Өндірістік шығындарды есепке алу және өнімнің өзіндік құнын колькуляциялаудың нормативтік әдісі



КІРІСПЕ

I БАҒАНЫҢ БАЗИСТІК ЭЛЕМЕНТ РЕТІНДЕГІ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫ

1.1 Шығынның есеп жүйесіндегі шығын есебінің нормативтік әдісі
1.2 Өнімнің өзіндік кұнын калькуляциялаудың және шығынды есепке алудың халықаралық практикада колданылатын әдістері

II ӨНДІРІСТІК ШЫҒЫНДАРЫН ТӨМЕНДЕТУДЕГІ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫ МЕН ОНЫ ТӨМЕНДЕТУДІ ЖЕТІЛДІРУ

2.1 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың есептеу әдістері және оларды жетілдіру жолдары
2.2 Өнімнің өзіндік құнын есептеудің әдістері

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Кәсіпорындар өз өнімдерін нарыққа шағару ұмтылысы мен қабілетін анықтайтын маңызды факторлар - өндіріс шығындары болып табылады. Кез–келген тауарды өндіру–шығындарды талап етеді, ал бұл шығындардың да өздерінің белгілі бір бағалар болады.
Қазақстанның бухгалтерлік есеп стандарттарында және ол бойынша жасалған әдістемелік ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебін жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған тәсілдері мен әдістері,ережелері мен қағидалары белгіленген,онда әрбір кәсіпорындардың техникалық базасына,олардың шешетін міндеттемелерінің күрделілігіне, басқарушы қызметкерлердің біліктілігіне қарап нақтыланған. Кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған тәсілдер жиынтығы,құндық өлшемдері,ағымдағы топтастыруы және бухгалтерлік есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу фактілері кәсіпорынның есептік саясатында көрініс табуы тиіс.Басқаша айтқанда,есептік саясат-бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі. Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі нормативтік-құқықтық құжаттарда белгіленген. Оларды жүзеге асыру барысында нақты кәсіпорынның есептік саясаты келесідей жорамалдардан алынғаны жөн: -кәсіпорын өз мүлкімен өзімен-өзі болушылығы; -толассыз қызметі; -есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі; -шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы. Пайдаланатын есеп саясатының басты мақсаты мен негізгі арналымы-кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету,іс мүддесі үшін осы қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, обьективті және шынайы ақпаратпен қаптастыру. Ол есеп процесінің барлық тараптарын қамтуы керек: әдістемелік, техникалық, ұйымдық жақтарын: Әдістемелік аспектісі деп кәспорында өнімнің өзіндік құнын есептеу, амортизацияны шығару,міндеттеме мен мүлікті бағалау үшін пайдаланатын әдістерін айтады;
Фирманың нарыққа ұсынғысы келетін өнімінің саны бір жағынан, сол өнімдерді өндіргендегі шығындар мен ресурстарды тиімді пайда алуға байланысты болса, екінші жағынан тауардың нарықта өндірілетін бағасына байланысты болады. Жетілген бәсекелестік жағдайында фирмалар өздері өндірген өнімдердің бағасына әсер ете алмайды. Сондықтан нарықтық экономикадығы фирманың тиімді жұмыс істеуі үшін, өндіріс шығындарын азайту керек.
Оқулықтар:
1) А.Қ. Мейірбеков, Қ.Ә. Әлімбеков. «Кәсіпорын экономикасы», оқу құралы. - Алматы 2007 ж.
2) В.В.Бочаров Корпоративные финансы. – СПб: Питер, 2002. – 544 с.
3) Карлин Т.Р. Маклин III Альберт Б. Анализ финансовых отчетов (на основе GAAP). – М., 1998.
4) Стоянова Е. С. Финансовый менеджмент: теория и практика. – М.: “Перспектива”, 1996.
5) Горфинкель В.Я., Купряков Е.М. Экономика предприятия. М: Банки и биржи, 1996г.
6) Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 1998. – 184 с.
7) Мельников В.Д. Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001. – 285с.
8) Шуляк П.Н. Финансы предприятия. – Москва, - 2000 г.
9) Любушкин Н.П. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия. Учебное пособие для вузов. – Москва, 2000г.
10) Баймухамбетова С. С. Финансовый менеджмент. – А.: Казак университетi, 1998.
11) Нурсеитов Н. А., Нурсеитов А. А. Финансовый менеджмент. – А, 1996.
12) Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері (халықаралық стандарт) оқулық, - Алматы 2006 жыл.
13) Балабанов И.Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебн. пособие. – М.: Финансы и статистика, 1994.
14) Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. – Алматы: Экономика. 2001. – 330 бет.
15) Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З:Н., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері: Оқу құралы. – Алматы: ЭкономикС, 2003. – 360 бет.
16) Назарова В.Л. Бухгалтерский учет хозяйствующих субъектов. – Алматы, 2004.
17) Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. – А.: Центраудит – Казахстан, 2002.

Мерзімді басылымдар:
18) Шеремет А.Д., Сайфуллин Р.С., Негашев Е.В. Методика финансового анализа предприятия. М.: Научно-производственная фирма «ЮНИ-ГЛОБ» совместно с издательско-полиграфическим объединением «МП», 1992.

Интернет:
19) «Гермес» ЖШС-нің 2008 жылғы «Жылдық қорытынды есебі» - www. railways. kz сайты.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі:  Курстық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:   
ЖОСПАР

КІРІСПЕ

I БАҒАНЫҢ БАЗИСТІК ЭЛЕМЕНТ РЕТІНДЕГІ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫ

1. Шығынның есеп жүйесіндегі шығын есебінің нормативтік әдісі
1.2 Өнімнің өзіндік кұнын калькуляциялаудың және шығынды есепке алудың
халықаралық практикада колданылатын әдістері

II Өндірістік шығындарыН ТӨМЕНДЕТУДЕГІ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫ МЕН ОНЫ
төмендетудІ жетілдіру

2.1 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың есептеу әдістері және оларды
жетілдіру жолдары
2.2 Өнімнің өзіндік құнын есептеудің әдістері

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Кіріспе

Кәсіпорындар өз өнімдерін нарыққа шағару ұмтылысы мен қабілетін
анықтайтын маңызды факторлар - өндіріс шығындары болып табылады. Кез–келген
тауарды өндіру–шығындарды талап етеді, ал бұл шығындардың да өздерінің
белгілі бір бағалар болады.
Қазақстанның бухгалтерлік есеп стандарттарында және ол бойынша
жасалған әдістемелік ұсыныстарында басқарушылық пен қаржылық есебін
жүргізудің қоғамдық тұрғысынан танылған тәсілдері мен әдістері,ережелері
мен қағидалары белгіленген,онда әрбір кәсіпорындардың техникалық
базасына,олардың шешетін міндеттемелерінің күрделілігіне, басқарушы
қызметкерлердің біліктілігіне қарап нақтыланған.
Кәсіпорынның бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған
тәсілдер жиынтығы,құндық өлшемдері,ағымдағы топтастыруы және бухгалтерлік
есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу фактілері
кәсіпорынның есептік саясатында көрініс табуы тиіс.Басқаша айтқанда,есептік
саясат-бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі.
Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі
нормативтік-құқықтық құжаттарда белгіленген.
Оларды жүзеге асыру барысында нақты кәсіпорынның есептік саясаты
келесідей жорамалдардан алынғаны жөн:
-кәсіпорын өз мүлкімен өзімен-өзі болушылығы;
-толассыз қызметі;
-есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі;
-шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы.
Пайдаланатын есеп саясатының басты мақсаты мен негізгі арналымы-
кәсіпорынның қызметін барынша пара-пар көрсету,іс мүддесі үшін осы
қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, обьективті және шынайы
ақпаратпен қаптастыру.
Ол есеп процесінің барлық тараптарын қамтуы керек: әдістемелік,
техникалық, ұйымдық жақтарын:
Әдістемелік аспектісі деп кәспорында өнімнің өзіндік құнын
есептеу, амортизацияны шығару,міндеттеме мен мүлікті бағалау үшін
пайдаланатын әдістерін айтады;
Фирманың нарыққа ұсынғысы келетін өнімінің саны бір жағынан, сол
өнімдерді өндіргендегі шығындар мен ресурстарды тиімді пайда алуға
байланысты болса, екінші жағынан тауардың нарықта өндірілетін бағасына
байланысты болады. Жетілген бәсекелестік жағдайында фирмалар өздері
өндірген өнімдердің бағасына әсер ете алмайды. Сондықтан нарықтық
экономикадығы фирманың тиімді жұмыс істеуі үшін, өндіріс шығындарын азайту
керек.
Шығындар қалыптасу сферасы мен айналымы бойынша ерекшеленеді.
Өндірістік шығындар сауда, транспорт, сақтау шығындары, ал құнға қосылуы
бойынша толық және бөлшек болып жіктеледі. Өндірістік шығындарды өндіріс
деңгейінде өзіндік құн деп те атайды. Сондай – ақ фирманың табысқа жетуі
өзіндік құнның бірнеше себептер бойынша қалыптасуына байланысты.
1. Өнімді өткізу және өндірістік шығындар сату бағасын, бәсекелестік
бағаны анықтаудағы басты элемент болып табылады.
2. Өзіндік құн туралы ақпараттар өндірісті және шығындарды басқару мен
болжау кезінде пайда болады.
3. Өзіндік құн есепті кезеңнің аяғында материалды есептеулар
жүргізгенте сальдоны анықтауда қажет болады.
Өзіндік құн өндірістік шығындардың қосындысын және өнімді өткізуді
білдіреді.
Кез келген фирманың негізгі мақсаты кірістерді максималдау.
Бұл стартегиялық мақсатты жүзеге асырудағы барлық мүмкіндіктер
өндіріс шығындары және өндірілген өнімге деген сұраныспен шектелген.
Экономикалық шығындар – фирмамен жүзеге асырылатын жабдықтаушыға
төленетін төлем. Сондай – ақ нақты бір фирма немес басқа өндіріс орнын
қолдануға тиісті, ресурстарға деген ішкі шығындар. Жалпы ішкі және сыртқы
шығындар бар. Фирманың жұмысшыларға, отынға, өзі өндірмейтін, бірақ
өндіретін өніміне қажетті қосымша заттарға төлемдер, сыртқы шығындарға
жатады.
“Өндірістік шығындарды есепке алу және өнімнің өзіндік құнын
колькуляциялаудың нормативтік әдісі” атты тақырыбы оның қажеттілігіне
байланысты таңдалды. Бұл тақырыптың өзектiлiгi ел экономикасының
тұрақтылығының негiзi болып табылатын отандық кәсіпорындардың рыноктық
жағдайда бәсекеге қабiлеттiлiгi ең бiрiншi сол өндiрiстiң капитал деңгейiне
байланысты болып келедi. Ал осы кәсіпорындардың дамуындағы шығындарды
барынша азайтып, экономикалық шығындарды толық зерттеп, максималды
экономикалық пайдаға қол жеткізу маңыздылығы, сондай-ақ өнімнің өзіндік
құнынын калкуляциялық есебін жүргізу арқылы кәсіпорындардың тиімді
экономикалық қызмет етуін қалыптастыру негізінде кәсіпорындардағы бизнес
шешімін бағалаудағы шығындардың маңыздылығын атап өту және кәсіпорын
шығындарын басқарудағы қаржылық менеджменттің рөлін анықтау осы тақырыпты
орындаудағы мақсатым болып табылады.

Бүгінгі таңда Қазақстанның нарықтық экономикаға өту жағдайында
кәсіпорынның шығындары және оны азайту туралы мәселелер әкімшіл - әміршіл
жүйедегіге қарағанда аса маңызды болып отыр, нарықтық экономика әр
кәсіпорынның пайда табу мақсатында өзінің мүмкіндіктерін өте тиімді
пайдалануына түрткі болады. Қазіргі кезде кәсіпорын қаржылық тәуелсіздікке,
өнімді өткізуден түскен ақшаны тиімді бөлуге, түскен пайданы тиімді
жұмсауға иелік етеді пайданы алмастан бұрын шығындардың барлық түрін және
азайту жолдарын талдауы керек. Тек осындай жағдайда ғана пайда алдық деп
нақты айтуға болады.
Курстық жұмыстың мақсаты - кешенді талдау негізінде кәсіпорынның өндіріс
шығындарын басқару тиімділігін жоғарылату және өнімнің өзіндік құнын
талдаудың әдістерін қарастыра келе, ондағы нормаьтивтік талдау әдісін жан-
жақты талдау және шараларды жүзеге асыруға ұсыну.
Курстық зерттеудің басты мақсатына жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- Кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметтері мен есеп саясатының
сипаттамасына, маңыздылығына тоқталу;
- Кәсіпорынның есеп саясатының жүргізілу барысын және ондағы шығындарды
есепке алу жағдайын және қолдану тиімділігін бағалау;
- Өндірістегі өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әдістерін талдап,
ондағы калькуляциялаудың нормативтік әдісін жан-жақты талдау;
- Өндірістегі шығындардың өзіндік құнын калькуляциялауды басқаруды
жетілдіру жолдары мен дамыту бағыттарын талдау;
- Калькуляциялаудың шетелдік тәжірибесі мен әдістерін қарастыру болып
табылады.
Зерттеу пәні - кәсіпорынның өндіріс шығындарын есепке алу мен өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдісін талдау.
Зерттеудің ақпараттық негізін кәсіпорынның бухгалтерлік және қаржылық
есептілігінің мәліметтері, кәсіпорынның ішкі нормативті-техникалық
құжаттары, мерзімді баспа құралдарының ақпараттары, қаржылық менеджмент
саласындағы отандық және шетелдік мамандардың оқулықтары құрайды.
Курстық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы: курстық зерттеудің нәтижелері
кәсіпорынның ағымдық қаржылық қызметінде өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялаудың маңыздылығы мен оны есепке алуды іске асыру барысын
талдау болып табылады.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш маңызды бөлімдерден, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан құралады.

I БАҒАНЫҢ БАЗИСТІК ЭЛЕМЕНТ РЕТІНДЕГІ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫ

1. Шығынның есеп жүйесіндегі шығын есебінің нормативтік әдісі

Өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік қүнын
калькуляциялаудың нормативтік өдісін негізінен жаппай өндіріспен
шүғылданатын кәсіпорындар пайдаланады. Дегенмен де, оны кіші сериялық және
жекелеген кәсіпорындарда пайдалануға болады. Өндірістегі шығындарды есепке
алу өнімнін езіндік қүнын калькуляциялаудың нормативтік әдістері бойынша
жұмыстардың технологиялық жәңе нормативтік карталар жасаудан басталады. Ол
карталарда материалдардын, жалақының жүмсалуы жөне өнім дайындауға қажетті
басқа да шығындар айқындалады. Нормативтік карталардын негізінде өнім
бірлігінің нормативтік өзіндік құны көрсетілген нормативтік калькуляциялары
бойынша жасалады. Оларды жасау кезіңде қолданыста жүрген өндірістік
технологияны, жалақы жөніндегі уақыт пен баға нормаларын, материалдар мен
сатып алынған шала фабрикаттардың жұмсалу нормаларын негізге ала отырып,
бастапқы массасы, таза массасы, қалдықтары, материалдар мен сатып алынған
шалафабрикаттарға қолданылып жүрген баға көрсеткіштері және өндіріске
қызмет көрсету мен басқару жөніндегі шығындардың бекітілген тоқсандық
сметасы ескеріледі.
Нормалардың жөне шығындар сметаларының өзгеру тәртібін рәсімдеп, сондай-
ақ кәсіпорынның мудделі цехтары мен бөлімдерінің технологиялық процесстерін
жөне басқа да нормалары мен сметаларын өзгерту туралы төртібін ретгеу
аркылы жүзеге асырады. Нормативтік әдіс кезінде қоймалық және таразылау-
өлшеу шаруашылығын тәртіпке келтірудін, материалдарды сақтау және өндіріске
босату, цех бойынша ғана емес, сонымен бірге өнімнің жекелеген түрлері
бойынша (егер энергия және баска да шығындар тікелей жолмен өнімге
жатқызылса) және тұтастай алғанда судың, будың, газдын, электр энергиясының
тұтыньшуын анықтау үшін цехтарға есептегіштер мен құрылғыларды орнатудың
маңыздылығы зор.
Нормативтік әдістің кезінде әрекет етіп тұрған норма мен оның ауытқуы
шығындар есебінде бөліп көрсетіледі. Бұндай шектеулер ендірісті үйымдастыру
мен технологиядағы кемшіліктерді дер кезінде жендеуге, ресурстардың тиімсіз
пайдаланылуына жол бермеуге септігін тигізеді.
Нақты шығындарды нормамен салыстырғанда ресурстардың үнемделуі немесе
артық жүмсалуы, нормадан ауытқуы табылады, ал ол өз кезегінде кәсіпорынның
ұйымдық-техникалық жұмыстарында біршама кемшіліктердің бар екенін
баяндайды.
Нормадан ауытқуларға құжатталған және қүжатталмаған болып келеді.
Құжатталған ауытқулар алғашқы құжаттардың мәліметтері бойынша ашылған
дабылдары жатады (талап накладнойы, қосымша жұмыстарға жазылған нарядтары,
қосымша төлемдер және т.б.), сондай-ақ есептеу жолымен анықталған ауытқулар
(түгелдеу тәсілімен, нақты рецептурасы бойынша алдын-ала жасалған
есептеулер және т.б.)
Құжатталмаған ауытқуларға ауытқудың жалпы сомасы мен оның күжатталған
бөлігінің арасындағы айырмасынан шығады. Әдетте, олар құжатталған
ауытқулардың дұрыс есептелмеуінің нәтижесінен, ақау өнімдерін шығарғаннан,
нарядтарды артық жазғаннан, кем шығудан, шалафабрикаттардың жоғалтулары мен
бұзылуынан, аяқталмаған өндірісті дұрыс бағаламауынан шығады.
Егер де өндірісте кұжатталмаған ауытқулар бар болса, онда ол
нормативтік есептің дүрыс үйымдастырылмаганын куәландырады.
Ауытқу теріс те (артық жүмсалғаны) және оң да (үнемделгені) болуы мүмкін.
Теріс ауытқулар (материалдар, отындар, энергиялар, технологиялық
процестерде кдрастырылмаған, қосымша жұмысқа жасалған төленген және т.б.)
өндіріс процесінің дүрыс ұйымдаспағандығынан туындайды.
Оң ауытқулар жекелеген учаскелердің жетістіктерін баяндайды
(материалдардың тиімді пайдалануын ашу, материалдарды барынша қалдықсыз
пайдалану, өнімнің сапасын арттыру, құрал-жабдықты тиімді қолдану және
т.б.), және норма шығындарын үнемдеуді жүзеге асырады. Кейде оң ауытқулар
шын мәніндегі қаражаттың үнемделгенін көрсете бермейді, ол тек норманын шын
арттырылған деңгейін пайдаланғандығын көрсетеді.
Өндірісте материалдар қатаң белгіленген лимиттер шегінде беріледі.
Материалдардың берілуін лимиттеу ай басында цехтарда жүмсалған
материалдардың деңгейін ескере отырып, материалдардың шығынын қолданыста
жүрген прогресшіл нормалардың негізінде нысаналы түрде жүзеге асырады.
Материалдардын жоспардан тыс босатылуына қүжаттар жасау, материалдарға
жедел бақылау жасау және оларды жоспардан тыс босатуға алып келген
себептерін талдауды қамтамасыз ету керек.
Ақауға шығарылған өнімнің орнын қалыпка келтіру үшін кажетті материалдарды
алуға ақау туралы актілер негіз болады. Онда бұйымның, белшектің коды,
енімнің акауға шығарьшған тапсырыс нөмірі көрсетіледі. Өндірістегі шикізат
пен материалдардың сандық есебі жоспарлау бөлімінде, ал құндық есебі
бухгалтерияда жүргізіледі.
Нормалардан ауытқуларды есепке алу шикізат пен материалдарға, олардың
жұмсалуын нормалауға және өндірістік технологиялық процесіне байланысты
ұйымдастырылады. Нормалардан ауыткуға материалдарды ауыстыру, оларды
пайдалану және т.б. осы секілді факторлар әсер етеді. Материалдар шығыны
бойынша нормалардан ауытқуларды анықтау үшін материалдарды кұжаттау,
түгелдеу тағы басқа да шаралар жүргізіледі.
Кұжаттау әдісі материалдарды ауыстыру салдарынан туындайтын
ауытқуларды, сондай-ақ жеке-дара материалдардың нормадан артық жүмсалғанын
анықтау үшін пайдаланады. Жеке-дара материалдардың шығынын, сондай-ақ
материалдардың ауыстырылуымен байланысты ауытқуларды арнайы (дабылдық)
құжаттармен рәсімдейді.
Әрбір келіп тускен материалдың партиясын саяыстырып көру әдісі
өндіріске босатылған, қымбат тұратын (тері, тоқыма және т.б.)
материалдардың әрбір партиясы бойынша олардың нормадан ауытқуын анықтау
үшін қолданылады.
Қолданып жүрген нормадан ауытқуды партиялардың шығыс нормасын
шығарылған енімнің накты шығысымен салыстыру аркылы анықтайды. Егер де бұл
аталған әдісті қолдану қиындық тудырса, онда оның орнына инвентарлық әдісті
қолданады.
Инвентарлық әдісте материалдардың нақты шығысын белгіленген норма
шығысымен салыстыру арқылы айлық , он күндік, бес күндік, бір ауысымдық
(сменалық) ауытқуларын аныктайды. Материалдардың іс жүзіндегі шығынын
анықтау үшін: ауысымның, бес күндіктің, он күндіктің басына немесе әр айдың
бірінші жұмыс күніне жұмсалмаған материалдарды түгелдеу (инвентаризация)
жүргізеді. Ауытқуларды анықтау, есепке алу үшін кәсіпорынның жоспарлау-
диспетчерлік бюросы материалдарды жұмсау картасын жүргізеді. Онда
материалдар жұмсаудың ағымдық нормасы, сол материалдан жасалған бұйымдардың
(бөлшектердің) саны қерсетелеуді. Бұйымдардың (бөлшектердің) саны
жұмысшылардың жасап шығарған есеп мәліметтерінің негізінде анықталады.
Есеп деректері (мәліметтері) бойынша оқтын-оқтын қолданылып жүрген
нормалардан материал шығындарының ауытқуы туралы цехтар есеп беріп отырады.
Жалакыны ауытқулар есептелген норма мен нормадан ауытқу бойынша
ескереді. Бухгалтерия есептелген жалақы сомасының жұмысшылардан алынған
өнім саны мен сапасына сәйкестігін байқап отырады. Жұмыстың калыпты
жағдайларынан ауыткығаны үшін үстеме ақы төлеу өндірістік емес шығындар
және жалақы корын артық жұмсаудың басты себептерінің бірі болып табылады.
Жалақы бойынша нормадан ауытқуын талдау үшін және дәл есебін шығару үшін
номенклатуралык себептерін және жалақы бойынша нормадан ауыткуды,
кінәлілерді табу керек. Сондықтан бухгалтерия оқтын-оқтын ауытқулар туралы,
олардың себептері мен кінәлі тұлғалары көрсетілген рапорт жасап отыруы
керек.
Үстеме шығындарды есептеу мен тарату нақты шығынның сомасын аныктауды,
әрбір баптар бойынша бекітілген сметадан ауытқуын табуды, демек, ондағы
артық жұмсалатын шығындардың алдын алатын қажетті шараларды дер кезінде
қабылдауды қамтамасыз етеді. Бұл үшін материалдар шығысына, штаттық кестеге
және лауазымды қызметкерлердің окладына жасалған лимиттік картаның,
материалдық емес активтердің, негізгі құралдардың нормасының негізінде
ағымдағы жедел (оперативтік) бақылауын ұйымдастырады.
Кәсіпорында құндылықтарды сақтау мен есебінде, ендірісті
ұйымдастыруында болган кемшіліктер және басқа да өндірістік емес сипаттағы
шығыстар толығымен ашылып көрсетіледі. Өндірістік емес сипаттағы шығыстар
өнімді шығарумен байланысты болса, онда олар оның езіндік құнына қосылады,
ал егер де олар өнімді шығарумен байланысты болмаса, онда олар өнім
түрлерінің арасына таратылып, үстеме шығыстардың құрамында өнімнін. өзіндік
құнына қосылады.
Кәсіпорынның экономикалық қызметі тарапынан бақылау жасау
материалдарды, энергияны, аспаптар мен керек-жарақтарды тұтынудың
бекітілген нормалары мен лимитгерін; түрлі жұмыстар мен қызметгерді тұтыну
мен олардың кұнының белгіленген лимиттерін; баскарудың белгіленген ұйымдық
құрылымын, сондай-ақ қызметтердің және қызмет керсетуші адамдар жалақысының
окладтарын (ставкаларын) қатаң сақтауды қамтамасыз етуге тиіс.
Машиналар мен жабдықтарды пайдалану мен күтіп ұстауға кеткен
шығындарды (егер үстеме шығындардың бұл тобы есепте бөліп көрсетілетін
болса) өнім түрлері бойынша таратады, бірақ ол кезде өнімді әзірлеу кезінде
қолданған құрал-жабдықтың жұмыс істеген сағатының деңгейі, яғни өндіріске
қажет болған машинасағатының саны ескеріледі. Машиналар мен жабдықтарды
пайдалану мен күтіп ұстауға кеткен шығындарды тарату кезінде сметалық
(нормативтік) ставкасын пайдалану керек, ал олар, өдетте, бұйымды өзірлеу
үшін қажет технология бойынша құрал-жабдықтардың жұмыс істеген
машинасағатының саны бойынша, құрал-жабдықтың әрбір топтары бойынша
белгіленген, шығын коэффициенті бойынша, және бір машинасағатының жоспарлы
өзіндік құны бойынша есептелінеді. Бұйымдарға (бөлшектер комплексіне)
сметалық ставкаларды есептеп шығару неғұрлым оңай: жабдықтардың жұмысымен
байланысты шығындар мен механикаландырылған (станоктык) және
механикаландырылмаған (колмен атқарылатын) жұмыстар бойынша бөлек-бөлек
алғанда, өндірістік жұмысшыларының негізгі жалақысының аракатынастарынын
негізінде анықталады. Машиналар мен жабдықтарды күтіп-үстау мен пайдалану
жөніндегі нақты шығындар сметалык ставкалар бойынша белгіленген шығындарға
тепе-тең дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс арасына белінеді.
Үстеме шығыстарды (егер олар жеке топқа бөлініп алынбаған болса, машиналар
мен жабдықтарды күтіп-ұстау мен пайдалану жөніндегі шығындарды қоса
алғанда) бүйымдардын арасына тарату өндіріс жүмысшыларының негізгі
жалақысының сомасына тепе-тең етіп бөледі.
Ірі сериялық және жаппай өндіріс жағдайында шығындардың жиынтық есебі
шығындардың калькуляциялық баптары бойынша машиналардың типтері немесе
бұйымдардың біртекті топтары бойынша жүргізіледі. Басқарудың цехсыз
құрылымы кезінде жиынтық есеп тұтастай кәсіпорын бойынша, ал цехтық
құрылымы бар болса, онда цехтар бойынша жүзеге асырылады.
Шығындардың есебін алу айдың басындағы колданылып жүрген нормалар және
сол нормалардан ауытқыған сома бойынша жеке-дара жүргізіледі. Мұның өзі
ауытқудың пайда болу себептерін және оған кінәлі тұлғаларды ашуға мүмкіндік
береді. Нормадан тыс ауытқулардын себептері және кінәлі тұлғалар арнайы
кодтар бойынша есепке алынады. Олар өнім түрлері мен шығын баптары бойынша
есепке алынады, ал олардың иесізденген жағдайында ауытқудың сомасы
жекелеген өнім түрлерінің өзіндік күнына пропорционалды жолмен нормативтік
шығындар бойынша таратылады.
Нормадан ауытқу әртүрлі себептердің салдарынан болса, онда олардың
кінәлі түлғалары мен себептері көрсетілген дабыл қағатын құжаттармен
рәсімделеді.
Сонымен қоса, ауытқулар әртүрлі өзгерістермен байланысты болады, атап
айтқанда, материалдық, еңбек, энергетикалық шығыстарының көтерілуінің
немесе төмендеуінің, ауыстырылуынын салдарынан орын алуы мүмкін. Әдетте
нормадан болатын барлық өзгерістер есеп беретін айдын бірінші күніне
туралап (үштастырылып) жасалады, сондықган олар әрекететіп түрған норманың
енгізілген кезеңінен бастап нормативтік калькуляцияда көрініс табуы керек.
Ай басына қалған аяқталмаған өндірісі ай барысындағы шығындары және
шығарылған өнімге есептен шығатын шығыстары есептік айдағы әрекет етіп
тұрган бірыңғай нормасы бойынша жасалатындықтан, ағымдағы норманың
өзгеруіне байланысты есептік айдың басына аяқталмаған өндірістің өзіндік
құнын қайта есептеу қажетгілігі туындайды. Қайта есептеудің нәтижесі
норманың өзгеруімен байланысты ауытқудың сомасын қүрайды. Аякталмаған
өндірісті қайта есептеу түгелдеу кезінде тікелей шоттардың мәліметтері
бойынша, ал егер де түгелдеуді жүргізу мүмкін болмаған жағдайда индекстің
(коэффициенттің) көмегімен жасалады. Нормалардың езгеруі осы бап бойынша
аякталмаған өндірістің қалдық сомасына нормативтік калькуляцияның жекелеген
баптары бойынша есептелінеді.
Мысалы. Қолданылып жүрген нормалар бойынша өнімнің бір өлшем бірлігіне
шаққандағы материалдардың шығындары 12300 теңге сомада қарастырылған.
"Шикізат пен материалдар" бабы бойынша ай басында аякталмаған өндіріс
калдығы 328000 теңгені күраған. Өнімнің өлшем бірліпне жаңадан белгіленген
норматив 12160 теңге құраған. Осы баптар бойынша нормалардың өзгеру индексі
1,138%
(12300-12160 )*100
12300 кұраған, ал аяқталмаған ендірістің баға
айырмасы сомасы
3732 теңге болған (32800 *1,138 )
100
Жаңа нормаларды негізге алғанда аяқталмаған өндіріс кдлдығы 324267
тенге (328000 - 3732) болған.
Жанама шығындардың баптарын тікелей шығындардың жаңа нормасына
көбейтіп, сосын оны 100 бөліп жанама шығындардың баптары бойынша нормативін
есептейді.
Нормалар есептік айдың барысында өзгеруі мүмкін, сондықтан ол
нормативтік калькуляцияда көрініс таппауы мүмкін. Бұл кезде нормалардың
өзгерген жағдайы хабарланып, сол өзгерістердің көшірмесімен рәсімделеді,
мысалға: өндірістік белімінде — материалдардың шығыс нормасының өзгерісі,
еңбек пен жалақы бөлімінде — жұмыстың (еңбектің) кесімді бағасыныңжәне
өнімділік нормасының (мөлшерінің) өзгерісі, жоспарлау бөлімінде — үстеме
шығыстарының баптарының нормасының өзгерісі.
Нормалардың өзгеруі және шығыстардың жаңа нормативін белгілеу
аяқталмаған өндірістің кайта бағалануьша өсер етеді. Нормадан ауыткуын
аныктау үшін өндіріске кеткен шығынның есеп нормасымен де, накты жүмсалган
шығынымен де есептеп шығарады, яғни беліп есептеу жолымен аньнсгайды.
Есептелген нормадан ауытку және норманың өзгерістері өнімнің взіндік құнына
және аякталмаған өндірістің қалдығына жатқызылады. Өнеркәсіптің жаппай
өндірістік сипаттағы және қысқа өндірістік цикддағы кейбір салаларында
нормалардың өзгерулері мен нормалардан ауыткулар сомасы тауарлы өнім
шығарымңың өзіндік құнына, ал аякталмаған ендіріс нормативтік езіндік қүны
бойынша толығымен жазылады. Нормалардың өзгерулері мен нормалардан
ауытқулар сомасы өндіріс есебі ведомостарында көрсетілген индекстердін
көмегімен тауарлы өнімді шыгару мен аякталмаған өндіріс арасында бөлінеді.
Оларды нормалардың өзгерулері мен нормалардан ауытқулар сомасының
калькуляциядағы баптары бойынша беліп алғандағы нормалар сомасына
процентгік қатынасымен аныісгайды.
Өндірістегі шығындардык жиынтық есебі шығындардың жиынтық есебі
ведомосында жүргізіледі. Біртектес бұйымдардың жекелеген түрлері немесе
тобы калькуляциялау объектілері болатындығын, біртектес өнімнің бірін
немесе бірнеше түрлерін жасауға жұмсалған шығындарды есептеу үщін ведомоста
осыған үксас шоттар ашылады.
Шығарылған өнімнің нормативтік езіндік құнын аныктау үшін біртектес
енім өндіруге жұмсалған шығындарды топтап есепке алу кезінде, бұл топқа
кіретін өнімнің әрбір түрінің нормативтік кұны және сол мәліметтің
(сводкадан) жиынтығы калькуляциялық баптар бойынша өндіріс есебінің
ведомосына жазылады.
Бұйымның бір түрі бойынша өндіріске кеткен шығындарды есептеген кезде
есептік (кезеңдік) норма бойынша өндірістік есеп ведомосындағы өнім
шығындарының нормативтік күны шығыстың әрбір бабының нормативін шығарылған
өнімнің нақты санына кебейту арқылы алынады.
Өнімнің нақты өзіндік құнын анықтаған кезде есептік айдағы ауытқуларды
нормативтік өзіндік құнға қосады немесе одан ауыткуларды шегереді.
Мысал. Кәсіпорын ай ішінде 26 станок әзірлеген, ал 10 станок тиісті
өндеу сатысынан өтпеген, сондықтан олар аякталмаған өндіріс ретінде ай
соңына калдырылған.
Бір станоктың норматавтік өзіндік құны 853,56 мың теңге құраған, ал
оның ішінде: материалдық құны - 20,0 мың теңге; еңбек ақы — 40,0 мың тенге;
еңбек ақыдан аударылған аударымы — 7,56 мың теңге; үстеме шығыстары — 18,0
мың теңге кұраған.
Ай ішінде әзірленген станоктың аналитикалық есеп мәліметі бойынша
нақты шығыны мынаны құраған:

Кесте 6

Шығын баптары Норма Ауытқу Барлығы


бойынша
Материалдар 720,0 -40 680,0
Жалақы 1440,0 +80 1520,0
Жалакыдан аударылған 272,16
аударымдар 648,0 +15,12 287,28
Үстеме шыгыстары 3080,16 +36 684,0
Жиыны +91,12 3171,28

Бұл шығындар шығарылған өнім арасына және аяқталмаған өндіріске келесі
түрде таратылады:

Кесте 7
Шығын баптарыАй Оның ішінде
ішіндег
барлық
шығында
р



шығарылған өнімге Норма бойынша




Нормасы бойыша нормадан ауытқу


Бірлігі26данасына
не
Материалдар 680,0 20,0 520,0 -40 200.0
Жалакы 1520,0 40,0 1040,0 +80,0 400.0
Жалақыдан
ауларыл-ган
аударымдар 287,28 7,56 196,56 +15,12 75.6
Үстеме
шыгыстары 684,0 18,0 468 +36,0 180.0
Жиыкы 3171,2885,56 2224,56 +91,12 855.6



Жоғарыда келтірілген мәліметтердің негізінде келесі нысанда бір станоктың
есептік өзіндік құны былайша анықталады. (Кесте 8)

Кесте 8

Шығын баптарыНормасы Ауытку Өнім
бойынша бірлігінің өзіндік
өнім кұны
бірлігіне
есептелген
шығындар

жалпы өнім
шығарылган бірлігіне
өнімге
Материалдар 20,0 -40,0 -1,54 18,46
Жалакы 40,0 +80 +3,08 43,08
Енбек акыдан
ауда-рылған
ауларымдар 7,56 +15,12 +0,58 8,14
Үстеме
шығыстары 18,0 +36,0 + 1,38 19,38
Жиьшы 85,56 +91,12 +3,5 89,06

Келтірілген калькуляциядан бір станоктың нақты өзіндік кұны 89,06 мың
теңге құрағанын көреміз, демек, 3,5 мың теңгеге нормативтіктен жоғары
болған (89,06 - 85,56).
Есептік айда барлык, шығарылған өнімнің нақты өзіндік құны 2315,68
тенге (2224,56 + 91,12) құраған және 91,12 мың теңгеге нормативтік деңгейі
көтерілген. 2315,68 мың теңге сомасына шығарылған өнімнің нақты өзіндік
кұны 221 - "Дайын өнім" шотының дебетіне есептен шығарылды, біраккәсіпорын
басшысы ауытқудың себебін ашып, оларды келешекте болдырмау мақсатында
тиісті шараларды кабылдауы керек.
Дайын өнімді сатқаннан түскен пайда, ақша қаражаттарының ішкі көзі
болып табылады. Дайын өнімнің бағасы қалыптасқанда олар өнім өндіруге және
осы өнімді өткізуге кеткен шығындарға байланысты болып келеді. Өнімнің
өзіндік құнын есептегеннен кейін барып соңғы өнімнің бағасы қалыптасады.
2008 жылғы пайданы есептеу келесі кестеде беріледі

Кесте 9
Кәсіпорын өнімінің өзіндік құнын және пайдасын талдау

№ Өнімнің Сатылғаны- барлығы
түрі
Өлшем Бағасы Сатылған Пайдасы Қаржылық нәтижесі
бірлігі барлық
өнімнің
толық құны
Табыс Шығын
Өсімдік шаруашылығы өнімдері
1. Бидай теңге 15138,1 12521898,014592833,02070935,0
2. Беде теңге 984,0 202541,0 260257,0 57716,0
3. Сенаж теңге 858,0 108278,0 223836,0 115558,0
4. Силос теңге 60,0 7252,0 14009,0 6757,0
5. Бидай теңге 1004,0 50630,0 86655,0 36025,0
сабаны
6. Арпа теңге 200,0 9580,0 2092,0 7488,0
сабаны
7. Мякина теңге 10,0 300,0 517,0 217,0
8. Жүгері теңге 4360,4 1578465,0 3087643,0 1509178,0
Өсімдік теңге 14478944,018267842,03796386,074 88,0
шаруашылығы
өнімдері
бойынша
барлығы:
Мал шаруашылығы өнімдері
Тірі
массадағы
мал мен құс
1. Ірі қара малтеңге1348,74 13908250,0 15161568,01253318,
0
2. Жылқылар теңге19,51 84796,0 187616,0 102820,0
3. Шошқалар теңге6,63 78551,0 203750,0 125199,0
Мал шаруашылығы 14071597,0 15552934,01481337,
өнімдері бойынша 0
барлығы:
Өндіріс өнімдері
1. Сүт өнімдерітеңге45602,2 224409308,0 231378587,6969279,
0 0
2. Ет өнімдері теңге 6234660,0 6281659,0 46999,0
3. Шұжық теңге39747,0 14780001,0 10310254,0 4469747,
өнімдері 0
Өндіріс өнімдері 245423969,0 247970500,7016278,4469747,
бойынша барлығы 0 0 0
Негізгі қызметі 273974510,0 281791276,1294001,4477235,
бойынша барлығы: 0 0 0
7816766,
0
Қалған өнім түрлері және қызмет
1. Сатып теңге 1800,0 1810,0 10,0
алынатын
өнімдер
2. Трактор теңге 143638,0 154569,0 10931,0
қызметі
3. Гараж теңге 306445,0 341299,0 34854,0
қызметі
4. Үй теңге 120656,0 147905,0 27249,0
қызметтері
не төлем
5. Электр теңге 87145,0 104119,0 16974,0
энергиясы
6. Сүт теңге5445,6 74576435,0 73161311,0 14151124
өнімдері ,0
7. Металлоломтеңге 144888,0 148448,0 3560,0
сату
8. Жанар-жағатеңге 104582,0 114324,0 9742,0
р май сату
9. Жалға берутеңге 99943,0 377591,0 277648,0
10. Басқа да теңге 47584,0 61694,0 14110,0
түсім
11. Негізгі теңге 121488,0 236598,0 115110,0
құралдарды
өткізу
12. Негізгі теңге 143533,0 31789,0 111744,0
құралдарды
жою
13. Таразыны теңге 3553,0 3879,0 326,0
жөндеу
қызметі
Басқа да қызмет 75901690,0 74885336,0510514,01526868,
түрлері бойынша 0
барлығы:
1016354,
0
Барлығы: 349876200,0 356676612,128045156004103,
0 ,0 0
6800412,
0

Берілген кестеден біз Адал АҚ-ы 2008 жылы өсімдік шаруашылығы
өнімдерін 18267842,0 теңгеге өткізіп, 379686,0 теңге сомасында табыс
алғанын көріп тұрмыз.
Мал шаруашылығы өнімдерін 15552934,0 теңгеге өткізіп, 1481337,0
теңге сомасында табыс алды.
Өндіріс өнімдерін 247970500,0 теңгеге өткізіп, 7016278,0 теңге
сомасында, ал қалған қызметтер мен өнімнің басқа түрлерін 74885336,0
теңгеге өткізіп, 510514,0 теңге сомасында табыс алған.
Жалпы айтқанда шығын мөлшері 6004103,0 теңгені құрағанымен
кәсіпорынныңң тапқан пайдасы әлдеқайда жоғары. Пайда сомасы 2008 жылы
12804515,0 теңгені құрды.

1.2 Өнімнің өзіндік кұнын калькуляциялаудың және шығынды есепке алудың
халықаралық практикада колданылатын әдістері

Кәсіпорынның баскарушы есебі, есептің бір бөлігі ретінде, жіктеумен,
жазумен, таратумен, талдап корытумен, ағымдағы және жорамалданған шығындар
бойынша есеп берумен байланысты жүргізіледі. Баскарушы есебі салаға, сала
ішіндегі салаға, қызмет турлеріне, кәсіпорынға лайықтап шығындарды есепке
алудың жэне өнімнің, жүмыетар мен керсетілетін қызметтердің езіндік құнын
есептеп шығарудьщ жұйелі өдістерін талдап енгізуді көздейді. Мұнда цехтар,
функционалдық бөлімшелер, жауапты адамдар, қызмет түрлері, бұйымдар,
кезеңдер және баска да керсеткіщтер бойынша щығыңдарды есепке алу жөне
өнімнін езіндік құнын алдын ала есептеп шығару жүзеге асырылады, Басқарушы
есеп келесі кезеңдерге өнімнің езіндіқ қүнын, стандарттық немесе езі
калайтын өзіндік құнды болжайды, түрлі кезеңдер ішіндегі элементтер мен
баптар бойынша өзіндік құнды салыстыруды жүзеге асырады және түрлі
жағдайлардағы өнiмнің өзіндік құн бойынша бар нұсқауларға талдау жасап,
кәсіпорынды басқару органдарына өзiндік кұн туралы деректер береді, бұл
деректер осы органдар үшiн ағымдық және болашақ операцияларды бакылауды
жүзеге асыру құралы болып табылады
Кәсіпорынды басқарудың екі нүсқасын ксздестіруге болады.
Бірінші нұсқада тек есептік функция орындалады жауапкершілік орталығы
бойынша өндіріске кеткен шығындарының есебін жүзеге асырады және енімнщ,
жұмыстың және қызметтің өзіндік кұнын калькуляциялайды.
Ал екiншi нүсқада таза есептік функциямен катар өндіріске кеткен
шығындардың сметасын жасауды, сондай-ақ, норматив мен норманы әзірлеуді
жүзеге асырады, яғни кәсшорынның барлық нормативтік шаруашылығын жұрпзіп,
жасалған шығындарды талдап, оларды стандартпен салыстырып, өнiмнің өзіндік
құнын болжайды Бухгалтерия жүмысын осылайшы ұйымдастыру кәсiпорынды басқару
жүйесінің бір беліп болып саналады Шетел кәсіпорьгндарында тап осындай
нүсқа өте жиі кездеседі және ол басқарушы есеп деп аталады
Сөитіп, өндірістік (басқару) есеп каржылық есебш кеңеитеді және ол
непзшен фирманың ішкі операцияларын жүрпзу кезінде колданылады Бүл жерде
каржылық есеп есептік саясаттың аясында Халықаралык есеп стандартына сәйкес
үйымдастырылса, басқарушы есеп іс жүзінде ондай тәртіппен белгіленбейді
(регламенттелмейді).
Халықаралық есептің тәжірибесі мынаны көрсетіп берді кәсіпорынның
әрбір саласында, сала ішіндегі саласында шығындарды есепке алуды
ұиымдастырудың қалыптаскан ерекшеліктері, оның үстіне, кептеген
кәсіпорындар мен фирмалардың капиталмен еркін маневр жасауына мүмкшдік
беретін көп салалы профилі бар екенін ескерген жөн, демек, өндірістік
есептін, катаң тәртібщ белплеу іс жүзшде өте қиын іс болып табылады
Стандарт-кост жүйесі бойынша өндіріске кеткен шығындарды есепке алу.
Стандарт-кост жүйесі бойынша өндіріске кеткен шығындарды есепке алудың
әдісі есептің басқа жүйеден дербес, окшауланған болып табылмайды. Шын
мәнінде, ол бөлістік, тапсырыстык, бөлшектік (детальдык) жай (процесстік)
және басқа да ендіріс шығындарын есептеу және енімнщ өзіндік кұнын шығару
әдістерімен ұштастыруды (үйіесімді)табуды көздеиді Негізінен алғанда,
стандарт-кост жүйесі машина жасау кәсіпорындарында колдау үшін әзірленген.
Алайда бүл әдісті басқа салаларда да пайдалануға болады Одан баска,
стандарт-кост енімді сатудың, негізгі кұралдың жөндеуге кеткен шығынның,
күрделі кұрылыстың материалдық ресурстарды дайындаудың есебін ұйымдастыру
кезінде пайдаланылуы мүмкін.
Қаржылық және өндірістік (басқару) есебін салыстыру кестесін келтіріп
көрейік:

Кесте 13
Салыстыру аясы Қаржылық есебі Басқару есебі
1 2 3
Ақпаратты Шаруашылық-тан Фирма ішіндегі әртүрлі деңгейдегі
пайдаланатын негізптыс 6асқарушы тұлғалар
ттынушылар ұйымдармен жеке
тұлғалар
Бухгалтерлік есеп Екі жақты жазба Екі жақтың жазба жүйесімен
жүйесінің түрлері жүйесі шектелмейді, яғни нәтиже беретін
кез келген жүйесі пайдаланады
Таңдау еркіндігі Бухгалтерлік Нормалар мен шектеулер жоқ
есептің Бірден-бір өлшем - жарамдылығы
жалпы
қабылданған
белгілерін
міндетті
түрде басшылықка
алу
Пайдаланылатын Шаруашылық Кез келген лайықты (дұрыс келетін)
өлшемдері жағдайыньң ақшалай немесе натуралды өлшемі:
фактісі пайда адам сағаты машина сағаты және
болған тұсьнда т.б. Егер доллармен жүзеге асырыл-
әрекет етіп са, онда доллардың іс жүзіндегі
тұрған ақша немесе болашақтағы құны
бірлігінің пайдалануы мүмкін
бағамы бойынша




Шаруашылықбірлігінің әртүрлі
құрылымдық бөлімшелері

Талдаудың негізгі Шаруашылық
объектісі бірлігі
тұтас алынады
Есеп беру жиілігі Тұрақты негізде,Қажет болған жағдайда, тұрақты
кезеңдігі емес негізде жасалуы да мүмкін
бойынша
Сенімділік дәрежесіОбъектілігі Жоспарлау мақсатына тікелей
талдап байланысты болып келеді, бірақ
етіледі кажет кезде дәл деректерде
кезеңдігі пандаланады, табнғаты жағынан
бойынша өткен футуристік болып келеді (бола-
жағдайлар мен шакқа ақпарат беруге қабілетті)
фактілерді
сипаттайды

Дерек көзі: Қаржы есебін талдау , оқу құралы. Алматы 2002 ж

Стандарт-кост жүйесінің негізгі ерекшелігі мынадай: өндіріске
жұмсалатын барлық шығындар өндірісте жұмсалмай тұрып есептелінеді. Шығындар
стандартын есептеу үшін натуралдық және кұндық көрсеткіштер пайдаланылады.
Одан басқа, арнайы шоттарды колдана отырып, нақты жұмсалған шығындар мен
стандарттық өзіндік кұнның арасындағы айырманы көрсетеді. Сөйтiп, стандарт-
кост жүйесі шығындарды нормалауға болатын стандарттар нормаларын әзірлеуді,
бұйымдардың стандарттық калькуляциясын жасауды және стандарттардан
ауытқуларды бөліп керсетуді, өндірістегі іс жүзіндегі шығындарды есепке
алуды көздейді. Стандарт-кост жүйесі өндіріс шығындарын жедел бақылап
отырудың басты кұралы болып табылады.
Шетел фирмаларының тәжірибесі көрсеткендей, олардың басым көпшілігі
стандарт-гост жүйесін толық көлемінде пайдаланбайды: олар аякталмаған
өндірістің қалдығын бағалау үшін пайдаланбайды, бухгалтерлік есеп жүйесінде
стандарттық құны бойынша калькуляция баптары (материалдар, жалақы және
т.б.) калькуляцияланбайды. Көптеген фирмалар шығындар стандарттары мен
стандарттык калькуляцияны шығарылған өнімнің негізгі номенклатурасы үшін
ғана әзірлейді. Соның өзінде, бұл стандарттар көбіне тек
натуралдықөлшемцермен ғана белгіленеді.
Стадарт-гост жүйесінің жұмыс істеуі негізіне фирманың өзі белгілеген жөне
өндіріс процесі барысында өзгеріп отыратын стандарттар (нормалар мен
нормативтер) топтамасы жатады. Барлық стандартты үш топқа бөлуге болады:
- теориялық стандарттар — бүл кез келген фирманың ұмтылыс жасайтын идеалы
немесе жетілдірілген стандарты;
- ағымдықстандарттар — стандарт белгілеген мерзіміне өндіріс шығындарының
мөлшерін көрсететін стандарттар;
- базистік (негіздік) стандарттар — өндіріс процесінде болған өзгерістерге
дейін жылдан жылға өзгермейтін стандарттар.
Материалдарға, энергия тарифтеріне, қызметтерге жасалған баға
өзгерістері базистік стандартты өзгертпейді, ол тек қана стандарттық
өзіндік құнмен нақты құнның арасындағы ауытқуды анықтайды.
Шығыстарға жатқызылатын баптар бойынша фирманың келесі қызметі олардың
стаңдарттық әзірлейді техналогиялық кызметі материалдардың барлық түрлері
бойынша стандартын белгілейді; жабдықтау қызметі — қызметтердің,
жұмыстардың, материалдардың барлық түрлері бойынша стаңдарттық бағасын;
өңдірістік—өндірістік операциялар бойынша өнімділік стандартын;
қызметкерлерге еңбек ақы төлеу қызметі— процесстер, өндірістік операциялар,
мамандықтар, қызметкерлер категориясы бойьшша еңбек акының бағасьш қоюды
және сағатгық мелшерлемені жасайды. Осындай жолмен әзірленген жеке-дара
стандарттар өнімнің, жұмыстар мен көрсетілген қызметгердің өзіндік құнының
карталарын жасауға және оларды шолып талдауға септігін тагізеді (төменде
келтірілген карталарға караңыздар). Бұйымның картада анықталған стандарттық
өзіндік кұны технологиялық процессті, еқбек ақы мөлшерлемесін, қызметпен
жұмыстың, материалдардың нормасының өзгеруін, сондай-ақ өндіріс барысында
жеткілікті деңгейде негізделмеген стандарттың орын алу мүмкіндігін де
карастырады. Жыл соңында әрекет етіп тұрған стандарттар толығымен кайта
каралып, кайта бекітіледі.
Нормалардың катаң сақталуын бақылауды цех қызметкерлері жүзеге
асырады: мастер, техниктер, бақылаушылар. Бүл қызметкерлер өндіріс
барысында ауытқулардың пайда болуын қалпына келтіреді және олардың пайда
болуына жол бермейді. Нормалаудың шын мәнінде катаң бақыланған жағдайында
және бақылау жүйесі кажет керек-жарақпен қамтамасыз етілген жағдайда
(счетчиктер, датчиктер, өлшем приборлары т.б.) стандарт-кост жүйесі
ойдағыдай нәтиже береді.
Егер де кәсіпорын ауытқудың есебін кұжатталған түрде жүргізетін болып
шешсе, онда бұл мақсат үшін арнайы синтетикалық шоттар енгізеді.
Стандарт-кост жүйесі қолданатын жекелеген фирманың шеңберінде өнімнің
өзіндік құнын жоспарлаумен тығыз байланыстырады, өйткені ол өндіріс
барысындағы шығындарға бақылау жасауды қамтамасыз етуге бағытгалған.
Директ-костинг жүйесі бойынша өндіріс шыгындарын есепке алу. Соңғы жылдары
индустриалды дамыған елдердің өнеркәсібінде директ-костинг деп аталатын
өндіріске кеткен шығындарды есепке алу жүйесі кең тараған. Есептің бұл
жүйесінде өндіріс шығындарының есебі тұрақты, айнымалы, өндіріс көлеміне
пропорционалды өзгеретін шығындар болып бөлінеді. Өнімнің өзіндік құнына
тек айнымалы шығындар енгізіледі. Тұрақты шығындар жеке шоттарда қаржылық
нәтиженің шоттарымен тікелей жабылады.
Шығындарды толық тарату жөне директ-костинг жүйесінің соңғы нөтиже
келеміне ықпал ету есебінің үлгісі төменде келтірілген.
Директ-костинг жүйесі бойынша шығындарды тарату төртібі жөне олардың
соңғы нөтижеге ықпал етуін келесі кестеден көре аламыз.

Кесте 17
Рет Көрсеткіштер Шығындардың Дирекг-костиг
нөмі тарату жүйесінде жүйесінде
рі толық
1 Шикізаттар мен 65000 65000
материалдар
2 Еңбек ақы 29000 29000
3 Басқа да тікелей
шығындар
(шартты түрде) 8000 8000
4 Ауыспалы 10000 10000
үстеме
шығыстар
5 Тұрақты үстеме 12000 -
шығыстар
6 Шығындар 124000 112000
жиынтығы
7 Өткізуден 40000 52000
түскен табыс
8 Тұрақты үстеме - 12000
шығыстар
есептен
шығарылады
9 Таза кіріс 40000 40000

Дерек көзі: Қаржы есебін талдау , оқу құралы. Алматы 2002 ж

Директ-костинг жүйесін пайдалану идеясы біз үшін жаңалық емес. 30-шы
жылдардың басында көптеген отандық кәсіпорындар ендірілетін бұйымдарға
кететін шығындарды тек жұмсалатын материалдар, еңбек ақы төлеу жөне басқа
тікелей шығыстар бойынша есепке алатын; үстеме шығыстар сол бұйымдарды
өткізуден түскен табыстардың азаюына есептен шығарылатын.
Сонымен, директ-костинг жүйесінің негізі стандарт-кост жүйесінде
жасалған, бірақ үстеме шығыстардың ауыспалы жөне түрақты болып бөлінуіне
байланысты соңғы шығыстар өткізуден түскен табыстан шығарылып тасталады,
демек, өнімнің өзіндік құнын қалыптастыруға қатыспайды.
II Өндірістік шығындарыН ТӨМЕНДЕТУДЕГІ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫ МЕН ОНЫ
төмендетудІ жетілдіру

2.1 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың есептеу әдістері және оларды
жетілдіру жолдары

Өнімдік өзіндік құнына қандай шығындар кіретініне байланысты
Қазақстанда әдетте оның мына түрлерін атап көрсетеді:
Өндірістің шығын есебі мен калькуляциясы басқару есебі жүйесінің
элементтерін жасаушылар болып табылады. Бұл арада өнімнің өзіндік құны
ретінде, әдетте, ақшалай түрде көрінетін өндіру мен өткізу шығындары деп
түсінеді.
Өнімдік өзіндік құнына қандай шығындар кіретініне байланысты Қазақстанда
әдетте оның мына түрлерін атап көрсетеді:

цехтың өнімді дайындаудағы шығынын сипаттайтын цехтық;
өнім өндірісін ұйымдастыру шығынын қамтитын өндірістік;
толық, яғни өнім өндірудің және өткізудің барлық шығындарын қамтитын
өзіндік құн.
Өнім (жұмыс, қызмет) бірліктерінің өзіндік құнының есеп жүйесі
калькуляциялау деп аталады.
Калькуляциялау объектісіне (шығын шығарушы) - өткізуге арналған
кәсіпорынның өнім (жұмыс, кызмет) түрлері жатады. Оның іріктемесі
калькуляциялау процесінің алдында жүреді..
Кез келген ұйымда калькуляциялау белгілі бір принциптерге сәйкес жүзеге
асырылады:
өндіріс шығындарын жіктеу (нормативті құжаттарға сәйкес);
шығын есебінің объектісін, калькуляциядау объектісін және калькуляциялық
бірлікті белгілеумен;
жанама шығынды бөлу әдісін іріктеумен;
шығынды кезеңдер бойынша жіктеумен;
өндірістің және күрделі қаржы жұмсалымының ағымдағы шығыны бойынша бөлек
есеппен;
• шығын есебінін әдісімен калькуляциялауды іріктеумен.
Шығын есебі объект бойынша калькуляциялаудың тапсырыстық әдісін, қайта бөлу
әдісін, процестік әдісін бөліп көрсетеді.
Шығын есебінің және калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі өзгеше өнімді
өндіргенде немесе өнімге тапсырыс бойынша өндірісте қолданылады. Ол,
әдетте, өндірісті бір тұрпатпен ұйымдастыратын кәсіпорындарда, сондай-ақ
ұсақ сериялы кәсіпорындарда, құрылыста және қызмет көрсету саласында
қолданылады.
Бұл әдістің мәні - барлық тікелей шығындар жеке тапсырыстар бойынша
белгіленген калькуляция баптарында ескеріледі. Ал, қалған шығындар пайда
бөлу орны бойынша ескеріліп, белгіленген бөлу базасына сәйкес
тапсырыстардың өзіндік құнына қосылады.
Шығын есебі мен калькуляциялау объектісіне жеке тапсырыстар жатады.
Шығын есебі мен калькуляциялаудың қайта бөлу әдісі біркелкі өнім белгілі
бір тізбекпен (қайта бөлу) өндірістің барлық кезеңінен өтетін түйдекті және
сериялық өндіріс саласында пайдаланылады. Калькуляциялау объектісіне әрбір
қайта бөлуі аяқталған өнім жатады, ал шығын есебінің объектісі - қайта
бөлу, яғни келесі қайта бөлуге жөнелтілуі мүмкін немесе басқа тарапқа
өткізілуі ықтимал жартылай дайындалған әзір өнімді алумен бітетін
технологиялық процестің бір бөлігі.
Бұл әдістің мәні - тікелей шығындар тіпті бір қайта бөлуден әр түрлі
өнім алынатын болса да, өндіруді қайта бөлу бойынша ағымдағы есепте көрініс
табады.
Есептің қайта бөлу әдісінің ерекшеліктері: жеке тапсырысқа қатыссыз
қайта бөлу бойынша шығынды қорытындылау; күнтізбелік ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Өндісіс шығындар есебін ұйымдастыру
Басқарушылық есеп бухгалтерлік есеп жүйесінің элементі ретінде
Калькуляция баптары бойынша өндіріс шығындарының жіктелуі
Өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнын калькуляциялаудың және шығындарды есепке алудың нормативтік тәсілі
Шығындардың есебі мен калькуляциялық бірліктердің түрлері және түсініктері
Өндіріс шығындарын жіктеу
Өндіріс шығындарын есепке алудың негізгі әдістері
Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калкуляциялау әдістері
Шығындардың классификациясы жалпы ережелері
Шығындар есебі және өнімнің өзіндік құнын калкуляциялау
Пәндер