ойларына кеңiрек
тоқталған жөн. Ол аталған мәселенi талдауды 1891 жылғы Далалық ережеден
нақты үзiндiлер келтiруден бастайды. Оны қазақ жерiне өз өктемдiлiгiн
орнатқан ресейлiк помещиктiк әскери-феодалдық империализмнiң терең
шовинистiк құжаты деп бағалайды. Оның мәнi көшпелi қазақтардың әрбiр
отбасын алдымен 3 кейiнiрек 4 сом деп белгiлеген қымбат үй салығында екенiн
айтады. Патша үкiметi қазақ жерiн мемлекеттiк деп жариялай отырып,
көшпелiлердiң қоғамдық пайданауына бердi. Ал, Ереже дайындалып жатқан
жылдарда-ақ қауымдық жердi жiк-жiкке бөлiп, жеке пайдалану қалыптаса
бастаған едi. Қазақтардың ауыл шаруашылығының тауарлы қатынастарына
тартылуы бұл процестi тездетiп, экономикалық тұрғыда жерге жеке меншiк
орнай бастады. Сондықтан заң мен өмiр шындығы арасындағы қайшылық орыс
помещиктерi мен жергiлiктi феодалдардың, қазақ шаруалары мен орыстың
крепостник-помещиктерiнiң арасындағы тартысқа ұласты.
Жер пайдалану, әсiресе егiншiлiк пен шөп шабудың дамуына байланысты
тереңдей түстi. XIX ғ. соңына қарай қауымдар арасындағы бөлу басталады.
Капитализмнiң дамуының демократиялық жол үшiн күреске қазақтардың
қатысу туралы мәселеге тоқтала келе мынадай тұжырым жасайды: жер
пайдалануды бөлектеу процесiндегi жер үшiн күресте екi қарама-қарсы таптық
бағыт соқтығысты. Бiрiншi: шабындық және егiстiгi көп байларға, Екiншi: жер-
теңгермешiлiк жер пайдалану құқымен шаруаларға. Бiрiншi бағыт феолдализмдi
бекiтудi бiлдiрдi, екiншiсi шаруалардың еркiн жер пайдалану үшiн күресi,
бұл туралы қатынастар жағдайында капитализмнiң дамуының демократиялық жол
үшiн күрестi бiлдiрдi.
П.Галузо егiстiктердi жалға беру жүйесiнiң кең тарағанын, жердiң
тауарлық құнға ие болып, оның бағасының өскенiн жер меншiктенудiң
капиталистiк жұмылдырылуы деп атайды. 1910 жылғы екi министрдiң Сiбiрге
сапарынан кейiн қазақтардан тартып алынған жердi капиталистерге сату мен
жалға беру әрекетi баталды. Бұл саясаттың күшеюiне Семей облысының Ертiс
өзенi бойындағы 20 шаруашылықты зерттеу нәтижесi әсер еттi. Олардың
көпшiлiгi, нақты айтқанда 18 капиталистiк шаруашылық болды және
тексерушiлер бұлардың өмiршендiгiн, тиiмдiлiгiн көрсеттi. Үкiмет
қазақтардан тартып алынған жерлерде капиталистiк түрдегi ауыл
шаруашылықтарын құруды заң жүзiнде ұмтылды. 1912 жылы 13-желтоқсанда патша
сiбiрде далалы облыстарда және Түркiстан өлкесiнде ауыл шаруашылығы үшiн
қазыналық жер бөлiктерiн сатусыз жалға беру туралы министрлер кеңесiнiң
Ережесiн бекiттi. Ол бойынша 1913 жылдан бастап арнайы егiн егетiн жер
бөлiктерiн құру қолға алынды. Автор мұны патша үкiметiнiң капиталистермен
ымыраға келуi, қазақтардан тартып алынған жерден рентасын алу және
экономикалық негiзде феодализмнен капитализмге қарай бiр адым алға басу деп
бағалайды. 1917 жылдың басында қазақ жерiнде арендаға беру үшiн жалпы
көлемi 764434,2 десятина егiстiктен 190 жер бөлiгi дайындалыпты. 1917
жылдың басында оның 168955 десятиналық 46 бөлiгi жалға берiлдi. Автор бұл
әрекеттi Қазақстандағы капиталистiк егiн шаруашылығын ұйымдастырудағы
егiншiлiктегi плантаторлықтың өскiндерi деп атайды. Бiрақ жалға беру
құнының қымбаттығы бұл әрекеттi тежедi, царизм капитализмнiң таралуына
ықпал ете отырып, оның дамуын тежедi, -дейдi.
Ауыл шаруашылығының дамуы, байлар мен шаруалар және байлар мен патша
үкiметi, кадеттер, октбристер мен царизм арасындағы жер үшiн күрес,
егiстiктердi жалға беру, көлемдi егiн шаруашылығын құру, октябристiк
капитализм туралы жаңа да қызықты мәлiметтерi және оларды өзiндiк
көзқараспен баяндалуы арқылы еркшеленедi. Сонымен қатар кейбiр қайшылықты
пiкiрлерi де кездеседi. Ірi байлардың шаруашлығында капиталистiк жалдаудың
дамуы сөзсiз болды деп мойындағанымен, капиталистiк кәсiпкерлiк элементтер
айқын байларды байкулактар немесе жартылай феодал байлар деп атап, олардың
тобы феодалдық топтағы байлардан айқын жiктеле қоймады деумен шектеледi.
Өзi қайта-қайта айтатын октябристiк капитализмнiң мал шаруашылығындағы
белгiлерiн нақты талдамайды.
С.Сүндетов кiтабында патша үкiметiнiң отаршылдық саясатының барысында
жергiлiктi жергiлiктi халықтың егiстiктер мен судан айырылуы, тiптi орман-
тоғайлардың манына егiн егу мүмкiндiктерiне де ие бола алмауы егiн
шаруашылығының күйзелуiне, оның кейбiр жерлерде жаңа жағдайға амалсыз
бейiмделуiне әкелiп соққаны баяндалды. Отырықшылыққа көшудiң өскенiн
сипаттай отырып, автор оның көлемiн асыра бағалауға болмайды, қазақтар
шаруашылығының негiзгi саласы егiн шаруашылғы бола бастады. Капиталистiк
қатынастардың енуiне байланысты қазақтардың шаруашылығындағы, әсiресе егiн
құрамындағы өзгерiстерге тоқталды. Ғ.Тоқжанов, Ғ. Федоров сияқты С.
Сүндетов тек Қазақстан жерiнде егiстiк алқаптардың көбейгенiн көрсетедi.
Өлкеге тауарлы қатынастардың одан әрi енуiмен байланысты егiн өсiруге және
оның тұқымын жетiлдiруге ынталандырды.
XIX ғасыр соңы мен XX ғасыр басында қазақ даласында егiстiк
шаруашылықтың түрлерiне сай аралап-айырбастау, мерзiмдi-жәрменкелiк және
тұрақты деп аталатын сауданың үш түрi болды.
Сауда капиталы ауыл экономикасына барған сайын көбiрек енгенiн 1901
жылғы Семей облысының әрбiр облыста 20-40 алыпсатардың болғандығымен
дәлелдейдi. Сауда операцияларында ақшаның маңызының арта түскенiн, оның
заттай айырбасты ығыстырғанын, сату мен сатып алу негiзiнен ақша арқылы
жүре бастағанын, қазақтардың шаруашылығындағы ақшаның ролiнiң артуы
жәрменкелiк саудаға ықпал еткенiн iрi сауда орталықтары қалыптасқан.
Батыс Сiбiр мен Солтүстiк Қазақстан аймағындағы iрi сауда орталығы Омбы
қаласы болды. Онда негiзiнен егiн шаруашылығы өнiмдерiн сатып алумен
айналысатын орыс, американ, ағылшын, немiс фирмаларының сауда орындары
әрекет еттi. Солтүстiк Қазақстандағы сауданың дамуында Петропаволск қаласы
да өзiндiк орын алды. Ақмола, Көкшетау қалалары, Есiлкөл, Атбасар
станциялары әкелiнген тауарларды қазақ ауылдарына аттандыратын қазақ
даласымен сауданы кеңейтуде маңызды орын алатын орындар қызметiн атқарады.
Жазда және күзде жұмыс iстейтiн жәрменкелер болды. Жәрменкелiк сауданың
қызмет аймағының кеңеюi нәтижесiнде Қазақстанның жекелеген аудандарының
арасындағы байланыс күшейдi, өлкенiң экономикасы жалпы ресейлiк рынок
кеңiстiгiне тартылды. XX ғасырдың бiрiншi он жылдығының соңында жәрменкелер
тұрақты саудаға орын бердi.
Қазақ шаруашылығындағы натуралдық құрылыстың дамуы көп жағдайда ақшалай
салық пен мiндеткерлердiң енгiзiлуi мен таралуы арқылы тездедi деуiнде
үлкен мән бар алым салықты ақшалай төлеу қажеттiгi қазақтардың өздерi
өндiрген өнiмдерiн тек ақшаға сатуға ұмтылысын тудырды, отарлық қанауды
күшейттi, мүлiктiк және әлеуметтiк жiктелiстi тездеттi. Мұнымен қатар ақша
қатынастарының кеңеюi, алым салықтардың көбеюi сату үшiн өнiм өндiрудi,
яғни тауар өндiрiсiн кеңейтуге ықпал еттi.
Бiрiңғай ұлттық рынок туралы мәселенi сөз ете отырып, өлкеде жергiлiктi
рыноктың құрылу процесi жүрдi. Бiрақ жалпы экономикалық артта қалушылық,
жекелеген аудандар арасындағы байланыстың әлсiздiгi себептi Қазақстанда
Қазан төңкерiсiне дейiн бiрыңғай ұлттық рынок құрылған жоқ, деп есептейдi.
Тауар өндiрiсi патриархалды феодалдық қатынастардың ыдырауына, капиталистiк
қатынастар элементтерiнiң тууына ықпал еттi дей отырып, ауылдағы тауар
өндiрiсi әлi капиталистiк өндiрiс болған жоқ.
Жалпы ауыл шаруашылығы егiншiлiгi, соның iшiнде қазақтардың
шаруашылығының да дамуы, олардың сипаты мен ерекшелiктерi туралы мәселелер
жаңа көзқарастар негiзiнде жан-жақты терең зерттеудi қажет етедi.
1.2 Нарық жағдайында егiн шаруашылығының даму жолдары
Ауыл шаруашылығының нарық жағдайында тиiмдi жұмыс iстеу механизмi
әсiресе нарықтық экономика жағдайында әр түрлi деңгейде көрiнiс табады.
Себебi мұндай механизм меншiк қатынастарына, басқару жүйесiне, өнiм мен
табыстарды бөлу ерекшелiктерiне тiкелей байланысты. Шаруашылық жүргiзу
нысандарын, жер және iшкi шаруашылық қатынастарын, ондағы қаржы
экономикалық механизмдердi тұрақты түрде жетiлдiрiп отыру – нарықтық
типтегi агроқұрылымдар құрудың, аграрлық сектордағы өндiрiс күштерi мен
өндiрiстiк қатынастарды дамытудың ең қажеттi талаптары.
Тиiмдi жұмыс iстейтiн агроқұрылымдарды қалыптастыру әр түрлi ұйымдық-
құқықтық нысандағы шаруашылықтардың өндiрiстегi ролi мен орнын, олардың
бәсекелестiк қабiлетiн анықтауды талап етедi. Сондықтан шаруашылық
жүргiзудегi тиiмдi механизмдер методологисы бойынша арнайы ғылыми
зерттеулердiң қажеттiлiгi туындайды.
Бәсекелестiк қабiлетi бар кәсiпорын дегенiмiз облыс, аймақ iшiндегi
белгiлi бiр салада оның басқа кәсiпорындардан артықшылығы. Олардың
бәсекелестiгi белгiлi бiр салаға жататын, ұқсас өнiм шығаратын (қызмет
көрсететiн) бiр тектi кәсiпорындар шеңберiнде бағалануы тиiс. Ал,
кәсiпорындардың бәсекелестiк дәрежесiн бағалау, яғни олардың бәсекелесе
алатын артықшылық-тарын анықтау, ең алдымен салыстыруға алынатын тұрпатты
(үлгiлi) шаруашылықтарды бөлiп алудан басталады. Басқаша айтқанда осы
облыстағы, аймақтағы тиiмдi жұмыс жүргiзiп отырған бiр тектi
шаруашылықтарды таңдап алудан бастау керек. Мұндай кәсiпорындарда мына
төмендегiдей параметрлердiң (көрсеткiштердiң) болуы талап етiледi:
-өндiрiлетiн өнiмдер сипаттамасы олардың жәрдемiмен қажеттiлiктi
қанағаттандыру бойынша бiр өлшемде, бiр деңгейде болуы керек;
-осы өндiрiлетiн өнiмдер түсетiн рынок сегменттерi де бiр өлшемде болуы
қажет;
-жұмыс iстеп тұрған кәсiпорындарлдың өмiрлiк циклы да бiрдей болған жөн.
Шағын және орта ауыл шаруашылығы құрылымдарында, әдетте өндiрiстiң
технологиялық факторлары сақталмайды. Олардағы өндiрiлген өнiм сапа жағынан
рынок талаптарына сай келе бермейдi. Осыған байланысты коммерциялық
құрылымдар арасында мұндай ’’шаруа өнiмiне’’ деген нашар көзқарас
қалыптасқан, оларға деген сатып алу бағасы алдын –ала төмендетiледi. Осының
салдарынан олардың өндiрiстiк- қаржылық қызметi нашарлап отыр.
Шағын және орта ауыл шаруашылығы құрылымдарының экономикалық
бiрлiгiне мына төмендегi жағдайларды сақтағанда қол жеткiзуге болады:
-ауыл шаруашылығы дақылдарын алмастырып егудегi, өндiрiстiк
процестегi ұйымдық- технологиялық агротехникалық талаптарды сақтау;
-шаруашылықтың және оның iшiндегi бөлiмшелерiнiң оңтайлы
параметрлерiн қарастырады;
-әрбiр шаруашылықта негiзгi , қосымша және қызмет көрсету салаларын
үйлестiру;
-мүлiктiк жарна мен жер үлестерi бойынша дивиденттердi бөлу негiзiнде
iшкi шаруашылық бағаны және өндiрiстi ынталандыру механизмiн әзiрлеу.
Өндiрiстiң өзiне тән ерекшелiктерiне және басқада факторларға
байланысты шаруашылық жүргiзудiң бұл механизмi де, қазiргi ұйымдық
–құқықтың формалардың әр түрлi болуына байланысты өзiндiк ерекшелiктермен
бейнеленедi. Мысалы, акционерлiк қоғам және жауапкершiлiгi шектелген
серiктестiктерде адамдардың мүлiктiк меншiктiктен, жердi ұзақ мерзiмге
пайдалану құқығынан айыруға әкелiп соғады. Оның үстiне ауылдағы адамдарды
тiкелей ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өндiруден алшақтатады. Дегенмен соңғы
жылдарда қалыптасқан дағдарыстық көрiнiстер(көп мөлшердегi қарыздар төлем
қабiлетiнiң төмендеуi, қаржы- қаражаттың және материалдық-техникалық
ресурстың жетiспеуi, азық- түлiк рыногының болмауы, халықты мемлекеттiк
қолдау мен әлеуметтiк жағынан қолдаудың нашарлығы және т.б) кейбiр
аймақтарда шаруашылық серiктестiктердiң , әсiресе ЖШС-дiң көптеп пайда
болуына итермелейдi.
Кесте 1- Ауыл шаруашылығында шаруашылық жүргiзудегi экономикалық механизм
жүйесiнiң негiзгi элементтерi
Кәсiпорын деңгейiнде (iшкi шаруашылық) Жоғарғы иерархиялық деңгей
1. Шаруашылық есеп: 1.Мемлекеттiк тапсырыс
-коммерциялық шаруашылық есеп;
-өзiн-зi өтеушiлiк;
-өзiн-өзi қаржыландыру;
2. Қорлардың формалары және оларды 2.Материалдық-техникалық
пайдалану; қамтамасыз ету
3. Табыстарды бөлу 3.Жоспарлау
4. Еңбек ақы 4.Бағалау:
5. Экономикалық өзара қатынастар: -өндiрiлген ауыл шаруашылығы
-кәсiпорынның мемлекетпен; өнiмiне;
-кәсiпорынның өз бөлiмшелерiмен; -өнеркәсiп өнiмiне;
-бөлiмшелер арасындағы; -жерге
-бөлiмшелердiң басқа кәсiпорындармен; 5.Қаржыландыру , несиелеу
6.Экономикалық ынталандыру 6.Салық саясаты
-өнiм өндiрудегi;
-өнiм сатудағы;
-өнiм сапасын арттырудағы;
-өнiм өндiру шығындарын қысқартудағы;
-өндiрiстiк потенциал мен жердi тиiмдi
пайдаланғаны үшiн
Олардың көп таралу себебi және ынталандыру уәжi ретiнде ЖШС-терге
құрылтайшы болып кез келген жеке және заңды тұлғалар қатынаса алатынын айту
керек. Мұндай құрылтайшыларда тек алғашқы капиталы немесе несие алуға,
бюджет алдындағы, еңбек ақы қарыздарын қайтаруға, тұқым, жанар –жағар май,
ауыл шаруашылығы техникасын алуға кепiлдiк мүлiктерi болса жетедi. Еңбек
процесiне тiкелей қатысудың да қажетi жоқ.
Ал, ауыл шаруашылығы өндiрiстiк кооперативтерiнде олардың мүшелерi
еңбек процесiне қатынасуға мiндеттi. Бұл құрылымда ЖШС –терге , АҚ-дарға
қарағанда еңбек адамының және меншiк иесiнiң бiр жұмысшының бойында
үйлескен принципi жүзеге асырылады. Өздерiнiң мүлiктiк жарналары мен жер
үлестерiн кооперативтiң жарлық қорына өткiзе отырып, кооператив мүшелерi
жұмыс алу кепiлдiгiне қол жеткiзедi. Сондықтан да ауылдық жерде әлеуметтiк
орта белгiлi деңгейде тұрақталады. Демек, әсiресе шалғай жатқан аудандарда
осындай тұрақтылыққа көңiл бөлiнуi тиiс.
Осы жағдайларды ескере отырып, өндiрiстiк кооперативтердiң әлеуметтiк-
экономикалық табиғи ерекшелiгiне байланысты ауылдық жерлерде ауыл
шаруашылығы өндiрiстiк кооперативтерiн дамыту керек.
Қазiргi кездегi iрi ауыл шаруашылығы құрылымдарында iшкi шаруашылық
қатынастар қалыптастыруда бiрнеше үлгiлерi бар.
1.lшкi шаруашылық бөлiмшелер тек шаруашылық жүргiзу дербестiгiне ие,
шаруашылық есеп, өзiн-өзi өтеушiлiк принципiнде жұмыс iстейдi, кәсiпорын
бухгалтериясында олардың есеп шоттары бар.
2.lшкi шаруашылық бөлiмшелердiң заңды құқығы жоқ, өзiн-өзi қаржыландыру
принципiнде iстейдi, есеп шоттары кәсiпорынның Қаржы-есеп айырысу
орталығында. Бұл үлгiдегi ұжым өздерiнiң табысына толық иелiк етедi. Ол
норматив бойынша салықтарды, мiндеттi төлемдердi төлеу үшiн пайдадан, жалпы
табыстан жекелеген аударымдар жасайды, кеңейтiлген өндiрiс және ұдайы
өндiрiс жүргiзедi, орталықтандырылған қорларды қалыптастыруға қатысады.
3.lшкi шаруашылық қатынастардың үшiншi үлгiсiнде, қазiргi заманға сай
агроқұрылым iшiндегi бөлiмшелердi нарық жағдайында еркiн кәсiпкерлiк
субьектiлер ретiнде қалыптастырған орынды, олардың өздерiнiң өз өнiмдерi
мен табыстарына дербес ие болғандары жақсы. Сонда олар тек қана жер
үлестерi мен мүлiктiк жарнаға иелiк етiп қоймай, алған өнiмдерi мен
табыстарының да иесi болып саналады.
4. Ассоциациялар мен жоғарғы дәрежедегi кооперативтерге бiрлескен заңды
тұлғалар арасындағы iшкi шаруашылық қатынастар.
Осы төртiншi үлгi қазiр солтүстiк аймақтағы астық өндiретiн iрi-iрi
корпоративтiк бiрлестiктерде кең тараған. Демек,таяу болашақта Қазақстанның
негiзгi ауыл шаруашылығы аудандарында осындай iрi және орта кәсiпорындарды
жандандыра отырып, олардағы iшкi құрылымдарды, экономикалық механизмдерiн
дамытып, жетiлдiру керек. Шаруашылық жүргiзудiң осы үлгiсiнiң Солтүстiк
Қазақстан жағдайында астық компанияларын дамытуда, күрiш шаруашылығында,
мақта шаруашылығында, мақта шаруашылығында, iрi ауыспалы егiстi, күрделi
суару жүйелерiн талап ететiн аймақтарда келешегi бар. Олардағы шаруашылық
жүргiзудiң кооперативтiк принциптьерiн кеңiрек пайдалануды қарастыру керек.
Ірi кәсiпорындар өздерiнiң мүмкiндiктерiмен артықшылықтарын тек әрбiр
қызметкердiң жеке басының мүдделiлiгiн қорғап, соны iс жүзiне асырғанда
ғана толық көрсете алады. Себебi олар ғылыми-прогресс саласында толыққанды
бiртұтас болашақ саясатты орындауға бағытталған, селекциялық, өсiмпаздық
бағыттағы озат технологияларды енгiзу жұмылдырылған. Өкiнiшке орай, оңтайлы
құрылымдар қалыптастырудағы осы тиiмдi принцип бiзде сақталмай отыр.
Республиканың аграрлық секторында көп жақты экономиканы қалып-
тастыруға бағытталған, меншiктiң және шаруашылық жүргiзудiң бiрнеше
түрiне негiзделген тамыры терең әлеуметтiк –экономикалық өзгерiстер жүзеге
асып жатыр.
Сонымен қатар, ғылыми негiзделген аграрлық саясаттың болмауы,
ауылда-
ғы халықтың нарықтық қатынастарға тезiрек бейiмделе алмауы және басқа
факторлар ауылшаруашылық эканомикасының дамуына терiс әсерiн тигiзедi.
Егiстiк жер көлемi қысқаруда, ауылшаруашылық өндiрiсiнiң құлдырауы
жалғасуда. Ауыл шаруашылық кәсiпорындарының қаржы жағдайы нашарлауда, соның
салдарынан саладағы материялдық – техникалық база қысқарып, ұдайы өндiрiс
процесi нашарлауда.
Экономиканың басқа салаларына қарағанда ауыл шаруашылығының өзiндiк
ерекше сипаты бар, сондықтан өнеркәсiп өндiрiсiнiң ерекшелiктерiн есепке
алып жасалған тиiстi аграрлық саясат керек. Осындай ерекшелiктердiң
себебiнен дамыған елдерде аграрлық секторға мемлекеттiк қолдау үнемi жүзеге
асырылып отырады.
Елiмiздiң аграрлық секторында мемлекеттiк реттеудiң жоқытығынан
қиын жағдай қалыптасты. Өнiмдi өңдейтiн және сақтайтын кәсiпорындар
жекешелендiру болып өткеннен соң өздерiнiң монополиялық жағдайын
пайдаланып, ауылшаруашылық өнiмдерiнiң сатып алу бағасын төмендеттi,
ауылшаруашылық өндiрiс экономикасына сөйтiп зиян келтiрдi.
Ауыл шаруашылық өнiмдерi оны өңделгеннен соң алынатын өнiмдердiң
бағасын, өндiру және өңдеуге жұмсалатын шығынға сайма-сай реттеу, бұл
салаларда қалыпты жағдайда ұдайы өндiрiс процесiн ұйымдастырудың
экономикалық негiзiн жасайды.
Сурет 1- Агроөнеркәсiптiк өндiрiстi мемлекеттiк реттеу
Республика ауылшаруашылығында соңғы жылдары бiраз оң тенденциялар
байқалуда:
бiрiншiден, экономиканың көп түрлiлiгi тұрақты сипат алды. Барлық
аймақта шаруа қожалықтары мен корпоративтiк түрдегi кәсiпорындар,
өндiрiстiк кооперативтер, шаруашылық серiктестiктер, акционерлiк қоғамдар
арасында оңтайлы ара –қатынастар қалыптасты;
екiншiден, ауылды жерде бiртiндеп аграрлық қызмет көрсету, өнiмдi
өңдеу және сату саласы қалыптасуда, ондағылар фермерлермен өзара тиiмдi
экономикалық шартпен жұмыс атқаруда;
үшiншiден, заңдылық-құқықтық база, ауылды жерде шаруашылық кәсiптi,
табысты атқаруға қолайлы жағдай жасауда.
Қазiргi кездегi жағдайда азық-түлiкпен қамтамасыз ету үшiн қолайлы
тенденция бұл үй шаруашылығы секторында өндiрiстiң өсуiн және оның ұсақ
товарлы шаруашылыққа айналуын айтуға болады. Мұның өзi елiмiздiң көпшiлiк
аймақта халықтың өзiн өзi қамтамасыз етуiн жақсартты.
Ауыл шаруашылық өндiрiсiнiң жоғарғы қарқынмен тұрақты дамуын
қамтамасыз ету үшiн мемлекеттiк денгейде кезек күттiрмейтiн шараларды
жүзеге асыру қажет:
1. Отандық азық-түлiк нарығын дамыту, оның бәсекелестiк қабiлетiн
арттыру мәселелерiн шешу үшiн оның импортқа тәуелдiлiгiн, әсiресе
республикада көп көлемде өндiрiлетiн өнiмдер бойынша (күрiш, қара
–құмық, сары май, ет өнiмдерi) импорттық өнiмдердi сатып алуды
кемiту қажет;
2. Ауыл тұрғындарының табысын көтеру және оларды әлеуметтiк қорғау
үшiн халықаралық еңбек ұйымының ұсыныстарына сәйкес, ең төменгi
күнкөрiс денгейiн заң жүзiнде анықтау қажет, заңды тұлғалар мен
жеке адамдар қаражаты есебiнен елдi мекендер бойынша
инфрақұрылымдар жасау және дамыту қажет;
3. Қазiргi кезде елдiң машина трактор паркi iс-жүзiнде мүлдем
ескiрген және оны тезiрек жаңарту қажет;
4. Тұқым тапшылығы, егiн шаруашылығы саласының маңызды бөлiгi. Қазiр
аудандастырылмаған сорттар тұқымының себiлуi жиi кезедеседi,
сөйте тұра көптеген аудандастырылған сорттар тұқымын ешкiм
алмайды, өйткенi қаражат жетiспейдi. Тұқымды ұқсату, кептiру,
тасмалдау, дайындау, сақтау iсiн жақсарту қажет және тұқымның
сапасына сорттардың сақталуына бақылауды күшейту керек және ауыл
тауар өндiрушiлерiнiң қаржылық жағдайын нығайтудың маңызды
шарасының бiрi, баға тепе-теңдiгiнiң бұзылуынан туындайтын
шығынды азайту қажет.
Экономикалық өсу жеделдiгi, әлеуметтiк, ұлт аралық шиеленiстер
бәсеңдеуi, азық-түлiк тапшылығы мен қымбатшылығы iспеттi өткiр
проблемалардың азаюына тiкелей байланысты. Азық-түлiк қауiпсiздiгiнiң басты
мiндеттерi мыналар болуы тиiс: тамақ өнiмдерiмен өзiн-өзi жеткiлiктi
қамтамасыз ету үшiн жағдай жасау. Халықты саны да сапасы да медициналық
тұтыну талаптарына барлық жағынан жауап бере алатын ас-тағам өнiмдерiмен
үнемi үзiлiссiз жабдықтау iсi жолға қойғанда ғана азық-түлiк қауiпсiздiгiне
қатер төндiретiн бiрнеше iшкi-сыртқы ахуалдарын бөлiп айта аламыз:
Азық-түлiк қауiпсiздiгiнiң iшкi қатерлерiне мыналарды жатқызуға
болады:
- экономиканың аграрлық секторындағы созылмалы дағдарыс;
- егiс көлемiнiң қысқаруы және астықтың жалпы түсiмi төмендеуi;
- ауыл шаруашылық мал басының кемiп кетуi;
- қайта өңдеу және ауыл шаруашылық өнiмдерiн сақтау салаларының дамуы;
- төмендеушiлiк дағдарысы, бюджет тапшылығы, ауыл шаруашылығы өнiмiн
өндiрушiлерге несие берудiң тиiмдi тетiгi жоқтығы;
- жер қоры таусылып бiтуi, топырақтың тозғындану, тұздану үрдiсi үздiксiз
жүредi және агроном, кадрлар әзiрлеу iсi сапасының нашарлығы;
- ауыл-селоны демографиялық құлдырауға әкелiп соқтыратын ауыл жастарының
қалаға қарай жаппай ағылуы.
Қорыта айтқанда, егін шаруашылығында өнімдердің өнімділігінің
төмендігі агротехникалық шаралардың жүргізілмеуінен және тұқым сапасының
нашарлауымен сипатталады. ОҚО-да мақта шаруашылығынада негізгі өнім көлемі
үй шаруашылықтарында басым. Сондықтан да, өнім сапасын жоғарылату
мемлекеттік деңгейде жүзеге асырылуы қажет.
(( Қазақстан Республикасы және Оңтүстiк Қазақстан облысы егiн
шаруашылығының ауыл шаруашылығында алатын орны мен дамуын талдау
2.1 Қазақстан Республикасы егiн шаруашылығының дамуын талдау
Ауыл шаруашылығы -Қазақстанның агроөнеркәсiптiк кешенiнiң басты
саласы. Ол егiншiлiк пен мал шаруашылығы салаларынан тұрады.
Егiншiлiк Қазақстанның аграрлық секторындағы iрi сала. Ауыл
шаруашылығына пайдаланылатын егістік жерлердiң республикадағы көлемi 222
млн. гектардан асады. Ауыл шаруашылығы жерлерi: жыртылатыны (31,9
млн.га), шабындық (5,1 млн.га) және жайылым (182,3 млн.га) құрайды.
Егiс алаңдары құрылымы Қазақстанда өсiмдiк өсiрудiң негiзгi
салалары- дәндi дақылдар өндiру мен жемiс өндiрiсiнен тұрды.
Республиканың аграрлық секторында көп жақты экономиканы
қалыптастыруға бағытталған, меншiктiң және шаруашылық жүргiзудiң бiрнеше
түрiне негiзделген тамыры терең әлеуметтiк –экономикалық өзгерiстер жүзеге
асып жатыр. Сонымен қатар, ғылыми негiзделген аграрлық саясаттың болмауы,
ауылдағы халықтың нарықтық қатынастарға тезiрек бейiмделе алмауы және
басқа факторлар ауылшаруашылық эканомикасының дамуына терiс әсерiн
тигiзедi. Егiстiк жер көлемi қысқаруда, ауылшаруашылық өндiрiсiнiң
құлдырауы жалғасуда. Ауыл шаруашылық кәсiпорындарының қаржы жағдайы
нашарлауда, соның салдарынан саладағы материалдық – техникалық база
қысқарып, ұдайы өндiрiс процесi нашарлауда.
Өздерiн шикiзат базасының қысқаруына алып келедi, соның салдарынан
элеваторлық қойма сыйымдылықтарын толтыру, олардың қуатының 17-18 пайзына
дейiн ет өңдейтiн кәсiпорындарда 15 (, сүт өңдейтiн кәсiпорындарды 28 (
жемiс консербiлерiн жасайтындарда 10-15 пайызға дейiн-ақ болады. Өңделген
өнiм бағасы шикiзат бағасынан 3-4 есе асып түседi. Бiрiншi және жоғары
сорт ұнның 1 тоннасы 20 мың тенгеден 30 мың тенге аралығында сатылады. Ал
бидайдың 1 тоннасы 7,1-8,0 мың тенге мөлшерiнде.
Кесте 2- Ауылшаруашылық өнiмдерi және оларды өңдеу арқылы алынған
өнiмдердiң бағасы (1тоннаға-тенге)
Ауыл шаруашылығы Сату бағасы Өңделген өнiмдер Өңделгеннен соң
өнiмi (тенге) сату бағасы
(тенге)
Бидай 7820 ұн 20000-30000
Ет, (тiрiдей 60900 Сиыр етi 200000
салмақ) бойынша қой етi 250000
Сүт 18130 Сүт өнiмi 25000-35000
Ауыл шаруашылық өнiмдерi оны өңделгеннен соң алынатын өнiмдердiң
бағасын, өндiру және өңдеуге жұмсалатын шығынға сайма-сай реттеу, бұл
салаларда қалыпты жағдайда ұдайы өндiрiс процесiн ұйымдастырудың
экономикалық негiзiн жасаса болар едi.
2007 жылы ауыл шаруашылығының жалпы өнiмiнiң көлемi 329.6 млрд. тенге
болыпты (ағымдағы баға есебiмен). Бұл 2006 жылға қарағанда 28,9 пайызға
жоғары, оның iшiнде егiн шаруашылығының өнiмi тиiсiнше- 181,3 миллиард
тенге, яки 66 пайыз, мал шаруашылығының өнiмi- 148,3 миллиард тенге, яки
1,8 пайызды құрады. Осы себептен ауылшаруашылығының жалпы iшкi өнiмдегi
үлес салмағы, 2005 жылғы 8,4 пайыздан, 2006 жылы 10,2 пайызға өскен. 2007
жылы егер егiстiк жер 3,3 млн. гектарға кемiмесе, қажеттi агротехникалық
шаралардың барлық кешенi түгелдей атқарылса, ауылшаруашылығы дақылдарының
жалпы түсiмi жинап алынған көлемнен әлде қайда жоғары болар едi. Мұндай
жағдайдың басты себептерi материалдық-техникалық базаның дамымауы мен
агроқұрылымдардың қаржылық қаражаттарының жетiмсiздiгi болып отыр.
Қазiргi кездегi жағдайда азық-түлiкпен қамтамасыз ету үшiн қолайлы
тенденция бұл үй шаруашылығы секторында өндiрiстiң өсуiн және оның ұсақ
товарлы шаруашылыққа айналуын айтуға болады. Мұның өзi елiмiздiң көпшiлiк
аймақта халықтың өзiн өзi қамтамасыз етуiн жақсартты.
2006 жылы ауа райы қолайсыз болғандықтан жалпы өнiмнiң көлемi 2001
жылға қарағанда 3,3 пайызға аз. Жалпы өнiмнiң кем өндiрiлуi, негiзiнен,
астық өндiру көлемiнiң 19 процентi, қант қызылшасының 8 процентi және еттiң
1 процентке азаюынан болды. Сонымен бiрге ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң
бiрсыпыра түрi бойынша өндiрiс көлемi өстi. Мәселен, көкөнiс өндiру- 19 (,
бақша өнiмдерiн өндiру – 13 (, шиттi мақта өндiру-15 (, жемiс-жидек – екi
есе өстi.
Республикада 2006 жылы ауыл шаруашылық құрылымдарының егiстiк жерлерi
34,9 млн гектар аумақты алса, 2007 жылы 16,1 млн гектарға әрең жеттi.
Сондай-ақ минералды тыңайтқыштар төгу саны да бiрнеше есе азайды.
Кесте 3 - Егiн шаруашылығының негiзгi түрлерiнiң өндiрiсi (мың га.)
Көрсеткiштер 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Барлық егiстiк 28679,625644,1 21843,7 18610,4 15285,3 16195,3
жер, мың га.
Дәндi дақылдар 18877,617187,6 15651,4 13526,7 11392,5 12438,2
Техникалық
дақылдар 702,2 629,0 453,4 481,2 550,5 631,1
Майлы дақылдар
548.6 487.2 333.5 338.6 384.2 448,3
Көкөнiстер 75.1 79.8 87.1 96,5 96.1 102.7
Бақша дақылдары 27.7 31.6 28.9 41.5 38.8 38.8
Мал азығы 8788,7 7526.0 5445,6 4294.1 3050.8 2823.7
дақылдары
Қазақстан астық дақылдарын сыртқа шығарушы ретiнде жеткiлiктi
позициясынан бiрте-бiрте айырылып қалуға жақын. Егер кеңес үкiметi
кезiндегi астықтың жалпы түсiмi жыл сайын 22-30 млн тонна болса, бүгiнгi
таңда бұл 8-14 млн. тонна ғана.
Бiздiң елiмiзде - бидай ең маңызды азық-түлiктiк және сонымен қатар
бiрбен-бiр экспорттық дақыл.
Ресми статистика мәлiметтерi бойынша, қазақстандықтар 1990
жылдардың ортасынан берi нан және оның өнiмдерiн едәуiр көп тұтынатын халық
болып есептелiнедi. Оның тұтыну өлшемi әсiресе 1994 жылы және 1997 жылдары
қатты байқалды. Осы уақытта бiр адамға шаққанда нан өнiмдерiн тұтыну 203
және 200 кг көлемiнде болды. Бұл мемлекетiмiзде стратегиялық маңызы бар
өнiм бағасын тұрақты, көтерiлген жағдайда онша көп емес, келешектеде
халықтың ең көп тұтынатын тауары болады деген сөз. Халықтың әл-ауқаты
жылдан жылға көтерiлiп, келешекте Қазақстан астығының шетелдерге экспортқа
шығару потенциалы арта түсер болса, сатып алушылардың оның сапасына қояр
талабы күшеймесе азаймайтыны күмәнсiз.
Осыған орай астықтың, әсiресе оның iшiнде бидайдың сапасына қатты
көңiл бөлу қазiргi уақытта да және келекшекте де мiндеттi түрде есте
ұстайтын және iске асыратын шаруа.
2.2 Оңтүстiк Қазақстан облысының экономикасындағы ауыл –шаруашылық
саласында егiн шаруашылығының алатын орны
Облыс бойынша ауыл шаруашылық өндiрiсiнiң жалпы өнiмi 2007 жылы
83051,1 миллион тенгенi құрады, 2006 жылмен салыстырғанда 3,5 пайыз жоғары
құрады. Соның iшiнде: егiн шаруашылығы–58638,1 миллион тенге, өткен жылмен
салыстырғанда –2,8 пайыз жоғары.
Ауыл шаруашылығының жалпы өнiм көлемiнiң басым бөлiгi Мақтарал- 25,9
пайыз, немесе 21528,0 мллн.тенге, Сарыағаш аудандарында тиiсiнше –13,0
пайыз, немесе 10809,0 млн. және Түркiстан қала әкiмшiлiгi бойынша 9,5
пайыз, яғни 7896,6 тенге өндiрiлдi.
2007 жылы облыс бойынша егiстiк алқабы 2006 жылмен салыстырғанда 8,5
мың гектарға немесе 1,2 пайыз артып, 740,0 мың гектарда құрады.
Ауылшаруашылық дақылдарының егiстiк алқабының басым бөлiгiне техникалық
дақылдар (37,0(), дәндi және дәндi бұршақты дақылдар (31,3 () және жемдiк
дақылдар (24,7 () егiлдi.
Облыс бойынша 2007 жылы техникалық дақылдар 50,3 мың гектарға немесе
22,5 ( оның iшiнде мақсары –21,9 мың (1,6 есе), мақта –28,9 мың гектарға
(16,9() артты. Алайда, дәндi және дәндi бҮршақты дақылдардың егiс алқабы
4,8 мың гектарға, немесе 2 пайызға, картоп, көкөнiс және бақша –3,9 мың
(7,1), жемдiк дақылдар –33,0 мың гектарға, немесе 15,4 пайызға кемiдi.
2007 жылы егiлген барлық егiстiк алқабының 98,2 пайызы, немесе 727,1
мың гектары жиналды (2006 жылы –96,3 пайызы немесе 704,5 мың гектар
болған).
мың га.
Сурет 2- Ауыл шаруашылық дақылдарынығң егiс көлемi
Соңғы жыдары облыс өнiм өндiрушiлерi ауыл шаруашылығы дақылдарын
өндiрiсiнiң көлемiн ұлғайтуға қол жеткiздi. Мәселен, шиттi мақтаның өнiмi
2002 жылы 223 мың тоннадан 2007 жылы 416 мың тоннаға дейiн, мақсары
тиiсiнше 14,3 мыңнан 17,0 мың тоннаға, дәндiк жүгерi 28,4 мың тоннадан
78,8 мың тоннаға дейiн артты.
Диаграмма 1- ОҚО жалпы өнімнің үлесі
ОҚО-ның ауыл шаруашылық өндірісі кешенінің мүмкіншілігі зор.
мың га
Сурет 3- Облыстағы ауыл шаруашылық дақылдарының егiс көлемi
Оңтүстiк Қазақстан облысының жалпы жер қоры 10269,3 мың гектарды, оның
iшiнде айдалмалы егiстiк жер 786,3 мың га., оның суармалы жерi 376,3 мың
га., жайылым 9062,6 мың гектарды (88 пайыз) құрайды. Жемiс –жидек және
жүзiмдiктер 39 мың гектарға орналастырылған.
Оңтүстiк Қазақстан облысы республика жер көлемiнiң 4,3 пайызын құрап,
республика өндiретiн барлық өнiмнiң көлемiнiң 12 пайызын өндiредi.
Көкөнiс өндiру 2 есеге, бақша және картоп 3 есеге көбейдi.
Табыстылығы жоғары жоғары басқа дақылдардың, яғни темекiнiң егiс
көлемi 2002 жылы 35 гектардан 2007 жылы 1223 гектарға дейiн өстi.
2007 жылды 2006 жылмен салыстырғанда облыс бойынша майлы дақылдар
–1,8 есеге, мақта –7,6 пайыз, картоп –19,6, қант қызылшасы –34,0, темекi
–1,3 және көкөнiстер –4,7 пайыз артық жиналды. Алайда, жүзiм 2,0 пайыз,
жемiс-жидектер 4,6 пайыз, бақша 16,0 пайыз және дәндi дақылдар 9,6 пайыз
кем жиналды.
Сурет 4- Облыстағы өндiрiлетiн ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң жалпы
өнiмi
Қазiргi кездегi облыстағы ауыл шаруашылығының жағдайы елiмiздiң
экономика жағдайымен бара-бар және бiрқатар себептермен ауыр жағдайда қалып
отыр. Ауыл экономикасында егін шаруашылығының құлдырауының басты
себептерiнiң бiрi ауыл шаруашылық техникаларының тозуы мен ескiруi болып
саналады. Соңғы жылдары органикалық және минералды тынайтқыштарды
пайдаланудың көлемi кемiдi, ол кейбiр ауыл шаруашылық өнiмдерi көлемiнiң
кемуiне және өнiмдiлiгiнiң төмендеуiне әсерiн тигiзуде.
Ауыл экономикасы тиiмдiлiгiнiң төмендеуiне несие алудың қиындығы,
маркетинг қызметiнiң баяу дамуы, ауыл шаруашылық өндiрiсi технологиясының
бұзылуының әсерiнен, улы химикаттар мен гербицидтердiң қымбатшылығы,
өндiрiлген өнiмдерде өткiзетiн рыноктардың жоқтығы, ауыл шаруашылық
өнiмдерiн қабылдайтын мемлекеттiк орының болмауы себеп болуда.
Агроөнеркәсiп кешенiн реформалау 1991 жылы басталған болатын: 1992-1993
жылдары экономикалық реформалар тоқырау кезiнде болды, ал 1994-1995
жылдары нарықтық қатынастарға көшудiң ауыртпалық кезеңiн өткiздi. 1996-
1997 жылдары баяу жылжу жылдары болды да, әсiресе 1999 жылдан бастап
ауыл өнiмдерiне түбегейлi өзгерiстер және оны қаржылық сауықтыру басталды.
Кесте 4- Егiн шаруашылығының негiзгi түрлерiнiң өндiрiсi
Көрсеткiштер Егiс алқабы Жалпы жинал -ған Жиналған Дақылдардың
мың га. егiстiк ал -қабы өнiм,мың өнiмдiлiгi,
мың га. тонна гектарынан
центнер
Дәндi және дәндi
бұршақты дақылдар
барлығы:
бидай 231,8 230,5 497,4 21,6
арпа 182,2 181,5 369,3 20,3
дәнге арналған 20,8 20,4 36,0 17,6
жүгерi
күрiш 22,7 22,6 79,8 35,3
бұршақты дақылдар 2,1 2,0 7,1 34,7
Майылы дақылдары
дәнге арналған 3,3 3,3 4,4 13,3
күнбағыс
Мақсары 71,9 70,1 76,4 10,9
Шиттi- мақта
Картоп 11,8 11,7 19,2 16,4
Көкөнiс 59,8 58,1 56,9 9,8
Бақша дақылдары 199,4 196,0 387,7 19,8
Жемiс жидек 10,4 10,4 137,7 132,5
Жүзiм 24,3 23,9 418,3 174,8
16,8 16,6 244,6 147,6
14,9 14,9 45,7 34,8
4,6 4,6 19,3 46,6
2.3 Оңтүстiк Қазақстан облысы егiн шаруашылығының дамуын талдау
Астық –облыс ауылшаруашылығы өндiрiсiнiң негiзгi саласының бiрi.
Дәндi дақылдардың егiс көлемi барлық егiстiк жердiң үштен бiр бөлiгiне
жуығын қамтиды. Соңғы 10 жылда облыс бойынша дәндi дақылдардың орташа егiс
көлемi 310 мың гектардан жылдық жалпы өнiмi орташа 420 мың тоннаны құрады.
2002 жылы 201,1 мың гектар (2000 жылы 193,3 мың га) дәндi дақылдардын
324,2 мың тонна астық жиналды. Әр гектарынан 21,6 центнерден өнiм алынды.
Бұл 2001 жылмен салыстырғанда тиiсiнше 1,5 цга және 42,0 мың тоннаға
артық.
Облыстың астық өндiрiсiде күздiктiң, әсiресе күздiк бидайдың алатын
орны ерекше. Оңтүстiк Қазақстан облысында ауа райының жағдайында күздiк
егiсi өзiн –өзi ақтайды. Сондықтан соңғы жылдары егiстiктiң осы түрiне көп
көңiл бөлiнуде.
Соңғы кезде солтүстiк аймақтардан сапасы жоғары бидайдың көп мөлшерде
әкелуiне байланысты астықтың егiс көлемi қысқаруда. 2002 жылы бидай 287 мың
гектарға орналастырылса, кейiнгi жылдары оның егiс көлемi азайып, 2006 жылы
182 мың гектарды құрады. Әр гектарының 20,3 центнерден барлығы 359,9 мың
тонна өнiм жиналды.
Масақты дақылдардың тұқым шаруашылығымен екi ғылыми мекеме және 4
элиталық тұқым шаруашылықтары айналысады. Осы дақылдардың облыста
аудандастырылған өнiмдiлiгi жоғары, яғни күздiк бидайдың -(Стекловидная-
24(, (Красноводупадская-210(, (Безостая-1(, (Южная-12(, жаздық бидайдың
-(Память-47(, (Интенсивная(, жаздық арпаның (Бәйшешек( сорттары өсiрiледi.
Қазақстан мақта шаруашылығының негiзгi базасы Оңтүстiк Қазақстан
облысында шоғырланған.
Қазiргi уақытта мақта өндiрiсiмен ауа райы қолайлы, экономикалық
мүмкiндiгi бар Арыс, Мақтаарал, Ордабасы, Отырар, Шардара, Сарыағаш
аудандары мен Түркiстан қаласының агроқұрылымдары айналысады.
Мақтаның табыстылығы жоғары дақыл болуына байанысты оған деген жеке
тұлғалардың сұранысы мен инвесторлардың көбеюi нәтижесiнде соңғы жылдары
оның егiс көлемi артып келедi.
2001-2003 жылдары облыста мақта 110-115 мың гектарда өсiрiлген
болатын. Ал 2006 жылдан бастап оның егiс көлемi ұлғайып келедi. 2001 жылы
216,6 мың гектарға, 2006 жылы 254,3 мың га, 2007 жылы 399,4 мың гектарға
орналастырылды. Жалпы өнiмi 2001 жылы 891 мың тоннаны, гектар тиiмдiлiгi
65 центнердi құрады. 2007 жыдың мақталылықтың әр гектарынан 69,3
центнерден, барығы 827,7 мың тонна өнiм жинады.
Егiн шаруашылығы бойынша өндiрiлген барлық өнiмнiң 50 пайыздан
астамы шиттi мақта.
Келешекте облыста мақтаның егiс көлемiн ұлғайтпай, ауыспалы егiстiк
жүйесiн сақтау нәтижесiнде оның гектар түсiмдiгiн арттыру межеленiп отыр.
Мақтадан тұрақты да мол өнiм алу және мақта талшығының сапасын арттыру
сортты таңдау, уқтылы егу, топырақ өндеудiң дұрыс жүйесiн қолдану арқылы
iске асырылады.
Суармалы сұрғылт, қарашiрiгi кемдеу топырақта., әсiресе ыза суынан
кейiн екiншi рет екi iздi агрегатты тырмамен 8-10 күннен кейiн 16-18 см
тереңдiкте чизельдеу қажет. Бұл топырақтың бiркелкi тегiстелiп
жұмсақталуын, топырақтың қызуын, арамшөптер мен қабыршақтардың жойылуын
және кесектердi ұнтақтап, тегiстеп, топырақты бiркелкi дегдiтiп, шиттiң
бiртегiс көмiлуiн қамтамасыз етедi.
Мақтаарал тәжiрибе стансасының егiстiк зерттеу талаптарында бұл
ссор 10 га жерге егiлiп, өсiп- өну кезеңiнде су берiлмеген жағдайда
гектарынан 30 центнерге жуық өнiм бередi. С- 4727 сортымен салыстырғанда
көсектiң салмағы 6,0- 6,5 грамға жетiп, 0,5г артық болды, ал талшық
ұзындығы 31,7- 32,0 мм, талшық мықтылығы 4,8- 5,0 гсм, солдырма ауруы 7-8
пайыз құрап, С- 4727 мақта сортымен салыстырғанда 3-4 ц артық өнiм алынды.
Сондықтан да шаруа қожалықтарынан осы сортқа деген сұраныс көбейiп отыр.
Мақтадан мол өнiм алу және мақта шикiзатының сапасы тұқым сапасына
байланысты. Әдетте, мақта өсiмдiгiне 14-16 өнiмдi бұтақ
шоғырланып,кесектерi әркелкi болып келедi. Бiрiншi қатар 1-3 бұтақтан
құралып, ерте көсектеп, көсегi iрi болады. Ал жанама бұтақтар саны көбейген
сайын көсектер майдаланып, мақта шикiзатының технологиялық сапасы
төмендейдi. Қолмен терiлген кезде төменгi және жоғарғы қатардағы мақта
бiрге терiлiп араласып кетедi, сондықтан да зауыттарда шиттi талшықтардан
бөлген кезде шиттiң 15-20 пайызы майда болып келедi, оның iшiнде толық
пiспеген, жаншылған және пұшталары кездеседi. Яғни, мақта өсiмдiгi толық
жетiлмей, 1 немесе 2 толық жетiлмеген көсектерден құралып, түптi
қалындатып, топырақтағы қоректiк заттарға ортақ болып, түрлi ауыл
шаруашылығы зиянкестерiнiң көбеюiне себеп болады. С ондықтан да тұқымды
шиттi толық пiспеген, пұштық шиттермен араластырмай сорттау қажет, сондай-
ақ, оны күн сәулесiне жұқалап жайып, қыздырған жөн, сонда түрлi майда
организмдер жойылып, пiсу қабiлетi тездейдi.
Облыстың жер, ауа райының ерекшелiгi картоп, көкөнiс, бақша
дақылдарын өсiруге, онымен обылыстың және елiмiздiң солтүстiк аймақтарының
халқын қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
Облыста негiзiнен көкөнiстiң барлық түрi енгiзiледi. Көкөнiс
өндiрiсiне Сайрам, Төлеби, Сарыағаш, Қазығұрт аудандары мамандандырылған.
Ерте пiсетiн көкөнiстi, яғни қияр мен капустаны өсiрумен Сайрам, Сарыағаш
аудандарының өнiм өнiдiрушiлерi айналысады. Барлық өндiрiлетiн көкөнiстiң
91 пайызынан астамы шаруа және жеке шаруашылықтардың үлесiнде.
Көкөнiстiң егiс көлемi 2002 жылы 33000 гектарды қамтыса, 2007 жылы 64
мың гектарға дейiн жеткiзiлдi. Осы аралықты оның өнiмi 263 мың тоннадан
2002 жылы 499 мың, 2007 жылы 818 мың тонна болды. 2007 жылы көкөнiстiң әр
гектарынан 374,8 центнерден немесе 2002 жылға қарағанда 65 центнерге 2004
жылдан 40,5 центнерге артық өнiм алынды. Егiн шаруашылығында өндiрiлген
барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
I. Қазақстан Республикасы егiн шаруашылығын дамытудың
экономикалық мазмұны
1.1. Қазақстан Республикасы егiн шаруашылығының даму тарихы ... ... ... ... .6
1.2. Нарық жағдайында егiн шаруашылығының даму жолдары
... ... ... ... ... ... 10
(( Қазақстан Республикасы және аймақтық егiн шаруашылығының ауыл
шаруашылығында алатын орны мен дамуын талдау
2.1. Қазақстан Республикасы егiн шаруашылығының дамуын
талдау ... ... ... .18
2.2. Оңтүстiк Қазақстан облысының экономикасындағы ауыл шаруашылық
саласында егiн шаруашылығының алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.3. Оңтүстiк Қазақстан облысы егiн шаруашылығының дамуын
талдау ... ... ..25
2.4. Оңтүстiк Қазақстан облысы егiн шаруашылық өндiрiсiн дамыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
III Оңтүстiк Қазақстан облысының егiн шаруашылығын дамытуда кездесетiн
мәселелер және оны шешу жолдары мен дамыту бағыттары
3.1. Егiн шаруашылығын дамытуда кездесетiн мәселелер және оны шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
3.2. Егiн шаруашылығын дамыту
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..38
Қорытындылар мен
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...47
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .51
Кiрiспе
Әр елдiң экономикалық даму дәрежесi сол елдiң нарықында өнiмдердiң
сатылуының нарығында мол болуымен емес, қайдан, оның қандай технологияның
көмегiмен, қалай өндiрiлетiндiгiмен анықталады. Әрине қазiргi халықаралық
интеграцияның даму талаптарына сәйкес, елге керек нәрсенiң бәрi өз
елiмiзден өндiрiлсiн деу орынсыз болар едi. Себебi, бiрiншiден, барлық
өнiм түрiн өз елiмiзде өндiруге толықтай мүмкiндiк (қаржы технология,
өндiрiстiк қуат) жоқ. Екiншiден, өнiмнiң барлық түрiн бiр елде өндiру,
шығару экономикалық жағынан тиiмсiз. Халықаралық интеграция дамып отырған
жағдайда өнiмнiң кейбiр түрлерiн өз елiмiзден шығарғаннан, гөрi шет
елдерден сатып алған пайдалы. Бiрақ ол жан-жақты зерттелiп, өнiмнiң қай
түрлерiн сырттан сатып алу, қай түрлерiн өзiмiздiң елде өндiру экономикалық
жағынан негiзделген болуы қажет. Ол экономиканың тұрақтануына себiн
тигiзедi. Көптеген елдердiң тәжiрибесi көрсетiп отырғандай, өз елiнде
отандық агроөнеркәсiп кешенiн дамыту, шикiзат сатумен салыстырғанда
тиiмдi, мемлекет қазынасына үзбей табыс түсiрiп тұруына тiкелей әсер етедi.
Ал, шикiзатты шет елдерге сату экономиканың тұрақтануына нақты әсер ете
алмайды. Ол мына себептерге байланысты: 1.бiздiң шикiзатымызға шет елдердiң
сұраныс дәрежесiнiң өзгерiп отыруы; 2.шикiзат бағасының құбылмалылығы;
3.шикiзат сатуда шетелдiк бәсекелестерге төтеп бере алмауы.
Қазақстан Республикасында ауыл шаруашылық саласының өркендеуiне
көптеген мүмкiндiктер бар. Ол үшiн агроөнеркәсiп кешенiн дамытуда, халықты
азық-түлiкпен қамтамасыз етудi нарық жағдайында экономикалық реформалаудың
жаңа формасын дамытуымыз қажет.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты – ауыл шаруашылығы саласында егін
шаруашылығының алатын орны мен дамытуда кездесетін мәселелер мен оларды
шешу жолдарын қарастырып және сонымен қатар дамыту бағыттарын теориялық
негіздеу болып табылады.
Қазақстан үшiн тиiмдi шаруашылық және өндiрiс салалары: агроөнеркәсiп
кешендерi мен жеңiл және тамақ өнеркәсiбi. Бұл салалар дамытылса шет елден
киiм-кешек, тамақ өнiмдерiн сатып алуда кететiн қаржы үнемделер едi, оны
басқа салаларға жұмсауға мүмкiндiк туылар едi. Ал келешекте шетке шығатын
мұнайдың бағасы өсiп, шетелде сату үшiн оны тасымалдауға мүмкiндiк туылса,
онда Қазақстанның экономикалық тұрақтануына қосымша әсер етер едi. Бiрақ,
қазiргi кезде оның ақиқатқа айналуы көбiнесе шетелдiк инвесторларға
байланысты болып отыр. Бұл мәселенiң шешiлуi солардың қолында, керiсiнше
елiмiзде агроөнеркәсiп кешендерi мен жеңiл және тамақ өнеркәсiбiн дамыту-
өз мүмкiндiктерiмiзге байланысты.
Ауыл шаруашылығы елiмiздiң экономикасының маңызды, өзектi
салаларының бiрi. Халықтың әл-ауқаты оның дамуы мен тұтыну нарығының
тұрақтылығына тiкелей байланысты. Шындығында, егін шаруашылығын былай
түсінуге болады. Біріншіден, елдiң азық-түлiк қауiпсiздiгi. Екіншіден, егiн
және мал шаруашылығымен айналысатын адамдардың өмiрi, мүдделерi. Үшіншіден,
халық шаруашылығының көптеген салаларын шикiзатпен қамтамасыз ету көзi.
Яғни, бұл менiң дипломдық жұмысымның тақырыбы егiн шаруашылығын
дамытудың маңыздылығын көрсетедi. Жұмысымның бiрiншi бөлiмiнде егiн
шаруашылығының мәнiн аша отырып, екiншi бөлiмiнде ОҚО-ның экономикасының
ауыл шаруашылығы саласында егін шаруашылығының алатын орны мен дамуын
статистикалық көрсеткіштердің негізінде талдау жасадым. Ал үшiншi
бөлiмiнде егін шаруашылығында кездесетін мәселелер мен оларды шешу, дамыту
бағыттарын қарастырдым.
Дипомдық жұмыс Республикалық және облыстық статистикалық
мәлiметтердi, экономикалық оқу құралдары мен журнал мақалалары,
конференция, семинар материалдарының негізінде жасалынды. Жұмыс 4-
кестеден, 3-суреттен, 1-диаграммадан тұрады.
1. Қазақстан Республикасы егiн шаруашылығын дамытудың
экономикалық мазмұны
1. Қазақстан Республикасы егiн шаруашылығының даму тарихы
Қазақстандық тарихнамада XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басындағы
қазақ ауылындағы жер пайдалану жүйесi жөнiнде арнайы зерттеу жұмысын
жүргiзген тарихшылар сирек, солардың iшiнде П.Галузоның орны ерекше. Ол
ерекшелiк оның зерттеу тәсiлiнде ғана емес, ең алдымен өзгелерден ерекшелеу
тұжырымында. Мұнымен қатар жер пайдалану мен оны меншiктену түрлерiн
айқындаудың ауыл шаруашылығындағы капиталистiк қатынастардың дәрежесiн
анықтаудағы орны үлкен. Сондықтан оның бұл мәселедегi ойларына кеңiрек
тоқталған жөн. Ол аталған мәселенi талдауды 1891 жылғы Далалық ережеден
нақты үзiндiлер келтiруден бастайды. Оны қазақ жерiне өз өктемдiлiгiн
орнатқан ресейлiк помещиктiк әскери-феодалдық империализмнiң терең
шовинистiк құжаты деп бағалайды. Оның мәнi көшпелi қазақтардың әрбiр
отбасын алдымен 3 кейiнiрек 4 сом деп белгiлеген қымбат үй салығында екенiн
айтады. Патша үкiметi қазақ жерiн мемлекеттiк деп жариялай отырып,
көшпелiлердiң қоғамдық пайданауына бердi. Ал, Ереже дайындалып жатқан
жылдарда-ақ қауымдық жердi жiк-жiкке бөлiп, жеке пайдалану қалыптаса
бастаған едi. Қазақтардың ауыл шаруашылығының тауарлы қатынастарына
тартылуы бұл процестi тездетiп, экономикалық тұрғыда жерге жеке меншiк
орнай бастады. Сондықтан заң мен өмiр шындығы арасындағы қайшылық орыс
помещиктерi мен жергiлiктi феодалдардың, қазақ шаруалары мен орыстың
крепостник-помещиктерiнiң арасындағы тартысқа ұласты.
Жер пайдалану, әсiресе егiншiлiк пен шөп шабудың дамуына байланысты
тереңдей түстi. XIX ғ. соңына қарай қауымдар арасындағы бөлу басталады.
Капитализмнiң дамуының демократиялық жол үшiн күреске қазақтардың
қатысу туралы мәселеге тоқтала келе мынадай тұжырым жасайды: жер
пайдалануды бөлектеу процесiндегi жер үшiн күресте екi қарама-қарсы таптық
бағыт соқтығысты. Бiрiншi: шабындық және егiстiгi көп байларға, Екiншi: жер-
теңгермешiлiк жер пайдалану құқымен шаруаларға. Бiрiншi бағыт феолдализмдi
бекiтудi бiлдiрдi, екiншiсi шаруалардың еркiн жер пайдалану үшiн күресi,
бұл туралы қатынастар жағдайында капитализмнiң дамуының демократиялық жол
үшiн күрестi бiлдiрдi.
П.Галузо егiстiктердi жалға беру жүйесiнiң кең тарағанын, жердiң
тауарлық құнға ие болып, оның бағасының өскенiн жер меншiктенудiң
капиталистiк жұмылдырылуы деп атайды. 1910 жылғы екi министрдiң Сiбiрге
сапарынан кейiн қазақтардан тартып алынған жердi капиталистерге сату мен
жалға беру әрекетi баталды. Бұл саясаттың күшеюiне Семей облысының Ертiс
өзенi бойындағы 20 шаруашылықты зерттеу нәтижесi әсер еттi. Олардың
көпшiлiгi, нақты айтқанда 18 капиталистiк шаруашылық болды және
тексерушiлер бұлардың өмiршендiгiн, тиiмдiлiгiн көрсеттi. Үкiмет
қазақтардан тартып алынған жерлерде капиталистiк түрдегi ауыл
шаруашылықтарын құруды заң жүзiнде ұмтылды. 1912 жылы 13-желтоқсанда патша
сiбiрде далалы облыстарда және Түркiстан өлкесiнде ауыл шаруашылығы үшiн
қазыналық жер бөлiктерiн сатусыз жалға беру туралы министрлер кеңесiнiң
Ережесiн бекiттi. Ол бойынша 1913 жылдан бастап арнайы егiн егетiн жер
бөлiктерiн құру қолға алынды. Автор мұны патша үкiметiнiң капиталистермен
ымыраға келуi, қазақтардан тартып алынған жерден рентасын алу және
экономикалық негiзде феодализмнен капитализмге қарай бiр адым алға басу деп
бағалайды. 1917 жылдың басында қазақ жерiнде арендаға беру үшiн жалпы
көлемi 764434,2 десятина егiстiктен 190 жер бөлiгi дайындалыпты. 1917
жылдың басында оның 168955 десятиналық 46 бөлiгi жалға берiлдi. Автор бұл
әрекеттi Қазақстандағы капиталистiк егiн шаруашылығын ұйымдастырудағы
егiншiлiктегi плантаторлықтың өскiндерi деп атайды. Бiрақ жалға беру
құнының қымбаттығы бұл әрекеттi тежедi, царизм капитализмнiң таралуына
ықпал ете отырып, оның дамуын тежедi, -дейдi.
Ауыл шаруашылығының дамуы, байлар мен шаруалар және байлар мен патша
үкiметi, кадеттер, октбристер мен царизм арасындағы жер үшiн күрес,
егiстiктердi жалға беру, көлемдi егiн шаруашылығын құру, октябристiк
капитализм туралы жаңа да қызықты мәлiметтерi және оларды өзiндiк
көзқараспен баяндалуы арқылы еркшеленедi. Сонымен қатар кейбiр қайшылықты
пiкiрлерi де кездеседi. Ірi байлардың шаруашлығында капиталистiк жалдаудың
дамуы сөзсiз болды деп мойындағанымен, капиталистiк кәсiпкерлiк элементтер
айқын байларды байкулактар немесе жартылай феодал байлар деп атап, олардың
тобы феодалдық топтағы байлардан айқын жiктеле қоймады деумен шектеледi.
Өзi қайта-қайта айтатын октябристiк капитализмнiң мал шаруашылығындағы
белгiлерiн нақты талдамайды.
С.Сүндетов кiтабында патша үкiметiнiң отаршылдық саясатының барысында
жергiлiктi жергiлiктi халықтың егiстiктер мен судан айырылуы, тiптi орман-
тоғайлардың манына егiн егу мүмкiндiктерiне де ие бола алмауы егiн
шаруашылығының күйзелуiне, оның кейбiр жерлерде жаңа жағдайға амалсыз
бейiмделуiне әкелiп соққаны баяндалды. Отырықшылыққа көшудiң өскенiн
сипаттай отырып, автор оның көлемiн асыра бағалауға болмайды, қазақтар
шаруашылығының негiзгi саласы егiн шаруашылғы бола бастады. Капиталистiк
қатынастардың енуiне байланысты қазақтардың шаруашылығындағы, әсiресе егiн
құрамындағы өзгерiстерге тоқталды. Ғ.Тоқжанов, Ғ. Федоров сияқты С.
Сүндетов тек Қазақстан жерiнде егiстiк алқаптардың көбейгенiн көрсетедi.
Өлкеге тауарлы қатынастардың одан әрi енуiмен байланысты егiн өсiруге және
оның тұқымын жетiлдiруге ынталандырды.
XIX ғасыр соңы мен XX ғасыр басында қазақ даласында егiстiк
шаруашылықтың түрлерiне сай аралап-айырбастау, мерзiмдi-жәрменкелiк және
тұрақты деп аталатын сауданың үш түрi болды.
Сауда капиталы ауыл экономикасына барған сайын көбiрек енгенiн 1901
жылғы Семей облысының әрбiр облыста 20-40 алыпсатардың болғандығымен
дәлелдейдi. Сауда операцияларында ақшаның маңызының арта түскенiн, оның
заттай айырбасты ығыстырғанын, сату мен сатып алу негiзiнен ақша арқылы
жүре бастағанын, қазақтардың шаруашылығындағы ақшаның ролiнiң артуы
жәрменкелiк саудаға ықпал еткенiн iрi сауда орталықтары қалыптасқан.
Батыс Сiбiр мен Солтүстiк Қазақстан аймағындағы iрi сауда орталығы Омбы
қаласы болды. Онда негiзiнен егiн шаруашылығы өнiмдерiн сатып алумен
айналысатын орыс, американ, ағылшын, немiс фирмаларының сауда орындары
әрекет еттi. Солтүстiк Қазақстандағы сауданың дамуында Петропаволск қаласы
да өзiндiк орын алды. Ақмола, Көкшетау қалалары, Есiлкөл, Атбасар
станциялары әкелiнген тауарларды қазақ ауылдарына аттандыратын қазақ
даласымен сауданы кеңейтуде маңызды орын алатын орындар қызметiн атқарады.
Жазда және күзде жұмыс iстейтiн жәрменкелер болды. Жәрменкелiк сауданың
қызмет аймағының кеңеюi нәтижесiнде Қазақстанның жекелеген аудандарының
арасындағы байланыс күшейдi, өлкенiң экономикасы жалпы ресейлiк рынок
кеңiстiгiне тартылды. XX ғасырдың бiрiншi он жылдығының соңында жәрменкелер
тұрақты саудаға орын бердi.
Қазақ шаруашылығындағы натуралдық құрылыстың дамуы көп жағдайда ақшалай
салық пен мiндеткерлердiң енгiзiлуi мен таралуы арқылы тездедi деуiнде
үлкен мән бар алым салықты ақшалай төлеу қажеттiгi қазақтардың өздерi
өндiрген өнiмдерiн тек ақшаға сатуға ұмтылысын тудырды, отарлық қанауды
күшейттi, мүлiктiк және әлеуметтiк жiктелiстi тездеттi. Мұнымен қатар ақша
қатынастарының кеңеюi, алым салықтардың көбеюi сату үшiн өнiм өндiрудi,
яғни тауар өндiрiсiн кеңейтуге ықпал еттi.
Бiрiңғай ұлттық рынок туралы мәселенi сөз ете отырып, өлкеде жергiлiктi
рыноктың құрылу процесi жүрдi. Бiрақ жалпы экономикалық артта қалушылық,
жекелеген аудандар арасындағы байланыстың әлсiздiгi себептi Қазақстанда
Қазан төңкерiсiне дейiн бiрыңғай ұлттық рынок құрылған жоқ, деп есептейдi.
Тауар өндiрiсi патриархалды феодалдық қатынастардың ыдырауына, капиталистiк
қатынастар элементтерiнiң тууына ықпал еттi дей отырып, ауылдағы тауар
өндiрiсi әлi капиталистiк өндiрiс болған жоқ.
Жалпы ауыл шаруашылығы егiншiлiгi, соның iшiнде қазақтардың
шаруашылығының да дамуы, олардың сипаты мен ерекшелiктерi туралы мәселелер
жаңа көзқарастар негiзiнде жан-жақты терең зерттеудi қажет етедi.
1.2 Нарық жағдайында егiн шаруашылығының даму жолдары
Ауыл шаруашылығының нарық жағдайында тиiмдi жұмыс iстеу механизмi
әсiресе нарықтық экономика жағдайында әр түрлi деңгейде көрiнiс табады.
Себебi мұндай механизм меншiк қатынастарына, басқару жүйесiне, өнiм мен
табыстарды бөлу ерекшелiктерiне тiкелей байланысты. Шаруашылық жүргiзу
нысандарын, жер және iшкi шаруашылық қатынастарын, ондағы қаржы
экономикалық механизмдердi тұрақты түрде жетiлдiрiп отыру – нарықтық
типтегi агроқұрылымдар құрудың, аграрлық сектордағы өндiрiс күштерi мен
өндiрiстiк қатынастарды дамытудың ең қажеттi талаптары.
Тиiмдi жұмыс iстейтiн агроқұрылымдарды қалыптастыру әр түрлi ұйымдық-
құқықтық нысандағы шаруашылықтардың өндiрiстегi ролi мен орнын, олардың
бәсекелестiк қабiлетiн анықтауды талап етедi. Сондықтан шаруашылық
жүргiзудегi тиiмдi механизмдер методологисы бойынша арнайы ғылыми
зерттеулердiң қажеттiлiгi туындайды.
Бәсекелестiк қабiлетi бар кәсiпорын дегенiмiз облыс, аймақ iшiндегi
белгiлi бiр салада оның басқа кәсiпорындардан артықшылығы. Олардың
бәсекелестiгi белгiлi бiр салаға жататын, ұқсас өнiм шығаратын (қызмет
көрсететiн) бiр тектi кәсiпорындар шеңберiнде бағалануы тиiс. Ал,
кәсiпорындардың бәсекелестiк дәрежесiн бағалау, яғни олардың бәсекелесе
алатын артықшылық-тарын анықтау, ең алдымен салыстыруға алынатын тұрпатты
(үлгiлi) шаруашылықтарды бөлiп алудан басталады. Басқаша айтқанда осы
облыстағы, аймақтағы тиiмдi жұмыс жүргiзiп отырған бiр тектi
шаруашылықтарды таңдап алудан бастау керек. Мұндай кәсiпорындарда мына
төмендегiдей параметрлердiң (көрсеткiштердiң) болуы талап етiледi:
-өндiрiлетiн өнiмдер сипаттамасы олардың жәрдемiмен қажеттiлiктi
қанағаттандыру бойынша бiр өлшемде, бiр деңгейде болуы керек;
-осы өндiрiлетiн өнiмдер түсетiн рынок сегменттерi де бiр өлшемде болуы
қажет;
-жұмыс iстеп тұрған кәсiпорындарлдың өмiрлiк циклы да бiрдей болған жөн.
Шағын және орта ауыл шаруашылығы құрылымдарында, әдетте өндiрiстiң
технологиялық факторлары сақталмайды. Олардағы өндiрiлген өнiм сапа жағынан
рынок талаптарына сай келе бермейдi. Осыған байланысты коммерциялық
құрылымдар арасында мұндай ’’шаруа өнiмiне’’ деген нашар көзқарас
қалыптасқан, оларға деген сатып алу бағасы алдын –ала төмендетiледi. Осының
салдарынан олардың өндiрiстiк- қаржылық қызметi нашарлап отыр.
Шағын және орта ауыл шаруашылығы құрылымдарының экономикалық
бiрлiгiне мына төмендегi жағдайларды сақтағанда қол жеткiзуге болады:
-ауыл шаруашылығы дақылдарын алмастырып егудегi, өндiрiстiк
процестегi ұйымдық- технологиялық агротехникалық талаптарды сақтау;
-шаруашылықтың және оның iшiндегi бөлiмшелерiнiң оңтайлы
параметрлерiн қарастырады;
-әрбiр шаруашылықта негiзгi , қосымша және қызмет көрсету салаларын
үйлестiру;
-мүлiктiк жарна мен жер үлестерi бойынша дивиденттердi бөлу негiзiнде
iшкi шаруашылық бағаны және өндiрiстi ынталандыру механизмiн әзiрлеу.
Өндiрiстiң өзiне тән ерекшелiктерiне және басқада факторларға
байланысты шаруашылық жүргiзудiң бұл механизмi де, қазiргi ұйымдық
–құқықтың формалардың әр түрлi болуына байланысты өзiндiк ерекшелiктермен
бейнеленедi. Мысалы, акционерлiк қоғам және жауапкершiлiгi шектелген
серiктестiктерде адамдардың мүлiктiк меншiктiктен, жердi ұзақ мерзiмге
пайдалану құқығынан айыруға әкелiп соғады. Оның үстiне ауылдағы адамдарды
тiкелей ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өндiруден алшақтатады. Дегенмен соңғы
жылдарда қалыптасқан дағдарыстық көрiнiстер(көп мөлшердегi қарыздар төлем
қабiлетiнiң төмендеуi, қаржы- қаражаттың және материалдық-техникалық
ресурстың жетiспеуi, азық- түлiк рыногының болмауы, халықты мемлекеттiк
қолдау мен әлеуметтiк жағынан қолдаудың нашарлығы және т.б) кейбiр
аймақтарда шаруашылық серiктестiктердiң , әсiресе ЖШС-дiң көптеп пайда
болуына итермелейдi.
Кесте 1- Ауыл шаруашылығында шаруашылық жүргiзудегi экономикалық механизм
жүйесiнiң негiзгi элементтерi
Кәсiпорын деңгейiнде (iшкi шаруашылық) Жоғарғы иерархиялық деңгей
1. Шаруашылық есеп: 1.Мемлекеттiк тапсырыс
-коммерциялық шаруашылық есеп;
-өзiн-зi өтеушiлiк;
-өзiн-өзi қаржыландыру;
2. Қорлардың формалары және оларды 2.Материалдық-техникалық
пайдалану; қамтамасыз ету
3. Табыстарды бөлу 3.Жоспарлау
4. Еңбек ақы 4.Бағалау:
5. Экономикалық өзара қатынастар: -өндiрiлген ауыл шаруашылығы
-кәсiпорынның мемлекетпен; өнiмiне;
-кәсiпорынның өз бөлiмшелерiмен; -өнеркәсiп өнiмiне;
-бөлiмшелер арасындағы; -жерге
-бөлiмшелердiң басқа кәсiпорындармен; 5.Қаржыландыру , несиелеу
6.Экономикалық ынталандыру 6.Салық саясаты
-өнiм өндiрудегi;
-өнiм сатудағы;
-өнiм сапасын арттырудағы;
-өнiм өндiру шығындарын қысқартудағы;
-өндiрiстiк потенциал мен жердi тиiмдi
пайдаланғаны үшiн
Олардың көп таралу себебi және ынталандыру уәжi ретiнде ЖШС-терге
құрылтайшы болып кез келген жеке және заңды тұлғалар қатынаса алатынын айту
керек. Мұндай құрылтайшыларда тек алғашқы капиталы немесе несие алуға,
бюджет алдындағы, еңбек ақы қарыздарын қайтаруға, тұқым, жанар –жағар май,
ауыл шаруашылығы техникасын алуға кепiлдiк мүлiктерi болса жетедi. Еңбек
процесiне тiкелей қатысудың да қажетi жоқ.
Ал, ауыл шаруашылығы өндiрiстiк кооперативтерiнде олардың мүшелерi
еңбек процесiне қатынасуға мiндеттi. Бұл құрылымда ЖШС –терге , АҚ-дарға
қарағанда еңбек адамының және меншiк иесiнiң бiр жұмысшының бойында
үйлескен принципi жүзеге асырылады. Өздерiнiң мүлiктiк жарналары мен жер
үлестерiн кооперативтiң жарлық қорына өткiзе отырып, кооператив мүшелерi
жұмыс алу кепiлдiгiне қол жеткiзедi. Сондықтан да ауылдық жерде әлеуметтiк
орта белгiлi деңгейде тұрақталады. Демек, әсiресе шалғай жатқан аудандарда
осындай тұрақтылыққа көңiл бөлiнуi тиiс.
Осы жағдайларды ескере отырып, өндiрiстiк кооперативтердiң әлеуметтiк-
экономикалық табиғи ерекшелiгiне байланысты ауылдық жерлерде ауыл
шаруашылығы өндiрiстiк кооперативтерiн дамыту керек.
Қазiргi кездегi iрi ауыл шаруашылығы құрылымдарында iшкi шаруашылық
қатынастар қалыптастыруда бiрнеше үлгiлерi бар.
1.lшкi шаруашылық бөлiмшелер тек шаруашылық жүргiзу дербестiгiне ие,
шаруашылық есеп, өзiн-өзi өтеушiлiк принципiнде жұмыс iстейдi, кәсiпорын
бухгалтериясында олардың есеп шоттары бар.
2.lшкi шаруашылық бөлiмшелердiң заңды құқығы жоқ, өзiн-өзi қаржыландыру
принципiнде iстейдi, есеп шоттары кәсiпорынның Қаржы-есеп айырысу
орталығында. Бұл үлгiдегi ұжым өздерiнiң табысына толық иелiк етедi. Ол
норматив бойынша салықтарды, мiндеттi төлемдердi төлеу үшiн пайдадан, жалпы
табыстан жекелеген аударымдар жасайды, кеңейтiлген өндiрiс және ұдайы
өндiрiс жүргiзедi, орталықтандырылған қорларды қалыптастыруға қатысады.
3.lшкi шаруашылық қатынастардың үшiншi үлгiсiнде, қазiргi заманға сай
агроқұрылым iшiндегi бөлiмшелердi нарық жағдайында еркiн кәсiпкерлiк
субьектiлер ретiнде қалыптастырған орынды, олардың өздерiнiң өз өнiмдерi
мен табыстарына дербес ие болғандары жақсы. Сонда олар тек қана жер
үлестерi мен мүлiктiк жарнаға иелiк етiп қоймай, алған өнiмдерi мен
табыстарының да иесi болып саналады.
4. Ассоциациялар мен жоғарғы дәрежедегi кооперативтерге бiрлескен заңды
тұлғалар арасындағы iшкi шаруашылық қатынастар.
Осы төртiншi үлгi қазiр солтүстiк аймақтағы астық өндiретiн iрi-iрi
корпоративтiк бiрлестiктерде кең тараған. Демек,таяу болашақта Қазақстанның
негiзгi ауыл шаруашылығы аудандарында осындай iрi және орта кәсiпорындарды
жандандыра отырып, олардағы iшкi құрылымдарды, экономикалық механизмдерiн
дамытып, жетiлдiру керек. Шаруашылық жүргiзудiң осы үлгiсiнiң Солтүстiк
Қазақстан жағдайында астық компанияларын дамытуда, күрiш шаруашылығында,
мақта шаруашылығында, мақта шаруашылығында, iрi ауыспалы егiстi, күрделi
суару жүйелерiн талап ететiн аймақтарда келешегi бар. Олардағы шаруашылық
жүргiзудiң кооперативтiк принциптьерiн кеңiрек пайдалануды қарастыру керек.
Ірi кәсiпорындар өздерiнiң мүмкiндiктерiмен артықшылықтарын тек әрбiр
қызметкердiң жеке басының мүдделiлiгiн қорғап, соны iс жүзiне асырғанда
ғана толық көрсете алады. Себебi олар ғылыми-прогресс саласында толыққанды
бiртұтас болашақ саясатты орындауға бағытталған, селекциялық, өсiмпаздық
бағыттағы озат технологияларды енгiзу жұмылдырылған. Өкiнiшке орай, оңтайлы
құрылымдар қалыптастырудағы осы тиiмдi принцип бiзде сақталмай отыр.
Республиканың аграрлық секторында көп жақты экономиканы қалып-
тастыруға бағытталған, меншiктiң және шаруашылық жүргiзудiң бiрнеше
түрiне негiзделген тамыры терең әлеуметтiк –экономикалық өзгерiстер жүзеге
асып жатыр.
Сонымен қатар, ғылыми негiзделген аграрлық саясаттың болмауы,
ауылда-
ғы халықтың нарықтық қатынастарға тезiрек бейiмделе алмауы және басқа
факторлар ауылшаруашылық эканомикасының дамуына терiс әсерiн тигiзедi.
Егiстiк жер көлемi қысқаруда, ауылшаруашылық өндiрiсiнiң құлдырауы
жалғасуда. Ауыл шаруашылық кәсiпорындарының қаржы жағдайы нашарлауда, соның
салдарынан саладағы материялдық – техникалық база қысқарып, ұдайы өндiрiс
процесi нашарлауда.
Экономиканың басқа салаларына қарағанда ауыл шаруашылығының өзiндiк
ерекше сипаты бар, сондықтан өнеркәсiп өндiрiсiнiң ерекшелiктерiн есепке
алып жасалған тиiстi аграрлық саясат керек. Осындай ерекшелiктердiң
себебiнен дамыған елдерде аграрлық секторға мемлекеттiк қолдау үнемi жүзеге
асырылып отырады.
Елiмiздiң аграрлық секторында мемлекеттiк реттеудiң жоқытығынан
қиын жағдай қалыптасты. Өнiмдi өңдейтiн және сақтайтын кәсiпорындар
жекешелендiру болып өткеннен соң өздерiнiң монополиялық жағдайын
пайдаланып, ауылшаруашылық өнiмдерiнiң сатып алу бағасын төмендеттi,
ауылшаруашылық өндiрiс экономикасына сөйтiп зиян келтiрдi.
Ауыл шаруашылық өнiмдерi оны өңделгеннен соң алынатын өнiмдердiң
бағасын, өндiру және өңдеуге жұмсалатын шығынға сайма-сай реттеу, бұл
салаларда қалыпты жағдайда ұдайы өндiрiс процесiн ұйымдастырудың
экономикалық негiзiн жасайды.
Сурет 1- Агроөнеркәсiптiк өндiрiстi мемлекеттiк реттеу
Республика ауылшаруашылығында соңғы жылдары бiраз оң тенденциялар
байқалуда:
бiрiншiден, экономиканың көп түрлiлiгi тұрақты сипат алды. Барлық
аймақта шаруа қожалықтары мен корпоративтiк түрдегi кәсiпорындар,
өндiрiстiк кооперативтер, шаруашылық серiктестiктер, акционерлiк қоғамдар
арасында оңтайлы ара –қатынастар қалыптасты;
екiншiден, ауылды жерде бiртiндеп аграрлық қызмет көрсету, өнiмдi
өңдеу және сату саласы қалыптасуда, ондағылар фермерлермен өзара тиiмдi
экономикалық шартпен жұмыс атқаруда;
үшiншiден, заңдылық-құқықтық база, ауылды жерде шаруашылық кәсiптi,
табысты атқаруға қолайлы жағдай жасауда.
Қазiргi кездегi жағдайда азық-түлiкпен қамтамасыз ету үшiн қолайлы
тенденция бұл үй шаруашылығы секторында өндiрiстiң өсуiн және оның ұсақ
товарлы шаруашылыққа айналуын айтуға болады. Мұның өзi елiмiздiң көпшiлiк
аймақта халықтың өзiн өзi қамтамасыз етуiн жақсартты.
Ауыл шаруашылық өндiрiсiнiң жоғарғы қарқынмен тұрақты дамуын
қамтамасыз ету үшiн мемлекеттiк денгейде кезек күттiрмейтiн шараларды
жүзеге асыру қажет:
1. Отандық азық-түлiк нарығын дамыту, оның бәсекелестiк қабiлетiн
арттыру мәселелерiн шешу үшiн оның импортқа тәуелдiлiгiн, әсiресе
республикада көп көлемде өндiрiлетiн өнiмдер бойынша (күрiш, қара
–құмық, сары май, ет өнiмдерi) импорттық өнiмдердi сатып алуды
кемiту қажет;
2. Ауыл тұрғындарының табысын көтеру және оларды әлеуметтiк қорғау
үшiн халықаралық еңбек ұйымының ұсыныстарына сәйкес, ең төменгi
күнкөрiс денгейiн заң жүзiнде анықтау қажет, заңды тұлғалар мен
жеке адамдар қаражаты есебiнен елдi мекендер бойынша
инфрақұрылымдар жасау және дамыту қажет;
3. Қазiргi кезде елдiң машина трактор паркi iс-жүзiнде мүлдем
ескiрген және оны тезiрек жаңарту қажет;
4. Тұқым тапшылығы, егiн шаруашылығы саласының маңызды бөлiгi. Қазiр
аудандастырылмаған сорттар тұқымының себiлуi жиi кезедеседi,
сөйте тұра көптеген аудандастырылған сорттар тұқымын ешкiм
алмайды, өйткенi қаражат жетiспейдi. Тұқымды ұқсату, кептiру,
тасмалдау, дайындау, сақтау iсiн жақсарту қажет және тұқымның
сапасына сорттардың сақталуына бақылауды күшейту керек және ауыл
тауар өндiрушiлерiнiң қаржылық жағдайын нығайтудың маңызды
шарасының бiрi, баға тепе-теңдiгiнiң бұзылуынан туындайтын
шығынды азайту қажет.
Экономикалық өсу жеделдiгi, әлеуметтiк, ұлт аралық шиеленiстер
бәсеңдеуi, азық-түлiк тапшылығы мен қымбатшылығы iспеттi өткiр
проблемалардың азаюына тiкелей байланысты. Азық-түлiк қауiпсiздiгiнiң басты
мiндеттерi мыналар болуы тиiс: тамақ өнiмдерiмен өзiн-өзi жеткiлiктi
қамтамасыз ету үшiн жағдай жасау. Халықты саны да сапасы да медициналық
тұтыну талаптарына барлық жағынан жауап бере алатын ас-тағам өнiмдерiмен
үнемi үзiлiссiз жабдықтау iсi жолға қойғанда ғана азық-түлiк қауiпсiздiгiне
қатер төндiретiн бiрнеше iшкi-сыртқы ахуалдарын бөлiп айта аламыз:
Азық-түлiк қауiпсiздiгiнiң iшкi қатерлерiне мыналарды жатқызуға
болады:
- экономиканың аграрлық секторындағы созылмалы дағдарыс;
- егiс көлемiнiң қысқаруы және астықтың жалпы түсiмi төмендеуi;
- ауыл шаруашылық мал басының кемiп кетуi;
- қайта өңдеу және ауыл шаруашылық өнiмдерiн сақтау салаларының дамуы;
- төмендеушiлiк дағдарысы, бюджет тапшылығы, ауыл шаруашылығы өнiмiн
өндiрушiлерге несие берудiң тиiмдi тетiгi жоқтығы;
- жер қоры таусылып бiтуi, топырақтың тозғындану, тұздану үрдiсi үздiксiз
жүредi және агроном, кадрлар әзiрлеу iсi сапасының нашарлығы;
- ауыл-селоны демографиялық құлдырауға әкелiп соқтыратын ауыл жастарының
қалаға қарай жаппай ағылуы.
Қорыта айтқанда, егін шаруашылығында өнімдердің өнімділігінің
төмендігі агротехникалық шаралардың жүргізілмеуінен және тұқым сапасының
нашарлауымен сипатталады. ОҚО-да мақта шаруашылығынада негізгі өнім көлемі
үй шаруашылықтарында басым. Сондықтан да, өнім сапасын жоғарылату
мемлекеттік деңгейде жүзеге асырылуы қажет.
(( Қазақстан Республикасы және Оңтүстiк Қазақстан облысы егiн
шаруашылығының ауыл шаруашылығында алатын орны мен дамуын талдау
2.1 Қазақстан Республикасы егiн шаруашылығының дамуын талдау
Ауыл шаруашылығы -Қазақстанның агроөнеркәсiптiк кешенiнiң басты
саласы. Ол егiншiлiк пен мал шаруашылығы салаларынан тұрады.
Егiншiлiк Қазақстанның аграрлық секторындағы iрi сала. Ауыл
шаруашылығына пайдаланылатын егістік жерлердiң республикадағы көлемi 222
млн. гектардан асады. Ауыл шаруашылығы жерлерi: жыртылатыны (31,9
млн.га), шабындық (5,1 млн.га) және жайылым (182,3 млн.га) құрайды.
Егiс алаңдары құрылымы Қазақстанда өсiмдiк өсiрудiң негiзгi
салалары- дәндi дақылдар өндiру мен жемiс өндiрiсiнен тұрды.
Республиканың аграрлық секторында көп жақты экономиканы
қалыптастыруға бағытталған, меншiктiң және шаруашылық жүргiзудiң бiрнеше
түрiне негiзделген тамыры терең әлеуметтiк –экономикалық өзгерiстер жүзеге
асып жатыр. Сонымен қатар, ғылыми негiзделген аграрлық саясаттың болмауы,
ауылдағы халықтың нарықтық қатынастарға тезiрек бейiмделе алмауы және
басқа факторлар ауылшаруашылық эканомикасының дамуына терiс әсерiн
тигiзедi. Егiстiк жер көлемi қысқаруда, ауылшаруашылық өндiрiсiнiң
құлдырауы жалғасуда. Ауыл шаруашылық кәсiпорындарының қаржы жағдайы
нашарлауда, соның салдарынан саладағы материалдық – техникалық база
қысқарып, ұдайы өндiрiс процесi нашарлауда.
Өздерiн шикiзат базасының қысқаруына алып келедi, соның салдарынан
элеваторлық қойма сыйымдылықтарын толтыру, олардың қуатының 17-18 пайзына
дейiн ет өңдейтiн кәсiпорындарда 15 (, сүт өңдейтiн кәсiпорындарды 28 (
жемiс консербiлерiн жасайтындарда 10-15 пайызға дейiн-ақ болады. Өңделген
өнiм бағасы шикiзат бағасынан 3-4 есе асып түседi. Бiрiншi және жоғары
сорт ұнның 1 тоннасы 20 мың тенгеден 30 мың тенге аралығында сатылады. Ал
бидайдың 1 тоннасы 7,1-8,0 мың тенге мөлшерiнде.
Кесте 2- Ауылшаруашылық өнiмдерi және оларды өңдеу арқылы алынған
өнiмдердiң бағасы (1тоннаға-тенге)
Ауыл шаруашылығы Сату бағасы Өңделген өнiмдер Өңделгеннен соң
өнiмi (тенге) сату бағасы
(тенге)
Бидай 7820 ұн 20000-30000
Ет, (тiрiдей 60900 Сиыр етi 200000
салмақ) бойынша қой етi 250000
Сүт 18130 Сүт өнiмi 25000-35000
Ауыл шаруашылық өнiмдерi оны өңделгеннен соң алынатын өнiмдердiң
бағасын, өндiру және өңдеуге жұмсалатын шығынға сайма-сай реттеу, бұл
салаларда қалыпты жағдайда ұдайы өндiрiс процесiн ұйымдастырудың
экономикалық негiзiн жасаса болар едi.
2007 жылы ауыл шаруашылығының жалпы өнiмiнiң көлемi 329.6 млрд. тенге
болыпты (ағымдағы баға есебiмен). Бұл 2006 жылға қарағанда 28,9 пайызға
жоғары, оның iшiнде егiн шаруашылығының өнiмi тиiсiнше- 181,3 миллиард
тенге, яки 66 пайыз, мал шаруашылығының өнiмi- 148,3 миллиард тенге, яки
1,8 пайызды құрады. Осы себептен ауылшаруашылығының жалпы iшкi өнiмдегi
үлес салмағы, 2005 жылғы 8,4 пайыздан, 2006 жылы 10,2 пайызға өскен. 2007
жылы егер егiстiк жер 3,3 млн. гектарға кемiмесе, қажеттi агротехникалық
шаралардың барлық кешенi түгелдей атқарылса, ауылшаруашылығы дақылдарының
жалпы түсiмi жинап алынған көлемнен әлде қайда жоғары болар едi. Мұндай
жағдайдың басты себептерi материалдық-техникалық базаның дамымауы мен
агроқұрылымдардың қаржылық қаражаттарының жетiмсiздiгi болып отыр.
Қазiргi кездегi жағдайда азық-түлiкпен қамтамасыз ету үшiн қолайлы
тенденция бұл үй шаруашылығы секторында өндiрiстiң өсуiн және оның ұсақ
товарлы шаруашылыққа айналуын айтуға болады. Мұның өзi елiмiздiң көпшiлiк
аймақта халықтың өзiн өзi қамтамасыз етуiн жақсартты.
2006 жылы ауа райы қолайсыз болғандықтан жалпы өнiмнiң көлемi 2001
жылға қарағанда 3,3 пайызға аз. Жалпы өнiмнiң кем өндiрiлуi, негiзiнен,
астық өндiру көлемiнiң 19 процентi, қант қызылшасының 8 процентi және еттiң
1 процентке азаюынан болды. Сонымен бiрге ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң
бiрсыпыра түрi бойынша өндiрiс көлемi өстi. Мәселен, көкөнiс өндiру- 19 (,
бақша өнiмдерiн өндiру – 13 (, шиттi мақта өндiру-15 (, жемiс-жидек – екi
есе өстi.
Республикада 2006 жылы ауыл шаруашылық құрылымдарының егiстiк жерлерi
34,9 млн гектар аумақты алса, 2007 жылы 16,1 млн гектарға әрең жеттi.
Сондай-ақ минералды тыңайтқыштар төгу саны да бiрнеше есе азайды.
Кесте 3 - Егiн шаруашылығының негiзгi түрлерiнiң өндiрiсi (мың га.)
Көрсеткiштер 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Барлық егiстiк 28679,625644,1 21843,7 18610,4 15285,3 16195,3
жер, мың га.
Дәндi дақылдар 18877,617187,6 15651,4 13526,7 11392,5 12438,2
Техникалық
дақылдар 702,2 629,0 453,4 481,2 550,5 631,1
Майлы дақылдар
548.6 487.2 333.5 338.6 384.2 448,3
Көкөнiстер 75.1 79.8 87.1 96,5 96.1 102.7
Бақша дақылдары 27.7 31.6 28.9 41.5 38.8 38.8
Мал азығы 8788,7 7526.0 5445,6 4294.1 3050.8 2823.7
дақылдары
Қазақстан астық дақылдарын сыртқа шығарушы ретiнде жеткiлiктi
позициясынан бiрте-бiрте айырылып қалуға жақын. Егер кеңес үкiметi
кезiндегi астықтың жалпы түсiмi жыл сайын 22-30 млн тонна болса, бүгiнгi
таңда бұл 8-14 млн. тонна ғана.
Бiздiң елiмiзде - бидай ең маңызды азық-түлiктiк және сонымен қатар
бiрбен-бiр экспорттық дақыл.
Ресми статистика мәлiметтерi бойынша, қазақстандықтар 1990
жылдардың ортасынан берi нан және оның өнiмдерiн едәуiр көп тұтынатын халық
болып есептелiнедi. Оның тұтыну өлшемi әсiресе 1994 жылы және 1997 жылдары
қатты байқалды. Осы уақытта бiр адамға шаққанда нан өнiмдерiн тұтыну 203
және 200 кг көлемiнде болды. Бұл мемлекетiмiзде стратегиялық маңызы бар
өнiм бағасын тұрақты, көтерiлген жағдайда онша көп емес, келешектеде
халықтың ең көп тұтынатын тауары болады деген сөз. Халықтың әл-ауқаты
жылдан жылға көтерiлiп, келешекте Қазақстан астығының шетелдерге экспортқа
шығару потенциалы арта түсер болса, сатып алушылардың оның сапасына қояр
талабы күшеймесе азаймайтыны күмәнсiз.
Осыған орай астықтың, әсiресе оның iшiнде бидайдың сапасына қатты
көңiл бөлу қазiргi уақытта да және келекшекте де мiндеттi түрде есте
ұстайтын және iске асыратын шаруа.
2.2 Оңтүстiк Қазақстан облысының экономикасындағы ауыл –шаруашылық
саласында егiн шаруашылығының алатын орны
Облыс бойынша ауыл шаруашылық өндiрiсiнiң жалпы өнiмi 2007 жылы
83051,1 миллион тенгенi құрады, 2006 жылмен салыстырғанда 3,5 пайыз жоғары
құрады. Соның iшiнде: егiн шаруашылығы–58638,1 миллион тенге, өткен жылмен
салыстырғанда –2,8 пайыз жоғары.
Ауыл шаруашылығының жалпы өнiм көлемiнiң басым бөлiгi Мақтарал- 25,9
пайыз, немесе 21528,0 мллн.тенге, Сарыағаш аудандарында тиiсiнше –13,0
пайыз, немесе 10809,0 млн. және Түркiстан қала әкiмшiлiгi бойынша 9,5
пайыз, яғни 7896,6 тенге өндiрiлдi.
2007 жылы облыс бойынша егiстiк алқабы 2006 жылмен салыстырғанда 8,5
мың гектарға немесе 1,2 пайыз артып, 740,0 мың гектарда құрады.
Ауылшаруашылық дақылдарының егiстiк алқабының басым бөлiгiне техникалық
дақылдар (37,0(), дәндi және дәндi бұршақты дақылдар (31,3 () және жемдiк
дақылдар (24,7 () егiлдi.
Облыс бойынша 2007 жылы техникалық дақылдар 50,3 мың гектарға немесе
22,5 ( оның iшiнде мақсары –21,9 мың (1,6 есе), мақта –28,9 мың гектарға
(16,9() артты. Алайда, дәндi және дәндi бҮршақты дақылдардың егiс алқабы
4,8 мың гектарға, немесе 2 пайызға, картоп, көкөнiс және бақша –3,9 мың
(7,1), жемдiк дақылдар –33,0 мың гектарға, немесе 15,4 пайызға кемiдi.
2007 жылы егiлген барлық егiстiк алқабының 98,2 пайызы, немесе 727,1
мың гектары жиналды (2006 жылы –96,3 пайызы немесе 704,5 мың гектар
болған).
мың га.
Сурет 2- Ауыл шаруашылық дақылдарынығң егiс көлемi
Соңғы жыдары облыс өнiм өндiрушiлерi ауыл шаруашылығы дақылдарын
өндiрiсiнiң көлемiн ұлғайтуға қол жеткiздi. Мәселен, шиттi мақтаның өнiмi
2002 жылы 223 мың тоннадан 2007 жылы 416 мың тоннаға дейiн, мақсары
тиiсiнше 14,3 мыңнан 17,0 мың тоннаға, дәндiк жүгерi 28,4 мың тоннадан
78,8 мың тоннаға дейiн артты.
Диаграмма 1- ОҚО жалпы өнімнің үлесі
ОҚО-ның ауыл шаруашылық өндірісі кешенінің мүмкіншілігі зор.
мың га
Сурет 3- Облыстағы ауыл шаруашылық дақылдарының егiс көлемi
Оңтүстiк Қазақстан облысының жалпы жер қоры 10269,3 мың гектарды, оның
iшiнде айдалмалы егiстiк жер 786,3 мың га., оның суармалы жерi 376,3 мың
га., жайылым 9062,6 мың гектарды (88 пайыз) құрайды. Жемiс –жидек және
жүзiмдiктер 39 мың гектарға орналастырылған.
Оңтүстiк Қазақстан облысы республика жер көлемiнiң 4,3 пайызын құрап,
республика өндiретiн барлық өнiмнiң көлемiнiң 12 пайызын өндiредi.
Көкөнiс өндiру 2 есеге, бақша және картоп 3 есеге көбейдi.
Табыстылығы жоғары жоғары басқа дақылдардың, яғни темекiнiң егiс
көлемi 2002 жылы 35 гектардан 2007 жылы 1223 гектарға дейiн өстi.
2007 жылды 2006 жылмен салыстырғанда облыс бойынша майлы дақылдар
–1,8 есеге, мақта –7,6 пайыз, картоп –19,6, қант қызылшасы –34,0, темекi
–1,3 және көкөнiстер –4,7 пайыз артық жиналды. Алайда, жүзiм 2,0 пайыз,
жемiс-жидектер 4,6 пайыз, бақша 16,0 пайыз және дәндi дақылдар 9,6 пайыз
кем жиналды.
Сурет 4- Облыстағы өндiрiлетiн ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң жалпы
өнiмi
Қазiргi кездегi облыстағы ауыл шаруашылығының жағдайы елiмiздiң
экономика жағдайымен бара-бар және бiрқатар себептермен ауыр жағдайда қалып
отыр. Ауыл экономикасында егін шаруашылығының құлдырауының басты
себептерiнiң бiрi ауыл шаруашылық техникаларының тозуы мен ескiруi болып
саналады. Соңғы жылдары органикалық және минералды тынайтқыштарды
пайдаланудың көлемi кемiдi, ол кейбiр ауыл шаруашылық өнiмдерi көлемiнiң
кемуiне және өнiмдiлiгiнiң төмендеуiне әсерiн тигiзуде.
Ауыл экономикасы тиiмдiлiгiнiң төмендеуiне несие алудың қиындығы,
маркетинг қызметiнiң баяу дамуы, ауыл шаруашылық өндiрiсi технологиясының
бұзылуының әсерiнен, улы химикаттар мен гербицидтердiң қымбатшылығы,
өндiрiлген өнiмдерде өткiзетiн рыноктардың жоқтығы, ауыл шаруашылық
өнiмдерiн қабылдайтын мемлекеттiк орының болмауы себеп болуда.
Агроөнеркәсiп кешенiн реформалау 1991 жылы басталған болатын: 1992-1993
жылдары экономикалық реформалар тоқырау кезiнде болды, ал 1994-1995
жылдары нарықтық қатынастарға көшудiң ауыртпалық кезеңiн өткiздi. 1996-
1997 жылдары баяу жылжу жылдары болды да, әсiресе 1999 жылдан бастап
ауыл өнiмдерiне түбегейлi өзгерiстер және оны қаржылық сауықтыру басталды.
Кесте 4- Егiн шаруашылығының негiзгi түрлерiнiң өндiрiсi
Көрсеткiштер Егiс алқабы Жалпы жинал -ған Жиналған Дақылдардың
мың га. егiстiк ал -қабы өнiм,мың өнiмдiлiгi,
мың га. тонна гектарынан
центнер
Дәндi және дәндi
бұршақты дақылдар
барлығы:
бидай 231,8 230,5 497,4 21,6
арпа 182,2 181,5 369,3 20,3
дәнге арналған 20,8 20,4 36,0 17,6
жүгерi
күрiш 22,7 22,6 79,8 35,3
бұршақты дақылдар 2,1 2,0 7,1 34,7
Майылы дақылдары
дәнге арналған 3,3 3,3 4,4 13,3
күнбағыс
Мақсары 71,9 70,1 76,4 10,9
Шиттi- мақта
Картоп 11,8 11,7 19,2 16,4
Көкөнiс 59,8 58,1 56,9 9,8
Бақша дақылдары 199,4 196,0 387,7 19,8
Жемiс жидек 10,4 10,4 137,7 132,5
Жүзiм 24,3 23,9 418,3 174,8
16,8 16,6 244,6 147,6
14,9 14,9 45,7 34,8
4,6 4,6 19,3 46,6
2.3 Оңтүстiк Қазақстан облысы егiн шаруашылығының дамуын талдау
Астық –облыс ауылшаруашылығы өндiрiсiнiң негiзгi саласының бiрi.
Дәндi дақылдардың егiс көлемi барлық егiстiк жердiң үштен бiр бөлiгiне
жуығын қамтиды. Соңғы 10 жылда облыс бойынша дәндi дақылдардың орташа егiс
көлемi 310 мың гектардан жылдық жалпы өнiмi орташа 420 мың тоннаны құрады.
2002 жылы 201,1 мың гектар (2000 жылы 193,3 мың га) дәндi дақылдардын
324,2 мың тонна астық жиналды. Әр гектарынан 21,6 центнерден өнiм алынды.
Бұл 2001 жылмен салыстырғанда тиiсiнше 1,5 цга және 42,0 мың тоннаға
артық.
Облыстың астық өндiрiсiде күздiктiң, әсiресе күздiк бидайдың алатын
орны ерекше. Оңтүстiк Қазақстан облысында ауа райының жағдайында күздiк
егiсi өзiн –өзi ақтайды. Сондықтан соңғы жылдары егiстiктiң осы түрiне көп
көңiл бөлiнуде.
Соңғы кезде солтүстiк аймақтардан сапасы жоғары бидайдың көп мөлшерде
әкелуiне байланысты астықтың егiс көлемi қысқаруда. 2002 жылы бидай 287 мың
гектарға орналастырылса, кейiнгi жылдары оның егiс көлемi азайып, 2006 жылы
182 мың гектарды құрады. Әр гектарының 20,3 центнерден барлығы 359,9 мың
тонна өнiм жиналды.
Масақты дақылдардың тұқым шаруашылығымен екi ғылыми мекеме және 4
элиталық тұқым шаруашылықтары айналысады. Осы дақылдардың облыста
аудандастырылған өнiмдiлiгi жоғары, яғни күздiк бидайдың -(Стекловидная-
24(, (Красноводупадская-210(, (Безостая-1(, (Южная-12(, жаздық бидайдың
-(Память-47(, (Интенсивная(, жаздық арпаның (Бәйшешек( сорттары өсiрiледi.
Қазақстан мақта шаруашылығының негiзгi базасы Оңтүстiк Қазақстан
облысында шоғырланған.
Қазiргi уақытта мақта өндiрiсiмен ауа райы қолайлы, экономикалық
мүмкiндiгi бар Арыс, Мақтаарал, Ордабасы, Отырар, Шардара, Сарыағаш
аудандары мен Түркiстан қаласының агроқұрылымдары айналысады.
Мақтаның табыстылығы жоғары дақыл болуына байанысты оған деген жеке
тұлғалардың сұранысы мен инвесторлардың көбеюi нәтижесiнде соңғы жылдары
оның егiс көлемi артып келедi.
2001-2003 жылдары облыста мақта 110-115 мың гектарда өсiрiлген
болатын. Ал 2006 жылдан бастап оның егiс көлемi ұлғайып келедi. 2001 жылы
216,6 мың гектарға, 2006 жылы 254,3 мың га, 2007 жылы 399,4 мың гектарға
орналастырылды. Жалпы өнiмi 2001 жылы 891 мың тоннаны, гектар тиiмдiлiгi
65 центнердi құрады. 2007 жыдың мақталылықтың әр гектарынан 69,3
центнерден, барығы 827,7 мың тонна өнiм жинады.
Егiн шаруашылығы бойынша өндiрiлген барлық өнiмнiң 50 пайыздан
астамы шиттi мақта.
Келешекте облыста мақтаның егiс көлемiн ұлғайтпай, ауыспалы егiстiк
жүйесiн сақтау нәтижесiнде оның гектар түсiмдiгiн арттыру межеленiп отыр.
Мақтадан тұрақты да мол өнiм алу және мақта талшығының сапасын арттыру
сортты таңдау, уқтылы егу, топырақ өндеудiң дұрыс жүйесiн қолдану арқылы
iске асырылады.
Суармалы сұрғылт, қарашiрiгi кемдеу топырақта., әсiресе ыза суынан
кейiн екiншi рет екi iздi агрегатты тырмамен 8-10 күннен кейiн 16-18 см
тереңдiкте чизельдеу қажет. Бұл топырақтың бiркелкi тегiстелiп
жұмсақталуын, топырақтың қызуын, арамшөптер мен қабыршақтардың жойылуын
және кесектердi ұнтақтап, тегiстеп, топырақты бiркелкi дегдiтiп, шиттiң
бiртегiс көмiлуiн қамтамасыз етедi.
Мақтаарал тәжiрибе стансасының егiстiк зерттеу талаптарында бұл
ссор 10 га жерге егiлiп, өсiп- өну кезеңiнде су берiлмеген жағдайда
гектарынан 30 центнерге жуық өнiм бередi. С- 4727 сортымен салыстырғанда
көсектiң салмағы 6,0- 6,5 грамға жетiп, 0,5г артық болды, ал талшық
ұзындығы 31,7- 32,0 мм, талшық мықтылығы 4,8- 5,0 гсм, солдырма ауруы 7-8
пайыз құрап, С- 4727 мақта сортымен салыстырғанда 3-4 ц артық өнiм алынды.
Сондықтан да шаруа қожалықтарынан осы сортқа деген сұраныс көбейiп отыр.
Мақтадан мол өнiм алу және мақта шикiзатының сапасы тұқым сапасына
байланысты. Әдетте, мақта өсiмдiгiне 14-16 өнiмдi бұтақ
шоғырланып,кесектерi әркелкi болып келедi. Бiрiншi қатар 1-3 бұтақтан
құралып, ерте көсектеп, көсегi iрi болады. Ал жанама бұтақтар саны көбейген
сайын көсектер майдаланып, мақта шикiзатының технологиялық сапасы
төмендейдi. Қолмен терiлген кезде төменгi және жоғарғы қатардағы мақта
бiрге терiлiп араласып кетедi, сондықтан да зауыттарда шиттi талшықтардан
бөлген кезде шиттiң 15-20 пайызы майда болып келедi, оның iшiнде толық
пiспеген, жаншылған және пұшталары кездеседi. Яғни, мақта өсiмдiгi толық
жетiлмей, 1 немесе 2 толық жетiлмеген көсектерден құралып, түптi
қалындатып, топырақтағы қоректiк заттарға ортақ болып, түрлi ауыл
шаруашылығы зиянкестерiнiң көбеюiне себеп болады. С ондықтан да тұқымды
шиттi толық пiспеген, пұштық шиттермен араластырмай сорттау қажет, сондай-
ақ, оны күн сәулесiне жұқалап жайып, қыздырған жөн, сонда түрлi майда
организмдер жойылып, пiсу қабiлетi тездейдi.
Облыстың жер, ауа райының ерекшелiгi картоп, көкөнiс, бақша
дақылдарын өсiруге, онымен обылыстың және елiмiздiң солтүстiк аймақтарының
халқын қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
Облыста негiзiнен көкөнiстiң барлық түрi енгiзiледi. Көкөнiс
өндiрiсiне Сайрам, Төлеби, Сарыағаш, Қазығұрт аудандары мамандандырылған.
Ерте пiсетiн көкөнiстi, яғни қияр мен капустаны өсiрумен Сайрам, Сарыағаш
аудандарының өнiм өнiдiрушiлерi айналысады. Барлық өндiрiлетiн көкөнiстiң
91 пайызынан астамы шаруа және жеке шаруашылықтардың үлесiнде.
Көкөнiстiң егiс көлемi 2002 жылы 33000 гектарды қамтыса, 2007 жылы 64
мың гектарға дейiн жеткiзiлдi. Осы аралықты оның өнiмi 263 мың тоннадан
2002 жылы 499 мың, 2007 жылы 818 мың тонна болды. 2007 жылы көкөнiстiң әр
гектарынан 374,8 центнерден немесе 2002 жылға қарағанда 65 центнерге 2004
жылдан 40,5 центнерге артық өнiм алынды. Егiн шаруашылығында өндiрiлген
барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz