Қазақстандағы орта және шағын кәсіпкерлікке салық салу мәселелерін,оның әсерін талдау
Кіріспе
1. Салықтардың теориялық.құқықтық негіздері
1.1 Салықтардың әлеуметтік .экономикалық жағдайға әсері
1.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі реформалары
1.3 Шағын және орта бизнеске бір жылдық мораторийдің әсері
2.Ұйымдардың қаржылық жай. күйіне салықтың әсерін талдау
2.1 Шағын және орта бизнестің дамуын мемлекет тарапынан қолдау
2.2 Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті дамыған елдермен салыстырмалы түрде талдау
2.3 “Еркін” фирмасының қаржылық, салықтық жағдайын талдау
3 Қазақстанда бизнеске салықты жетілдірудің бағыттары
1.3 Кәсіпорындардың табысына салынатын салықтың
әлемдік тәжірибесі
3.2 Салық салу жүйесіндегі негізгі мәселелер және оны жетілдіру жолдары
3. 3 Салықтардың экономикалық мүдделерге әсерін азайту жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Салықтардың теориялық.құқықтық негіздері
1.1 Салықтардың әлеуметтік .экономикалық жағдайға әсері
1.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі реформалары
1.3 Шағын және орта бизнеске бір жылдық мораторийдің әсері
2.Ұйымдардың қаржылық жай. күйіне салықтың әсерін талдау
2.1 Шағын және орта бизнестің дамуын мемлекет тарапынан қолдау
2.2 Қазақстандағы шағын кәсіпкерлікті дамыған елдермен салыстырмалы түрде талдау
2.3 “Еркін” фирмасының қаржылық, салықтық жағдайын талдау
3 Қазақстанда бизнеске салықты жетілдірудің бағыттары
1.3 Кәсіпорындардың табысына салынатын салықтың
әлемдік тәжірибесі
3.2 Салық салу жүйесіндегі негізгі мәселелер және оны жетілдіру жолдары
3. 3 Салықтардың экономикалық мүдделерге әсерін азайту жолдары
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Салық саясатының құралдарымен мемлекет экономикалық өсуді ынталандыра отырып, шаруашылық қызметінің жағдайына әсер етеді. Экономикалық өмірге араласу тек қана кәсіпкерлік қызметті жүргізуді анықтайтын мемлекеттік актілерді шығарумен емес және шаруашылық жүргізуші субъектілердегі мүліктің және қаражаттың бөлігін алумен түсіндіріледі.
Шағын және орта бизнес – бүгінгі өркениетті дүниежүзілік экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштердің артуына тікелей әсер етеді.
Кейінгі жылдары елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл бөліне бастады. Осыған байланысты кейбiр кәсiпкерлерде өз бизнесiн ұйымдастыруына қажетті қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесi туындап отыр. Әлемдiк тәжiрибеде мұндай мәселелер әр түрлi жолдармен шешiледi. Сондықтан, ақшалай қаражаттарға иелiк ететiн инвестициялық қорлар, банктер, салық органдары кәсiпкерлерге тауарларды өндiру мен қызмет көрсетулерiн қолдау қажеттілігі туындайды. Бұл тұрғыда мемлекет үшiн жұмыссыздық мәселесі шешіледі, әлеуметтiк мәнiн арттырудың мүмкіндігі туындайды.
Салықты пайдалана отырып мемлекет екі мақсатты көздейді. Біріншісі, барлық деңгейлер кірістерін толтыруға бағытталады. Бұл мемлекеттің фискалдық функциясына негізделеді. Екіншісі, мемлекетпен реттелетін рыноктық экономиканың басқару жүйесін қамтамасыз ету.
Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму
жағдайында шағын және орта бизнестің белсенділігін арттырудағы қаржылық-
несиелік, салықты жетілдіру жолдарын бағалау барысында талдауға алынған
кәсіпкерлік субъектілеріне түсетін салық ауыртпалығы, оларды қолдаудың жаңа
нысандары белгіленді.
Шағын және орта бизнес – бүгінгі өркениетті дүниежүзілік экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштердің артуына тікелей әсер етеді.
Кейінгі жылдары елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл бөліне бастады. Осыған байланысты кейбiр кәсiпкерлерде өз бизнесiн ұйымдастыруына қажетті қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесi туындап отыр. Әлемдiк тәжiрибеде мұндай мәселелер әр түрлi жолдармен шешiледi. Сондықтан, ақшалай қаражаттарға иелiк ететiн инвестициялық қорлар, банктер, салық органдары кәсiпкерлерге тауарларды өндiру мен қызмет көрсетулерiн қолдау қажеттілігі туындайды. Бұл тұрғыда мемлекет үшiн жұмыссыздық мәселесі шешіледі, әлеуметтiк мәнiн арттырудың мүмкіндігі туындайды.
Салықты пайдалана отырып мемлекет екі мақсатты көздейді. Біріншісі, барлық деңгейлер кірістерін толтыруға бағытталады. Бұл мемлекеттің фискалдық функциясына негізделеді. Екіншісі, мемлекетпен реттелетін рыноктық экономиканың басқару жүйесін қамтамасыз ету.
Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму
жағдайында шағын және орта бизнестің белсенділігін арттырудағы қаржылық-
несиелік, салықты жетілдіру жолдарын бағалау барысында талдауға алынған
кәсіпкерлік субъектілеріне түсетін салық ауыртпалығы, оларды қолдаудың жаңа
нысандары белгіленді.
1.Кейнс Дж. М.Общая теория занятости, процента и денег -М: Прогресс, 1978.-304с.
2. Осадчая И. М. Современное кейнсианство -М: Мысль 1971.- 127 б
3.Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов
-М: 1992 - 589 б.
4.Твердохлебов В. Финансовые очерки. Выпуск 1. - Петроград, 1916. -125 6.
5.Соколов А. Теория налогов - М: Соцэгиз 1928. - 198 б. Тривус А. Налоги как орудие экономической политики - Баку, 1925. -190 6.
6.Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане/ Учебное пособие.- Алматы: «ЬЕМ»-2002.-160 6.
7.Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. - Алматы: 2005. - 5516.
8. К.К. Ильясов, А.Б. Зейнельгабдин, Б.Ж. Ермекбаева Налоги и налогообложение. Учебное пособие. - Алматы, РИК, 1995 -1516.
9.Б. Ж. Ермекбаева Салықтар және салық салу: Оқу күралы - Алматы: Қазақ университеті, 2003. - 131 б.
10.Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. - Алматы: «Жеті жарғы», 1998.-304 6.
11.Идирисова Э.К. Налоговое регулирование предпринимательской деятельности в сфере малого и среднего бизнеса. - Алматы: Қаржы-қаражат, 1999-136 6.
12.Найманбаев С.М. Салықтык қүқық: Оқулық - Алматы: Жеті жарғы, 2005. -400 6.
13.Н. К. Мамыров, Ж. О. Ихданов Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы). Учебное пособие. - Алматы : Экономика, 1998. - С. 248
14.Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение: Учебник. - М.: Инфра-М, 1999. -429 6.
15.Ильясов К.К., Идрисова Э.К. Налоги развитых зарубежных государств. -Алматы: Қаржы-қаражат, 1997. - 160 6.
16.Налоги: Учебное пособие/ Под ред. Д.Г. Черника, М: «ФиС» 2001- 656 6.
17. Климова Р.О. О налоговом и финансовом потенциалах региона и
области // Налоговый эксперт. - 2006. -№3. - Б. 17-20
18. «ҚР-ның салықтық жүйе туралы» заңы 1991 ж. 24 желтоқсан
19 «Бюджетке салықтар мен басқа да міндетті төлемдер»заңы. 1995 ж.
20. ҚР-ның салық кодексі. 2002 ж.
21. «Жер қойнауы және минералды шикізат туралы» заңы 1992 ж. 30 мамыр
22.Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
(Салық кодексі). Астана 2009.
22.Н.Ә. Назарбаев. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. 2008ж Әлжанов А. Шағын және орта кәсіпкерлік: Шетелдік тәжірибеде Қаржы-қаражат, 2007. – №12- 41-44 б
23. Есжанов Р. Қазақстан Республикасының шағын кәсіпорындарының қызметі жайлы // Ақиқат, 2007. – №5- 5 б.
24 Жеке кәсіпкерлік туралы: Қазақстан Заңдары, 2006 жылы – 31 қаңтар №124/// ҚРЗ // Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы.- 2006.- №3. – 2-39б.
25 азақстан Республикасының Шағын кәсіпкерлік дамыту мен қолдаудың 2001–2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Егемен Қазақстан. – 2001. – 11 мамыр.
26 Ашанұлы Қ. Алпауыттар және орта кәсіпкерлік // Ана тілі. – 2006. – 24қараша.
27 Ашанұлы Қ. Кәсіпкерлік болғысы келгеннің жиырма төрт қағидасы // Қазақ әдебиеті. – 2006. – 9маусым.
28 Дүйсенбек Ә. Үлкен шаруа шағын істен басталады // Егемен Қазақстан. – 2001. – 26 маусым.
29 Дүкенбаев Е. Кәсіпкерлік күні туды // Ақиқат, – 2007. – №12. - 21-28
30 Жүсіп Н. Жеке кәсіпкерлік: тірлік, табыс, тәуекел // Егемен Қазақстан. – 2006. – 11 ақпан.
31. Мамытов Б. Кәсіпкерлік – азаматтық қоғамның тірегі, тұрақтылықтың кепілі // Егемен Қазақстан. – 2007. – 1қараша.
2. Осадчая И. М. Современное кейнсианство -М: Мысль 1971.- 127 б
3.Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов
-М: 1992 - 589 б.
4.Твердохлебов В. Финансовые очерки. Выпуск 1. - Петроград, 1916. -125 6.
5.Соколов А. Теория налогов - М: Соцэгиз 1928. - 198 б. Тривус А. Налоги как орудие экономической политики - Баку, 1925. -190 6.
6.Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане/ Учебное пособие.- Алматы: «ЬЕМ»-2002.-160 6.
7.Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. - Алматы: 2005. - 5516.
8. К.К. Ильясов, А.Б. Зейнельгабдин, Б.Ж. Ермекбаева Налоги и налогообложение. Учебное пособие. - Алматы, РИК, 1995 -1516.
9.Б. Ж. Ермекбаева Салықтар және салық салу: Оқу күралы - Алматы: Қазақ университеті, 2003. - 131 б.
10.Худяков А.И. Налоговое право Республики Казахстан. - Алматы: «Жеті жарғы», 1998.-304 6.
11.Идирисова Э.К. Налоговое регулирование предпринимательской деятельности в сфере малого и среднего бизнеса. - Алматы: Қаржы-қаражат, 1999-136 6.
12.Найманбаев С.М. Салықтык қүқық: Оқулық - Алматы: Жеті жарғы, 2005. -400 6.
13.Н. К. Мамыров, Ж. О. Ихданов Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы). Учебное пособие. - Алматы : Экономика, 1998. - С. 248
14.Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение: Учебник. - М.: Инфра-М, 1999. -429 6.
15.Ильясов К.К., Идрисова Э.К. Налоги развитых зарубежных государств. -Алматы: Қаржы-қаражат, 1997. - 160 6.
16.Налоги: Учебное пособие/ Под ред. Д.Г. Черника, М: «ФиС» 2001- 656 6.
17. Климова Р.О. О налоговом и финансовом потенциалах региона и
области // Налоговый эксперт. - 2006. -№3. - Б. 17-20
18. «ҚР-ның салықтық жүйе туралы» заңы 1991 ж. 24 желтоқсан
19 «Бюджетке салықтар мен басқа да міндетті төлемдер»заңы. 1995 ж.
20. ҚР-ның салық кодексі. 2002 ж.
21. «Жер қойнауы және минералды шикізат туралы» заңы 1992 ж. 30 мамыр
22.Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы
(Салық кодексі). Астана 2009.
22.Н.Ә. Назарбаев. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. 2008ж Әлжанов А. Шағын және орта кәсіпкерлік: Шетелдік тәжірибеде Қаржы-қаражат, 2007. – №12- 41-44 б
23. Есжанов Р. Қазақстан Республикасының шағын кәсіпорындарының қызметі жайлы // Ақиқат, 2007. – №5- 5 б.
24 Жеке кәсіпкерлік туралы: Қазақстан Заңдары, 2006 жылы – 31 қаңтар №124/// ҚРЗ // Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы.- 2006.- №3. – 2-39б.
25 азақстан Республикасының Шағын кәсіпкерлік дамыту мен қолдаудың 2001–2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Егемен Қазақстан. – 2001. – 11 мамыр.
26 Ашанұлы Қ. Алпауыттар және орта кәсіпкерлік // Ана тілі. – 2006. – 24қараша.
27 Ашанұлы Қ. Кәсіпкерлік болғысы келгеннің жиырма төрт қағидасы // Қазақ әдебиеті. – 2006. – 9маусым.
28 Дүйсенбек Ә. Үлкен шаруа шағын істен басталады // Егемен Қазақстан. – 2001. – 26 маусым.
29 Дүкенбаев Е. Кәсіпкерлік күні туды // Ақиқат, – 2007. – №12. - 21-28
30 Жүсіп Н. Жеке кәсіпкерлік: тірлік, табыс, тәуекел // Егемен Қазақстан. – 2006. – 11 ақпан.
31. Мамытов Б. Кәсіпкерлік – азаматтық қоғамның тірегі, тұрақтылықтың кепілі // Егемен Қазақстан. – 2007. – 1қараша.
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Салық саясатының құралдарымен мемлекет
экономикалық өсуді ынталандыра отырып, шаруашылық қызметінің жағдайына әсер
етеді. Экономикалық өмірге араласу тек қана кәсіпкерлік қызметті жүргізуді
анықтайтын мемлекеттік актілерді шығарумен емес және шаруашылық жүргізуші
субъектілердегі мүліктің және қаражаттың бөлігін алумен түсіндіріледі.
Шағын және орта бизнес – бүгінгі өркениетті дүниежүзілік экономикалық
даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып
саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары Қазақстан
экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық
өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштердің артуына
тікелей әсер етеді.
Кейінгі жылдары елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға көбірек
көңіл бөліне бастады. Осыған байланысты кейбiр кәсiпкерлерде өз бизнесiн
ұйымдастыруына қажетті қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесi туындап отыр.
Әлемдiк тәжiрибеде мұндай мәселелер әр түрлi жолдармен шешiледi. Сондықтан,
ақшалай қаражаттарға иелiк ететiн инвестициялық қорлар, банктер, салық
органдары кәсiпкерлерге тауарларды өндiру мен қызмет көрсетулерiн қолдау
қажеттілігі туындайды. Бұл тұрғыда мемлекет үшiн жұмыссыздық мәселесі
шешіледі, әлеуметтiк мәнiн арттырудың мүмкіндігі туындайды.
Салықты пайдалана отырып мемлекет екі мақсатты көздейді. Біріншісі,
барлық деңгейлер кірістерін толтыруға бағытталады. Бұл мемлекеттің
фискалдық функциясына негізделеді. Екіншісі, мемлекетпен реттелетін
рыноктық экономиканың басқару жүйесін қамтамасыз ету.
Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму
жағдайында шағын және орта бизнестің белсенділігін арттырудағы қаржылық-
несиелік, салықты жетілдіру жолдарын бағалау барысында талдауға алынған
кәсіпкерлік субъектілеріне түсетін салық ауыртпалығы, оларды қолдаудың жаңа
нысандары белгіленді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – Қазақстандағы
орта және шағын кәсіпкерлікке салық салу мәселелерін,оның әсерін талдау.
Аталған мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді орындау шарт:
- еліміздегі шағын және орта бизнес субъектілеріне салық салу
мәселелерін зерттеу;
– бизнесті дамытудағы мемлекет тарапынан
жүргізілетін қаржы-несиелік және салық саясатын жан-
жақты тоқталу;
– кәсіпкерлік субъектілерінің қаржылық мәселелерін
қарастыру және оған салықтың әсерін несиені төлеу
мүмкіншілігімен анықтау;
– шет елдік және отандық мәліметтеріне сүйене отырып
шағын және орта бизнес субъектілеріне салыстырмалы
түрде зерттеулер жүргізу;
– бизнес субъектілеріне салықты жетілдіруге
байланысты ұсыныстар жасау.
Зерттеу пәні ретінде шағын және орта бизнес жүйесін және оның
салықтық сипаттамасын зерттеу.
Зерттеу объектісі – Қазақстанның шағын және орта бизнес субъектілері
Зерттеу жұмысының жаңалығы:
Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамыту факторлары
құрастырылып,салық салу мәселелері бір жүйеге келтірілді;
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Мемлекеттің салықты жетілдіру
мәселелерін зерттеуге өз еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына
айтарлықтай үлес қосқан төмендегідей экономистер мен заңгерлерді айтуға
болады: А.Смит, А.Тривус, А.Соколов, К.К.Ильясов, С.Қ: Қулпыбаев,
В.Д.Мельников, М.Т.Оспанов, С.С.Сатубалдин, К.А.Сержантов, А.И.Худяков,
Г.М.Бродский, Д.Г.Черник, А.Б.Зейнельгабдин, С.М.Мусин, Е.В.Порохов,
М.Б.Кенжегузин және тағы басқалар.
Зерттеудің әдістемелік негіздері болып, экономикалық көріністерді
және олардың дамуы мен өзара байланысын қарастыратын диалектико-
аналитикалық тәсіл, салыстырмалы-аналитикалық және экономика-статистикалық
тәсіл, жүйелік талдау әдісі, нақты көріністер мен үдерістердің
салыстырмалы талдауы табылады.
Ақпараттық база. Қазақстан Республикасы Конституциясы, Салық Кодексі
және әлемдік экономика ғылымының классиктерінің, Ресей және Қазақстандық
ғалым-экономистер мен мамандарының еңбектері, сондай-ақ қарастырылып
отырған мәселеге байланысты әр түрлі нысандағы есептілік мәліметтері
берілген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сандық материалдар,
кестелер, суреттер келтірілген.
1. Салықтардың теориялық-құқықтық негіздері
1.1 Салықтардың әлеуметтік -экономикалық жағдайға әсері
Қоғамның даму процессінде әлеуметтік-экономикалық жүйедегі салықтардың
атқаратын рөлі күн өткен сайын жаңа нысанға айнала отырып, артып келеді.
Бұл әсіресе нарықтық қатынастардың қалыптасып дамуы жағдайындағы
экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе, өйткені салық салу жекелеген
тұлғалардан бастап мемлекетке жеткенге дейін оның барлық деңгейіндегі
әлеуметтік процесстерге әсер ете алатын бірден бір макроэкономикалық құрал
болып табылады. Бұдан да басқа, халықаралық экономикалық қарым
қатынастардың ұлғаюуына байланысты салық жүйесі белгілі бір жекелеген
елдердің ішкі жұмысы болудан қалды. Осылайша, салық салудың бір жағынан
шаруашылық байланыстарға терең бойлауы, екінші жағынан оның жалпылығы
қазіргі кезде салықтардың атқаратын рөлінің жан-жақты қанат жаюына жағдай
жасап отыр.
Егер салықтардың қажеттілігі мемлекеттің саяси, экономикалық,
әлеуметтік мақсаттары мен міндеттерінен туындайтынын білсек, онда
салықтардың экономикалық процестерге әсер ету мүмкіндігінің бар екендігі
көптеген жағдайларда ескерілмегендігін байқауға болады. Сонымен бірге,
берілген анықтамаларда мемлекет өз қызметін жүзеге асыру барысында
мәжбүрлеуші, ал халық шарасыздықтан салық төлейтін мәжбүрленуші тұлға
ретінде көрініп отыр. Сондықтан, салықтарды қоғамның, сол арқылы ондағы
тұрғындардың өмір сүруіне қажетті қаражат көзі деп қарау керек және нарық
субъектлері (заңды және жеке тұлғалар) оны ерікті түрде, қиналмай төлеуі
керек, осы тұрғадын алып қарайтын болсақ салыққа, мынандай анықтама беруге
болады: салық дегеніміз - заңды және жеке тұлғалар міндетті түрде
төлейтін, қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуына қажетті қаражат
көзі.
Ал, салық салу ұғымына келетін болсақ, көптеген отандық және шет
мемлекеттік экономикалық ғылымдарды оқып-біліп, салыстырмалы түрде талдай
келе, салық салуға қатысты өзіндік анықтама беруді дұрыс деп таптық, оған
себеп:
- көптеген экономистермен салық салу ұғымына анықтама берілген
кезде, ол салық сомасын өндіріп алу процессі ретінде қарастырылады;
- салық салу тек қана салық міндеттемесімен және құқықтық мәжбүрлеумен
ғана байланысты қаржылық қатынастарды білдіреді;
- салық бөлу функциясын атқара отырып, қаржы жүйесінің барлық буынында
маңызды рөл атқарады, сондықтан оны кең мағынада қарастыру қажет;
- қазіргі кезде еліміз әлеуметтік бейімделген нарықтық экономиканың
даму жолын таңдаған болса, әлеуметтік бейімделу деңгейін көрсететін
(әлеуметтік бейімделген дамыған мемлекеттерде ЖІӨ-дегі салықтық
түсімдердің үлесі 30-40 пайызды құрайды) салық жүйесіне, салық салу
процессіне әлеуметтік тұрғыдан анықтама беруге негіз бар.
Жоғарыдағы тұжырымдарды ескере келе, салық салу дегеніміз – нарық
субъектілері мен қоғам арасындағы заңды түрде бекітілген салықтарды төлеу
бойынша конституциялық міндеттерді орындау кезінде туындайтын әлеуметтік
қатынастар жиынтығы.
Салық салудың қаржылық- экономикалық салдарлары оның шаруашылық
жүргізуші субъектілері мен халықтың әлеуметтік жағдайларына оң немесе
керісінше теріс әсер ететіндігін көрсететін бірден бір көрсеткіш және салық
жүйесін үнемі жетілдіріп отыруға негіз болатын маңызды фактор болып
табылады. Салық жүйесінің көмегімен мемлекет субъектлерге шаруашылық
жүргізудің және қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді шешудің жағымды жағдайын
жасауы немесе оны тежеуі мүмкін. Осы тұрғыдан қарағанда, салық салу
процессінен түрлі жағымды немесе жағымсыз, оң немесе теріс салдарлардың
туындайтыныдығын байқауға болады.
Басқа салықтарға қарағанда (мүлік, жер және көлік құралдарына салынатын
салық) жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен жанама салықтардың кері
әлеуметтік салдары басым болып келеді, өйткені, кәсіпорындардан гөрі кез
келген адам қалай да өздерінің табыстарын әлеуметтік қажеттіліктерге
жұмсауға тырысады.
Сурет 1. Салық жүйесінің әлуметтік -экономиқалық жағдайға
әсер ету механизмі
Ескерту - автормен құрастырылды.
Сонымен қатар, жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, шын мәнінде
негізгі мүшесі қоғамның болашағы және негізгі құндылығы болып келетін
отбасынан алынады, олардың материалдық және әлеуметтік жағдайына әсер
етеді. Ол механизмді төмендегі сызба түрінде келтіруге болады:
Салық жүйесінің азаматтардың материалдық және әлеуметтік жағдайына екі
жақты әсері бар: жағымды және жағымсыз.
Жағымды жағы сол, заңды және жеке тұлғалар төлеген салықтар бюджет пен
бюджеттік емес қорларға жинақталып, олар қайта бөлініп, көп бөлігі
тұрғындардың кейбір бөлігіне (зейнеткерлер, мүгедектер, көп балалы аналар,
балаларға) жәрдемақы ретінде беріледі және халыққа түрлі қоғамдық қызметтер
көрсетіледі.
Жағымсыз жағы үш бөліктен тұрады. Біріншісі, табысы төмен жеке
тұлғалардың салық төлеуі (жеке табыс салығы мен ҚҚС) олардың материалдық
жағдайына кері әсерін тигізеді, екіншісі, жеке кәсіпкерлердің салық
ауыртпалығының жоғары болуы олардың кәсіпкерлікпен айналысуға деген
қызығушылығының төмендеуіне әкеледі, соңғысы, барлық коммерциялық ұйымдар
мен кәсіпорындар еңбек ақы қорынан салық төлейді, соның салдарынан олардың
өз жұмысшыларына төлейтін еңбек ақысын қажет мөлшерде төлеу мүмкіндігі
азаяды.
Егер, салық жүйесі жеткілікті түрде жетілдірілген болса, онда
кәсіпорынның қызмет етуіне дұрыс мүмкіндік жасалады. Салықтың мұндай
қызметін ынталандырушы, сондай-ақ, ұдайы өндірістік мақсаттағы функция деп
атауға болады. Фискалды артықшылығы бар салық саясаты арқылы бюджеттік
ресурстар өндірістік емес саланы дамытуға, ғылыми, мәдени және басқа
қоғамдық-әлеуметтік аяның қажеттіліктерін қанағаттандыруға жұмсалады.
Нарықтық экономика жағдайында мемлекет шаруашылық және әлеуметтік
салалардағы әкімшілік қызметімен айналыспайды. Бұл процесстерді басқару
көбінесе реттеу функциясы арқылы жүзеге асырылады.
Сурет 2 . Салық жүйесінің қаржылық - экономикалық процеске
тигізетін әсері
Ескерту - автормен құрастырылды
Салық жүйесінің реттеуші функциясы коммерциялық ұйымдардың қызметінде
маңызды рөл атқарады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызмет етуінің тиімділігі ондағы
жұмыс істейтін қызметкерлердің жалақысының жоғарылауына мүмкіндік береді,
ол сәйкесінше орта топ өкілдерінің қалыптасуына әкеледі, ұлттық
экономиканың дамуына оң әсер береді (сурет 2).
Жетілдірілген салық жүйесі қызмет еткен кезде шаруашылық
субъектілерінде инвестицияны қаржыландыратын қосымша қаржы көзі пайда
болады. Салық жүйесін жетілдіру бюджетке түсетін түсімнің көлемін салық
ауыртпалығын жоғарылатпай-ақ көбейтуге бағытталуы қажет. Осы орайда соңғы
жылдары мемлекет тарапынан көптеген шаралар қолға алынып келеді. Салық
мөлшерлемелері жеке табыс салығы, әлеуметтік салық, қосылған құнға
салынатын және меншікке салынатын салықтар бойынша төмендетілген. 2006 жылы
салық заңнамасына салық ауыртпалығын төмендетуге байланысты өзгертулер
енгізілді, атап айтқанда ҚҚС бойынша салық мөлшерлемесі 15% -дан 14%
төмендетілді, арнаулы салық режимі бойынша оңайлатылған декларация
негізінде қызметін жүзеге асыратын заңды тұлғалардың табысына салық салу
3% дейін төмендетілді және т.б. 2008 жылдын бастап әлеуметтік салықтың
мөлшерлемесі 30%-ға төмендейді. Бірақ, салық мөлшерлемесінің төмендеуі
бюджеттің кіріс бөлігіне өзінің кері әсерін тигізе қойған жоқ. 2005 жылдың
қорытындысы басқа жылдармен салыстырғанда ерекше, яғни, салықтық
түсімдердің өсу қарқыны алдыңғы жылмен салыстырғанда 168% көтерілген. Ал,
2006 жылы сәйкесінше өткен кезеңнен 110% көтерілген.
Салықтар қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси бағытына қарамастан
ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі -ұлттық табысты қайта бөлудің
басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін
қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің
экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-
экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық
құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен анықталады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу басқарудың сәйкес тұтқаларына сүйенеді.
Мұндай тұтқалардың бірі салықтар болып табылады. Бұл экономикалық өмірге
араласу тек қана кәсіпкерлік қызметті жүргізуді анықтайтын мемлекеттік
актілерді шығарумен емес сонымен қатар шаруашылық жүргізуші
субъектілердегі мүліктің және қаражаттың бөлігін алумен түсіндіріледі.
Сонымен, салықтар жалпы ішкі өнімді және ұлттық кірісті бөлу үдерісінде
маңызды рөль атқарады.
Салық салу практикасын теориялык негіздеу салық теориясында
белгіленеді. Олардың эволюциясы экономикалық ойлардың әртүрлі бағыттарының
бір уақытта дамуымен жүрді. Салық жүйесінің тұжырымдамалық моделдері
мемлекеттің экономикалык саясатына тәуелді дамыды.
Ұзақ уақыт ағымында экономикадағы салықтар рөлі туралы классикалық
ұсынылу болды. 200 жыл бұрын А. Смит мемлекеттік қаржылар эволюциясы туралы
ғылымды ең бірінші құрды. Салық жүйесінің қалыптасуы мемлекеттің дамуының
жоғары деңгейінде жүреді. Классик-ғалымдар У.Петти, Ж.-Б. Сей және ағылшын
экономисттері Д. Рикардо, Дж. Милль экономиканы тұрақты және өзі реттелетін
жүйе ретінде қарастырады, мұнда сұраныс ұсынысты туғызады, ал оның
біреуінің артықшылығы өндірушілердің шаруашылықтың тапшылықты салаларына
қозғалысымен өзі теңесуі болады деп санады.
Салықтардың мазмұнын жүйелі зерттеген Д. Рикардо былай деп жазды:
Салық салу келесідей зұлымдықтардың бірін таңдау болып табылады: егер ол
пайдаға немесе кірістердің басқа көздеріне әсер етпесе, онда ол шығындарға
әсер етуі керек, немесе егер оның ауыртпалығы біркелкі бөлінеді және ұдайы
өндірісті тоқтатпайды десек, онда салық қайда түсетіні бәрібір. Оның
еңбектері салықтан мүлдем бас тартуға шақырмайды, өйткені салықтар
мемлекеттің өмір сүруінің материалдық базасын қамтамасыз етеді. Д. Рикардо
өз еңбектерінде салықтардың тек бір жағын ғана қарастырған - салықтардың
реттеуші әсерін көрмей, үкіметтің қажеттіліктерін қамтамасыз етуге көңіл
бөлген. Д. Рикардоның пікірлесі А. Смит салықтардың қызметін басқаша
қарастырған. Ол салықтар тек зұлымдық әкелмейді, салық салудың белгілі
қағидаттарын сақтау кезінде олар қоғамдық дамудың маңызды жағымды факторы
болады деп санаған. Ондай қағидаттарға А. Смит мыналарды жатқызған:
мемлекеттің қол астындағылар үкімет шығындарын жабуға қатысуы
мүмкіндігіне, өзінің салыстырмалы төлем қабілеттілігіне қарай; тек салық
төлеушіге емес, кез келген адамға салық төлеу мерзімінің, тәсілдерінің және
мөлшерінің белгілі болуы. Салықтар тек мемлекеттік бюджет кірістерінің
көздері рөлін атқарады, ал зерттеу пікірталастары олардың алыну
әділеттілігі қағидаты төңірегінде жүргізіледі. Бірақ қоғамдағы экономикалық
қатынастардың күрделенуімен, объективті циклдық үдерістердің әсерімен,
классикалық ғылымды түзету, мемлекеттің рөлін, оның экономикалық
үдерістерге әсерін бөлу, сондай-ақ салық салудың әлеуметтік, экономикалық
шекараларын реттеу қажеттілігі туды. Жаңа ғылыми теориялар пайда болды.
Қазіргі кезде экономикалық ойлардың екі негізгі бағытын бөліп алуға болады
- кейнсшілдік және неоклассикалық.
Кейнсшілдік теория мемлекеттік реттеудің маңызды мароэкономикалық
бағыттарын негіздейді, экономиканың жалпы қызмет етуін талдаудың
элементтерін бейнелейді. Салық теориясының және экономикалық теорияның
дамуына аса зор үлес қосқан, ағылшын экономисті Дж. Мейнард Кейнс өзінің
еңбегінде экономиканы мемлекеттік реттеу құралын негіздеген.
Басқа экономикалық тұтқалармен бірге салықтық реттеуге басым көңіл
бөлген. Ол салықтық саясат экономикалық өрлеуге, жүмыспен қамтуға, тұтынуды
ынталандыруға үлкен әсер етуі мүмкіндігін атап өткен. Егер салықтық саясат
кірістерді неғұрлым әділетті бөлу құралы ретінде пайдаланылса, онда
түтынушылықтың жоғарылауына әкеледі деп есептеген.
Сонымен, экономиканы, оның нақты тұтқаларын және нысандарын мемлекеттік
реттеу бағдарламасы Кейнспен жалпы түрде қалыптасқан. Ол мемлекет тұтынуға
өзінің басқарушылық әсерін сәйкес салық жүйесі жолымен жүзеге асыруы қажет
болады - деп жазған [1, 156 б.]. Дж. М. Кейнс салық салудың үдемелігін
жақтаушы болды, ол үдемелі салық жүйесі, капиталдық салымдарға қатысты
өндірушінің тәуекелін ынталандырады, деп санады. Дж. М. Кейнс теориясына
сәйкес салықтар экономикалық жүйеде икемділіктің енгізілген механизмі
ретінде қызмет етеді. Жоғары салықтар, оның ойынша, жағымды рөл атқарады.
Бюджеттің үздіксіз бөлігі бола отырып, бұл экономикалық категория
экономиканы баланстануға әсер етеді. Салықтық түсімдердің төмендеуі
экономикалық түрақсыздықты шиеленістіреді және бюджет кірістерін
төмендетеді, ал салықтар енгізілген ынталандырушы ретінде бұл үдерісті
реттейді. Экономикалық өрлеу кезінде салық салынатын кірістер, салықтық
кірістерге қарағанда баяу өседі, ал дағдарыс кезінде салықтар кірістер
құлдырағанға дейін төмендейді. Сонымен қоғамдағы салыстырмалы тұрақты
әлеуметтік жағдайға қол жеткізіледі [1, 158 б.].
Ғылыми техникалық өрлеу жағдайында дағдарыстық құбылыстың жиі
айқындалуынан кейнсшілдік теория экономикалық дамудың талаптарына жауап
беруден қалды. Реттеудің кейнсшілдік жүйесі келесі себептерге байланысты
бұзылды: өндіріс жағдайларының өзгерісіне байланысты инфляция көп уақытқа
созылған сипатқа ие бола бастады; экономикалық интеграцияның дамуымен әрбір
елдің сыртқы нарықтарға тәуелділігінің жоғарылауы болды. Сұранысты
мемлекетпен ынталандыру шетел инвестицияларына жағымды әсер етті.
Сондықтан, кейнсиандық тиімді сұраныс теориясы келді.
Неоклассикалық теория еркін бәсекелестік, экономикалық және өндірістік
үдерістердің тұрақтылығына негізделеді. Осы негізгі
тұжырымдамалардың айырмашылықтары мемлекеттік реттеу әдістеріне әртүрлі
көзқарастардың болуына негізделеді [2, 81 б.].
Неоклассикалық теорияда екі бағыт кең дамыған: ұсыныс экономикасының
теориясы және монетаризм. Ұсыныс экономикасының теориясы салықтарды
төмендетуді және корпорацияларға салык жеңілдіктерін ұсынуды қарастырады,
өйткені осы бағыт жақтаушыларының айтуынша жоғары салықтар кәсіпкерлікті
және инвестициялау саясатын тежейді.
А. Смит өте көп салықтар салғанға қарағанда салық ауыртпалығын
төмендетуден мемлекет көп мөлшерде ұтатынын атап көрсеткен. Бүл кезде салық
төлеушілер осы төлемдерді жеңілдікпен төлейді, ал бұл өз тарапынан
мемлекетті жазалау және өндіріп алумен байланысты салықтар жинауға қосымша
шығындардан босатады [3, 588 б.]. А. Смиттің теориялық ой толғаулары оның
ізбасарларына ғана емес, сондай-ақ барлық экономист-ғалымдар үшін аксиома
болды.
Сонымен, 80-ші жылдардың басында АҚШ-та М. Уэйденбауммен, М. Бернспен,
А. Лаффермен дамыған, ұсыныс экономикасының теориясы, салық салу
үдемелілігін төмендете отырып, салықтың шекті мөлшерлемелерін қысқартуға
негізделген идеяға сүйенді.
Неоклассикалық теорияның негізгі идеясы инфляцияны төмендету әдістерін
іздеуге және корпорацияларға салықтық жеңілдіктердің басым мөлшерін ұсынуға
негізделеді. Неоклассикалық бағыттың әдістерінің кең қолданылуымен,
экономиканы реттеудің кейнсшілдік әдісі толығымен жойылмады. Кейнсшілдік
теорияның дамуында да жаңа ағындар пайда бола бастады.
Неокейнсшілдік теорияда салықтық проблемаларға маңызды орын берілген.
Ағылшын экономистері И. Фишер және Н. Колбер тұтынуға қатысты салық салу
объектілерін бөлу қажеттігін анықтаған. Осыдан жинақтауды қолдау әдісі және
инфляциямен күресу құралы болып табылатын, тұтынуға салық идеясы пайда
болды.
А. Вагнер 1980 жылы салықтардың әлеуметтік-саяси теориясын ұсынды, оған
сәйкес салықтық саясат тек фискалдық емес, сонымен қатар әлеуметтік-саяси
мақсаттарды шешуі қажет. Ол былай деп жазды: Салықтардың таза қаржылық
мақсатымен қатар басқа реттеуші мақсат бөлінуі мүмкін. Реттеушілікпен жеке
кірісті және мүлікті пайдалануға араласуға болады. Вагнер мемлекеттің
шаруашылық өмірге араласуын кеңейтуді жақтаушы болды. Вагнердің ойынша,
салықтар кез келген қоғамдағы ұлттық байлықты тарату теңсіздігін түзете
алады.
Француз экономисті Ф. Кенэ осы көзқарасты ұстанды. Өзінің экономикалық
кестесінде ол салықтардың қажеттігін көрсеткен, сондай-ақ салықтар капитал
өндіру үдерісіне әсер ететін факторлардың бірі болып табылатындығын атап
өтті.
Ф. Кенэнің ойынша дұрыс ұйымдастырылған салық таза өнім есебінен алынуы
қажет және өндіріс шығындарына жатқызылмауы қажет, өйткені мұндай
жағдайда ол жер иеленушіде, меншік иесінде, мемлекетте ештеңе қалдырмайды,
яғни тонау құралын айқындайды.
Ф. Кенэ және А. Вагнер тұжырымдамасы бойынша, олардың салықтарды
шаруашылық өмірге белсенді араласу құралы ретінде қарастырғанын, салық
ауыртпалығын неғұрлым дүрыс бөлу жолымен шаруашылық өмірдің барысына кері
әсерді жою немесе төмендету мүмкіндігін көрсеткенін атап өткен жөн.
Дамыған рыноктық мемлекеттерде экономиканы реттеудің ең маңызды
қаржылық құралдарының бірі ретінде салықтарды пайдалану тәжірибесі, олардың
қорытындыларын растады. Көріп отырғанымыздай, салықтар саласындағы шетел
зерттеулері нақты қолданбалы сипатпен ерекшеленеді, өйткені олармен
өңделетін теориялық ережелер осы мемлекеттердің қаржылық заңдылығының
фискалдық саясатының негізі болып табылады. Теориялық дау-дамайлар салықтың
мәні туралы мәселе бойынша емес,олардың экономикадағы рөлі туралы болды.
Ресейде салық теориялары сұрақтары бойынша үлкен пікірталастар
революцияға дейін жүргізілді және негізінен салықтардың мәні, олардың
нысандары, түрлері, олармен атқарылатын функциялар проблемаларын қозғады.
Еңбектері салықтар теориясына бағасыз үлес болып қосылған А. Тривус, Н.
Тургенев, И. Озеров, А. Исаев, А. Соколов, Л. Твердохлебов сияқты экономист-
ғалымдарды ресейдің экономикалық ғылымының классиктеріне жатқызуға болады.
Бірақ революциядан кейін саяси себептерге байланысты жалпы қабылданған
салықтар теориялары бұзылып, осы бағыттағы ғылымның дамуын бірнеше жылдарға
қалдырды. Тек қазіргі кезде ғана салық жүйесі туралы пікірлер қайта дами
бастады. Олар түрлі бағыттар бойынша жүргізіледі: салықтар туралы
экономикалық ойларды зерттеу, экономиканы мемлекеттік реттеудегі
салықтардың орны және рөлін зерттеу, салықтардың басқа қаржылық
тұтқаларымен өзара әсерін зерттеу, салық жүйесін экономикалық-математикалық
моделдеу.
Профессор В.Твердохлебовтың салық жүйесін құрудың негізгі қағидаттары
мәселелері бойынша позициясына көңіл аударуға болады. В. Твердохлебов
салықтық саясаттың негізгі қағидаты ретінде өндіргіш күштерді дамыту
қағидатын ұсынады. Ол былай деп жазды: Өндіргіш күштерді дамыту - бұл
салық салудың жоғарғы қағидаты, ол кез келген алымдық жүйенің негізін
құрауы қажет және ғылым өзінің саяси бейтараптығын сақтай отырып, бұл
жүйелерді бағалауға құқығы бар. [4, 49 б.].
Өндіргіш күштердің дамуы ең алдымен таза ұлттық өнімнің өсуінде және
жан басына шаққанда оның жоғарылауында айқындалады. Осыған байланысты А.
Соколовтың пікірінше, В. Твердохлебов ұсынған, салықтық саясат қағидатын
келесідей тұжырымдаған жөн: Салықтар таза ұлттық өнімнің абсолютті немесе
салыстырмалы өсуіне жағдай жасауы керек немесе бөгет жасамауы қажет [5, 65
б.].
А.Тривус кейнсшілдік тұжырымдама жақтаушысы ретінде шаруашылық
қағидаттар рөлінің жоғарылығын растайды. Ол, мемлекеттің экономикалық
саясат құралы рөлін орындау үшін салық салу жүйесі, экономикалық қызметке
кәсіпкерлердің өздері мүдделі болатындай етіп құрылуы қажет деп санайды.
Бұл жерде мына қағидат орын алады: салықтық қысым жеке салалар
арасында таратылуы қажет және тиімді салық жүйесін кұру үшін маңызды [6,
32 б.].
Жоғарыда айтылғандар экономистердің экономикалық даму үдерісіне
салықтардың әсері туралы идеяға бірден келмегенін растайды. Бұл ойдың пайда
болуына салықтық теорияның қалыптасуының ұзақ кезеңі алғы шарт болды.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салық функциясы - оның қасиеттерін айқындау тәсілі, яғни осы
экономикалық категорияның қоғамдық бағыты қалайша іске асырылатындығын
көрсететін, салық мәнінің әрекетімен айқындалуы. Барлық функциялар бірігіп
мемлекеттің салық жүйесінің және оның бюджеттік саясатының тиімділігін
анықтайды.
Салықтық реттеуді айқындауда отандық авторлар әртүрлі көзқарастар
ұстанған:біреулері салықтық реттеу реттеушілік функция арқылы жүзеге
асырылады десе, басқалары салықтар сыныптамасында жеке реттеуші салықтарды
бөліп алған. Мысалы, Ф. С. Сейдахметова өз еңбегінде салықтардың
мынадай негізгі функцияларын бөліп көрсеткен:
-фискалдық - мемлекеттің қызмет етуі үшін қажетті материалдық шарттар
және мемлекеттің ақшалай қорлары қалыптасатын функция. Осы функция
көмегімен мемлекет ұлттық табыс құнының бір бөлігін бөледі және экономикаға
әсер етеді;
-экономикалық - қоғамдық ұдайы өндіріске, оның қарқынын ынталандыра
немесе тежей отырып, тұрғындардың төлемқабілеті сұранысын кеңейтіп, немесе
азайтып әсер ететін, қайта таратушылық үдеріске қатысатын функция;
-бақылау - салық жүйесін бақылауды қамтамасыз ететін және қандай да бір
өзгерістер енгізу қажеттігі айқындалатын функция [8, 7-8 б.].
Осы функцияларды бөліп ала отырып, салықтарды сыныптамалық белгілерге
бөлу кезінде бюджетті реттеу құралы ретінде салықтарды бекітілген және
реттеуші салықтарға бөлген. Бекітілген салықтарды - бұл заңдылыққа сәйкес
белгілі бюджеттің кіріс көзі ретінде бекітілген салықтар, ал реттеуші
салықтарды - жыл сайын бюджеттерді бекіту үдерісінде баланстану мақсатында
жоғары бюджеттен төменгі бюджетке берілетін салықтар ретінде қарастырған
[8, 8-9 б.].
Қ.Қ. Ілиясов, С. Құлпыбаев өз еңбектерінде ұйымдық-құқықтық жағынан
салықтарды мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір
мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы
міндетті ақшалай төлемдер ретінде қарастырған [9, 208 б.].
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олардың атқаратын
функцияларында толық ашылатындығын, жалпы қаржы категориясы тұрғысынан
салықтар қосалқы категория болып табылатындығын, сондықтан қаржыға қатысты
салықтардың функцияларын қаржының бөлгіштік функциясының құрамдас қосалқы
функциясы ретінде қарастырған жөн екендігін ескерте отырып, салықтардың
фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функциясын бөліп
көрсеткен және оларға мынадай анықтама берген:
-фискалдық функция - барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толықтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді;
-салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болды. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың
нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шегерістер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді;
-қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бүл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады, ол ұлттық табыстың
мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді [9, 210-211 б.].Сәйкесінше, салықтық
реттеуді реттеуші салықтар емес, реттеуші функция көмегімен іске асырған.
Өздерінің еңбектерінде Қ.Қ. Ілиясов, А.Б. Зейнелғабдин, Б.Ж. Ермекбаева
салықтар мемлекетпен экономикалық тұтқалар, экономика реттеуіші ретінде
пайдаланылады және заңнамаға сәйкес белгілі мөлшерде және тағайындалған
мерзімде алынатын міндетті төлем болып табылады - деп тұжырымдап,
салықтардың негізгі функцияларының бірі ретінде реттеуші функцияны
қарастырған және оны былайша сипаттаған: Салықтардың негізгі функциясы
өндірістің дамуына әсер ететін реттеуші функция болып табылады. Бұл кезде
салықтар нысандарын таңдау, салық мөлшерлемелерінің, салықтарды алу
тәсілдерінің, жеңілдіктердің өзгерісі қолданылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық
ұдайы өндірістің құрылымына және пропорциясына; жинақтау мен тұтыну
көлемдеріне; оларды тиімді пайдалануға әсер етеді. Салықтық реттеуіштер
басқа экономикалық тұтқалармен өзара байланысып, қажетті нәтижені
қамтамасыз ете алады [10, 6 б.].
Б.Ж. Ермекбаева өз еңбегінде салықтардың маңызды қызметі ретінде оның
реттеушілік қызметін бөліп алған. Реттеушілік қызметі салық механизмі
арқылы іске асырылады. Оның ішінде негізгі тетіктер салық ставкалары мен
салық жеңілдіктері. Салықтық реттеу теттіктері тек қана өндірістің дамуын
ғана реттеп қоймай, сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асыруы қажет [11, 7 б.]. Бұл түжырымда салық механизмі арқылы
салықтық реттеудің экономикалық жағдайды реттеудегі қызметіне басым көңіл
бөлінген.
С.М. Найманбаев өз еңбегінде салықтардың функциялары экономикалық
табиғаты мен заң мән-жайына қарай мемлекет кірісін бөлу және қайта бөлу
құралы сипатында мемлекеттің салықтық қызметінің негізгі бағыттарында
пайдаланылатын салықтардың тек өзіне тән экономикалық-құқықтық қасиеттері
ретінде көрініс табатындығын, сондай-ақ экономиканың қазіргі даму
мүмкіндіктерін есепке ала отырып мемлекеттік қажеттіліктерге сай
айқындалған салықтардың функциялары мемлекет белгілеген бағыт бойынша іске
асырылатындығын атап айтқан. Сонымен, қатар экономикалық категория
ретіндегі салықтардың фискалдық, бөлуші, реттеуші, бақылаушы, жеңілдік
беруші функцияларын бөліп алған [12, 20 б.]. Бұл жерде автор салықтардың
экономикалық сипатына қарағанда құқықтық қасиеттеріне көп көңіл бөлген.
Салық функциялары қарастырылғанымен салықтық реттеу бюджет деңгейлері
арасындағы реттеуге қатысты қарастырылмаған. Дегенмен тұжырыммен келіспеуге
болмайды.
А.И. Худяков өз еңбегінде бюджетті реттеу құралы ретіндегі
салықтардың бекітілген және реттеуші түрлерін бөледі, сонымен қатар Д.Г.
Черникпен бөлінген салықтың келесі функцияларымен келіседі: фискалдық,
бақылау, қайта бөлу, реттеуші функциялар. Мұндағы реттеуші функцияның өзін
екі ішкі функцияларға бөледі. Олар: ынталандыратын және тежейтін. Оның
ойынша, салықтар функциясы экономиканың моделіне тәуелді және экономикада
мемлекеттің атқаратын рөліне тәуелді өзгереді [13, 82 б.].
Ж.О. Ихданов, Ә.О. Орманбеков еңбектерінде салықтық реттеу
фискалдық саясаттың маңызды бөлігі болып табылады. Оның көп тараған
түрлеріне мыналар жатады:
а) кейбір экономикалық процестерді көтермелеу немесе шектеу
мақсатында салық мөлшерін өзгерту;
ә) салық нарқын өзгеріссіз қалдыра отырып, оны төлеудің тәртібін
өзгерту;
б) салық жеңілдіктерін ендіру немесе алып тастау [14, 26
б.]Бұл тұжырымда салықтық реттеу фискалды, ынталандырушы тұрғыдан
қарастырған. Тұжырым толығымен дұрыс деп санаймыз, бірақ бюджетті реттеуге
қатысты салықтық реттеу тұрғысынан толықтыруларды қажет етеді.
Н.Қ. Мамыров, Ж.О. Ихданов өз еңбектерінде өңірлік сипаттағы
проблемаларды шешуге бағытталған орталық басқару органдарының негізгі
бағыттарының ішінде бюджеттер арасында кірістерді бөлудің ұзақ мерзімді
деңгейін белгілеу және ғылыми негіздеуді ұсынған [15, 232 б.]. Осы ұсыныс
қазіргі кезде көкейтесті болып отыр.
Жоғарыда келтірілген авторлардың ішінде тек А. И. Худяков бюджетті
реттеу құралы ретіндегі реттеуші салықтарды бөліп алған. Бұл өте дұрыс деп
ойлаймыз, өйткені салықтық реттеу өте кең үғым және де салықтардың реттеуші
функциясында оның жеңілдіктер, мөлшерлемелер сияқты реттеуіштері ескеріліп,
бюджеттер арасындағы қатынастар көбінесе ескерілмей қалады.
Мемлекет салық саясатын - салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның
оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне
қарай әзірленген экономикалық саясатқа қарай сәйкес жүргізеді.
Рыноктық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негізгі
бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары арқылы халықтың нақты
табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас
тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық
ынталылықтың уәждемелік механизмі арқылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің
табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік береді. Салық жүйесі арқылы
қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік
қорғалуы қамтамасыз етіледі [16,2116.].
Жалпы ішкі өнімді бөлу және қайта бөлуде салықтардың реттеуші және
фискалды функциялары іске асырылады. Мемлекет өзінің кірістерін
қалыптастырады және экономикаға мақсатты әсер етеді. Ресурстармен
қамтамасыз ету себебін басшылыққа ала отырып, мемлекет салықтар құралы
арқылы қаржылық қаражаттардың ең көп мүмкін көлемін жинауға ұмтылады. Осы
кезде ол салық төлеушіге қатысты әділетсіздікке баруы мүмкін: қалыпты
өндіріске қажетті ресурстардың бөлігін алып қою, салық ауыртпалығын аудару,
қосарлы салық салу және т.б.
Салықтардың екінші негізі мемлекеттің экономикаға реттеуші әсерімен
пайда болады. Бұл жағдайда салық өзінің әсерінің бағыты бойынша мемлекеттік
қаржыландыруға ұқсас: ол кәсіпкерлік қызметтің барысын, жалпы қоғам мүддесі
түрғысынан неғүрлым мақсатты болып саналатын бағытқа бағыттайды.
Сәйкесінше, бұл жағдайда салықтық реттеу әдістері, мемлекеттік кірістердің
кепілді түсуін қамтамасыз ету кезіндегіге қарағанда басқа қағидаттарға
қарай құрылады. Мұнда салық төлеушіні белгілі әрекеттерге ынталандыруға
көңіл бөлінеді және мемлекет осы кезде салықтық қаражаттардың белгілі
бөлігін уақытша жоғалтуға баруы мүмкін.
Жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды жасауға болады: салықтар
экономикалық категория бола отырып, мемлекет пайдасына ұлттық кірісті қайта
бөлу бойынша өндірістік қатынастардың жиынтығын білдіреді және ең алдымен
фискалдық функция атқарады. Ұлттық табыс бөлігін шоғырландыру, мемлекеттің
және өндірістік үдеріс қатысушыларының үнемі байланысын туғызады, бұл ел
экономикасына қажетті бағытта әсер етудің нақты мүмкіндіктерін қамтамасыз
етеді. Осыған байланысты салықтар жүзеге асырылу үдерісінде ынталандыру,
шектеу, санкциялау іске асырылатын реттеуші функция атқарады. Жоғарыда
аталған екі функция салыктардың маңыздылығын айқындайды, олардың объективті
қасиеті болып табылады. Салықтар теориясының дамуы ең алдымен оның
фискалдық функциясын негіздеуден басталады. Ал олардың дамуы барысында
реттеуші функция айқындала бастайды [17, 20-21 б.].
Салықтық қатынастар экономикалық базис және саяси құрылым арасындағы
қайшылықта болады. Мемлекет жоғарғы заң шығарушы орган ретінде салықтардың
кез келген түрін енгізуге және оларды алудың кез келген механизмін
тағайындауға құқылы.
Құрылған салық жүйесі ұдайы өндірістің объективті қажеттіліктерімен
қайшылыққа түссе, ол белгілі уақыт өтісімен өзінің тиімсіздігін көрсетеді.
Қоғамның экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдайынан тәуелді бұл тиімсіздік
салықтан жаппай жалтарынуға және салыктық түсімдердің төмендеуіне әкеледі.
Рыноктық экономика жағдайында мемлекет ұдайы өндіріс үдерісіне тікелей
қатыспайды, бұл үдерістегі өзінің орнын тауар өндірушілерге береді.
Сонымен, оның қаржылық қызметі құрылған байлықтың алғашқы бөлу сферасынан
қайта бөлу сферасына көшеді.
Экономиканы салықтар көмегімен реттеу проблемаларын шешуге әр түрлі
көзқарастар, көптеген авторлардың салықтар рөлін бюджет рөлімен
ауыстыруынан туындайды. Егер бюджет өндіру және тұтынуға екі жақты үдеріс -
қаражаттарды алу және оларды беру жолымен әсер етсе, салықтар осы екі жақты
үдерістің тек бір жағын - шаруашылық жүргізуші субъектілерден қаржылық
ресурстарды алуды іске асыра отырып, өзінің барлық функцияларын атқарады.
Идирисова Э.К. салықтық реттеуге келесідей анықтама берген: Салықтық
реттеу - бұл шаруашылық жүргізуші субъектілерден немесе жеке тұтынушылардан
олардың қолындағы құнның бөлігін алу жолымен, яғни олардың өндірістік және
өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін төмендету жолымен іске асырылатын
әрекет. Қандай да бір үдерістерді дамыту үшін қосымша қаржылық ресурстар
қажет, ал салықтық алуларда олар төмендейді [17, 26б.]. Анықтамада
шаруашылық жүргізуші субъектілерге және тұтынушыларға қатысты салықтық
реттеу мәні белгілі мөлшерде ашылғанымен, жалпы мемлекет, бюджеттер
арасындағы қатынастар тұрғысынан реттеу қамтылмаған. Дегенмен, белгілі
тұрғыдан салықтық реттеу сипаты ашылған.
1.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі реформалары
Салық салу жүйесіндегі институционалды өзгерістер ҚР-дағы нарықты
типтегі салық жүйесінің қалыптасуымен байланысты және ол бірнеше салықтық
реформалау кезеңінен өтті.
Салықтық реформалаудың бірінші кезеңі (1992-1995 жж. маусым айы) - 1991
ж. 24 желтоқсанында қабылданған ҚР-ның салықтық жүйе туралы заңына [18].
сәйкес Қазақстанда жаңа салықтық жүйені құру болды. Осы кезеңінде Ресейдің
тәжірибесі қаралып, үш деңгейлі (жалпы мемлекеттік, жалпы жергілікті
мемлекеттік және жергілікті салықтар) салық жүйесі енгізілді, алайда ол
унитарлы мемлекет үшін жарамады, яғни Қазақстан үшін жарамады. Екінші кезең
(1995 ж. шілде - 1999 ж.) - әлемдік стандарттарға сәйкес және Қазақстан
жағдайына келтірілген салық жүйесінің қалыптасуы. 1995 ж. 1 шілдеде ҚР-ның
Президентінің Жарғысы енгізілді, ол 1995 ж. 24 сәуірінде қабылданған
Бюджетке салықтар мен басқа да міндетті төлемдер заңының күшіне ие болды.
[19]. Осының нәтижесінде екі деңгейлі салық жүйесі енгізілді. Салық түрі
43-тен 11-ге қысқартылды, табысқа салық жеке және заңды тұлғалардан табыс
салығына ауыстырылды, ҚҚС бойынша салық қойылымы 28%-дан 20%-ға
төмендетілді, азық-түлікке жаңа 10% ставка енгізілді және жер салығы
түзетілді. Салықтық реформаның үшінші кезеңі (2000-2001 жж.) ҚР-ның салық
кодексінің калыптасуымен байланысты, ол 2001 ж. 12 маусымында қабылданып,
2002 ж. 1 қаңтарынан бастап өз күшіне енді. [20].Үшінші реформа кезінде
мемлекеттік ұйымдар, фискалдық органдармен салық төлеушілер арасында
құқықтық аспектілер күшейді. Осындай жаңалықтар енгізілді: кәсіпкерлік іс-
әрекетті шектеусіз формада шағын бизнес субьектілеріне арнайы салық режимі
енгізілді; бюджеттік емес қорлар группасы негізіндегі әлеуметтік салық 21%
ставкамен енгізді.
2004ж жылы Салық кодексіне табыс, әлеуметтік, жер, мүлік салықтарына
үлесті кеміту сияқты енгізілген өзгертулер заңды және жеке тұлғалардың
кәсіби дамуына жағымды әсерін тигізді. 2004ж. бюджетке салықтық түсімдер
ішінен 3 салық түрінің көлемі үлкен: корпаративтік табыс салығы - 35,5%,
ҚҚС - 24,1%, жер қойнауын пайдаланушылар 13,8%, барлығы 73,4% құрады.
Салық обьектісін иемденген жеке тұлғалар жеке табыс салығын төлеушілер
болып келеді. Жеке табыс салығының төлеушілер жеке тұлғалар, олар салық
төлеу мақсатында 2 топқа бөлінеді:
төлеу көздерінен салынатын табыс;
төлеу көздерінен салынбайтын табыс.
Төлеу көздерінен салынатын табысқа жататын табыстар:
жұмысшы табысы;
біржолғы төлемдерден табыс;
ЖЗҚ-нан зейнетақы төлемдері;
ұтыстар, сыйақылар, дивидендтер түріндегі төлемдер;
стипендиялар;
жинақтық сақтандырулар келісімшарттары бойынша табыс.
Салық кодексінде жеке тұлғалардың ерекше табыстарына салық тұрақты
салық ставкаларын қарастырады, оған жеке нотариустар, адвокаттар табысы
(10% ставка), сыйақы, дивиденд және 15% салық ставкасы бар ұтыстар
түріндегі табыстар. Басқа жеке табыс салықтары прогрессивтік шкала бойынша
5-20% салық енгізілді.
2007 жылдан бастап тұрақты жеке табыс салығына 10% салық ставкалары
енгізілді.
Төлеу көздерінен салынбайтын табыстарға:
мүліктік табыс;
жеке кәсіпкерге салық салынатын табыс;
жеке нотариустар мен адвокаттардың табысы;
басқа да табыстар.
Мемлекеттік әлеуметтік бюджеттік емес қорларға алынатын сақтандыру
салымдары алынып тастап, оның орнына ҚР-ның әлеуметтік салық түрі
енгізілді, сол арқылы бюджеттің әлеуметтік бағдарламаларына қаржы түсетін
болды. Әлеуметтік салықтың артықшылықтары ол кәсіпорынның каржылық-
шаруашылық әрекетіне және шаруашылық субьектілердің меншік формасына
байланыссыз жиналатын салық. Алайда, оның кемшіліктері де бар, кәсіпорындар
жалақыны төлемей немесе жалақының минималды көлемін төлеп, әлеуметтік
салықты төлеуден бас тартады. Қазіргі кезде жеке және заңды тұлғалар
әлеуметтік салықтарды регрессивтік шкаламен (20-7%) төлейді, бұл табыс
легализациялауға мүмкіндік туғызады. 2008 жылы әлеуметтік салықтың орташа
мөлшерлемесін 30% кемітілді, бүл жұмыспен қамтылушыларды жұмысшыларға
жалақыны көтеруге ынталандырады.
Қосылған құн салығы тұтынушылар салығына жататындықтан, әлемдік
тәжірибеге сай 1992 жылдан бастап Қазақстанда енгізді. Ең алғаш рет ҚҚС
1954 жылы экономист П. Лоре ұсынысы бойынша Францияда енгізілді және басқа
мемлекеттерге аз уақыт арасында тарады. Қазақстанға енгізу уақытында. ҚҚС-
ті 43 мемлекет қолданып жатты.
Тауарларды өткізу мен қызметтерді көрсету ҚҚС-ты қосып есептелінеді,
сондықтан салықты тұтынушылар төлейді. Әр делдал (өндірістік не саудалық)
өз клиентінен төлеген сомасынан басқа салық сомасын алады, содан оны
алдында төленген салық сомасынан алып тастап, айырмасын бюджетке төлейді.
ҚҚС-ты төлеу тек жасалынып жатқан мәміле түріне байланысты анықталады және
салық салу субьектісінің қаржылық жағдайы есепке алынбайды. ҚҚС ставка
мөлшерінің дифференциациясы мемлекетке еркін жұмыс ітеуге мүмкіндік береді.
ҚҚС-тың көмегімен тұтыну саласы да реттеліп отырады, ол төлем қабілеті
жоғары сұраныстың артуын тежейді, бұл экономиканың қызымауына ықпалын
тигізеді, сондықтан елді өндіріс артып қалмайды. Қазірде ҚҚС-тың ставкасы
15%-дан 12%-ға төмендетілді. 2007 жылдан бастап, салық ставкасын 1%-ке,
содан 2008 жылы тағы 1-2% төмендетілді, 2009ж- 12пайызды құрады.
Жанама салықтардың қызметтер мен тауарларға салынатын тағы бір түрі
акциздер. Акциз сөзі француз тілінен аударған шауып тастау деген мәнді
білдіреді. Акциздер тауарлардың бағасына енгізіледі, бұл мемлекетке оның
құнының, яғни өндіріске тиімділік әкелмейтін, тұтынушылық қасиеттері жоқ,
тек өндіріс салдары болып келетін құнның бір бөлігін алуға мүмкіндік
береді. Акцизделетін тауарлардың тізіміндегі тері бұйымдар, хрусталь, шикі
мұнай түрлері ҚР-ғы акциз реформасынан кейін тізімнен алынып тастады.
Салық кодексінің тағы бір жаңалығы табыс салығы терминіне
корпаративтік табыс салығы атты өзгерісті енгізу болды. Корпоративтік
табыс салығын төлеушілер болып ҚР-ның резидент заңды тұлғалар және резидент
емес және ҚР-ның көздері арқылы қаражаттар алатын заңды түлғалар табылады.
Корпоративтік табыс салығының обьектілері келесілер:
-салық салынатын табыс;
- төлем көзінен алынатын табыс;
-тұрақты мекеме арқылы жұмыс істейтін резидент емес заңды тұлға болып
табылады.
ҚР-ғы шағын және орта бизнесті дамыту мақсаттарында 2002 ж.
қаңтарынан күшіне енген ҚР-ның Салық кодексі, оған 2005ж. 1 қаңтарында
енгізілген өзгертулерге сәйкес шағын кәсіпкерліктің салық салу процесі
қысқартылды.
Арнайы салық тәртібін қолданатын және ол бойынша салық есебін беретін
Салық кодексіндегі жалпы тәртібі 15 тарау Арнайы салық режимі.
Арнайы салық режимі шағын кәсіпкерлер үшін келесідей төленеді: бір
жолы талон, патент негізінде, жеңілдетілген декларация негізінде. Арнайы
салық режимі қожалық шаруашылыққа, ауыл шаруашылығының өнімін өндіретін
кәспорындарға да арналған. Қожалық шаруашылық арасында көп сұранысқа
иемденген патентпен жұмыс істеу.
Жер қойнауын пайдалынушыларға салық салу саласында Қазақстан бірте-
бірте нарықтық экономикалы мемлекеттерде қолданылатын принциптерге өтті.
1992 ж. 30 мамырда Жер қойнауы және минералды шикізат туралы ҚР-ның
Кодексінде ережелер қабылданды, оған сәйкес алғаш рет жер қойнауын
пайдаланушылардың құқығын келісім ретінде көрсетті. ҚР-ның
территориясындағы мұнай (газ) іздеу мен өңдеу тек өнімді бөлу келісіміне
(ӨБК) рұқсат етеді. ӨБК-і бойынша ұлттық компания немесе мемлекет жер
қойнауының иесі болып, ал компания-инвестор оның мердігері бола алады.
Сонымен катар, компания кеткен шығындары мен тәуекеліне сәйкес өндірілген
өнімнің үлесіне құқы бар. 2004 ж. 1 қаңтарында енгізілген өзгертулер
бойынша жер қойнауын пайдаланушылардың төлемдерін есептеуді жеңілдетілді;
мұнай операциясының салық салу механизмінің транспаренттілігін қамтамасыз
ету және әлемдік бағалардың өзгерісін ескеріп, мұнайды өндіру барысынан
бастап бюджетке түсетін түсімдердің максималды көлемін қамтамасыз ету.
Салық кодексінің басқа бір бабында үстеме пайдаға салық қарастырылған.
Осымен байланысты үстеме пайданы электронды түрде есептейтін модель
қолданылады, бұл бюджетке уақытылы және толық көлемде түсімдерді қамтамасыз
етті. Осылай 2004ж. үкметте пайдадан салық 100млрд тенге құрады, 2003 ж.
300млн. тенгесімен салыстырғанда. Сондай-ақ рентаны төлеушілер ретінде тек
жер қойнауын пайдаланушылар ғана емес, сонымен қатар шикі мұнай мен газ
конденсатын экспорттайтын заңды және жеке тұлғалар және әр мұнай мен газ
конденсатының тоннасына 2-6 доллар ставкасымен роялти прогрессивті шкаламен
алынатын болды. Ренталық салықтың есептеу әдісін жетілдіру мақсатында
өткізілетін шикі мұнай мен газ конденсатының нарықтық бағасын анықтау
тәртібі белгіленді.
Жер қойнауын пайдалану операцияларын жүргізу әрекеті мен мұнайлық
операциялар Салық Кодексімен бекітілген салық салу тәртібіне сәйкес
жүргізіледі. Кодекстегі арнайы бөлім мыналарды реттейді: жер қойнауын
пайдалану операцияларын жүргізуге салық салу ерекшеліктері мен мұнайлық
операциялар, құрылыс бойынша жұмыстар, қазбамен байланыссыз жер астындағы
кұралдарды қолдану, жер қойнауын пайдаланушылардың айрықша төлемдерін төлеу
тәртібі мен есебін бекітеді: үстеме пайдаға салық; жер қойнауын
пайдаланушыларға айрықша төлемдер:
а) бонус (қол қойылған, коммерциялық табу);
ә) роялти;
б) өнім бойынша ҚР-ның үлесі;
в) өнім бөлімі бойынша келісімшартты орындайтын жер
қойнауын
пайдаланушылардың қосымша төлемі.
Пайдалы қазбаларды іздеумен айнлысуға келісімшартқа қол қою алдында,
жер қойнауын пайдаланушылар республикалық бюджетке жер қойнауын пайдалануы
үшін Қазақстан Республикасынын Үкіметімен бекітілетін бонус мөлшерін
төлейді. Осыдан, жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу жүйесін жетілдеру
мемлекеттік бюджетке түсімдерді арттырды.
Қазақстан Республикасында жыл сайын салық ставкалары төмендетіліп отыр.
Егер 2000 жылы ҚҚС ставкасы 20%-ды құраса, 2009жылы 1 қантардан іске
қосылған Салық Кодексі бойынша 12%-ты құрап отыр, жеке табыс салығының
ставкасы 10%-ды құрайды, әлеуметтік салық ставкасы 11% мөлшерінде
белгіленген, корпорациялық табыс салығы 30%-дан 20%-ға дейін төмендетілді
[18]. Одан басқа, 2009 жылдың басынан бастап салық рәсімдерін оңайлатуға
және әкімшілік кедергілерді төмендетуге бағытталған Салық кодексінің
нормалары қолданыла бастады, атап айтқанда:
- салық төлеушілерді тіркеу оңайлатылды;
- шағын және орта бизнес үшін аванстық төлемдер жойылды;
- ҚҚС қайтару рәсімі оңайлатылды;
- салық есептілігі оңтайландырылды;
- салық есептілігін табыс ету күні мен төлеу мерзімдері
оңтайландырылды;
- Салық конвенцияларын қолдану тәртібі оңайлатылды.
Салық кодексінің жаңашылдықтарының бірі тәуекелдерді басқару жүйесін
енгізу болып табылады. Яғни, бұл жүйені енгізе отырып, тұрақты
тексерулерден алшақ кетеміз және олар нақты сипат алатын болады.
Бұл ретте, егер мемлекет тарапынан кәсіпкерлікті қолдауға белгілі бір
қадамдар жасалса, онда ол мемлекеттік органдардың көмегінсіз өзінің салық
міндеттемелерін толық көлемде бизнестің орындай алатынына үміттенуге
құқылы.
Бүгінгі таңда әсіресе, экспорттаушыларға ҚҚС қайтару бойынша проблема
көкейтесті болып отыр.
Өкінішке қарай, кейбір экспорттаушылар бюджеттен қайтарылуы тиіс ҚҚС
артып кетуін қасақана қолдан көбейтіп жібереді.
Мысалға, А ЖШС Б және С ЖШС-терінен (өздерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Салық саясатының құралдарымен мемлекет
экономикалық өсуді ынталандыра отырып, шаруашылық қызметінің жағдайына әсер
етеді. Экономикалық өмірге араласу тек қана кәсіпкерлік қызметті жүргізуді
анықтайтын мемлекеттік актілерді шығарумен емес және шаруашылық жүргізуші
субъектілердегі мүліктің және қаражаттың бөлігін алумен түсіндіріледі.
Шағын және орта бизнес – бүгінгі өркениетті дүниежүзілік экономикалық
даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып
саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары Қазақстан
экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық
өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштердің артуына
тікелей әсер етеді.
Кейінгі жылдары елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға көбірек
көңіл бөліне бастады. Осыған байланысты кейбiр кәсiпкерлерде өз бизнесiн
ұйымдастыруына қажетті қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесi туындап отыр.
Әлемдiк тәжiрибеде мұндай мәселелер әр түрлi жолдармен шешiледi. Сондықтан,
ақшалай қаражаттарға иелiк ететiн инвестициялық қорлар, банктер, салық
органдары кәсiпкерлерге тауарларды өндiру мен қызмет көрсетулерiн қолдау
қажеттілігі туындайды. Бұл тұрғыда мемлекет үшiн жұмыссыздық мәселесі
шешіледі, әлеуметтiк мәнiн арттырудың мүмкіндігі туындайды.
Салықты пайдалана отырып мемлекет екі мақсатты көздейді. Біріншісі,
барлық деңгейлер кірістерін толтыруға бағытталады. Бұл мемлекеттің
фискалдық функциясына негізделеді. Екіншісі, мемлекетпен реттелетін
рыноктық экономиканың басқару жүйесін қамтамасыз ету.
Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық даму
жағдайында шағын және орта бизнестің белсенділігін арттырудағы қаржылық-
несиелік, салықты жетілдіру жолдарын бағалау барысында талдауға алынған
кәсіпкерлік субъектілеріне түсетін салық ауыртпалығы, оларды қолдаудың жаңа
нысандары белгіленді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – Қазақстандағы
орта және шағын кәсіпкерлікке салық салу мәселелерін,оның әсерін талдау.
Аталған мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді орындау шарт:
- еліміздегі шағын және орта бизнес субъектілеріне салық салу
мәселелерін зерттеу;
– бизнесті дамытудағы мемлекет тарапынан
жүргізілетін қаржы-несиелік және салық саясатын жан-
жақты тоқталу;
– кәсіпкерлік субъектілерінің қаржылық мәселелерін
қарастыру және оған салықтың әсерін несиені төлеу
мүмкіншілігімен анықтау;
– шет елдік және отандық мәліметтеріне сүйене отырып
шағын және орта бизнес субъектілеріне салыстырмалы
түрде зерттеулер жүргізу;
– бизнес субъектілеріне салықты жетілдіруге
байланысты ұсыныстар жасау.
Зерттеу пәні ретінде шағын және орта бизнес жүйесін және оның
салықтық сипаттамасын зерттеу.
Зерттеу объектісі – Қазақстанның шағын және орта бизнес субъектілері
Зерттеу жұмысының жаңалығы:
Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамыту факторлары
құрастырылып,салық салу мәселелері бір жүйеге келтірілді;
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Мемлекеттің салықты жетілдіру
мәселелерін зерттеуге өз еңбектерін арнап, сол арқылы экономика ғылымына
айтарлықтай үлес қосқан төмендегідей экономистер мен заңгерлерді айтуға
болады: А.Смит, А.Тривус, А.Соколов, К.К.Ильясов, С.Қ: Қулпыбаев,
В.Д.Мельников, М.Т.Оспанов, С.С.Сатубалдин, К.А.Сержантов, А.И.Худяков,
Г.М.Бродский, Д.Г.Черник, А.Б.Зейнельгабдин, С.М.Мусин, Е.В.Порохов,
М.Б.Кенжегузин және тағы басқалар.
Зерттеудің әдістемелік негіздері болып, экономикалық көріністерді
және олардың дамуы мен өзара байланысын қарастыратын диалектико-
аналитикалық тәсіл, салыстырмалы-аналитикалық және экономика-статистикалық
тәсіл, жүйелік талдау әдісі, нақты көріністер мен үдерістердің
салыстырмалы талдауы табылады.
Ақпараттық база. Қазақстан Республикасы Конституциясы, Салық Кодексі
және әлемдік экономика ғылымының классиктерінің, Ресей және Қазақстандық
ғалым-экономистер мен мамандарының еңбектері, сондай-ақ қарастырылып
отырған мәселеге байланысты әр түрлі нысандағы есептілік мәліметтері
берілген.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Сандық материалдар,
кестелер, суреттер келтірілген.
1. Салықтардың теориялық-құқықтық негіздері
1.1 Салықтардың әлеуметтік -экономикалық жағдайға әсері
Қоғамның даму процессінде әлеуметтік-экономикалық жүйедегі салықтардың
атқаратын рөлі күн өткен сайын жаңа нысанға айнала отырып, артып келеді.
Бұл әсіресе нарықтық қатынастардың қалыптасып дамуы жағдайындағы
экономикадағы өрлеу кезеңдеріне тән нәрсе, өйткені салық салу жекелеген
тұлғалардан бастап мемлекетке жеткенге дейін оның барлық деңгейіндегі
әлеуметтік процесстерге әсер ете алатын бірден бір макроэкономикалық құрал
болып табылады. Бұдан да басқа, халықаралық экономикалық қарым
қатынастардың ұлғаюуына байланысты салық жүйесі белгілі бір жекелеген
елдердің ішкі жұмысы болудан қалды. Осылайша, салық салудың бір жағынан
шаруашылық байланыстарға терең бойлауы, екінші жағынан оның жалпылығы
қазіргі кезде салықтардың атқаратын рөлінің жан-жақты қанат жаюына жағдай
жасап отыр.
Егер салықтардың қажеттілігі мемлекеттің саяси, экономикалық,
әлеуметтік мақсаттары мен міндеттерінен туындайтынын білсек, онда
салықтардың экономикалық процестерге әсер ету мүмкіндігінің бар екендігі
көптеген жағдайларда ескерілмегендігін байқауға болады. Сонымен бірге,
берілген анықтамаларда мемлекет өз қызметін жүзеге асыру барысында
мәжбүрлеуші, ал халық шарасыздықтан салық төлейтін мәжбүрленуші тұлға
ретінде көрініп отыр. Сондықтан, салықтарды қоғамның, сол арқылы ондағы
тұрғындардың өмір сүруіне қажетті қаражат көзі деп қарау керек және нарық
субъектлері (заңды және жеке тұлғалар) оны ерікті түрде, қиналмай төлеуі
керек, осы тұрғадын алып қарайтын болсақ салыққа, мынандай анықтама беруге
болады: салық дегеніміз - заңды және жеке тұлғалар міндетті түрде
төлейтін, қоғамның әлеуметтік және экономикалық дамуына қажетті қаражат
көзі.
Ал, салық салу ұғымына келетін болсақ, көптеген отандық және шет
мемлекеттік экономикалық ғылымдарды оқып-біліп, салыстырмалы түрде талдай
келе, салық салуға қатысты өзіндік анықтама беруді дұрыс деп таптық, оған
себеп:
- көптеген экономистермен салық салу ұғымына анықтама берілген
кезде, ол салық сомасын өндіріп алу процессі ретінде қарастырылады;
- салық салу тек қана салық міндеттемесімен және құқықтық мәжбүрлеумен
ғана байланысты қаржылық қатынастарды білдіреді;
- салық бөлу функциясын атқара отырып, қаржы жүйесінің барлық буынында
маңызды рөл атқарады, сондықтан оны кең мағынада қарастыру қажет;
- қазіргі кезде еліміз әлеуметтік бейімделген нарықтық экономиканың
даму жолын таңдаған болса, әлеуметтік бейімделу деңгейін көрсететін
(әлеуметтік бейімделген дамыған мемлекеттерде ЖІӨ-дегі салықтық
түсімдердің үлесі 30-40 пайызды құрайды) салық жүйесіне, салық салу
процессіне әлеуметтік тұрғыдан анықтама беруге негіз бар.
Жоғарыдағы тұжырымдарды ескере келе, салық салу дегеніміз – нарық
субъектілері мен қоғам арасындағы заңды түрде бекітілген салықтарды төлеу
бойынша конституциялық міндеттерді орындау кезінде туындайтын әлеуметтік
қатынастар жиынтығы.
Салық салудың қаржылық- экономикалық салдарлары оның шаруашылық
жүргізуші субъектілері мен халықтың әлеуметтік жағдайларына оң немесе
керісінше теріс әсер ететіндігін көрсететін бірден бір көрсеткіш және салық
жүйесін үнемі жетілдіріп отыруға негіз болатын маңызды фактор болып
табылады. Салық жүйесінің көмегімен мемлекет субъектлерге шаруашылық
жүргізудің және қоғамдағы әлеуметтік мәселелерді шешудің жағымды жағдайын
жасауы немесе оны тежеуі мүмкін. Осы тұрғыдан қарағанда, салық салу
процессінен түрлі жағымды немесе жағымсыз, оң немесе теріс салдарлардың
туындайтыныдығын байқауға болады.
Басқа салықтарға қарағанда (мүлік, жер және көлік құралдарына салынатын
салық) жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен жанама салықтардың кері
әлеуметтік салдары басым болып келеді, өйткені, кәсіпорындардан гөрі кез
келген адам қалай да өздерінің табыстарын әлеуметтік қажеттіліктерге
жұмсауға тырысады.
Сурет 1. Салық жүйесінің әлуметтік -экономиқалық жағдайға
әсер ету механизмі
Ескерту - автормен құрастырылды.
Сонымен қатар, жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, шын мәнінде
негізгі мүшесі қоғамның болашағы және негізгі құндылығы болып келетін
отбасынан алынады, олардың материалдық және әлеуметтік жағдайына әсер
етеді. Ол механизмді төмендегі сызба түрінде келтіруге болады:
Салық жүйесінің азаматтардың материалдық және әлеуметтік жағдайына екі
жақты әсері бар: жағымды және жағымсыз.
Жағымды жағы сол, заңды және жеке тұлғалар төлеген салықтар бюджет пен
бюджеттік емес қорларға жинақталып, олар қайта бөлініп, көп бөлігі
тұрғындардың кейбір бөлігіне (зейнеткерлер, мүгедектер, көп балалы аналар,
балаларға) жәрдемақы ретінде беріледі және халыққа түрлі қоғамдық қызметтер
көрсетіледі.
Жағымсыз жағы үш бөліктен тұрады. Біріншісі, табысы төмен жеке
тұлғалардың салық төлеуі (жеке табыс салығы мен ҚҚС) олардың материалдық
жағдайына кері әсерін тигізеді, екіншісі, жеке кәсіпкерлердің салық
ауыртпалығының жоғары болуы олардың кәсіпкерлікпен айналысуға деген
қызығушылығының төмендеуіне әкеледі, соңғысы, барлық коммерциялық ұйымдар
мен кәсіпорындар еңбек ақы қорынан салық төлейді, соның салдарынан олардың
өз жұмысшыларына төлейтін еңбек ақысын қажет мөлшерде төлеу мүмкіндігі
азаяды.
Егер, салық жүйесі жеткілікті түрде жетілдірілген болса, онда
кәсіпорынның қызмет етуіне дұрыс мүмкіндік жасалады. Салықтың мұндай
қызметін ынталандырушы, сондай-ақ, ұдайы өндірістік мақсаттағы функция деп
атауға болады. Фискалды артықшылығы бар салық саясаты арқылы бюджеттік
ресурстар өндірістік емес саланы дамытуға, ғылыми, мәдени және басқа
қоғамдық-әлеуметтік аяның қажеттіліктерін қанағаттандыруға жұмсалады.
Нарықтық экономика жағдайында мемлекет шаруашылық және әлеуметтік
салалардағы әкімшілік қызметімен айналыспайды. Бұл процесстерді басқару
көбінесе реттеу функциясы арқылы жүзеге асырылады.
Сурет 2 . Салық жүйесінің қаржылық - экономикалық процеске
тигізетін әсері
Ескерту - автормен құрастырылды
Салық жүйесінің реттеуші функциясы коммерциялық ұйымдардың қызметінде
маңызды рөл атқарады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызмет етуінің тиімділігі ондағы
жұмыс істейтін қызметкерлердің жалақысының жоғарылауына мүмкіндік береді,
ол сәйкесінше орта топ өкілдерінің қалыптасуына әкеледі, ұлттық
экономиканың дамуына оң әсер береді (сурет 2).
Жетілдірілген салық жүйесі қызмет еткен кезде шаруашылық
субъектілерінде инвестицияны қаржыландыратын қосымша қаржы көзі пайда
болады. Салық жүйесін жетілдіру бюджетке түсетін түсімнің көлемін салық
ауыртпалығын жоғарылатпай-ақ көбейтуге бағытталуы қажет. Осы орайда соңғы
жылдары мемлекет тарапынан көптеген шаралар қолға алынып келеді. Салық
мөлшерлемелері жеке табыс салығы, әлеуметтік салық, қосылған құнға
салынатын және меншікке салынатын салықтар бойынша төмендетілген. 2006 жылы
салық заңнамасына салық ауыртпалығын төмендетуге байланысты өзгертулер
енгізілді, атап айтқанда ҚҚС бойынша салық мөлшерлемесі 15% -дан 14%
төмендетілді, арнаулы салық режимі бойынша оңайлатылған декларация
негізінде қызметін жүзеге асыратын заңды тұлғалардың табысына салық салу
3% дейін төмендетілді және т.б. 2008 жылдын бастап әлеуметтік салықтың
мөлшерлемесі 30%-ға төмендейді. Бірақ, салық мөлшерлемесінің төмендеуі
бюджеттің кіріс бөлігіне өзінің кері әсерін тигізе қойған жоқ. 2005 жылдың
қорытындысы басқа жылдармен салыстырғанда ерекше, яғни, салықтық
түсімдердің өсу қарқыны алдыңғы жылмен салыстырғанда 168% көтерілген. Ал,
2006 жылы сәйкесінше өткен кезеңнен 110% көтерілген.
Салықтар қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси бағытына қарамастан
ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі -ұлттық табысты қайта бөлудің
басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін және бюджеттің кірістерін
қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің
экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-
экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық
құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен анықталады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу басқарудың сәйкес тұтқаларына сүйенеді.
Мұндай тұтқалардың бірі салықтар болып табылады. Бұл экономикалық өмірге
араласу тек қана кәсіпкерлік қызметті жүргізуді анықтайтын мемлекеттік
актілерді шығарумен емес сонымен қатар шаруашылық жүргізуші
субъектілердегі мүліктің және қаражаттың бөлігін алумен түсіндіріледі.
Сонымен, салықтар жалпы ішкі өнімді және ұлттық кірісті бөлу үдерісінде
маңызды рөль атқарады.
Салық салу практикасын теориялык негіздеу салық теориясында
белгіленеді. Олардың эволюциясы экономикалық ойлардың әртүрлі бағыттарының
бір уақытта дамуымен жүрді. Салық жүйесінің тұжырымдамалық моделдері
мемлекеттің экономикалык саясатына тәуелді дамыды.
Ұзақ уақыт ағымында экономикадағы салықтар рөлі туралы классикалық
ұсынылу болды. 200 жыл бұрын А. Смит мемлекеттік қаржылар эволюциясы туралы
ғылымды ең бірінші құрды. Салық жүйесінің қалыптасуы мемлекеттің дамуының
жоғары деңгейінде жүреді. Классик-ғалымдар У.Петти, Ж.-Б. Сей және ағылшын
экономисттері Д. Рикардо, Дж. Милль экономиканы тұрақты және өзі реттелетін
жүйе ретінде қарастырады, мұнда сұраныс ұсынысты туғызады, ал оның
біреуінің артықшылығы өндірушілердің шаруашылықтың тапшылықты салаларына
қозғалысымен өзі теңесуі болады деп санады.
Салықтардың мазмұнын жүйелі зерттеген Д. Рикардо былай деп жазды:
Салық салу келесідей зұлымдықтардың бірін таңдау болып табылады: егер ол
пайдаға немесе кірістердің басқа көздеріне әсер етпесе, онда ол шығындарға
әсер етуі керек, немесе егер оның ауыртпалығы біркелкі бөлінеді және ұдайы
өндірісті тоқтатпайды десек, онда салық қайда түсетіні бәрібір. Оның
еңбектері салықтан мүлдем бас тартуға шақырмайды, өйткені салықтар
мемлекеттің өмір сүруінің материалдық базасын қамтамасыз етеді. Д. Рикардо
өз еңбектерінде салықтардың тек бір жағын ғана қарастырған - салықтардың
реттеуші әсерін көрмей, үкіметтің қажеттіліктерін қамтамасыз етуге көңіл
бөлген. Д. Рикардоның пікірлесі А. Смит салықтардың қызметін басқаша
қарастырған. Ол салықтар тек зұлымдық әкелмейді, салық салудың белгілі
қағидаттарын сақтау кезінде олар қоғамдық дамудың маңызды жағымды факторы
болады деп санаған. Ондай қағидаттарға А. Смит мыналарды жатқызған:
мемлекеттің қол астындағылар үкімет шығындарын жабуға қатысуы
мүмкіндігіне, өзінің салыстырмалы төлем қабілеттілігіне қарай; тек салық
төлеушіге емес, кез келген адамға салық төлеу мерзімінің, тәсілдерінің және
мөлшерінің белгілі болуы. Салықтар тек мемлекеттік бюджет кірістерінің
көздері рөлін атқарады, ал зерттеу пікірталастары олардың алыну
әділеттілігі қағидаты төңірегінде жүргізіледі. Бірақ қоғамдағы экономикалық
қатынастардың күрделенуімен, объективті циклдық үдерістердің әсерімен,
классикалық ғылымды түзету, мемлекеттің рөлін, оның экономикалық
үдерістерге әсерін бөлу, сондай-ақ салық салудың әлеуметтік, экономикалық
шекараларын реттеу қажеттілігі туды. Жаңа ғылыми теориялар пайда болды.
Қазіргі кезде экономикалық ойлардың екі негізгі бағытын бөліп алуға болады
- кейнсшілдік және неоклассикалық.
Кейнсшілдік теория мемлекеттік реттеудің маңызды мароэкономикалық
бағыттарын негіздейді, экономиканың жалпы қызмет етуін талдаудың
элементтерін бейнелейді. Салық теориясының және экономикалық теорияның
дамуына аса зор үлес қосқан, ағылшын экономисті Дж. Мейнард Кейнс өзінің
еңбегінде экономиканы мемлекеттік реттеу құралын негіздеген.
Басқа экономикалық тұтқалармен бірге салықтық реттеуге басым көңіл
бөлген. Ол салықтық саясат экономикалық өрлеуге, жүмыспен қамтуға, тұтынуды
ынталандыруға үлкен әсер етуі мүмкіндігін атап өткен. Егер салықтық саясат
кірістерді неғұрлым әділетті бөлу құралы ретінде пайдаланылса, онда
түтынушылықтың жоғарылауына әкеледі деп есептеген.
Сонымен, экономиканы, оның нақты тұтқаларын және нысандарын мемлекеттік
реттеу бағдарламасы Кейнспен жалпы түрде қалыптасқан. Ол мемлекет тұтынуға
өзінің басқарушылық әсерін сәйкес салық жүйесі жолымен жүзеге асыруы қажет
болады - деп жазған [1, 156 б.]. Дж. М. Кейнс салық салудың үдемелігін
жақтаушы болды, ол үдемелі салық жүйесі, капиталдық салымдарға қатысты
өндірушінің тәуекелін ынталандырады, деп санады. Дж. М. Кейнс теориясына
сәйкес салықтар экономикалық жүйеде икемділіктің енгізілген механизмі
ретінде қызмет етеді. Жоғары салықтар, оның ойынша, жағымды рөл атқарады.
Бюджеттің үздіксіз бөлігі бола отырып, бұл экономикалық категория
экономиканы баланстануға әсер етеді. Салықтық түсімдердің төмендеуі
экономикалық түрақсыздықты шиеленістіреді және бюджет кірістерін
төмендетеді, ал салықтар енгізілген ынталандырушы ретінде бұл үдерісті
реттейді. Экономикалық өрлеу кезінде салық салынатын кірістер, салықтық
кірістерге қарағанда баяу өседі, ал дағдарыс кезінде салықтар кірістер
құлдырағанға дейін төмендейді. Сонымен қоғамдағы салыстырмалы тұрақты
әлеуметтік жағдайға қол жеткізіледі [1, 158 б.].
Ғылыми техникалық өрлеу жағдайында дағдарыстық құбылыстың жиі
айқындалуынан кейнсшілдік теория экономикалық дамудың талаптарына жауап
беруден қалды. Реттеудің кейнсшілдік жүйесі келесі себептерге байланысты
бұзылды: өндіріс жағдайларының өзгерісіне байланысты инфляция көп уақытқа
созылған сипатқа ие бола бастады; экономикалық интеграцияның дамуымен әрбір
елдің сыртқы нарықтарға тәуелділігінің жоғарылауы болды. Сұранысты
мемлекетпен ынталандыру шетел инвестицияларына жағымды әсер етті.
Сондықтан, кейнсиандық тиімді сұраныс теориясы келді.
Неоклассикалық теория еркін бәсекелестік, экономикалық және өндірістік
үдерістердің тұрақтылығына негізделеді. Осы негізгі
тұжырымдамалардың айырмашылықтары мемлекеттік реттеу әдістеріне әртүрлі
көзқарастардың болуына негізделеді [2, 81 б.].
Неоклассикалық теорияда екі бағыт кең дамыған: ұсыныс экономикасының
теориясы және монетаризм. Ұсыныс экономикасының теориясы салықтарды
төмендетуді және корпорацияларға салык жеңілдіктерін ұсынуды қарастырады,
өйткені осы бағыт жақтаушыларының айтуынша жоғары салықтар кәсіпкерлікті
және инвестициялау саясатын тежейді.
А. Смит өте көп салықтар салғанға қарағанда салық ауыртпалығын
төмендетуден мемлекет көп мөлшерде ұтатынын атап көрсеткен. Бүл кезде салық
төлеушілер осы төлемдерді жеңілдікпен төлейді, ал бұл өз тарапынан
мемлекетті жазалау және өндіріп алумен байланысты салықтар жинауға қосымша
шығындардан босатады [3, 588 б.]. А. Смиттің теориялық ой толғаулары оның
ізбасарларына ғана емес, сондай-ақ барлық экономист-ғалымдар үшін аксиома
болды.
Сонымен, 80-ші жылдардың басында АҚШ-та М. Уэйденбауммен, М. Бернспен,
А. Лаффермен дамыған, ұсыныс экономикасының теориясы, салық салу
үдемелілігін төмендете отырып, салықтың шекті мөлшерлемелерін қысқартуға
негізделген идеяға сүйенді.
Неоклассикалық теорияның негізгі идеясы инфляцияны төмендету әдістерін
іздеуге және корпорацияларға салықтық жеңілдіктердің басым мөлшерін ұсынуға
негізделеді. Неоклассикалық бағыттың әдістерінің кең қолданылуымен,
экономиканы реттеудің кейнсшілдік әдісі толығымен жойылмады. Кейнсшілдік
теорияның дамуында да жаңа ағындар пайда бола бастады.
Неокейнсшілдік теорияда салықтық проблемаларға маңызды орын берілген.
Ағылшын экономистері И. Фишер және Н. Колбер тұтынуға қатысты салық салу
объектілерін бөлу қажеттігін анықтаған. Осыдан жинақтауды қолдау әдісі және
инфляциямен күресу құралы болып табылатын, тұтынуға салық идеясы пайда
болды.
А. Вагнер 1980 жылы салықтардың әлеуметтік-саяси теориясын ұсынды, оған
сәйкес салықтық саясат тек фискалдық емес, сонымен қатар әлеуметтік-саяси
мақсаттарды шешуі қажет. Ол былай деп жазды: Салықтардың таза қаржылық
мақсатымен қатар басқа реттеуші мақсат бөлінуі мүмкін. Реттеушілікпен жеке
кірісті және мүлікті пайдалануға араласуға болады. Вагнер мемлекеттің
шаруашылық өмірге араласуын кеңейтуді жақтаушы болды. Вагнердің ойынша,
салықтар кез келген қоғамдағы ұлттық байлықты тарату теңсіздігін түзете
алады.
Француз экономисті Ф. Кенэ осы көзқарасты ұстанды. Өзінің экономикалық
кестесінде ол салықтардың қажеттігін көрсеткен, сондай-ақ салықтар капитал
өндіру үдерісіне әсер ететін факторлардың бірі болып табылатындығын атап
өтті.
Ф. Кенэнің ойынша дұрыс ұйымдастырылған салық таза өнім есебінен алынуы
қажет және өндіріс шығындарына жатқызылмауы қажет, өйткені мұндай
жағдайда ол жер иеленушіде, меншік иесінде, мемлекетте ештеңе қалдырмайды,
яғни тонау құралын айқындайды.
Ф. Кенэ және А. Вагнер тұжырымдамасы бойынша, олардың салықтарды
шаруашылық өмірге белсенді араласу құралы ретінде қарастырғанын, салық
ауыртпалығын неғұрлым дүрыс бөлу жолымен шаруашылық өмірдің барысына кері
әсерді жою немесе төмендету мүмкіндігін көрсеткенін атап өткен жөн.
Дамыған рыноктық мемлекеттерде экономиканы реттеудің ең маңызды
қаржылық құралдарының бірі ретінде салықтарды пайдалану тәжірибесі, олардың
қорытындыларын растады. Көріп отырғанымыздай, салықтар саласындағы шетел
зерттеулері нақты қолданбалы сипатпен ерекшеленеді, өйткені олармен
өңделетін теориялық ережелер осы мемлекеттердің қаржылық заңдылығының
фискалдық саясатының негізі болып табылады. Теориялық дау-дамайлар салықтың
мәні туралы мәселе бойынша емес,олардың экономикадағы рөлі туралы болды.
Ресейде салық теориялары сұрақтары бойынша үлкен пікірталастар
революцияға дейін жүргізілді және негізінен салықтардың мәні, олардың
нысандары, түрлері, олармен атқарылатын функциялар проблемаларын қозғады.
Еңбектері салықтар теориясына бағасыз үлес болып қосылған А. Тривус, Н.
Тургенев, И. Озеров, А. Исаев, А. Соколов, Л. Твердохлебов сияқты экономист-
ғалымдарды ресейдің экономикалық ғылымының классиктеріне жатқызуға болады.
Бірақ революциядан кейін саяси себептерге байланысты жалпы қабылданған
салықтар теориялары бұзылып, осы бағыттағы ғылымның дамуын бірнеше жылдарға
қалдырды. Тек қазіргі кезде ғана салық жүйесі туралы пікірлер қайта дами
бастады. Олар түрлі бағыттар бойынша жүргізіледі: салықтар туралы
экономикалық ойларды зерттеу, экономиканы мемлекеттік реттеудегі
салықтардың орны және рөлін зерттеу, салықтардың басқа қаржылық
тұтқаларымен өзара әсерін зерттеу, салық жүйесін экономикалық-математикалық
моделдеу.
Профессор В.Твердохлебовтың салық жүйесін құрудың негізгі қағидаттары
мәселелері бойынша позициясына көңіл аударуға болады. В. Твердохлебов
салықтық саясаттың негізгі қағидаты ретінде өндіргіш күштерді дамыту
қағидатын ұсынады. Ол былай деп жазды: Өндіргіш күштерді дамыту - бұл
салық салудың жоғарғы қағидаты, ол кез келген алымдық жүйенің негізін
құрауы қажет және ғылым өзінің саяси бейтараптығын сақтай отырып, бұл
жүйелерді бағалауға құқығы бар. [4, 49 б.].
Өндіргіш күштердің дамуы ең алдымен таза ұлттық өнімнің өсуінде және
жан басына шаққанда оның жоғарылауында айқындалады. Осыған байланысты А.
Соколовтың пікірінше, В. Твердохлебов ұсынған, салықтық саясат қағидатын
келесідей тұжырымдаған жөн: Салықтар таза ұлттық өнімнің абсолютті немесе
салыстырмалы өсуіне жағдай жасауы керек немесе бөгет жасамауы қажет [5, 65
б.].
А.Тривус кейнсшілдік тұжырымдама жақтаушысы ретінде шаруашылық
қағидаттар рөлінің жоғарылығын растайды. Ол, мемлекеттің экономикалық
саясат құралы рөлін орындау үшін салық салу жүйесі, экономикалық қызметке
кәсіпкерлердің өздері мүдделі болатындай етіп құрылуы қажет деп санайды.
Бұл жерде мына қағидат орын алады: салықтық қысым жеке салалар
арасында таратылуы қажет және тиімді салық жүйесін кұру үшін маңызды [6,
32 б.].
Жоғарыда айтылғандар экономистердің экономикалық даму үдерісіне
салықтардың әсері туралы идеяға бірден келмегенін растайды. Бұл ойдың пайда
болуына салықтық теорияның қалыптасуының ұзақ кезеңі алғы шарт болды.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салық функциясы - оның қасиеттерін айқындау тәсілі, яғни осы
экономикалық категорияның қоғамдық бағыты қалайша іске асырылатындығын
көрсететін, салық мәнінің әрекетімен айқындалуы. Барлық функциялар бірігіп
мемлекеттің салық жүйесінің және оның бюджеттік саясатының тиімділігін
анықтайды.
Салықтық реттеуді айқындауда отандық авторлар әртүрлі көзқарастар
ұстанған:біреулері салықтық реттеу реттеушілік функция арқылы жүзеге
асырылады десе, басқалары салықтар сыныптамасында жеке реттеуші салықтарды
бөліп алған. Мысалы, Ф. С. Сейдахметова өз еңбегінде салықтардың
мынадай негізгі функцияларын бөліп көрсеткен:
-фискалдық - мемлекеттің қызмет етуі үшін қажетті материалдық шарттар
және мемлекеттің ақшалай қорлары қалыптасатын функция. Осы функция
көмегімен мемлекет ұлттық табыс құнының бір бөлігін бөледі және экономикаға
әсер етеді;
-экономикалық - қоғамдық ұдайы өндіріске, оның қарқынын ынталандыра
немесе тежей отырып, тұрғындардың төлемқабілеті сұранысын кеңейтіп, немесе
азайтып әсер ететін, қайта таратушылық үдеріске қатысатын функция;
-бақылау - салық жүйесін бақылауды қамтамасыз ететін және қандай да бір
өзгерістер енгізу қажеттігі айқындалатын функция [8, 7-8 б.].
Осы функцияларды бөліп ала отырып, салықтарды сыныптамалық белгілерге
бөлу кезінде бюджетті реттеу құралы ретінде салықтарды бекітілген және
реттеуші салықтарға бөлген. Бекітілген салықтарды - бұл заңдылыққа сәйкес
белгілі бюджеттің кіріс көзі ретінде бекітілген салықтар, ал реттеуші
салықтарды - жыл сайын бюджеттерді бекіту үдерісінде баланстану мақсатында
жоғары бюджеттен төменгі бюджетке берілетін салықтар ретінде қарастырған
[8, 8-9 б.].
Қ.Қ. Ілиясов, С. Құлпыбаев өз еңбектерінде ұйымдық-құқықтық жағынан
салықтарды мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір
мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы
міндетті ақшалай төлемдер ретінде қарастырған [9, 208 б.].
Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұны олардың атқаратын
функцияларында толық ашылатындығын, жалпы қаржы категориясы тұрғысынан
салықтар қосалқы категория болып табылатындығын, сондықтан қаржыға қатысты
салықтардың функцияларын қаржының бөлгіштік функциясының құрамдас қосалқы
функциясы ретінде қарастырған жөн екендігін ескерте отырып, салықтардың
фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функциясын бөліп
көрсеткен және оларға мынадай анықтама берген:
-фискалдық функция - барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толықтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді;
-салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болды. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың
нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шегерістер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді;
-қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бүл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады, ол ұлттық табыстың
мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді [9, 210-211 б.].Сәйкесінше, салықтық
реттеуді реттеуші салықтар емес, реттеуші функция көмегімен іске асырған.
Өздерінің еңбектерінде Қ.Қ. Ілиясов, А.Б. Зейнелғабдин, Б.Ж. Ермекбаева
салықтар мемлекетпен экономикалық тұтқалар, экономика реттеуіші ретінде
пайдаланылады және заңнамаға сәйкес белгілі мөлшерде және тағайындалған
мерзімде алынатын міндетті төлем болып табылады - деп тұжырымдап,
салықтардың негізгі функцияларының бірі ретінде реттеуші функцияны
қарастырған және оны былайша сипаттаған: Салықтардың негізгі функциясы
өндірістің дамуына әсер ететін реттеуші функция болып табылады. Бұл кезде
салықтар нысандарын таңдау, салық мөлшерлемелерінің, салықтарды алу
тәсілдерінің, жеңілдіктердің өзгерісі қолданылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық
ұдайы өндірістің құрылымына және пропорциясына; жинақтау мен тұтыну
көлемдеріне; оларды тиімді пайдалануға әсер етеді. Салықтық реттеуіштер
басқа экономикалық тұтқалармен өзара байланысып, қажетті нәтижені
қамтамасыз ете алады [10, 6 б.].
Б.Ж. Ермекбаева өз еңбегінде салықтардың маңызды қызметі ретінде оның
реттеушілік қызметін бөліп алған. Реттеушілік қызметі салық механизмі
арқылы іске асырылады. Оның ішінде негізгі тетіктер салық ставкалары мен
салық жеңілдіктері. Салықтық реттеу теттіктері тек қана өндірістің дамуын
ғана реттеп қоймай, сонымен қатар ақша және баға саясаты, шетелдік
инвесторларды ынталандыру, шағын және кіші кәсіпкерлікті дамыту жұмыстарын
жүзеге асыруы қажет [11, 7 б.]. Бұл түжырымда салық механизмі арқылы
салықтық реттеудің экономикалық жағдайды реттеудегі қызметіне басым көңіл
бөлінген.
С.М. Найманбаев өз еңбегінде салықтардың функциялары экономикалық
табиғаты мен заң мән-жайына қарай мемлекет кірісін бөлу және қайта бөлу
құралы сипатында мемлекеттің салықтық қызметінің негізгі бағыттарында
пайдаланылатын салықтардың тек өзіне тән экономикалық-құқықтық қасиеттері
ретінде көрініс табатындығын, сондай-ақ экономиканың қазіргі даму
мүмкіндіктерін есепке ала отырып мемлекеттік қажеттіліктерге сай
айқындалған салықтардың функциялары мемлекет белгілеген бағыт бойынша іске
асырылатындығын атап айтқан. Сонымен, қатар экономикалық категория
ретіндегі салықтардың фискалдық, бөлуші, реттеуші, бақылаушы, жеңілдік
беруші функцияларын бөліп алған [12, 20 б.]. Бұл жерде автор салықтардың
экономикалық сипатына қарағанда құқықтық қасиеттеріне көп көңіл бөлген.
Салық функциялары қарастырылғанымен салықтық реттеу бюджет деңгейлері
арасындағы реттеуге қатысты қарастырылмаған. Дегенмен тұжырыммен келіспеуге
болмайды.
А.И. Худяков өз еңбегінде бюджетті реттеу құралы ретіндегі
салықтардың бекітілген және реттеуші түрлерін бөледі, сонымен қатар Д.Г.
Черникпен бөлінген салықтың келесі функцияларымен келіседі: фискалдық,
бақылау, қайта бөлу, реттеуші функциялар. Мұндағы реттеуші функцияның өзін
екі ішкі функцияларға бөледі. Олар: ынталандыратын және тежейтін. Оның
ойынша, салықтар функциясы экономиканың моделіне тәуелді және экономикада
мемлекеттің атқаратын рөліне тәуелді өзгереді [13, 82 б.].
Ж.О. Ихданов, Ә.О. Орманбеков еңбектерінде салықтық реттеу
фискалдық саясаттың маңызды бөлігі болып табылады. Оның көп тараған
түрлеріне мыналар жатады:
а) кейбір экономикалық процестерді көтермелеу немесе шектеу
мақсатында салық мөлшерін өзгерту;
ә) салық нарқын өзгеріссіз қалдыра отырып, оны төлеудің тәртібін
өзгерту;
б) салық жеңілдіктерін ендіру немесе алып тастау [14, 26
б.]Бұл тұжырымда салықтық реттеу фискалды, ынталандырушы тұрғыдан
қарастырған. Тұжырым толығымен дұрыс деп санаймыз, бірақ бюджетті реттеуге
қатысты салықтық реттеу тұрғысынан толықтыруларды қажет етеді.
Н.Қ. Мамыров, Ж.О. Ихданов өз еңбектерінде өңірлік сипаттағы
проблемаларды шешуге бағытталған орталық басқару органдарының негізгі
бағыттарының ішінде бюджеттер арасында кірістерді бөлудің ұзақ мерзімді
деңгейін белгілеу және ғылыми негіздеуді ұсынған [15, 232 б.]. Осы ұсыныс
қазіргі кезде көкейтесті болып отыр.
Жоғарыда келтірілген авторлардың ішінде тек А. И. Худяков бюджетті
реттеу құралы ретіндегі реттеуші салықтарды бөліп алған. Бұл өте дұрыс деп
ойлаймыз, өйткені салықтық реттеу өте кең үғым және де салықтардың реттеуші
функциясында оның жеңілдіктер, мөлшерлемелер сияқты реттеуіштері ескеріліп,
бюджеттер арасындағы қатынастар көбінесе ескерілмей қалады.
Мемлекет салық саясатын - салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның
оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне
қарай әзірленген экономикалық саясатқа қарай сәйкес жүргізеді.
Рыноктық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негізгі
бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары арқылы халықтың нақты
табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас
тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық
ынталылықтың уәждемелік механизмі арқылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің
табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік береді. Салық жүйесі арқылы
қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік
қорғалуы қамтамасыз етіледі [16,2116.].
Жалпы ішкі өнімді бөлу және қайта бөлуде салықтардың реттеуші және
фискалды функциялары іске асырылады. Мемлекет өзінің кірістерін
қалыптастырады және экономикаға мақсатты әсер етеді. Ресурстармен
қамтамасыз ету себебін басшылыққа ала отырып, мемлекет салықтар құралы
арқылы қаржылық қаражаттардың ең көп мүмкін көлемін жинауға ұмтылады. Осы
кезде ол салық төлеушіге қатысты әділетсіздікке баруы мүмкін: қалыпты
өндіріске қажетті ресурстардың бөлігін алып қою, салық ауыртпалығын аудару,
қосарлы салық салу және т.б.
Салықтардың екінші негізі мемлекеттің экономикаға реттеуші әсерімен
пайда болады. Бұл жағдайда салық өзінің әсерінің бағыты бойынша мемлекеттік
қаржыландыруға ұқсас: ол кәсіпкерлік қызметтің барысын, жалпы қоғам мүддесі
түрғысынан неғүрлым мақсатты болып саналатын бағытқа бағыттайды.
Сәйкесінше, бұл жағдайда салықтық реттеу әдістері, мемлекеттік кірістердің
кепілді түсуін қамтамасыз ету кезіндегіге қарағанда басқа қағидаттарға
қарай құрылады. Мұнда салық төлеушіні белгілі әрекеттерге ынталандыруға
көңіл бөлінеді және мемлекет осы кезде салықтық қаражаттардың белгілі
бөлігін уақытша жоғалтуға баруы мүмкін.
Жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды жасауға болады: салықтар
экономикалық категория бола отырып, мемлекет пайдасына ұлттық кірісті қайта
бөлу бойынша өндірістік қатынастардың жиынтығын білдіреді және ең алдымен
фискалдық функция атқарады. Ұлттық табыс бөлігін шоғырландыру, мемлекеттің
және өндірістік үдеріс қатысушыларының үнемі байланысын туғызады, бұл ел
экономикасына қажетті бағытта әсер етудің нақты мүмкіндіктерін қамтамасыз
етеді. Осыған байланысты салықтар жүзеге асырылу үдерісінде ынталандыру,
шектеу, санкциялау іске асырылатын реттеуші функция атқарады. Жоғарыда
аталған екі функция салыктардың маңыздылығын айқындайды, олардың объективті
қасиеті болып табылады. Салықтар теориясының дамуы ең алдымен оның
фискалдық функциясын негіздеуден басталады. Ал олардың дамуы барысында
реттеуші функция айқындала бастайды [17, 20-21 б.].
Салықтық қатынастар экономикалық базис және саяси құрылым арасындағы
қайшылықта болады. Мемлекет жоғарғы заң шығарушы орган ретінде салықтардың
кез келген түрін енгізуге және оларды алудың кез келген механизмін
тағайындауға құқылы.
Құрылған салық жүйесі ұдайы өндірістің объективті қажеттіліктерімен
қайшылыққа түссе, ол белгілі уақыт өтісімен өзінің тиімсіздігін көрсетеді.
Қоғамның экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдайынан тәуелді бұл тиімсіздік
салықтан жаппай жалтарынуға және салыктық түсімдердің төмендеуіне әкеледі.
Рыноктық экономика жағдайында мемлекет ұдайы өндіріс үдерісіне тікелей
қатыспайды, бұл үдерістегі өзінің орнын тауар өндірушілерге береді.
Сонымен, оның қаржылық қызметі құрылған байлықтың алғашқы бөлу сферасынан
қайта бөлу сферасына көшеді.
Экономиканы салықтар көмегімен реттеу проблемаларын шешуге әр түрлі
көзқарастар, көптеген авторлардың салықтар рөлін бюджет рөлімен
ауыстыруынан туындайды. Егер бюджет өндіру және тұтынуға екі жақты үдеріс -
қаражаттарды алу және оларды беру жолымен әсер етсе, салықтар осы екі жақты
үдерістің тек бір жағын - шаруашылық жүргізуші субъектілерден қаржылық
ресурстарды алуды іске асыра отырып, өзінің барлық функцияларын атқарады.
Идирисова Э.К. салықтық реттеуге келесідей анықтама берген: Салықтық
реттеу - бұл шаруашылық жүргізуші субъектілерден немесе жеке тұтынушылардан
олардың қолындағы құнның бөлігін алу жолымен, яғни олардың өндірістік және
өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін төмендету жолымен іске асырылатын
әрекет. Қандай да бір үдерістерді дамыту үшін қосымша қаржылық ресурстар
қажет, ал салықтық алуларда олар төмендейді [17, 26б.]. Анықтамада
шаруашылық жүргізуші субъектілерге және тұтынушыларға қатысты салықтық
реттеу мәні белгілі мөлшерде ашылғанымен, жалпы мемлекет, бюджеттер
арасындағы қатынастар тұрғысынан реттеу қамтылмаған. Дегенмен, белгілі
тұрғыдан салықтық реттеу сипаты ашылған.
1.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесіндегі реформалары
Салық салу жүйесіндегі институционалды өзгерістер ҚР-дағы нарықты
типтегі салық жүйесінің қалыптасуымен байланысты және ол бірнеше салықтық
реформалау кезеңінен өтті.
Салықтық реформалаудың бірінші кезеңі (1992-1995 жж. маусым айы) - 1991
ж. 24 желтоқсанында қабылданған ҚР-ның салықтық жүйе туралы заңына [18].
сәйкес Қазақстанда жаңа салықтық жүйені құру болды. Осы кезеңінде Ресейдің
тәжірибесі қаралып, үш деңгейлі (жалпы мемлекеттік, жалпы жергілікті
мемлекеттік және жергілікті салықтар) салық жүйесі енгізілді, алайда ол
унитарлы мемлекет үшін жарамады, яғни Қазақстан үшін жарамады. Екінші кезең
(1995 ж. шілде - 1999 ж.) - әлемдік стандарттарға сәйкес және Қазақстан
жағдайына келтірілген салық жүйесінің қалыптасуы. 1995 ж. 1 шілдеде ҚР-ның
Президентінің Жарғысы енгізілді, ол 1995 ж. 24 сәуірінде қабылданған
Бюджетке салықтар мен басқа да міндетті төлемдер заңының күшіне ие болды.
[19]. Осының нәтижесінде екі деңгейлі салық жүйесі енгізілді. Салық түрі
43-тен 11-ге қысқартылды, табысқа салық жеке және заңды тұлғалардан табыс
салығына ауыстырылды, ҚҚС бойынша салық қойылымы 28%-дан 20%-ға
төмендетілді, азық-түлікке жаңа 10% ставка енгізілді және жер салығы
түзетілді. Салықтық реформаның үшінші кезеңі (2000-2001 жж.) ҚР-ның салық
кодексінің калыптасуымен байланысты, ол 2001 ж. 12 маусымында қабылданып,
2002 ж. 1 қаңтарынан бастап өз күшіне енді. [20].Үшінші реформа кезінде
мемлекеттік ұйымдар, фискалдық органдармен салық төлеушілер арасында
құқықтық аспектілер күшейді. Осындай жаңалықтар енгізілді: кәсіпкерлік іс-
әрекетті шектеусіз формада шағын бизнес субьектілеріне арнайы салық режимі
енгізілді; бюджеттік емес қорлар группасы негізіндегі әлеуметтік салық 21%
ставкамен енгізді.
2004ж жылы Салық кодексіне табыс, әлеуметтік, жер, мүлік салықтарына
үлесті кеміту сияқты енгізілген өзгертулер заңды және жеке тұлғалардың
кәсіби дамуына жағымды әсерін тигізді. 2004ж. бюджетке салықтық түсімдер
ішінен 3 салық түрінің көлемі үлкен: корпаративтік табыс салығы - 35,5%,
ҚҚС - 24,1%, жер қойнауын пайдаланушылар 13,8%, барлығы 73,4% құрады.
Салық обьектісін иемденген жеке тұлғалар жеке табыс салығын төлеушілер
болып келеді. Жеке табыс салығының төлеушілер жеке тұлғалар, олар салық
төлеу мақсатында 2 топқа бөлінеді:
төлеу көздерінен салынатын табыс;
төлеу көздерінен салынбайтын табыс.
Төлеу көздерінен салынатын табысқа жататын табыстар:
жұмысшы табысы;
біржолғы төлемдерден табыс;
ЖЗҚ-нан зейнетақы төлемдері;
ұтыстар, сыйақылар, дивидендтер түріндегі төлемдер;
стипендиялар;
жинақтық сақтандырулар келісімшарттары бойынша табыс.
Салық кодексінде жеке тұлғалардың ерекше табыстарына салық тұрақты
салық ставкаларын қарастырады, оған жеке нотариустар, адвокаттар табысы
(10% ставка), сыйақы, дивиденд және 15% салық ставкасы бар ұтыстар
түріндегі табыстар. Басқа жеке табыс салықтары прогрессивтік шкала бойынша
5-20% салық енгізілді.
2007 жылдан бастап тұрақты жеке табыс салығына 10% салық ставкалары
енгізілді.
Төлеу көздерінен салынбайтын табыстарға:
мүліктік табыс;
жеке кәсіпкерге салық салынатын табыс;
жеке нотариустар мен адвокаттардың табысы;
басқа да табыстар.
Мемлекеттік әлеуметтік бюджеттік емес қорларға алынатын сақтандыру
салымдары алынып тастап, оның орнына ҚР-ның әлеуметтік салық түрі
енгізілді, сол арқылы бюджеттің әлеуметтік бағдарламаларына қаржы түсетін
болды. Әлеуметтік салықтың артықшылықтары ол кәсіпорынның каржылық-
шаруашылық әрекетіне және шаруашылық субьектілердің меншік формасына
байланыссыз жиналатын салық. Алайда, оның кемшіліктері де бар, кәсіпорындар
жалақыны төлемей немесе жалақының минималды көлемін төлеп, әлеуметтік
салықты төлеуден бас тартады. Қазіргі кезде жеке және заңды тұлғалар
әлеуметтік салықтарды регрессивтік шкаламен (20-7%) төлейді, бұл табыс
легализациялауға мүмкіндік туғызады. 2008 жылы әлеуметтік салықтың орташа
мөлшерлемесін 30% кемітілді, бүл жұмыспен қамтылушыларды жұмысшыларға
жалақыны көтеруге ынталандырады.
Қосылған құн салығы тұтынушылар салығына жататындықтан, әлемдік
тәжірибеге сай 1992 жылдан бастап Қазақстанда енгізді. Ең алғаш рет ҚҚС
1954 жылы экономист П. Лоре ұсынысы бойынша Францияда енгізілді және басқа
мемлекеттерге аз уақыт арасында тарады. Қазақстанға енгізу уақытында. ҚҚС-
ті 43 мемлекет қолданып жатты.
Тауарларды өткізу мен қызметтерді көрсету ҚҚС-ты қосып есептелінеді,
сондықтан салықты тұтынушылар төлейді. Әр делдал (өндірістік не саудалық)
өз клиентінен төлеген сомасынан басқа салық сомасын алады, содан оны
алдында төленген салық сомасынан алып тастап, айырмасын бюджетке төлейді.
ҚҚС-ты төлеу тек жасалынып жатқан мәміле түріне байланысты анықталады және
салық салу субьектісінің қаржылық жағдайы есепке алынбайды. ҚҚС ставка
мөлшерінің дифференциациясы мемлекетке еркін жұмыс ітеуге мүмкіндік береді.
ҚҚС-тың көмегімен тұтыну саласы да реттеліп отырады, ол төлем қабілеті
жоғары сұраныстың артуын тежейді, бұл экономиканың қызымауына ықпалын
тигізеді, сондықтан елді өндіріс артып қалмайды. Қазірде ҚҚС-тың ставкасы
15%-дан 12%-ға төмендетілді. 2007 жылдан бастап, салық ставкасын 1%-ке,
содан 2008 жылы тағы 1-2% төмендетілді, 2009ж- 12пайызды құрады.
Жанама салықтардың қызметтер мен тауарларға салынатын тағы бір түрі
акциздер. Акциз сөзі француз тілінен аударған шауып тастау деген мәнді
білдіреді. Акциздер тауарлардың бағасына енгізіледі, бұл мемлекетке оның
құнының, яғни өндіріске тиімділік әкелмейтін, тұтынушылық қасиеттері жоқ,
тек өндіріс салдары болып келетін құнның бір бөлігін алуға мүмкіндік
береді. Акцизделетін тауарлардың тізіміндегі тері бұйымдар, хрусталь, шикі
мұнай түрлері ҚР-ғы акциз реформасынан кейін тізімнен алынып тастады.
Салық кодексінің тағы бір жаңалығы табыс салығы терминіне
корпаративтік табыс салығы атты өзгерісті енгізу болды. Корпоративтік
табыс салығын төлеушілер болып ҚР-ның резидент заңды тұлғалар және резидент
емес және ҚР-ның көздері арқылы қаражаттар алатын заңды түлғалар табылады.
Корпоративтік табыс салығының обьектілері келесілер:
-салық салынатын табыс;
- төлем көзінен алынатын табыс;
-тұрақты мекеме арқылы жұмыс істейтін резидент емес заңды тұлға болып
табылады.
ҚР-ғы шағын және орта бизнесті дамыту мақсаттарында 2002 ж.
қаңтарынан күшіне енген ҚР-ның Салық кодексі, оған 2005ж. 1 қаңтарында
енгізілген өзгертулерге сәйкес шағын кәсіпкерліктің салық салу процесі
қысқартылды.
Арнайы салық тәртібін қолданатын және ол бойынша салық есебін беретін
Салық кодексіндегі жалпы тәртібі 15 тарау Арнайы салық режимі.
Арнайы салық режимі шағын кәсіпкерлер үшін келесідей төленеді: бір
жолы талон, патент негізінде, жеңілдетілген декларация негізінде. Арнайы
салық режимі қожалық шаруашылыққа, ауыл шаруашылығының өнімін өндіретін
кәспорындарға да арналған. Қожалық шаруашылық арасында көп сұранысқа
иемденген патентпен жұмыс істеу.
Жер қойнауын пайдалынушыларға салық салу саласында Қазақстан бірте-
бірте нарықтық экономикалы мемлекеттерде қолданылатын принциптерге өтті.
1992 ж. 30 мамырда Жер қойнауы және минералды шикізат туралы ҚР-ның
Кодексінде ережелер қабылданды, оған сәйкес алғаш рет жер қойнауын
пайдаланушылардың құқығын келісім ретінде көрсетті. ҚР-ның
территориясындағы мұнай (газ) іздеу мен өңдеу тек өнімді бөлу келісіміне
(ӨБК) рұқсат етеді. ӨБК-і бойынша ұлттық компания немесе мемлекет жер
қойнауының иесі болып, ал компания-инвестор оның мердігері бола алады.
Сонымен катар, компания кеткен шығындары мен тәуекеліне сәйкес өндірілген
өнімнің үлесіне құқы бар. 2004 ж. 1 қаңтарында енгізілген өзгертулер
бойынша жер қойнауын пайдаланушылардың төлемдерін есептеуді жеңілдетілді;
мұнай операциясының салық салу механизмінің транспаренттілігін қамтамасыз
ету және әлемдік бағалардың өзгерісін ескеріп, мұнайды өндіру барысынан
бастап бюджетке түсетін түсімдердің максималды көлемін қамтамасыз ету.
Салық кодексінің басқа бір бабында үстеме пайдаға салық қарастырылған.
Осымен байланысты үстеме пайданы электронды түрде есептейтін модель
қолданылады, бұл бюджетке уақытылы және толық көлемде түсімдерді қамтамасыз
етті. Осылай 2004ж. үкметте пайдадан салық 100млрд тенге құрады, 2003 ж.
300млн. тенгесімен салыстырғанда. Сондай-ақ рентаны төлеушілер ретінде тек
жер қойнауын пайдаланушылар ғана емес, сонымен қатар шикі мұнай мен газ
конденсатын экспорттайтын заңды және жеке тұлғалар және әр мұнай мен газ
конденсатының тоннасына 2-6 доллар ставкасымен роялти прогрессивті шкаламен
алынатын болды. Ренталық салықтың есептеу әдісін жетілдіру мақсатында
өткізілетін шикі мұнай мен газ конденсатының нарықтық бағасын анықтау
тәртібі белгіленді.
Жер қойнауын пайдалану операцияларын жүргізу әрекеті мен мұнайлық
операциялар Салық Кодексімен бекітілген салық салу тәртібіне сәйкес
жүргізіледі. Кодекстегі арнайы бөлім мыналарды реттейді: жер қойнауын
пайдалану операцияларын жүргізуге салық салу ерекшеліктері мен мұнайлық
операциялар, құрылыс бойынша жұмыстар, қазбамен байланыссыз жер астындағы
кұралдарды қолдану, жер қойнауын пайдаланушылардың айрықша төлемдерін төлеу
тәртібі мен есебін бекітеді: үстеме пайдаға салық; жер қойнауын
пайдаланушыларға айрықша төлемдер:
а) бонус (қол қойылған, коммерциялық табу);
ә) роялти;
б) өнім бойынша ҚР-ның үлесі;
в) өнім бөлімі бойынша келісімшартты орындайтын жер
қойнауын
пайдаланушылардың қосымша төлемі.
Пайдалы қазбаларды іздеумен айнлысуға келісімшартқа қол қою алдында,
жер қойнауын пайдаланушылар республикалық бюджетке жер қойнауын пайдалануы
үшін Қазақстан Республикасынын Үкіметімен бекітілетін бонус мөлшерін
төлейді. Осыдан, жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу жүйесін жетілдеру
мемлекеттік бюджетке түсімдерді арттырды.
Қазақстан Республикасында жыл сайын салық ставкалары төмендетіліп отыр.
Егер 2000 жылы ҚҚС ставкасы 20%-ды құраса, 2009жылы 1 қантардан іске
қосылған Салық Кодексі бойынша 12%-ты құрап отыр, жеке табыс салығының
ставкасы 10%-ды құрайды, әлеуметтік салық ставкасы 11% мөлшерінде
белгіленген, корпорациялық табыс салығы 30%-дан 20%-ға дейін төмендетілді
[18]. Одан басқа, 2009 жылдың басынан бастап салық рәсімдерін оңайлатуға
және әкімшілік кедергілерді төмендетуге бағытталған Салық кодексінің
нормалары қолданыла бастады, атап айтқанда:
- салық төлеушілерді тіркеу оңайлатылды;
- шағын және орта бизнес үшін аванстық төлемдер жойылды;
- ҚҚС қайтару рәсімі оңайлатылды;
- салық есептілігі оңтайландырылды;
- салық есептілігін табыс ету күні мен төлеу мерзімдері
оңтайландырылды;
- Салық конвенцияларын қолдану тәртібі оңайлатылды.
Салық кодексінің жаңашылдықтарының бірі тәуекелдерді басқару жүйесін
енгізу болып табылады. Яғни, бұл жүйені енгізе отырып, тұрақты
тексерулерден алшақ кетеміз және олар нақты сипат алатын болады.
Бұл ретте, егер мемлекет тарапынан кәсіпкерлікті қолдауға белгілі бір
қадамдар жасалса, онда ол мемлекеттік органдардың көмегінсіз өзінің салық
міндеттемелерін толық көлемде бизнестің орындай алатынына үміттенуге
құқылы.
Бүгінгі таңда әсіресе, экспорттаушыларға ҚҚС қайтару бойынша проблема
көкейтесті болып отыр.
Өкінішке қарай, кейбір экспорттаушылар бюджеттен қайтарылуы тиіс ҚҚС
артып кетуін қасақана қолдан көбейтіп жібереді.
Мысалға, А ЖШС Б және С ЖШС-терінен (өздерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz