XVIII - XIX ғғ. Қазақстанның мәдениетi
К I Р I С П Е3
Бiрiншi дәріс.
Е Ж Е Л Г I Қ А З А Қ С Т А Н 5
Екiншi дәріс
ҚАЗАҚ АТАУЫНЫҢ МӘНI және МАҒЫНАСЫ 14
/бүгінгі әдебиеттегі ой.тұжырымдар/
Үшiншi дәріс.
ҚАЗАҚ ¤ҢIРIНДЕГI АЛҒАШҚЫ ТАЙПАЛЫҚ
БIРЛЕСТIКТЕР (б.з.д.VII ғ..б.з.V ғ.) 23
Төртiншi дәріс.
ҚАЗАҚ ЖЕРIНДЕГI АЛҒАШҚЫ
ТҮРIК МЕМЛЕКЕТТЕРI33
Бесiншi дәріс.
ҚАЗАҚСТАН МОҢҒОЛ ШАПҚЫНШЫЛЫҒЫ
ЗАМАНЫНДА56
Алтыншы дәріс.
ҚАЗАҚ ЭТНОСЫ МЕН ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСЫП, ҚҰРЫЛУЫ (XIV . XVII ғғ.) 65
Жетiншi дәріс.
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ XVI . XVII ғғ. САЯСИ,
ӘЛЕУМЕТТIК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ80
Сегiзiншi дәріс.
XVII.XVIII ғғ. ҚАЗАҚ.РЕСЕЙ ҚАТЫНАСТАРЫ95
Тоғызыншы дәріс.
XVIII.XIX ғғ. ҚАЗАҚТАРДЫҢ ҰЛТ.АЗАТТЫҚ
К¤ТЕРIЛIСТЕРI 105
Оныншы дәріс.
XVIII . XIX ғғ. ҚАЗАҚСТАННЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЖәНЕ ӘЛЕУМЕТТIК ДАМУЫ133
Он бiрiншi дәріс
XVIII . XIX ғғ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ
МӘДЕНИЕТI 161
Он екiншi дәріс
XIX.шы ғ. АЯҒЫ МЕН XX.шы ғ. БАСЫНДАҒЫ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ДАМУЫ 181
Он үшiншi үшінші.
БIРIНШI ОРЫС РЕВОЛЮЦИЯСЫ МЕН РЕАКЦИЯ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЯСИ АХУАЛ190
Он төртiншi дәріс.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ 1916 ЖЫЛҒЫ ҰЛТ.АЗАТТЫҚ К¤ТЕРIЛIС197
Он бесiншi дәріс.
РЕСЕЙДЕГI 1917 жылғы АҚПАН ЖәНЕ ҚАЗАН САЯСИ ОҚИҒАЛАРЫ /революция, төңкеріс/.
ҚАЗАҚСТАНДА КЕҢЕС ҮКIМЕТIНIҢ ОРНАТЫЛУЫ206
Он алтыншы дәріс.
АЗАМАТ СОҒЫСЫ (қарсыластығы) ЖЫЛДАРЫ.
ҚАЗАҚ АКСР.ның ҚҰРЫЛУЫ218
Он жетiншi дәріс.
ХХ ғ. 20.30 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ САЯСИ.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТIК
¤ЗГЕРIСТЕР229
Он сегiзiншi дәріс.
ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ҚАЛПЫНА КЕЛТIРУ 250
Он тоғызыншы дәріс.
ХХ ғғ. 50.70 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЯСИ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ, ӘЛЕУМЕТТIК ЖАҒДАЙЫ 261
Жиырмасыншы дәріс.
КСРО.нiң ТОҚЫРАУ КЕЗЕҢIНДЕГI ҚАЗАҚСТАН 275
Жиырма бiрiншi дәріс.
Т Ә У Е Л С I З Д I К Ж О Л Ы Н Д А300
Қ О С Ы М Ш А МАТЕРИАЛДАР310
Бiрiншi дәріс.
Е Ж Е Л Г I Қ А З А Қ С Т А Н 5
Екiншi дәріс
ҚАЗАҚ АТАУЫНЫҢ МӘНI және МАҒЫНАСЫ 14
/бүгінгі әдебиеттегі ой.тұжырымдар/
Үшiншi дәріс.
ҚАЗАҚ ¤ҢIРIНДЕГI АЛҒАШҚЫ ТАЙПАЛЫҚ
БIРЛЕСТIКТЕР (б.з.д.VII ғ..б.з.V ғ.) 23
Төртiншi дәріс.
ҚАЗАҚ ЖЕРIНДЕГI АЛҒАШҚЫ
ТҮРIК МЕМЛЕКЕТТЕРI33
Бесiншi дәріс.
ҚАЗАҚСТАН МОҢҒОЛ ШАПҚЫНШЫЛЫҒЫ
ЗАМАНЫНДА56
Алтыншы дәріс.
ҚАЗАҚ ЭТНОСЫ МЕН ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСЫП, ҚҰРЫЛУЫ (XIV . XVII ғғ.) 65
Жетiншi дәріс.
ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫНЫҢ XVI . XVII ғғ. САЯСИ,
ӘЛЕУМЕТТIК.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ80
Сегiзiншi дәріс.
XVII.XVIII ғғ. ҚАЗАҚ.РЕСЕЙ ҚАТЫНАСТАРЫ95
Тоғызыншы дәріс.
XVIII.XIX ғғ. ҚАЗАҚТАРДЫҢ ҰЛТ.АЗАТТЫҚ
К¤ТЕРIЛIСТЕРI 105
Оныншы дәріс.
XVIII . XIX ғғ. ҚАЗАҚСТАННЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ЖәНЕ ӘЛЕУМЕТТIК ДАМУЫ133
Он бiрiншi дәріс
XVIII . XIX ғғ. ҚАЗАҚСТАННЫҢ
МӘДЕНИЕТI 161
Он екiншi дәріс
XIX.шы ғ. АЯҒЫ МЕН XX.шы ғ. БАСЫНДАҒЫ
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ДАМУЫ 181
Он үшiншi үшінші.
БIРIНШI ОРЫС РЕВОЛЮЦИЯСЫ МЕН РЕАКЦИЯ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЯСИ АХУАЛ190
Он төртiншi дәріс.
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ 1916 ЖЫЛҒЫ ҰЛТ.АЗАТТЫҚ К¤ТЕРIЛIС197
Он бесiншi дәріс.
РЕСЕЙДЕГI 1917 жылғы АҚПАН ЖәНЕ ҚАЗАН САЯСИ ОҚИҒАЛАРЫ /революция, төңкеріс/.
ҚАЗАҚСТАНДА КЕҢЕС ҮКIМЕТIНIҢ ОРНАТЫЛУЫ206
Он алтыншы дәріс.
АЗАМАТ СОҒЫСЫ (қарсыластығы) ЖЫЛДАРЫ.
ҚАЗАҚ АКСР.ның ҚҰРЫЛУЫ218
Он жетiншi дәріс.
ХХ ғ. 20.30 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ САЯСИ.
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТIК
¤ЗГЕРIСТЕР229
Он сегiзiншi дәріс.
ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖӘНЕ ХАЛЫҚ ШАРУАШЫЛЫҒЫН ҚАЛПЫНА КЕЛТIРУ 250
Он тоғызыншы дәріс.
ХХ ғғ. 50.70 ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЯСИ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ, ӘЛЕУМЕТТIК ЖАҒДАЙЫ 261
Жиырмасыншы дәріс.
КСРО.нiң ТОҚЫРАУ КЕЗЕҢIНДЕГI ҚАЗАҚСТАН 275
Жиырма бiрiншi дәріс.
Т Ә У Е Л С I З Д I К Ж О Л Ы Н Д А300
Қ О С Ы М Ш А МАТЕРИАЛДАР310
Қазақ халқының XVIII ғасырдағы - XIX ғасырдың бiрiншi жартысындағы мәдениетi өткен дәуiрдiң мәдениетiмен, оның озық дәстүрлерiмен сабақтасқан байланыста болды. Cонымен қатар бұл кезде онда жаңа құбылыстар да бой көрсеттi. XVIII ғасырға дейiн қазақ ақындарының есiмдерi, олардың әрқайсысының шығармашылығы, олар өмiр сүрген уақыт белгiсiз дерлiк едi. Сыпыра жырау, Шалкииз жырау және басқалары шежiрелерде, аңыз-әңгiмелер мен эпостарда ғана аталады, тiптi олардың өмiрi мен творчествосы жайлы нақты деректер XX ғасырдың аяғында да Қазақстан ғылымында өте тапшы.
Тек XVIII ғасырдың орта шенiнен, әсiресе XIX ғасырдан бастап орыс ғалымдары мен қазақ интеллигенциясының жекелеген өкiлдерi ақындар, импровизатор-әншiлерi, жыршылар туралы деректер жинап, олар шығарған өлеңдер мен жырлардың текстерiн жазып ала бастады. Ақындар мен жыршылардың кейбiреулерi өз шығармаларын өздерi жазғандықтардан олардың өлеңдерiнiң түпнұсқасы өзгерiссiз сақталып қалған. XIX ғасырдың орта шенiнен бастап жекелеген ақындардың өлеңдерi мен жырлары жариялана бастады.
Бiр жағынан қазақ қоғамының дәстүрлi негiздерiнiң талқандалуы, екiншi жағынан - жаңа қоғамдық-экономикалық қатынастардың қабылдануы адамдар қызметiнiң бұрын белгiсiз түрлерiн дүниеге алып келдi. Еңбектiң қоғамдық бүлiнiуiнiң тереңдей түсуi халықтың мәдениетi мен рухани өмiрiне шынайы әсер еттi. Қазақстан Ресейдiң, Англияның, Францияның және басқа мемлекеттердiң мүдделерi түйiскен жерiнде қалған, сөйтiп, өлкенi өнеркәсiптiк-көлiктiк, саудалық және басқа тұрғыдан игеру айтарлықтай тездетiлген жағдайда ғылым, техника, мәдениет жетiстiктерiн кiм ертерек меңгерсе, сол халықтың тарихи болашағы жарқын болатындығы туралы түсiнушiлiк қоғамдық санада берiк орнықты.
Қаралып отырған кезең қазақ арасынан шыққан көптеген рухани қазынаның иелерiне толы. Олардың басым көпшiлiгi бұрынғы оқулықтар мен басқа да түрлi басылымдарда жан-жақты сипатталған. Сондықтан, бұл еңбекте бұрын-соңды жарық көрмеген, тiптi ел аузында ардайым құрметпен аталып жүрсе де, кезiнде аталуына тыйым салынған есiмдердi тұңғыш рет жазып отырмыз.
Тек XVIII ғасырдың орта шенiнен, әсiресе XIX ғасырдан бастап орыс ғалымдары мен қазақ интеллигенциясының жекелеген өкiлдерi ақындар, импровизатор-әншiлерi, жыршылар туралы деректер жинап, олар шығарған өлеңдер мен жырлардың текстерiн жазып ала бастады. Ақындар мен жыршылардың кейбiреулерi өз шығармаларын өздерi жазғандықтардан олардың өлеңдерiнiң түпнұсқасы өзгерiссiз сақталып қалған. XIX ғасырдың орта шенiнен бастап жекелеген ақындардың өлеңдерi мен жырлары жариялана бастады.
Бiр жағынан қазақ қоғамының дәстүрлi негiздерiнiң талқандалуы, екiншi жағынан - жаңа қоғамдық-экономикалық қатынастардың қабылдануы адамдар қызметiнiң бұрын белгiсiз түрлерiн дүниеге алып келдi. Еңбектiң қоғамдық бүлiнiуiнiң тереңдей түсуi халықтың мәдениетi мен рухани өмiрiне шынайы әсер еттi. Қазақстан Ресейдiң, Англияның, Францияның және басқа мемлекеттердiң мүдделерi түйiскен жерiнде қалған, сөйтiп, өлкенi өнеркәсiптiк-көлiктiк, саудалық және басқа тұрғыдан игеру айтарлықтай тездетiлген жағдайда ғылым, техника, мәдениет жетiстiктерiн кiм ертерек меңгерсе, сол халықтың тарихи болашағы жарқын болатындығы туралы түсiнушiлiк қоғамдық санада берiк орнықты.
Қаралып отырған кезең қазақ арасынан шыққан көптеген рухани қазынаның иелерiне толы. Олардың басым көпшiлiгi бұрынғы оқулықтар мен басқа да түрлi басылымдарда жан-жақты сипатталған. Сондықтан, бұл еңбекте бұрын-соңды жарық көрмеген, тiптi ел аузында ардайым құрметпен аталып жүрсе де, кезiнде аталуына тыйым салынған есiмдердi тұңғыш рет жазып отырмыз.
Он бiрiншi лекция.
XVIII - XIX ғғ. Қазақстанның мәдениетi.
Қазақ халқының XVIII ғасырдағы - XIX ғасырдың бiрiншi жартысындағы
мәдениетi өткен дәуiрдiң мәдениетiмен, оның озық дәстүрлерiмен сабақтасқан
байланыста болды. Cонымен қатар бұл кезде онда жаңа құбылыстар да бой
көрсеттi. XVIII ғасырға дейiн қазақ ақындарының есiмдерi, олардың
әрқайсысының шығармашылығы, олар өмiр сүрген уақыт белгiсiз дерлiк едi.
Сыпыра жырау, Шалкииз жырау және басқалары шежiрелерде, аңыз-әңгiмелер мен
эпостарда ғана аталады, тiптi олардың өмiрi мен творчествосы жайлы нақты
деректер XX ғасырдың аяғында да Қазақстан ғылымында өте тапшы.
Тек XVIII ғасырдың орта шенiнен, әсiресе XIX ғасырдан бастап орыс
ғалымдары мен қазақ интеллигенциясының жекелеген өкiлдерi ақындар,
импровизатор-әншiлерi, жыршылар туралы деректер жинап, олар шығарған
өлеңдер мен жырлардың текстерiн жазып ала бастады. Ақындар мен жыршылардың
кейбiреулерi өз шығармаларын өздерi жазғандықтардан олардың өлеңдерiнiң
түпнұсқасы өзгерiссiз сақталып қалған. XIX ғасырдың орта шенiнен бастап
жекелеген ақындардың өлеңдерi мен жырлары жариялана бастады.
Бiр жағынан қазақ қоғамының дәстүрлi негiздерiнiң талқандалуы, екiншi
жағынан - жаңа қоғамдық-экономикалық қатынастардың қабылдануы адамдар
қызметiнiң бұрын белгiсiз түрлерiн дүниеге алып келдi. Еңбектiң қоғамдық
бүлiнiуiнiң тереңдей түсуi халықтың мәдениетi мен рухани өмiрiне шынайы
әсер еттi. Қазақстан Ресейдiң, Англияның, Францияның және басқа
мемлекеттердiң мүдделерi түйiскен жерiнде қалған, сөйтiп, өлкенi
өнеркәсiптiк-көлiктiк, саудалық және басқа тұрғыдан игеру айтарлықтай
тездетiлген жағдайда ғылым, техника, мәдениет жетiстiктерiн кiм ертерек
меңгерсе, сол халықтың тарихи болашағы жарқын болатындығы туралы
түсiнушiлiк қоғамдық санада берiк орнықты.
Қаралып отырған кезең қазақ арасынан шыққан көптеген рухани қазынаның
иелерiне толы. Олардың басым көпшiлiгi бұрынғы оқулықтар мен басқа да түрлi
басылымдарда жан-жақты сипатталған. Сондықтан, бұл еңбекте бұрын-соңды
жарық көрмеген, тiптi ел аузында ардайым құрметпен аталып жүрсе де, кезiнде
аталуына тыйым салынған есiмдердi тұңғыш рет жазып отырмыз.
Бекет-Ата (1750-1813 жж.) бүкiл қазаққа, соның iшiнде Батыс Қазақстан
өңiрiне рухы әйгiлi тарихи тұлға. Орал мен Копет-Даг арасын алып жатқан
ұлан-байтақ өлкенiң ежелгi тұрғындары Қасиеттi Бекет-Атаға бағыштап бiр
ауыз қиянат сөз айта алмаған, зәрiдей де қиянат қылық жасай алмаған. Бұл
өлкедегi әр шаңырақ қуанған кезiнде де, құлазыған кезiнде де ең алдымен
Бекеттiң атын ауызға алған. Жақсы да жаман да, жаман заманда да Оған деген
ел сүйiспеншiлiгiне қылау түсiп көрген жоқ. ¤йткенi ол тiрiсiнде - елiнiң
жел жақтағы панасы, ық жақтағы Санасы бола бiлген Азамат. Жаудан елдi
арашалаған батыр, дауда әдiлеттi арашалаған Қази. Озбырылқтан обал мен
сауапты арашалаған Пiрәдар.
Оның қыранның қанаты талар қиян даланы жайлаған ата-жұртының, ата-
мекенiнiң барлық шекарасында қырандар түлек түлететiн қия шыңдардан өз
қолымен тас қашап, тауды үңгiп, жер асты ғимараттар салып, мешiт-медреселер
ашуы да ескi аңыздардағы Прометей мен Фархадтарды, Киелi кiтаптардағы Муса
мен әзiрет әлiнi еске түсiретiндей тұлға болған. Шөл кезiп, ерiнi кезерген
елiне асасының ұшымен тас шұқып, кәусар бұлақ тауып берген Муса
пайғамбардай Маңғыстау мен үстiрттегi Бекет-Атаға байланысты жердiң бәрiнде
де балдай бұлақ, көк кұрақ, маңыраған арқар, таутеке. Елi мен жерiн шексiз
сүйген Асыл Азамат, Абзал Адамды Елi де шексiз сүйедi.
Бекет-Атаның басты құдыретi - мiне, осында. ¤йткенi, ол көзiнiң
тiрiсiнде қиянатқа жол бермес әдiлдiктiң, күпiрлiкке жол бермес адалдықтың,
қараулыққа жол бермес шапағаттылықтың, қатыгездiкке жол бермес
мейiрiмдiлiктiң, арсыздыққа жол бермес парасаттың асқан үлгiсiн танытып,
үлкен-кiшiнi, алыс-жақынды, дос пен дұшпанды түгел мойындатқан адам.
Жем бойы жетi жұрты жайлаған ежелгi аталардың құт қонысы. Осындағы
Ақкиiзтоғай ауылының “Ақмешiт” аталатын қасиеттi бiр мүйiсiнде 1750 жылы
кҚрiпкел әулие, айтқаны айнымай келетiн сәуегей, жезтаңдай ақын, жез
найзалы батыр, iзгi жүректi Бекет Ата Мұрзағұлұлы дүниеге келген. XIII
ғасырдың бас кезiнде Хорезм мемлекетi кеңiнен танылды. Бұл кезде бүкiл Орта
Азия хандықтары түгелдей дерлiк Хорезм мемлекетiнiң қарамағында болған едi.
Қиуа мен үргенiште де ондаған медреселер болып, оларда Орта Азия мен
Қазақстаннан ғана емес, үндiстаннан, Ауғанстаннан, Иран мен Ирактан және
басқа да коптеген араб, парсы, түркi елдерiнен шәкiрттер келiп оқыған.
Сондай-ақ бiлiктi ғалымдар Хиуа мен үргенiшке ағылып келiп жататын. Олардың
iшiнде көптеген астрономдар, физиктер, дүние танушылар, дәрiгерлер, ақындар
мен абыз-қажылар болған. Бекет-Ата да Хиуда атаулы Бақыржан ғұламадан дәрiс
алған. Бұл деректердi XIX ғасырда үстiрттi зерттеген орыс ғалымдары
өздерiнiң еңбектерiнде келтiрген. Мысалы, бұл туралы 1820-1821 жылдары
Маңғыстау өлкесiн аралаған Э. Эверсман мен В. Дюгамель және 1853 жылғы
Алексеев экспедициясы көп анықтама берген.
Кеңес дәуiрi кезiнде, оның зобалаң шақтарында Бекет Атаның ұрпақтары,
оның ұстап - тұтынған мүлiктерiн, құран кiтаптарын, толғау жырларын
астыртын сақтап қалған. Ел арасындағы ауыздан-ауызға тараған аңыздардың өзi
имандылыққа ұюдың бастау бұлағы тәрiздi. 1993 жылы тарихшы, дiн өкiлi И.
Мырзабекұлының, 1994 жылы ғалым Қ. Сыдиықұлының, 1998 жылы ақын А.
Ершуовтың, 1999-2000 Ислам Мырзабекұлы Қосқұлақтегiнiң (I-II кiтап) аруақты
Бекет Ата туралы жәдiгер кiтаптары жарық көрдi.
Дiн де алып дiнгек. Сол дiнгектiң бiр бұтағы - Бекет Мырзағұлұлы
Қазақстанның батыс өлкесiндегi Маңғыстау түбегiнде, Атырау аймағында XVIII-
XIX ғасырларда өмiр сүрiп өз атағын пiрлiк есемiмен ел аузында мәңгi
қалдырған. Ол - Кiшi жүздiң байұлы тайпасының адай руынан шыққан табиғаты
ерекше жаратылған жан. Ол кереметiмен қол бастаған батыр, от ауызды орақ
тiлдi ақын, ежелгi өмiрдi дамытқан сәулетшi шебер, алдындағыны болжағыш,
қысылғанды жебеген сәуеген абыз, ұлағатты ұстаз, ойы дуалы әдiл де шешен
би. Cондықтан да: “ Ердiң соңы - Есет, Пiрдiң соңы - Бекет”, “Қазақ қорықса
Бекет дейдi, Бекет те айтқандырын екi етпейдi” - деген қанатты сөздiң
өзiнен халық Бекет Ата тұлғасын ғасырлар бойы аса құрметтеп, оған рухани
сүйенiп келедi.
Қазақ тарихында көрнектi орын алатын XVIII ғ. белгiлi жырауы Бұқар
Қалқаманұлының (1693-1787) “Әй, Абылай”, ”Тiлек”, ”Асқар таудың өлгенi”
ж.б. өлең-толғауларында адам ғұмыры, оның моралi, қазақтың үш жүзiнiң басын
бiрiктiрiп күштi мемлекет болуы туралы халықтың ой-армандары жыр түрiнде
бейнеленген. Бұқар жырау Абылай хан бейнесiн халықтың ең жақсы идеясын
жүзеге асыратын қайраткер ретiнде дәрiптеп, оның Ресей мен Қытай арасында
ел пайдасы үшiн диплоамтиялық саясатын мақұлдады.
¤зге жыраулардың - Тәттiқараның, Үмбетейдiң, Шалдың, Көтештiң
өлеңдерi сақталмаған. Тарихта үмбетейдiң Бөгенбай батырдың Қлiмiне арналған
жоқтауы белгiлi. Бөгенбай Үмбетей жоқтауында - халық қорғаушысының мiнсiз
бейнесi.
XVIII ғасырдың iрi импровизатор ақыны әрi жырауы Тәттiқара қатардағы
жауынгер ретiнде көптеген ұрыстарға қатысқан. ¤зiнiң жорықта туған
Қлеңдерiнде ол жауынгерлердi бостандық жолындағы күресте ешқандай
қиыншылықтарға бас имеуге шақырады. Кейiнгi толқын Қкiлдерi XIX ғасырдың
басында өмiр сүрген Шал, Көтеш, Жанкiсi өз өлеңдерiнде әлеуметтiк
теңсiздiктi, хандардың халыққа жасаған зорлық-зомбылығын әшкерелейдi.
Ақтамберды жырау (1675-1768), Көтеш ақын (1750-1823), Шал ақын (1748-1819)
ж.б. жыршы-импровизаторлар қазақ әдебиетiндегi жекелей творчестволық
поэзияның бастаушылары болып табылады. Олардың өлеңдерi эпос пен соның
алдындағы дәуiрдiң тұрмыс-салт поэзиясынан көп жағынан ерекше болып келедi.
XVIII ғасырдағы - XIX ғасырдың алғашқы жартысындағы қазақтардың ауыз
әдебиетi барынша әр-алуан тақырыптарды қамтып, сонымен қатар бұрын шыққан
жанрлар мен олардың көркемдiк ерешелiктерiн де сақтады. Батырлық эпос,
мақал, мәтел, тұрмыс-салт өлеңдерi - осы жанрлардың бәрiнiң туындылары
бiртiндеп түрiн өзгертiп, жаңа мазмұнмен толықты.
XVIII ғасыр тарихи жырларының негiзгi тақырыбы қазақтардың
жоңғарларға қарсы күресi болды. Оларда оқиғалар шындық өмiрде болған және
халық тарихында елеулi iз қалдырған батырлардың есiмiмен байланыстыра
берiледi.
Қазақтардың жоңғарлармен соғысындағы халыққа таусылмас тауқымет
тартқызған 1723 жылғы жеңiлiс көптеген аңыз-әңгiмелер мен өлеңдер тудырды.
Осы жылдың қатал қысында жұттан көп мал қырылып қалды; жоңғар басқыншылары
қазақ ауылдардын тонап, кәрi-жасты аямады. Халық осынау бастан бақыт
тайған ауыр күндi әйгiлi “Елiм-ай” әнi арқылы есте қалдырды. “Қап
қағылған”, “Шаңды жорық” өлеңдерiнде ақындар кескiлескен шайқастарда
Жанатай, Баян және басқа батырлар бастаған көп қазақтың қаза тапқаны
жайында айтады.
XVIII ғасырда дүниеге келген эпикалық шығармалардың iшiнде “Арқалық
батыр” Қзiнiң шынайылығы және сонылылығы мен көзге түседi. Онда хандар мен
сұлтандардың ауыр күндерде халықтың үмiт-арманын емес, өздерiнiң қар
басының пайда-қамын ойлайтын сатқындык саясаты әшкереленедi; халықтың қалың
ортасынан шыққан қаhармандар, олардың халықтың бостандығы жолындағы күресi
жырланады.
Халық өлеңдерi мен әңгiмелерi Кiшi жүз қазақтарының XVIII ғасырдың
соңында болған көтерiлiсiне, оның жетекшiсi Сырым Датұлына арналған. Сырым
батыр туралы өлеңдерде, аңыздар мен әңгiмелерде оның хандармен және хан
төңiрегiндегiлермен қалай күрескенi жайлы айтылады.
Халық ағарту iсi. XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында
Қазақстанда тек қана дiн қызметкерлерi мен иемденушi-билеушi тобының
жекелеген өкiлдерi оқып, жаза бiлдi. Оқу тек мұсылмандық сипатта ғана
болды. Мектептер жеке меншiкте болып, оқу шығыны ата-аналардың есебiнен
өтелдi. Бұл мектептерде молдалар дәрiс берiп, шәкiрттер негiзiнен “Шариғат
ул-иман” (Мұхаммед дiнiнiң ержелерi), әптиек-құранның жетiден бiр бөлiгiн
оқып, жатқа бiлуге мiндеттi болды. Бiлiм алуды жалғастыру үшiн ауқатты ата-
аналардың балаларын Бұқара, Самарқанд, Ташкент және басқа да орталықтарға
жiберiп отырды, олар мұнда араб тiлiн, философиясын т.б. оқып үйрендi.
Қазақ жерлерiнiң Ресей империясының отарланған аймағына айналуы
орысша бiлiм берудiң дамуына жол ашты. Алғашқы орыс мектептерi Омбы,
Орынбор, Орал, Семей және басқа қалаларда ашылды. Тұңғыш мектеп 1761 жылдан
бастап Змеиногорск қорғаныс-мырыш кен орнында жұмыс iстей бастады. XIX
ғасырдың орта шенiне қарай кәзiргi Шығыс Қазақстан облысының
территориясында осы тәрiздес 16 кен мектебi болды, олардағы оқушылардың
саны 1800 адамнан асты. Жергiлiктi жерлердегi әскери ведомстволардың арнайы
кадрларын дайындайтын 1765 жылы ашылған “гарнизондық мектептер” көмектесiп
тұрды.
1789 жылдан бастап қазақтардың дәулеттi топтары iшiнен тiл маштар мен
ұсақ шенеунiктер даярлайтын “Азиаттық мектептер” ашылды. Мектеп
бағдарламасы бойынша түлектер орыс тiлiне қоса, араб, парсы, түрiк және
басқа шығыс тiлдердi меңгердi, сонымен қатар топографиялық және жер өлшеу
iсiн бiлдi. Келiмсектердiң iшiнен отарлаушы әкiмшiлiк үшiн шенеунiктер
даярлауда 1813 жылы Омбыда және 1825 жылы Орынборда ашылған әскери
училищелер қомақты рөл атқарды. Кейiн олар 1847 жылы Сiбiр кадет корпусы
және 1844 жылы Орынбордың Неплюев кадет корпусы болып қайта құрылды. Оқу
жоспары бойынша оқушыларға әскери пәндермен қатар жалпы тарих пен Ресей
тарихын, орыс және Еуропа әдебиетiн, физиканы, философия негiздерiн,
жағрафияны, математиканы, минералогияны, зоологияны, ботаниканы,
орманшылықты, каллиграфияны, орыс, француз, немiс, түрiк, моңғол, араб және
парсы тiлдерiн оқытты.
Бұл мектептердiң барлығы, үкiмет белгiлеген “азиялықтардың орыстармен
жақындасуына көмектесу”, оларды орыс үкiмет жарататын және оған сенетiн
етуге және өлкеге бiлiмi бар қайраткер дайындап беру”172 тиiстi болды. 1841
Хан ставкасында, Бөкей ордасында, 1850 жылы Орынбор шекаралық комиссиясының
жанынан құрылған мектептер де осы бағытта бiршама жұмыстар атқарды.
Қазақ жерлерiнiң зерттелуi. Қазақстан өңiрiн зерттеуде орыс ғалымдары
орасан зор рөл атқарған. Олардың тiкелей қатысуымен және белсендiлiгiмен
геологиялық, ауа-райы туралы мәлiметтер жинақталып, сондай-ақ Каспий мен
Арал теңiздерiнiң карталары жасалған. Ресей ғалымдары капитан Е. Мейер мен
А. Бекович-Черкасский экспедициясының материалдары бойынша, сондай-ақ А.
Кожин мен В. Урусов түсiрген суреттердiң негiзiнде Каспийдiң шығыс
жағалауын картоға түсiрген. Олар сол уақытқа дейiн орын алған Амудария
Каспий теңiзiне құяды дейтiн пiкiрдi терiске шығарды.
Ресей ғылым академиясы мемлекет құрамына жаңадан кiрген кезде
П.И.Рычков - Орынбор губерниясы кеңесiнiң қызметкерi өзiнiң қызмет
бабындағы мiндеттерiмен қатар, бойына бiткен кен терең шығармашылық және
саяхатшылық дарынымен өз еңбектерiнде қазақ халқының тұрмысы мен тарихын
көрсете алды. Айту керек, көптеген ұлттық мәселелер көбiнесе ұлыдержавалық
тұрғыдан сипатталған.
Қазақстанға келген зерттеушi топтарды әр уақытта П. Паллас,
И.Фальк, И.Георги, Н.П. Рычков (П.И.Рычковтың баласы) ж. б. басқарған. Кiшi
және iшiнара Орта жүз жерлерiнiң Ресей құрамына қосылуының бастапқы кезi
туралы юрисдикциялық актiлердi дайындауда қазақтардың өмiр-жайын А.И.
Тевкелев жан-жақты зерттеген. XVIII ғасырда өмiр сүрiп, жұмыс iстеген Қазақ
өлкесiн зерттеушiлер iшiнен Д. Гладышевтi, И. Муравиндi, К. Миллердi, М.
Араповты, И.К. Кирилловты, В.И. Татищевтi,Я. Гуляевтi, И. Ураковты және
т.б. атауға болады. Ресейдiң шығыстану ғылымына Қлкенiң тарихы,
этнографиясы мен шаруашылығы, табиғат байлықтары туралы офицерлер
И.Г.Андреев, Г.Н.Волошанин, А.Незнаев, Зеленов, Богданов, Мотов; инженерлер
М.Д.Чулков, С.Матвеев, Я.Гавердовский, Т.Бурнашев және т.б. кiсiлер
басқарған (XVIII ғасырдың соңғы үштен бiрiнде және XIX ғасырдың басында)
Қазақстанға жiберiлген орыс экспедициялары қомақты үлесiн қосты.173
1848-1849 жылдары Г.С. Карелиннiң Каспий теңiзiне және капитан А.
Бутаковтың экспедициялары Арал теңiзi мен оған құйып жатқан Сырдарияның
тереңдiгiн анықтап, олардың дәлме-дәл картасын жасады. Ал XIX-шы ғ. орта
шенiндегi осы өңiрге экспедицияларды басқарған Е.П. Ковалевский, Н.А.
Северцов, В.П. Васильев, Н.В., Ханьков М., Поспелов В.И., Даль
П.И.Небольсин т.б. саяхатшылар Қазақстанның табиғатын, оның халқының
мәдениетi мен тұрмысын зерттеген, жағрафиялық суретке түсiрумен және
картографиямен шұғылданып, өлкенiң экономикалық жай-күйiн анықтаған.
1845 жылы құрылған Орыс жағрафиялық қоғамы Қазақстандағы түрлi табиғи
байлықтар мен жер рельефiн, әлеуметтiк-мәдени жағдайларды ғылыми-зерттеудiң
тұңғыш базасы болды. Қазақтардың тарихын, этнографиясы мен жағрафиясын
зерттеуде А.И. Левшиннiң “Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен
далаларының сипаттамасы” деген үш томдық еңбегiнiң аса зор танымдық маңызы
болды.
Қазақ халқына шовинистiк-кемiтушiлiк тұрғыдан сипаттап қараған
жазушылармен (Ф. Булгарин, И. Скобелев ж.б.) қатар, өз шығармаларында
демократиялық-реалистiк көзқарастарды ұстаған жазушылардың айтарлықтай
едәуiр тобы да (А.С. Пушкин, В.И. Даль, В.А. Ушаков т. б.) болды. 1833 жылы
А.С. Пушкин Орынбор генерал-губернаторының ерекше тапсырмасымен жiберiлген
шенеунигi В.И. Дальды қасына ертiп, Пугачев қозғалысы өткен жерлердi
аралады. Ақын қазақ ауылдарының тұрмысымен танысты, тiптi қазақтың кейбiр
көпшiлiк қолды сөз өрнектерiн жаттап та алды.174
XIX-шы ғ. ортасындағы қазақ әдебиетi. Ресей империясының отарлық
саясатының нәтижесiнде жердiң тартып алынуы, қазақ халқының отарлық езгiге
қарсы күресi осы кездегi ауыз әдебиетiнiң, ақындардың өлеңдерi мен
жырларының маңызды тақырыбына айналды. Ақындардың көптеген өлеңдерiнде
әлеуметтiк тенденциялар анық көрiнедi, сонымен бiрге оларда барша қазақтың
“бiрлiгi” туралы ойлар анық көрiнедi.
Ақындардың iшiнде поэтикалық дарыны аса зор көрнектi импровизаторлар
болды. Шоқан Уәлиханов Жанақ, Шөже, Орынбай, Арыстан ақындардың
импровизаторлық талантын жоғары бағалады. Ы.Алтынсарин де XIX ғасыр
ақындары творчествосының маңызын атап көрсетiп отырды; ол тiптi өзiнiң
хрестоматиясына Орынбай мен Жанақ ақындардың өлең-жырларын енгiздi.
Осы кездегi аса көрнектi қазақ ақыны Махамбет ¤темiсовтың
творчествосы 1836-1837 жылдардағы халық көтерiлiсiмен тығыз байланысты.
Көтерiлiске тiкелей қатысуы ақынды қазақ халқының мың-мұқтажы мен арман-
тiлегiн ұғынуға үйреттi Ол өз елiнiң азат әрi бақытты болғанын көрсем деп
ғұмыр бойы арман еттi.
Қазақ халқының поэзиясында өлеңдерi қалың бұқара жадында сақталып
қалған Кiшi жүздiң Ойыл болысында кедей отбасында дүниеге келiп, ақын
Шернияз Жарылғасұлы (1817-1881) көрнектi орын алады. Бала жiгiт кезiнен
бастап ол өлең, жырға, шешендiк Қнерге қызықты. Оның поэзиялық дарынының
қалыптаса бастаған кезi Бөкей хандығында болған көтерiлiс уақытымен дәл
келдi. 1836 жылы Шернияз Бөкей хандығына келiп, Исатай Таймановқа қосылды.
Шернияз көп ұзамай оның ең жақын достарының бiрiне айналды.
Әйгiлi халық ақыны, дарынды импровизатор Сүйiнбай өз өлеңдерiнде
халық қаhармандарын дәрiптеп, ел билеушi сұлтандар дың озбырлығын
әшкереледi. Сүйiнбай Жетiсу жерiнде дүниеге келдi (казiргi Алматы облысының
Жамбыл ауданы). Жүйрiк тiлдi, тапқыр ақын Жетiсудағы қазақ пен қырғыз халқы
iшiнде өте әйгiлi болды.
XIX ғасырдың 30-50-шы жылдарында ауыз әдебиетiнiң барлық жанры одан
әрi дамыды. Ақын-жыршылар, жыраулар бұрыңғы батырлар жырларын жаңғыртып
қайта жырлады. “Батыр Қармыс” , ”Балуан Нияз”, “Бекет батыр”, “Айман-
Шолпан” поэмаларында Хиуа бектерiнiң шапқыншылығына және Ресей езгiсiне
қарсы халықтың күресi, қазақ қоғамындағы әлеуметтiк топтар арасындағы
қатынастар жайында анық айтылады.
Музыкалық өнер. Қазақ халқының тұрмысы мен қоғамдық өмiрi және еңбек
әрекетiмен бiте қайнасқан рухани мәдениетiнiң етене саласы саз (музыка)
болды. Дәстүрлi орындаушылық-жеке ән айту мен аспапты жеке тарту-кең
тараған, әндi қосылып айту сирегiрек; шығармалардың негiзгi түрлерi ән мен
күй болған.
20-дан астам әр түрлi музыкалық аспаптар болған, олардың бiр сарынды
ғана дыбыс шығаратын кейбiр аспап түрлерi - шертер, жетiген, саз сырнай,
кепшiк шаңқобыз, даңғыра, асатаяқ және басқалары - профессионалдық
талаптарға сай келмей, бiртiндеп қолданыстан шыққан. Ал дыбыстық сапаларын
жетiлдiруге келетiн басқалары музыкалық аспаптар тобын құрады. Олар:
домбыра, қобыз, сыбызғы, дауылпаз, сырнай.
Әншiлер мен сазгерлердiң репертуарында космологиялық тақырыптар
туралы - жұлдыздар туралы, ай, күн және басқа планеталар жайлы, демонология
тақырыбындағы-жезтырнақ, жын-перi жайлы әндер мен күйлер болды; ауылдарда
бақсылардың балгерлiк әрекеттерi кезiнде “арбау” музыкасы да орындалатын
болды. әндiк музыкалық мәдениетте ежелгi заман авторларының туындылары: “Ақ
сақ құлан мен Жошы хан”, “Қобыланды батыр”, “Қамбар батыр” күйлерi, “Қозы
көрпеш-Баян сұлу”, “Қыз Жiбек” және басқа әндi циклдер сақталып қалды.
XVIII ғасырдағы музыкалық мәдениеттiң екiншi бiр саласы ежелгi
замандар тақырыбына және әсiресе сол дәуiрдiң тақырыптарына шығарылған
туындылар болатын. Қазақ даласында “Ескендiр”- шапқыншылық жасаған жорықтар
кезiнде Окс пен Яксарт (Амудария мен Сырдария) өзендерiнiң бастуларына
дейiн жеткен Александр Маке донский туралы, “Әмiр ақсақ”- ортаазиялық
қолбасшы және шапқыншы Ақсақ Темiр туралы әндер айтылатын.
Аспапты музыкада аса көрнектi тарихи тұлғаларға жеке күйлер арнау
немесе күйлерде олардың өмiрiнiң әр түрлi кезең сәттерiн суреттеу дәстүрi
қалыптасты. Мысалы, “Сырым сазы” күйi Сырым Датов жайлы туындылардың бiрi.
Жоңғарлардың 1723 жылдың көктемiндегi шапқыншылығымен байланысты қазақ
халқының тарихындағы қайғылы оқиғалар замандастарының көптеген күйлерi мен
әндерiнен көркем бейнесiн тапты. Cолардың бiрi домбырашы және композитор
Байжiгiт болды. Ол “Ақтабан шұбырынды” мен “Қайың сауған” (қайың шырыны
халықты аштан өлуден аман алып қалған) және халық өмiрi мен тұрмысы
тақырыбына 300-ге жуық күй шығарған.
Белгiсiз автордың әнi “Елiм-ай” тарихтың осынау түнек жыл дарын
неғұрлым жарқын бейнеленуi болды. әуенi жағынан қарапайым осынау әнде,
мәңгi ескiрмейтiн саздық бейнелерде жер-суын тастап кетiп бара жатқан
халықтың қайғы-қасiретi көлденең қоспасы жоқ таза күйiнде берiлген.
Шығармашыллық жолын Исатай-Махамбет басқарған азаттық көтерiлiс
жылдарында бастаған болашақ халық композиторы Құрманғазы Сағырбаев (1806-
1879) Қзiнiң алғашқы шығармаларының бiрi - “Кiшкентай” күйiн осы тарихи
оқиғаға арнады. Көтерлiске қатысқан ол бұл күйiнде халықтың езгi мен
отаршылдық бұғауынан азат болуға деген тегеурiндi талпынысын көрсеттi. Одан
халық қайғысының, жеңiлiс күйiнiшiнiң үнi естiледi.
Еңбек құралдары мен қару-жарақ. Қазақтардың материалдық мәдениетiнiң
дамуына басты фактор ретiнде көшпелi мал шаруашылығы әсер еттi. Cонымен
қатар егiншiлiкке, саудаға, көршi халықтармен жүйелi саяси-экономикалық
байланыс прогрестi ықпалын тигiздi. Материалдық мәдениеттiң маңызды
үлгiлерiнiң бiрi мал шаруашылығы мен және егiншiлiкпен, үй кәсiпшiлiгiмен
және қолөнерiмен байланысты еңбек құралдары болып табылады. Көшпелi мал
шаруашылығына күрделi еңбек құралдары керек болған жоқ. Жылқы ұстау үшiн
құрық, арқан пайдаланылды, қайыстан немесе жылқының жал-құйрығын ан тұсау
мен шiдер жасалды; малды байлау үшiн жiп-арқандар, ноқталар пайдаланылды;
мал суаруға қауға, науа және т.б. пайдаланылды. Аталған еңбек құралдарын,
ер-тұрман әбзелдерiн қоспағанда, мал өсiрушiлер өздерi жасап алып отырды.
Ат тұрманын арнайы ерекше шеберлер дайындады, олар өз үйiнде отырып та,
жасатушылардың үйiнде отырып та жұмыс iстедi.
Қарудың ең оңай түрi ұзындығы 3 метр қайың сойыл, одан соң ұзындығы 2
метр шоқпар болған. Неғұрлым ауқатты қазақтар айбал та, жебесi мен
қорамсағы бар садақ ұстаған, ықпалды әскер басыла ры мен батырлардың
сауыты, қалқаны мен металл ұшты найзасы болған. ¤те сирек болса да қазақ
шонжарлары iшiнде бiлтелi мылтық ұстаушылар кездесетiн.
Қазақ халқының тұрғын үйi - материалдық мәдениеттiң ең көрнектi
ескерткiшi. Қазақстанда тастардан, шикi қыштан және шымнан салынған тұрақты
тұрғын үйлер тарады. Қандай материалдан салынғанына қарай оларды “ағаш үй”,
“жер үй”, “кiрпiш үй” деп атады. Үйдiң аумағы иесiнiң қорына және отбасы
санына байланысты болды, бiрақ тұтас алғанда ол үйлер көшпелi тұрмыс
жағдайына барынша бейiмдендiрiлiп салынды.
Күннiң жылы кезеңiнде қазақтар көшiп-қонуға ыңғайлы киiз үйлерде,
қыста - тұрақты, от жағылатын: “ағаш үй”, “жер үй”, “қара там” деп аталатын
үйлерде тұрды. Ағаш пен киiзден жасалатын жиналмалы киiз үй керегеден,
шаңырақтан, уықтардан құралған. Киiз үйдiң көлемi қанаттарының (кереге
бөлiктерiнiң) санына байланысты болды. 12 қанаттан тұратын үйлер 120-200
шаршы метр алаңды алған; 12,15,18 қанатты үйлер XII ғ.-XIX ғасырдың басына
дейiн кездестi.
¤зiнiң пайдалануына қарай киiз үйлер үш түрге бөлiндi. Қонақ тарды
қабылдауға арналған салтанатты үйлер көлемiнiң аумақтылығы мен және бай
жиhаздарымен ерекшелендi. Салтанатты үйлер ең кем дегенде он екi қанат
керегеден тұрғызылып, олардың үстiне ақ киiз бен аса бағалы маталар
жабылды. Жасаулары жөнiнен неғұрлым бай үйлер үйлену тойлар өтетiн - отау
үй болды. Бұлардан басқа жорық тық, қойма және басқа тұрмыстық-әжеттерге
пайдаланатын үйлер болды.
Жорықтық үйлердi әскери жорықтар үшiн немесе бақташылар мен
жылқышыларға әдейi арналып жасалған үйлер санатына жатқы зуға болады.
Тасымалдауға жеңiл, неғұрлым қарапайым үй - бiрнеше сырықты конус пiшiндi
етiп қадап, сыртын киiзбен жаба салып отыра беретiн шатыр күрке болды.
Жорықтарда үш-төрт кереге мен уықтардан тұратын “жолама үй” жиi
пайдаланылды. Бұлармен қатар қазақтар көшiп-қону кезiнде сыйымды жылжымалы
күймелердi де пайда ланды. Олардың сырты матамен, киiзбен немесе әр түстi
терi-терсек термен жабылды. Күймелерге әдетте балалар мен әйелдер
орналасты.
Үй ортасына таман орналасатын ошақта тамақ әзiрлендi және күн суық
уақыттары ол үйдi жылытты. Есiкке қарама-қарсы түс үйдiң құрметтi орны -
“төр” деп аталды, төрге қонақтар мен ауылдың қадiрлi адамдары отырғызылды.
Есiк маңайындағы кеңiстiк “босаға” деп аталды. Есiктен кiре берiстегi оң
қанатта үй аспаптары мен ыдыс-аяқтар, сол қаната-ат ер-тұрмандары тұрды.
Босағаның оң жағында үй иелерiнiң керуеттерi орналасып, оның iшке қараған
тұстары шымылдықпен жабылып қойылды.
Үй жиhаздары әр түрлi ағаш және терi заттардан, киiзден жасалған
бұйымдардан, өрме, тоқымалардан және кiлемдерден құралды. Киiз кiлем-
текеметтер, өрнектер ойылып тiгiлген киiз-кiлем сырнақтар кеңiнен, ал
тоқыма кiлемдер аздау тарады. Кiлемдердiң екi түрi: түгi жоғы тақыр кiлем
және түгi бар түктi кiлемдер болған. ¤рнектермен, оюлы безектермен және
кестелермен әшекейленген, түр-түске бай қабырғалық киiз кiлемдер “түскииз”
деп аталды.
Аспаптар мен ыдыстар аяққаптарда, киiз қораптарда, кiлем қоржындарда
сақталды. әрбiр үйдiң ерекше белгiсi - сандықтар болды. Ағаш бұйымдар
үстiне көрпе-төсек жиналыстыратын жүк аяқтар, тағамдар сақталатын кебежелер
көркем ою-орнетермен әшекейленетiн.
Қазақтың ұлттық киiм-кешегi өзiндiк этностық белгiлерiн сақтап қалды.
Қазақтарда құланның, ақ бөкеннiң, жолбарыстың, жанаттың, бұлғынның,
сусардың, ақ тышқанның терiлерi ерекше бағаланды. Құнды аң терiсi астар
етiлiп тiгiлген тон “iшiк” деп аталды және тысына қарай аталуы да өзгеше
болды: жiбекпен тысталып тiгiлгенi - бас тон, көк мауытымен тысталғаны –
көк тон, қамқамен тысталғаны - қамқа тон делiндi. Құлын терiсiнен тiгiлген
жаға салынған ұзын тон - жарғақ тон деп аталды. Ешкi терiсiнен ұзын
жүндерiн жұлып тастап тiккен тонды “қылқа жарғақ” дедi.
Шалбарлар күдерiден, маутыдан, шұғадан тiгiлiп, көрнектi кестелермен
әшекейлендi. Жеңi жоқ жеңiл сеңiл сулық киiмкебенек пен жұқа ақ киiзден
тiгiлетiн шапан - қаттау аса әйгiлi болды. Байырғы киiмдердiң қатарына
сондай-ақ түйе жүнiнен тоқылатын ұзын сулық киiм - шекпен де жатады.
Еркектер мен әйелдердiң сырт киiмдерiнiң негiзгi түрi жүн және жiбек
маталардан тiгiлетiн шапандар болды. Жаз кездерiнде еркектер киетiн
жиынтығы iш жейде мен дамбалдан және желбегей жеңiл шапаннан, әйелдердiкi-
ұзын етек көйлек пен жеңiсiз камзолдан тұрды.
Ұлттық бас киiмдер де ғасырлар бойы қалыптасқан этностық ерекшелiгiн
сақтады. Еркектердiң бас киiмi көбiне ақ киiзден тiгiлген жұқа қалпақ
(қалпақ, айыр қалпақ) болды. Көктем мен күзде қазақ тар дөңгелек, төбесi
биiк, мiндеттi түрде аң терiсiмен жиектелген бөрiк киiп журдi, ал қыста -
тымақ (үш құлақшынды бас киiм) кидi. Қазақ еркектерi киiм сыртынан кiсе,
оқшантай дандақүлер асынып құймалы былғары белбеу буынды. Бұл белбеулерде
былғары, яки ағаштан жасалған қын мен пышақ және шақпақ асулы тұрды.
Еркектер киетiн аяқкиiмдердiң түрлерi де әр алуан: өкшесi өте биiк,
қонышы тiзенi қаптап тұратын шоңқайма етiк - былғары саптама (бұл қонышты
етiк киiз байпакпен киiледi), аңға киiлетiн қайқы тұмсық жұмсақ етiк,
жаздыүнi киiлетiн бiр тақалы жеңiл етiк (шетiк), жұмсақ терiден тiгiлген
мәсi, сауыр былғарыдан тiгiлген кебiс, терi шақай (шәрке, шабата), мұны
көбiнесе аңшылар мен малшылар кидi.
Әйелдердiң киiмi көбiнесе безектi пұлдан, жiбектен яки мақпалдан
тiгiледi. Олардың көйлек үлгiлерi өте көп, қыздар мен келiншектердiң
көйлектерi көп бүрмелi, қатырмалы, жаға-жеңi кестелi, желбiр шектi, қос
етектi, сан-алуан үлгiде болды. Бой жеткен қыздар кестелi бешпент, шапан,
төбесiне маржанды үкi тағып, кәмшат бөрiк немесе кестелi сопақ тақия киедi.
Қыздар ұзатылғанда, алуан түрлi кесте, алтын-күмiс әшекей және моншақтармен
безелген шошақ төбелi сәукеле киедi. Жаңа түскен келiншек алғашқы жылы
тойда киiп келген сәукелесiн киiп жүредi. Жыл өткен соң сәукеле алынып
тасталып, желек жамылады. Тұңғыш баласын туған соң, желек алынып, кимешек
кигiзiледi. Жасы отыз, қырықтан төменгi әйелдер кестеленген әшекейлi
кимешек киедi. Шылауышына төбелдiрек, маңдайына бергек, түйреуiштер
қадайды. Бiрнеше балаға ана болған орта жастағы әйелдер көзге түсерлiктей
әшекейi жоқ шалаң кестелi кимешек киiп, ақ жаулық (шылауыш) тартады.
Әйелдердiң дағдылы аяқкиiмi кебiс-мәсi, ауқатты от-басы әйелдерiнiң
салтанатқа киетiн оюланған кестелi етегi, көк сауыр былғарыдан тiгiлiп,
оюлап, күмiс құйма қақтырған кебiстерi болды. Асыл тастар орнатқан алтын-
күмiс сақина, шолпы, түйреуiш, бiлезiк, шашбау, қаптырма, алқа және кемер
бедiктерi аса сәндi болған.
Қазақтың киiм-кешек үлгiлерiнде кейбiр жергiлiктi ру-тайпалық сәндер
де болды. Мысалы, керей тымақ, найман тымақ, арғын тымақ, албан бөрiк,
қызай қалпақ, адай кебiс т.б.
Қазақтардың тамағы ет және сүт өнiмдерiнен құралды. Бие сүтiнен -
қымыз, түйе сүтiнен - шұбат дайындалды. Сиырдың, ешкi мен қойдың сүтi
негiзiнен алғанда айран ұйытуға, май пiсуге, әр түрлi құрт, iрiмшiктер
жасауға пайдаланылды. Көктемде мал төлдеген кезде уыз қатырып, оны сүр
етпен араластырып жейдi.
Қазақтың қастерлi тағамының бiрi - жент. Ол қуырып ақтаған тарының
жармасы мен талқандаған iрiмшiк және шекердi сары майға араластыру арқылы
жасалады. Қыс мезгiлiнде әдетте әр қазақ семiз малдан таңдап соғым сояды.
Соғым сою - мал қыстың суығынан арықтап союға жарамай қалған кезде азықтан
қысылып қалмаудың алдын-ала жасалған дайындығы. Соғым етi тұздалып, ысталып
сүрленедi. Сүр ет келесi жылы көктемде ақ молайып, мал семiрiп союға
жарағанға дейiн жететiн етiп дайындалады. Соғымның кесек еттерi сүйегiмен
бiрге сүрленедi де, ұсақ еттерiнен қимай, шұжық, үлпершектер жасалады.
Жылқы етiнен қазы айналдырылып сүрленедi.
Бабаларымыз мал еттерiнiң iшiнде жылқы мен қой етiн қадiр тұтқан, ең
қадiрлi қонақтарға қысырдың тайын сойған. Сыйлы қонақтарға жылқының қазы-
қарта, жал-жая сияқты кәделi еттерiн тартады. Соғым етiмен езген құрт iшу
де кәделi тамақтардың бiрi.
Қазақтардың сүйсiнiп iшетiн сусындардың бiрi - айран болды. Күбiде
пiсiп, сүттен май алды. Ол майдың ұзақ сақталуы үшiн оны суық сумен шайып,
тұздап қарынға салды. Қазақтардың тағам түрлерiнде сүттен дайындалатын құрт-
iрiмшiктер маңызды орын алды.
Қыстың кезiнде тағамдардың көбiсi ет және ұннан әзiрлендi. Азық-түлiк
негiзгi дақылдар тары, сүрегiрек-бидай мен қара бидай болды. Тарыдан
қазақтар түрлi тағамдар жасап, көже әзiрледi. Тары ұнынан таба нан
пiсiрiлдi, оны сүтке бөктiрiп жедi, одан аса құнарлы дәм-мап сөк әзiрледi.
Бидай бұдан да артығырақ бағаланды. Одан бидай көже, қуырылған бидайдан
талқан, ақ бидай талқаннан -жент дайындалды. Бидай ұны таба нан, кеспе
көже, бауырсақ пiсiруге пайдаланатын. Қазақтың тамақ түрлерiнде қара бидай
мен арпа өз орнын алды. Оңтүстiк аудандардың қазақтары күрiштен палау
басты, күрiш ботқа әзiрледi.
Көшпендiлердiң ыдыс-аяқтары мен үй аспаптары олардың тұрмысына
бейiмделiнiп, терiден және ағаштан жасалған. Сынатын ыдысты тасымалдау үшiн
арнайы дорба-”шынықап”, айталық, құрастырылып және жас шыбықтан тоқылып
әзiрленетiн шыны қаптар пайдаланылды.
Қалпы, сиымдылығы, не үшiн пайдаланатыны жа¬ынан әр түрлi саба,
сүйретпе, торсық, мес және басқалар болды. Саба жылқының арнайы өңделген
терiсiнен, кейде мүйiздi iрi қара малдың терiсiнен тiгiлдi. Қымыз құятын
шөмiш ожаулар әр түрлi әдемi етiлiп жасалды, олар оюланып, көп жерде сабына
күмiс пен сүйектен безек салынатынды. Асханалық аспап қатарына мiндеттi
түрде шойын қазан да жатқызылды. Отырықшылық аудандарда саз балшықтан
күйдiрiлiп жасалатын керамикалық ыдыстар кеңiнен пайдаланатын.
Қазақтардың материалдық мәдениетi халықтың шаруашылық тұрмысының
ерекшелiктерiн бейнеледi, дала малшыларының бұрынғы ұрпақтары мәдениетiнiң
негiздерiн сипаттады. Жоғарыда көрсетiлген шаруашылық-экономикалық құрылыс,
тамақ, киiм олар өмiр сүрген табиғат жағдайларына неғұрлым бейiмдендiрiлген
қалыпта болды. Сондай-ақ, қазақтың материалдық және рухани өмiрiн, олардың
салт-дәстүрлерi мен әдет-ғұрыптары да бейнелейдi. Ел аузындағы аңыз-
әңгiмелерде сақталып қалған тегiмiздiң әлеуметтiк, заңдық және шаруашылық-
тұрмыстық терминологиясында тарихи бағалықтар аз емес.
Қазақ халқының әдет-ғұрыптары ғасырлар бойы өңiрдегi әлеуметтiк-
экономикалық ерекшелiктерге сәйкес қалыптасқан. Солардың iшiнде қарттарды
құрметтеу, үлкендердi сыйлау, балаларға жанашырлық, жастарға қамқорлық ету,
ата-ананы ардақтау, әйелдердi аялау iзгi дәстүрге айналған. “Қасқа қатал,
досқа адал болу” - қазақ халқы ның негiзгi мiнез-құлқы. Қазақ халқында тым
ертеден келе жатқан көптеген әдет-ғұрыптар ұрпақтан ұрпаққа iзгi болып, әр
заманның жарқын және қиындықтарының жиынтығымен толықтырылып келедi. Бұл
әдет-ғұрыптар қазақ өмiрiнде жазбаға түспеген заң сияқты терең тамыр
тапқан.
Меймандостық. Қазақтар үйiне келген әр қандай мейманды (оның ұлтына
қарамай) таныса да, танымаса да жылы шыраймен құшақ жая қарсы алып, сыйлап
күтiп қонақасын бередi. Тек мейманның өзiн ғана емес, оның ат-көлiгiн де
күтiп, аттанарда аман-есен қолына тапсырады. Бұл үшiн мейманнан ешқандай
ақы алмайды, алуды намыс деп бiледi. “Егер қоналқы жердiң бәрiнде қазақ
болса, бiр уыс азық, бiр тиын қаражат алмай жылдық жолға жолаушы жүруге
болар едi” деген әзiл осыдан шыққан. Қонақ келсе “қой сойып, қол қусыру” -
қазақтар үшiн аса абыройлы iс және жалтартпайтын мiндет. ¤те қадiрлi
қонақтарға тай сойып, қонақасы берiп аттандырады.
Cойылатын малды асаба алдымен қонақтар отырған үйдiң босағасына
әкелiп батасын алады. Меймандарға кең дастарқан жасалып әдетте үй иесi
жағынан домбырамен күй тартылып, ән айтылады, қазақтың ежелгi әдер-ғұрпы
бойынша “ауылдың алты ауызы” жасалады. Одан соң меймандар ән шырқап қиса
дастан, яки ертегi айтуы керек. Егер айта алмаса, түрлi әзiл-қалжыңдар
iстеледi. Ет тартылғанда қонақтың алдына сойылған қойдың басы, жамбасы,
сүбесi тағы басқа жiлiктерден дайындалған табақ тартылады. Қонақтың ең
сыйлысы бастың оң езуiнен ауыз тиедi. Оң құлағын кесiп табаққа қойып, басты
үй-иесiне қос-қолдап қайтарады. Бұл асабаның құрметiне бiлдiрген разылық
болатын, одан кейiн табақтағы еттi кесiп жеуге кiрiседi. Табақты тауыса
жемесе, үй иесiнiң көңiлi көншiмейдi.
Мейман күтуде малдың он екi жiлiгiнiң өз алдына мәртебесi бар. Жасы
үлкен сыйлы қонақтарға бас пен жамбас, күйеу мен келiнге асықты жiлiк пен
төс тартылады. Балаларға тiл, құлақ, бүйрек, жүрек берiледi. Тамақ жеп
болғасын бата берiлiп, қонақтардың қолына су құйылады.
Ерулiк. Көшпелi қазақ халқы көшi-қонды аса келелi iс санады, көшу-
қазақтар үшiн салтанат есептелдi. Қазақ үшiн жұртта қалудан үлкен қорлық
жоқ. Сондықтан, қазақ қауымы көшкен күнi-еруде кимейтiн жақсы киiмдерiн
киiп, көштегi жұрт артқан түйеге кiлем-кiлше, сырмақтарын оң бетiн сыртына
қаратып жауып салтанат етедi. Еру отырған ауылдар жанына келiп қонған
ауылды баршасы қарсы алып, “қоныс жайлы болсын” айтып, олардың жүгiн
түсiрiсiп, үйiн тiгiседi және “ерулiк” апарады. Бұл ерулiкке дастарқан
көтерiп, шай, қымыз немесе қой сойып апаруға да болады. Бұл көшiп, шаршап
келген туыс-жұрағаттарына жасалған сый-құрмет және қамқорлық едi. Бұл iстер
арасында “еруге қару” ретiнде алма-кезек болып отырады. Мұны қазақтар
“ағайын берекесi” деп атайды.
Көшiп келе жатқан көш еру отырған ауылдың үстiнен өткенде, еру
ауылдың әйелдерi қымыз, айран сияқты сусын алып, көш жетелеп келе жатқан
әйелдер мен оның алдындағы жас балаларын ат үстiнен сусындандырып
жөнелтедi. Еру ауылдың еркектерi көш бастап келе жатқан ақсақалдарға сәлем
берiп “көш байсалды болсын! ” айтады.
Қалжа мен шiлдехана. Баланың дүниеге келуi тек сол туған отбасы ғана
қуанышы емес, күллi ауыл-аймақтың ортақ қуанышы. әсiресе ұл баланың дүниеге
келуiн қазақтар ерекше қастерлеп, “ұл туғанға күн туады” дейдi. Ертеден
келе жатқан қазақ салты бойынша, бала туған күнi сол отбасында той
басталып, “қалжа” сойылып, маңайдағы абысын-ажын, тағы басқа әйелдер сол
үйге жиналып, “баланың бауы берiк болсын” деп игi тiлектер айтады. Кешкiсiн
қыз-бозбала жиналып, ән салып, түрлi ойын-сауықпен кейде тiптi үш күнге
дейiн созылатын “шiлдехана” тойын күзетедi.
Бесiк тойы. Қазақтар жаңа туған балаға ат қойып, оны алғаш бесiкке
бөлеудi, яғни “бесiк тойы” әдет-ғұрпын да аса құрметтеген. Бұған көбiнесе
сол төңiректегi әйелдер жиналатын. Олар балаға арнап шашу, көйлек-көншек,
тана-моншак, үкi т.б. тойлықтар әкеледi. Осы тойда тектiң немесе ауылдың
құрметтi ақсақалы баланың оң құлағына үш рет, сол құлағына үш рет “сенiң
атың...” деп айғайлап нәрестеге ат қояды. Ұрпақ өсiрген үбiрлi-шүбiрлi
қадырмен әйел бiр-екi келiншектiң көмегiмен бесiктi жабдықтайды. Сәбидiң
әжесi немесе шешесi түбектiң тесiгiнен баларға бауырсақ, түрлi тәттi тағам
үлестiредi, мұны “Тыштырма.” деп атайды. Онан соң әлгi әйел нәрестенi
тұңғыш рет бесiкке бөлейдi. Тойға жиналғандар дәм татып, балаға, отбасына
тiлек-бата бередi.
Баланы атқа мiнгiзу салты. Қазақ балалары бес жасынан бастап атқа
салт мiнуге жаттығады. Ата-аналары баланың алғашқы атқа мiнуiн қуаныш етiп,
той жасайды. Атқа мiнетiн бала жаңа киiм киiп, басына үкi тағып, “ашамай”
деп аталатын екi қасы “Х” түрiнде айшықталып жасалған ерге мiнiп, туған-
туысқандары мен руластарын аралайды. Туыстары оған шашу шашып, айыл-
өмiлдiрiк, құйысқан, жырым-шеттiк, шыбыртқы-қамшы сияқты ер-тұрманын
байғазыға бередi. Осыдан бастап бұл бала өз алдына ер-тұрманға ие болып,
көш кезiнде “тай-құнанға” мiнiп жүре бастайды.
Ежелгi заманнан көшпендi қазақта адам басына бiрден-бiр ер-тоқым
болған. Қазақ iшiнде ат-көлiк табу оңай, ер-тұрман табу қиын. ¤йткенi
қазақтың өмiрiнiң көбi ат үстiнде өтедi. Сондықтан-да “ер атымен, құс
қанатымен” деп, атты ер адамның қанаты есептейдi. Атқа мiнудiң алдыңғы
шарты ер-тоқым, атқа жайдақ мiнудi жаяу жүруден жаман көредi. “Ат табылады,
ер табылмайды” деген айту содан шыққан.
Cүндет тойы. Ислам дiнiнiң жол-жосығы бойынша қазақтар ұл баласын бес
жаста яки жетi жаста сүндетке отырғызады. Осыған байланысты той жасалады.
Той қарсаңында сүндеттелетiн баланы басына және екi иығына үкi тағып атқа
мiнгiзiп, туыстары мен жұрағаттарын аралатады. Барған туыстары балаға шашу
шашып, құттықтап, оған үкi қадайды, кепеш кигiзедi, әл-ауқатына қарай лақ,
қозы, құлын сияқты жас төлдiң бiрiне ен салып бередi. Осы тойда балаға
арнап ен салынған еркек құлын есейгенде баланың “сүндет аты” есептеледi.
Әдетте баланы сүндетке осы кәсiппен шұғылданатын “Мұхамбет
пайғамбардың әулетi - қожалар” отырғызады. Қожалардың екi түрi болған дейдi
тарихи деректер: бiр түрi әлгiнде сүндет iстейтiн қожалар , яғни “молда
қожа”, әр тайпаның өз “қожасы” болған; екiншiсi, жас балаларға шешек егетiн
қожалар “қорасан қожалар”. Қожалардың қайсысы да балалар сауыққан соң
тиiстi ақы: “қой, қозы” алып отырды. Баланы сүндетке отырғызудың төркiнi
ислам дiнiнен келген, кейiн келе бұл ұлттық әдет-ғұрыпқа айналған. Баланың
сүндет тойын, халық iс жүзiнде оның қара құлақ болып, қатарға қосылуының
алғаш қы бiр белесiн санаған.
Қазақтардың ежелгi тарихынан келе жатқан өте бай және терең мазмұнды
әдет-ғұрпы қыз ұзату және келiн түсiру дәстүрлерi. Қалыңдық туысқандарының
күйеу балаға деген көзқарасы iсләм белгiлеген көптеген ырымдардан азат
болды. Соның нәтижесiнде келiсуден және қалымның алғашқы жарнасы
берiлгеннен кейiн болашақ күйеу қалыңдығымен жасырын жолығыса алатын және
оның алғашқы келуi-ұрын келу, әдетте, қалыңдығының әке-шешесiнен жасырын
түрде, сол қалыңдығының аға-iнiсiнiң немесе туыстарының үйiнде өтетiн
болды. Күйеу жiгiттiң екiншi жолғы келуi ашық түрде болды және ол “қалыңдық
ойнау” деп аталды.
XV-XVII ғғ. қазақтардың отбасылық өмiрiне iсләмнiң ықпалы онша болған
жоқ, молданың қатысуымен қалыңдықтың некесiн қию ғұрпы қолданылмады. Ерлi-
зайыптылық (жұбайлық) халықтың жалпы мақұлдауымен, бәрi қосылып той
салтанатында орындалатын “жар-жар” өлеңiн айтумен бекiтiлдi. “Жар-жар” -
айтыс өлеңi. Оны әдетте екi топ: күйеу бастаған-еркектер, қалыңдық бастаған-
әйелдер жағы айтады.
¤лең патриархальдi отбасындағы әйелдiң жағдайы туралы баян дайды,
бөтен ауылға, ортаға кетiп бара жатқандығына, туыстарымен айрылысатынына,
туған жерiнен алыстайтынына байланысты қыздың мұң-қайғысын бiлдiредi.
Көбiнесе күйеуге өзiнiң еркiсiз кетiп бара жатқандығын сезiнуiнен туатын
қалыңдықтың қасыретi кейде шынайы әрi ойланатын жылап-сықтау өлеңiне -
сыңсуға, “қыз танысуға” келiп қосылатын. Мұнда қыз өзiнiң туған ауылымен
қоштаса тұрып, қайғы-қасыретiн де өлеңмен өрнектейтiн. Қыз өзiне ерiп
жүрген құрбылары мен бiрге қоштасу өлеңiн айта жүрiп өз ауылының әрбiр
үйiне және көршi ауылдарға кiрiп-шығуы керектiгiн арнайы дәстүр ретiнде
талап еттi. Қазақтарда қыздың бұл қоштасуы “қыз танысу” деп аталды.
Әдет-ғұрып бойынша келiннiң жiгiт ауылындағы алғашқы қадамы дәстүрлi
өлең беташармен басталып, онда қалыңдық әуелi әдетте кҮйедiң ең жақын
туыстарына және ауылдастарына таныс тырылады. Содан соң жаңа ғана өзiнiң
бұдан былайғы отбасының табалдырығын аттаған қалыңдыққа ақыл-қасиет
айтылады.
Әр жүзде өзiнiң ерекшелiгi бар қалыңдық жағына қалым төлеу мен қатар,
күйеу тарапынан жөн-жоралғылық сыйлықтар берiледi. Оның iшiнде барлық ру-
тайпаларда тарағаны: шешесiне - сүт ақысы, әкесiне - той малы, яғни қыз
ұзатуға байланысты шығындары, қалыңдықтың аға-iнiлерiне - тартулар (ер-
тұрман, белдiктер, т.б.) кәде берiледi. Құдалардың қыз жағы да екi баланың
үй болуының алғашқы қадамына сүбелi үлесiн қосқан. Алғашқы субхат кезiнде
олар қарғы-бау, яғни келiсiмнiң адалдығына кепiлдiк салуға тиiстi болады.
Құдаларына сый ретiнде киiт кигiзедi. Бұндай сый-құрмет көбiнесе қыз
жақтың алған қалың малының құнынан да асып кететiн. Туыстары қызына сәукеле
тiктiрiп, көлiк - күйме сыйлап, ал қоры мол болса ұзатылған қызына барлық
жасау-жабдықтармен қоса жаздық үй-отау тiгiп беретiн.
Ерте заманнан сақталып келе жатқан жауапты әдет-ғұрыптардың бiрi -
бұл дүние салған адамды шығарып салу. Қазақтардың жерлеу-жосықтары аралас
күйде болып, iсләмнiң әдет-ғұрпына яғни шариғатқа негiзделедi. Қазақтар о
дүниелiк өмiрге сенiп марқұммен бiрге оның қабiрiне садағын, найзасын, ер-
тоқымын, сүйiктi атының басын салған. Марқұмның үйiнде өлiктi түнде күзету
ұйымдастырылады. Жаназаға жиналған жұрт осы үйге кiрiп туыстарына көңiл
айтады. Ертеңiне сүйектi арулап жуып, ‘’ақырет кебiнiне” орап, “дәуiр”
жүргiзiп, ысқат шығарады. Бiрнеше мал ала жiппен байланып, сол үйдiң
есiгiнiң алдына әкелiнiп, дәуiр жүргiзушi адам мал байланған жiптi ұстап:
“бұл адамның бiр жылдық өтпеген ораза, намаз, тағы парыз-қарыздары үшiн”
деп өлiктiң төр жағында отырған моллаға ұстатады, молла “қабыл алдым” деп
жiптi алып, қайта бередi. Марқұм қанша жасқа келген болса, сонша рет осылай
iстеледi. Ал балиғатқа толмаған жас бала қайтса, оған дәуiр жүргiзiлмейдi.
Марқұмға қайғы-күйiнiшiн бiлдiру ретiнде жылап-сықтау, әйелдер
беттерiн тырнау (бет жырту) әдетi осы күнге дейiн сақталған. Әйелi аза
тұтуын сақтап бiр жыл бойы басына қара орамал тартып жүредi (қара салу).
Марқұмның сүйiктi көлiгi азалы қара жабумен жабылды. Жыл өткен соң аза тұту
аяқталып, қабiр үстiне ескерткiш орнатылып, оның жылы берiледi. Оның мiнген
атының құйрығы кесiлiп, артынша ол сойылған. Аттың басы, тұяғы және терiсi
иесiнiң бейiтiне қойылады.
Қазақ арасында үстем дiн - iсләм дiнi, оның тараған негiзгi
орталықтары Түркiстан, Хорезм және Бұқара болатын. Дей-тұрғанмен бұл өңiрде
iсләм тамырын терең жая қойған жоқ, халық бұқарасы iсләм парыздарынан әлi
алыста болды, сөйтiп, бұрынғысынша “тәңiрге” табынушылықпен (аспанға бас
ие) ризаласқан ежелгi дiннiң салт-жораларын орындады. XV-XVII ғғ. “тәңiрге”
табынушылық әлi де iсләммен бәсекелестiкте болды. Iсләмнiң алдын-ала
ойластырғанына қарамастан қазақтар ата-бабаларының дiнiн құрметтеп, өз
әкелерiнiң әруақтарына (тәңiрге) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
XVIII - XIX ғғ. Қазақстанның мәдениетi.
Қазақ халқының XVIII ғасырдағы - XIX ғасырдың бiрiншi жартысындағы
мәдениетi өткен дәуiрдiң мәдениетiмен, оның озық дәстүрлерiмен сабақтасқан
байланыста болды. Cонымен қатар бұл кезде онда жаңа құбылыстар да бой
көрсеттi. XVIII ғасырға дейiн қазақ ақындарының есiмдерi, олардың
әрқайсысының шығармашылығы, олар өмiр сүрген уақыт белгiсiз дерлiк едi.
Сыпыра жырау, Шалкииз жырау және басқалары шежiрелерде, аңыз-әңгiмелер мен
эпостарда ғана аталады, тiптi олардың өмiрi мен творчествосы жайлы нақты
деректер XX ғасырдың аяғында да Қазақстан ғылымында өте тапшы.
Тек XVIII ғасырдың орта шенiнен, әсiресе XIX ғасырдан бастап орыс
ғалымдары мен қазақ интеллигенциясының жекелеген өкiлдерi ақындар,
импровизатор-әншiлерi, жыршылар туралы деректер жинап, олар шығарған
өлеңдер мен жырлардың текстерiн жазып ала бастады. Ақындар мен жыршылардың
кейбiреулерi өз шығармаларын өздерi жазғандықтардан олардың өлеңдерiнiң
түпнұсқасы өзгерiссiз сақталып қалған. XIX ғасырдың орта шенiнен бастап
жекелеген ақындардың өлеңдерi мен жырлары жариялана бастады.
Бiр жағынан қазақ қоғамының дәстүрлi негiздерiнiң талқандалуы, екiншi
жағынан - жаңа қоғамдық-экономикалық қатынастардың қабылдануы адамдар
қызметiнiң бұрын белгiсiз түрлерiн дүниеге алып келдi. Еңбектiң қоғамдық
бүлiнiуiнiң тереңдей түсуi халықтың мәдениетi мен рухани өмiрiне шынайы
әсер еттi. Қазақстан Ресейдiң, Англияның, Францияның және басқа
мемлекеттердiң мүдделерi түйiскен жерiнде қалған, сөйтiп, өлкенi
өнеркәсiптiк-көлiктiк, саудалық және басқа тұрғыдан игеру айтарлықтай
тездетiлген жағдайда ғылым, техника, мәдениет жетiстiктерiн кiм ертерек
меңгерсе, сол халықтың тарихи болашағы жарқын болатындығы туралы
түсiнушiлiк қоғамдық санада берiк орнықты.
Қаралып отырған кезең қазақ арасынан шыққан көптеген рухани қазынаның
иелерiне толы. Олардың басым көпшiлiгi бұрынғы оқулықтар мен басқа да түрлi
басылымдарда жан-жақты сипатталған. Сондықтан, бұл еңбекте бұрын-соңды
жарық көрмеген, тiптi ел аузында ардайым құрметпен аталып жүрсе де, кезiнде
аталуына тыйым салынған есiмдердi тұңғыш рет жазып отырмыз.
Бекет-Ата (1750-1813 жж.) бүкiл қазаққа, соның iшiнде Батыс Қазақстан
өңiрiне рухы әйгiлi тарихи тұлға. Орал мен Копет-Даг арасын алып жатқан
ұлан-байтақ өлкенiң ежелгi тұрғындары Қасиеттi Бекет-Атаға бағыштап бiр
ауыз қиянат сөз айта алмаған, зәрiдей де қиянат қылық жасай алмаған. Бұл
өлкедегi әр шаңырақ қуанған кезiнде де, құлазыған кезiнде де ең алдымен
Бекеттiң атын ауызға алған. Жақсы да жаман да, жаман заманда да Оған деген
ел сүйiспеншiлiгiне қылау түсiп көрген жоқ. ¤йткенi ол тiрiсiнде - елiнiң
жел жақтағы панасы, ық жақтағы Санасы бола бiлген Азамат. Жаудан елдi
арашалаған батыр, дауда әдiлеттi арашалаған Қази. Озбырылқтан обал мен
сауапты арашалаған Пiрәдар.
Оның қыранның қанаты талар қиян даланы жайлаған ата-жұртының, ата-
мекенiнiң барлық шекарасында қырандар түлек түлететiн қия шыңдардан өз
қолымен тас қашап, тауды үңгiп, жер асты ғимараттар салып, мешiт-медреселер
ашуы да ескi аңыздардағы Прометей мен Фархадтарды, Киелi кiтаптардағы Муса
мен әзiрет әлiнi еске түсiретiндей тұлға болған. Шөл кезiп, ерiнi кезерген
елiне асасының ұшымен тас шұқып, кәусар бұлақ тауып берген Муса
пайғамбардай Маңғыстау мен үстiрттегi Бекет-Атаға байланысты жердiң бәрiнде
де балдай бұлақ, көк кұрақ, маңыраған арқар, таутеке. Елi мен жерiн шексiз
сүйген Асыл Азамат, Абзал Адамды Елi де шексiз сүйедi.
Бекет-Атаның басты құдыретi - мiне, осында. ¤йткенi, ол көзiнiң
тiрiсiнде қиянатқа жол бермес әдiлдiктiң, күпiрлiкке жол бермес адалдықтың,
қараулыққа жол бермес шапағаттылықтың, қатыгездiкке жол бермес
мейiрiмдiлiктiң, арсыздыққа жол бермес парасаттың асқан үлгiсiн танытып,
үлкен-кiшiнi, алыс-жақынды, дос пен дұшпанды түгел мойындатқан адам.
Жем бойы жетi жұрты жайлаған ежелгi аталардың құт қонысы. Осындағы
Ақкиiзтоғай ауылының “Ақмешiт” аталатын қасиеттi бiр мүйiсiнде 1750 жылы
кҚрiпкел әулие, айтқаны айнымай келетiн сәуегей, жезтаңдай ақын, жез
найзалы батыр, iзгi жүректi Бекет Ата Мұрзағұлұлы дүниеге келген. XIII
ғасырдың бас кезiнде Хорезм мемлекетi кеңiнен танылды. Бұл кезде бүкiл Орта
Азия хандықтары түгелдей дерлiк Хорезм мемлекетiнiң қарамағында болған едi.
Қиуа мен үргенiште де ондаған медреселер болып, оларда Орта Азия мен
Қазақстаннан ғана емес, үндiстаннан, Ауғанстаннан, Иран мен Ирактан және
басқа да коптеген араб, парсы, түркi елдерiнен шәкiрттер келiп оқыған.
Сондай-ақ бiлiктi ғалымдар Хиуа мен үргенiшке ағылып келiп жататын. Олардың
iшiнде көптеген астрономдар, физиктер, дүние танушылар, дәрiгерлер, ақындар
мен абыз-қажылар болған. Бекет-Ата да Хиуда атаулы Бақыржан ғұламадан дәрiс
алған. Бұл деректердi XIX ғасырда үстiрттi зерттеген орыс ғалымдары
өздерiнiң еңбектерiнде келтiрген. Мысалы, бұл туралы 1820-1821 жылдары
Маңғыстау өлкесiн аралаған Э. Эверсман мен В. Дюгамель және 1853 жылғы
Алексеев экспедициясы көп анықтама берген.
Кеңес дәуiрi кезiнде, оның зобалаң шақтарында Бекет Атаның ұрпақтары,
оның ұстап - тұтынған мүлiктерiн, құран кiтаптарын, толғау жырларын
астыртын сақтап қалған. Ел арасындағы ауыздан-ауызға тараған аңыздардың өзi
имандылыққа ұюдың бастау бұлағы тәрiздi. 1993 жылы тарихшы, дiн өкiлi И.
Мырзабекұлының, 1994 жылы ғалым Қ. Сыдиықұлының, 1998 жылы ақын А.
Ершуовтың, 1999-2000 Ислам Мырзабекұлы Қосқұлақтегiнiң (I-II кiтап) аруақты
Бекет Ата туралы жәдiгер кiтаптары жарық көрдi.
Дiн де алып дiнгек. Сол дiнгектiң бiр бұтағы - Бекет Мырзағұлұлы
Қазақстанның батыс өлкесiндегi Маңғыстау түбегiнде, Атырау аймағында XVIII-
XIX ғасырларда өмiр сүрiп өз атағын пiрлiк есемiмен ел аузында мәңгi
қалдырған. Ол - Кiшi жүздiң байұлы тайпасының адай руынан шыққан табиғаты
ерекше жаратылған жан. Ол кереметiмен қол бастаған батыр, от ауызды орақ
тiлдi ақын, ежелгi өмiрдi дамытқан сәулетшi шебер, алдындағыны болжағыш,
қысылғанды жебеген сәуеген абыз, ұлағатты ұстаз, ойы дуалы әдiл де шешен
би. Cондықтан да: “ Ердiң соңы - Есет, Пiрдiң соңы - Бекет”, “Қазақ қорықса
Бекет дейдi, Бекет те айтқандырын екi етпейдi” - деген қанатты сөздiң
өзiнен халық Бекет Ата тұлғасын ғасырлар бойы аса құрметтеп, оған рухани
сүйенiп келедi.
Қазақ тарихында көрнектi орын алатын XVIII ғ. белгiлi жырауы Бұқар
Қалқаманұлының (1693-1787) “Әй, Абылай”, ”Тiлек”, ”Асқар таудың өлгенi”
ж.б. өлең-толғауларында адам ғұмыры, оның моралi, қазақтың үш жүзiнiң басын
бiрiктiрiп күштi мемлекет болуы туралы халықтың ой-армандары жыр түрiнде
бейнеленген. Бұқар жырау Абылай хан бейнесiн халықтың ең жақсы идеясын
жүзеге асыратын қайраткер ретiнде дәрiптеп, оның Ресей мен Қытай арасында
ел пайдасы үшiн диплоамтиялық саясатын мақұлдады.
¤зге жыраулардың - Тәттiқараның, Үмбетейдiң, Шалдың, Көтештiң
өлеңдерi сақталмаған. Тарихта үмбетейдiң Бөгенбай батырдың Қлiмiне арналған
жоқтауы белгiлi. Бөгенбай Үмбетей жоқтауында - халық қорғаушысының мiнсiз
бейнесi.
XVIII ғасырдың iрi импровизатор ақыны әрi жырауы Тәттiқара қатардағы
жауынгер ретiнде көптеген ұрыстарға қатысқан. ¤зiнiң жорықта туған
Қлеңдерiнде ол жауынгерлердi бостандық жолындағы күресте ешқандай
қиыншылықтарға бас имеуге шақырады. Кейiнгi толқын Қкiлдерi XIX ғасырдың
басында өмiр сүрген Шал, Көтеш, Жанкiсi өз өлеңдерiнде әлеуметтiк
теңсiздiктi, хандардың халыққа жасаған зорлық-зомбылығын әшкерелейдi.
Ақтамберды жырау (1675-1768), Көтеш ақын (1750-1823), Шал ақын (1748-1819)
ж.б. жыршы-импровизаторлар қазақ әдебиетiндегi жекелей творчестволық
поэзияның бастаушылары болып табылады. Олардың өлеңдерi эпос пен соның
алдындағы дәуiрдiң тұрмыс-салт поэзиясынан көп жағынан ерекше болып келедi.
XVIII ғасырдағы - XIX ғасырдың алғашқы жартысындағы қазақтардың ауыз
әдебиетi барынша әр-алуан тақырыптарды қамтып, сонымен қатар бұрын шыққан
жанрлар мен олардың көркемдiк ерешелiктерiн де сақтады. Батырлық эпос,
мақал, мәтел, тұрмыс-салт өлеңдерi - осы жанрлардың бәрiнiң туындылары
бiртiндеп түрiн өзгертiп, жаңа мазмұнмен толықты.
XVIII ғасыр тарихи жырларының негiзгi тақырыбы қазақтардың
жоңғарларға қарсы күресi болды. Оларда оқиғалар шындық өмiрде болған және
халық тарихында елеулi iз қалдырған батырлардың есiмiмен байланыстыра
берiледi.
Қазақтардың жоңғарлармен соғысындағы халыққа таусылмас тауқымет
тартқызған 1723 жылғы жеңiлiс көптеген аңыз-әңгiмелер мен өлеңдер тудырды.
Осы жылдың қатал қысында жұттан көп мал қырылып қалды; жоңғар басқыншылары
қазақ ауылдардын тонап, кәрi-жасты аямады. Халық осынау бастан бақыт
тайған ауыр күндi әйгiлi “Елiм-ай” әнi арқылы есте қалдырды. “Қап
қағылған”, “Шаңды жорық” өлеңдерiнде ақындар кескiлескен шайқастарда
Жанатай, Баян және басқа батырлар бастаған көп қазақтың қаза тапқаны
жайында айтады.
XVIII ғасырда дүниеге келген эпикалық шығармалардың iшiнде “Арқалық
батыр” Қзiнiң шынайылығы және сонылылығы мен көзге түседi. Онда хандар мен
сұлтандардың ауыр күндерде халықтың үмiт-арманын емес, өздерiнiң қар
басының пайда-қамын ойлайтын сатқындык саясаты әшкереленедi; халықтың қалың
ортасынан шыққан қаhармандар, олардың халықтың бостандығы жолындағы күресi
жырланады.
Халық өлеңдерi мен әңгiмелерi Кiшi жүз қазақтарының XVIII ғасырдың
соңында болған көтерiлiсiне, оның жетекшiсi Сырым Датұлына арналған. Сырым
батыр туралы өлеңдерде, аңыздар мен әңгiмелерде оның хандармен және хан
төңiрегiндегiлермен қалай күрескенi жайлы айтылады.
Халық ағарту iсi. XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басында
Қазақстанда тек қана дiн қызметкерлерi мен иемденушi-билеушi тобының
жекелеген өкiлдерi оқып, жаза бiлдi. Оқу тек мұсылмандық сипатта ғана
болды. Мектептер жеке меншiкте болып, оқу шығыны ата-аналардың есебiнен
өтелдi. Бұл мектептерде молдалар дәрiс берiп, шәкiрттер негiзiнен “Шариғат
ул-иман” (Мұхаммед дiнiнiң ержелерi), әптиек-құранның жетiден бiр бөлiгiн
оқып, жатқа бiлуге мiндеттi болды. Бiлiм алуды жалғастыру үшiн ауқатты ата-
аналардың балаларын Бұқара, Самарқанд, Ташкент және басқа да орталықтарға
жiберiп отырды, олар мұнда араб тiлiн, философиясын т.б. оқып үйрендi.
Қазақ жерлерiнiң Ресей империясының отарланған аймағына айналуы
орысша бiлiм берудiң дамуына жол ашты. Алғашқы орыс мектептерi Омбы,
Орынбор, Орал, Семей және басқа қалаларда ашылды. Тұңғыш мектеп 1761 жылдан
бастап Змеиногорск қорғаныс-мырыш кен орнында жұмыс iстей бастады. XIX
ғасырдың орта шенiне қарай кәзiргi Шығыс Қазақстан облысының
территориясында осы тәрiздес 16 кен мектебi болды, олардағы оқушылардың
саны 1800 адамнан асты. Жергiлiктi жерлердегi әскери ведомстволардың арнайы
кадрларын дайындайтын 1765 жылы ашылған “гарнизондық мектептер” көмектесiп
тұрды.
1789 жылдан бастап қазақтардың дәулеттi топтары iшiнен тiл маштар мен
ұсақ шенеунiктер даярлайтын “Азиаттық мектептер” ашылды. Мектеп
бағдарламасы бойынша түлектер орыс тiлiне қоса, араб, парсы, түрiк және
басқа шығыс тiлдердi меңгердi, сонымен қатар топографиялық және жер өлшеу
iсiн бiлдi. Келiмсектердiң iшiнен отарлаушы әкiмшiлiк үшiн шенеунiктер
даярлауда 1813 жылы Омбыда және 1825 жылы Орынборда ашылған әскери
училищелер қомақты рөл атқарды. Кейiн олар 1847 жылы Сiбiр кадет корпусы
және 1844 жылы Орынбордың Неплюев кадет корпусы болып қайта құрылды. Оқу
жоспары бойынша оқушыларға әскери пәндермен қатар жалпы тарих пен Ресей
тарихын, орыс және Еуропа әдебиетiн, физиканы, философия негiздерiн,
жағрафияны, математиканы, минералогияны, зоологияны, ботаниканы,
орманшылықты, каллиграфияны, орыс, француз, немiс, түрiк, моңғол, араб және
парсы тiлдерiн оқытты.
Бұл мектептердiң барлығы, үкiмет белгiлеген “азиялықтардың орыстармен
жақындасуына көмектесу”, оларды орыс үкiмет жарататын және оған сенетiн
етуге және өлкеге бiлiмi бар қайраткер дайындап беру”172 тиiстi болды. 1841
Хан ставкасында, Бөкей ордасында, 1850 жылы Орынбор шекаралық комиссиясының
жанынан құрылған мектептер де осы бағытта бiршама жұмыстар атқарды.
Қазақ жерлерiнiң зерттелуi. Қазақстан өңiрiн зерттеуде орыс ғалымдары
орасан зор рөл атқарған. Олардың тiкелей қатысуымен және белсендiлiгiмен
геологиялық, ауа-райы туралы мәлiметтер жинақталып, сондай-ақ Каспий мен
Арал теңiздерiнiң карталары жасалған. Ресей ғалымдары капитан Е. Мейер мен
А. Бекович-Черкасский экспедициясының материалдары бойынша, сондай-ақ А.
Кожин мен В. Урусов түсiрген суреттердiң негiзiнде Каспийдiң шығыс
жағалауын картоға түсiрген. Олар сол уақытқа дейiн орын алған Амудария
Каспий теңiзiне құяды дейтiн пiкiрдi терiске шығарды.
Ресей ғылым академиясы мемлекет құрамына жаңадан кiрген кезде
П.И.Рычков - Орынбор губерниясы кеңесiнiң қызметкерi өзiнiң қызмет
бабындағы мiндеттерiмен қатар, бойына бiткен кен терең шығармашылық және
саяхатшылық дарынымен өз еңбектерiнде қазақ халқының тұрмысы мен тарихын
көрсете алды. Айту керек, көптеген ұлттық мәселелер көбiнесе ұлыдержавалық
тұрғыдан сипатталған.
Қазақстанға келген зерттеушi топтарды әр уақытта П. Паллас,
И.Фальк, И.Георги, Н.П. Рычков (П.И.Рычковтың баласы) ж. б. басқарған. Кiшi
және iшiнара Орта жүз жерлерiнiң Ресей құрамына қосылуының бастапқы кезi
туралы юрисдикциялық актiлердi дайындауда қазақтардың өмiр-жайын А.И.
Тевкелев жан-жақты зерттеген. XVIII ғасырда өмiр сүрiп, жұмыс iстеген Қазақ
өлкесiн зерттеушiлер iшiнен Д. Гладышевтi, И. Муравиндi, К. Миллердi, М.
Араповты, И.К. Кирилловты, В.И. Татищевтi,Я. Гуляевтi, И. Ураковты және
т.б. атауға болады. Ресейдiң шығыстану ғылымына Қлкенiң тарихы,
этнографиясы мен шаруашылығы, табиғат байлықтары туралы офицерлер
И.Г.Андреев, Г.Н.Волошанин, А.Незнаев, Зеленов, Богданов, Мотов; инженерлер
М.Д.Чулков, С.Матвеев, Я.Гавердовский, Т.Бурнашев және т.б. кiсiлер
басқарған (XVIII ғасырдың соңғы үштен бiрiнде және XIX ғасырдың басында)
Қазақстанға жiберiлген орыс экспедициялары қомақты үлесiн қосты.173
1848-1849 жылдары Г.С. Карелиннiң Каспий теңiзiне және капитан А.
Бутаковтың экспедициялары Арал теңiзi мен оған құйып жатқан Сырдарияның
тереңдiгiн анықтап, олардың дәлме-дәл картасын жасады. Ал XIX-шы ғ. орта
шенiндегi осы өңiрге экспедицияларды басқарған Е.П. Ковалевский, Н.А.
Северцов, В.П. Васильев, Н.В., Ханьков М., Поспелов В.И., Даль
П.И.Небольсин т.б. саяхатшылар Қазақстанның табиғатын, оның халқының
мәдениетi мен тұрмысын зерттеген, жағрафиялық суретке түсiрумен және
картографиямен шұғылданып, өлкенiң экономикалық жай-күйiн анықтаған.
1845 жылы құрылған Орыс жағрафиялық қоғамы Қазақстандағы түрлi табиғи
байлықтар мен жер рельефiн, әлеуметтiк-мәдени жағдайларды ғылыми-зерттеудiң
тұңғыш базасы болды. Қазақтардың тарихын, этнографиясы мен жағрафиясын
зерттеуде А.И. Левшиннiң “Қырғыз-қазақ немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен
далаларының сипаттамасы” деген үш томдық еңбегiнiң аса зор танымдық маңызы
болды.
Қазақ халқына шовинистiк-кемiтушiлiк тұрғыдан сипаттап қараған
жазушылармен (Ф. Булгарин, И. Скобелев ж.б.) қатар, өз шығармаларында
демократиялық-реалистiк көзқарастарды ұстаған жазушылардың айтарлықтай
едәуiр тобы да (А.С. Пушкин, В.И. Даль, В.А. Ушаков т. б.) болды. 1833 жылы
А.С. Пушкин Орынбор генерал-губернаторының ерекше тапсырмасымен жiберiлген
шенеунигi В.И. Дальды қасына ертiп, Пугачев қозғалысы өткен жерлердi
аралады. Ақын қазақ ауылдарының тұрмысымен танысты, тiптi қазақтың кейбiр
көпшiлiк қолды сөз өрнектерiн жаттап та алды.174
XIX-шы ғ. ортасындағы қазақ әдебиетi. Ресей империясының отарлық
саясатының нәтижесiнде жердiң тартып алынуы, қазақ халқының отарлық езгiге
қарсы күресi осы кездегi ауыз әдебиетiнiң, ақындардың өлеңдерi мен
жырларының маңызды тақырыбына айналды. Ақындардың көптеген өлеңдерiнде
әлеуметтiк тенденциялар анық көрiнедi, сонымен бiрге оларда барша қазақтың
“бiрлiгi” туралы ойлар анық көрiнедi.
Ақындардың iшiнде поэтикалық дарыны аса зор көрнектi импровизаторлар
болды. Шоқан Уәлиханов Жанақ, Шөже, Орынбай, Арыстан ақындардың
импровизаторлық талантын жоғары бағалады. Ы.Алтынсарин де XIX ғасыр
ақындары творчествосының маңызын атап көрсетiп отырды; ол тiптi өзiнiң
хрестоматиясына Орынбай мен Жанақ ақындардың өлең-жырларын енгiздi.
Осы кездегi аса көрнектi қазақ ақыны Махамбет ¤темiсовтың
творчествосы 1836-1837 жылдардағы халық көтерiлiсiмен тығыз байланысты.
Көтерiлiске тiкелей қатысуы ақынды қазақ халқының мың-мұқтажы мен арман-
тiлегiн ұғынуға үйреттi Ол өз елiнiң азат әрi бақытты болғанын көрсем деп
ғұмыр бойы арман еттi.
Қазақ халқының поэзиясында өлеңдерi қалың бұқара жадында сақталып
қалған Кiшi жүздiң Ойыл болысында кедей отбасында дүниеге келiп, ақын
Шернияз Жарылғасұлы (1817-1881) көрнектi орын алады. Бала жiгiт кезiнен
бастап ол өлең, жырға, шешендiк Қнерге қызықты. Оның поэзиялық дарынының
қалыптаса бастаған кезi Бөкей хандығында болған көтерiлiс уақытымен дәл
келдi. 1836 жылы Шернияз Бөкей хандығына келiп, Исатай Таймановқа қосылды.
Шернияз көп ұзамай оның ең жақын достарының бiрiне айналды.
Әйгiлi халық ақыны, дарынды импровизатор Сүйiнбай өз өлеңдерiнде
халық қаhармандарын дәрiптеп, ел билеушi сұлтандар дың озбырлығын
әшкереледi. Сүйiнбай Жетiсу жерiнде дүниеге келдi (казiргi Алматы облысының
Жамбыл ауданы). Жүйрiк тiлдi, тапқыр ақын Жетiсудағы қазақ пен қырғыз халқы
iшiнде өте әйгiлi болды.
XIX ғасырдың 30-50-шы жылдарында ауыз әдебиетiнiң барлық жанры одан
әрi дамыды. Ақын-жыршылар, жыраулар бұрыңғы батырлар жырларын жаңғыртып
қайта жырлады. “Батыр Қармыс” , ”Балуан Нияз”, “Бекет батыр”, “Айман-
Шолпан” поэмаларында Хиуа бектерiнiң шапқыншылығына және Ресей езгiсiне
қарсы халықтың күресi, қазақ қоғамындағы әлеуметтiк топтар арасындағы
қатынастар жайында анық айтылады.
Музыкалық өнер. Қазақ халқының тұрмысы мен қоғамдық өмiрi және еңбек
әрекетiмен бiте қайнасқан рухани мәдениетiнiң етене саласы саз (музыка)
болды. Дәстүрлi орындаушылық-жеке ән айту мен аспапты жеке тарту-кең
тараған, әндi қосылып айту сирегiрек; шығармалардың негiзгi түрлерi ән мен
күй болған.
20-дан астам әр түрлi музыкалық аспаптар болған, олардың бiр сарынды
ғана дыбыс шығаратын кейбiр аспап түрлерi - шертер, жетiген, саз сырнай,
кепшiк шаңқобыз, даңғыра, асатаяқ және басқалары - профессионалдық
талаптарға сай келмей, бiртiндеп қолданыстан шыққан. Ал дыбыстық сапаларын
жетiлдiруге келетiн басқалары музыкалық аспаптар тобын құрады. Олар:
домбыра, қобыз, сыбызғы, дауылпаз, сырнай.
Әншiлер мен сазгерлердiң репертуарында космологиялық тақырыптар
туралы - жұлдыздар туралы, ай, күн және басқа планеталар жайлы, демонология
тақырыбындағы-жезтырнақ, жын-перi жайлы әндер мен күйлер болды; ауылдарда
бақсылардың балгерлiк әрекеттерi кезiнде “арбау” музыкасы да орындалатын
болды. әндiк музыкалық мәдениетте ежелгi заман авторларының туындылары: “Ақ
сақ құлан мен Жошы хан”, “Қобыланды батыр”, “Қамбар батыр” күйлерi, “Қозы
көрпеш-Баян сұлу”, “Қыз Жiбек” және басқа әндi циклдер сақталып қалды.
XVIII ғасырдағы музыкалық мәдениеттiң екiншi бiр саласы ежелгi
замандар тақырыбына және әсiресе сол дәуiрдiң тақырыптарына шығарылған
туындылар болатын. Қазақ даласында “Ескендiр”- шапқыншылық жасаған жорықтар
кезiнде Окс пен Яксарт (Амудария мен Сырдария) өзендерiнiң бастуларына
дейiн жеткен Александр Маке донский туралы, “Әмiр ақсақ”- ортаазиялық
қолбасшы және шапқыншы Ақсақ Темiр туралы әндер айтылатын.
Аспапты музыкада аса көрнектi тарихи тұлғаларға жеке күйлер арнау
немесе күйлерде олардың өмiрiнiң әр түрлi кезең сәттерiн суреттеу дәстүрi
қалыптасты. Мысалы, “Сырым сазы” күйi Сырым Датов жайлы туындылардың бiрi.
Жоңғарлардың 1723 жылдың көктемiндегi шапқыншылығымен байланысты қазақ
халқының тарихындағы қайғылы оқиғалар замандастарының көптеген күйлерi мен
әндерiнен көркем бейнесiн тапты. Cолардың бiрi домбырашы және композитор
Байжiгiт болды. Ол “Ақтабан шұбырынды” мен “Қайың сауған” (қайың шырыны
халықты аштан өлуден аман алып қалған) және халық өмiрi мен тұрмысы
тақырыбына 300-ге жуық күй шығарған.
Белгiсiз автордың әнi “Елiм-ай” тарихтың осынау түнек жыл дарын
неғұрлым жарқын бейнеленуi болды. әуенi жағынан қарапайым осынау әнде,
мәңгi ескiрмейтiн саздық бейнелерде жер-суын тастап кетiп бара жатқан
халықтың қайғы-қасiретi көлденең қоспасы жоқ таза күйiнде берiлген.
Шығармашыллық жолын Исатай-Махамбет басқарған азаттық көтерiлiс
жылдарында бастаған болашақ халық композиторы Құрманғазы Сағырбаев (1806-
1879) Қзiнiң алғашқы шығармаларының бiрi - “Кiшкентай” күйiн осы тарихи
оқиғаға арнады. Көтерлiске қатысқан ол бұл күйiнде халықтың езгi мен
отаршылдық бұғауынан азат болуға деген тегеурiндi талпынысын көрсеттi. Одан
халық қайғысының, жеңiлiс күйiнiшiнiң үнi естiледi.
Еңбек құралдары мен қару-жарақ. Қазақтардың материалдық мәдениетiнiң
дамуына басты фактор ретiнде көшпелi мал шаруашылығы әсер еттi. Cонымен
қатар егiншiлiкке, саудаға, көршi халықтармен жүйелi саяси-экономикалық
байланыс прогрестi ықпалын тигiздi. Материалдық мәдениеттiң маңызды
үлгiлерiнiң бiрi мал шаруашылығы мен және егiншiлiкпен, үй кәсiпшiлiгiмен
және қолөнерiмен байланысты еңбек құралдары болып табылады. Көшпелi мал
шаруашылығына күрделi еңбек құралдары керек болған жоқ. Жылқы ұстау үшiн
құрық, арқан пайдаланылды, қайыстан немесе жылқының жал-құйрығын ан тұсау
мен шiдер жасалды; малды байлау үшiн жiп-арқандар, ноқталар пайдаланылды;
мал суаруға қауға, науа және т.б. пайдаланылды. Аталған еңбек құралдарын,
ер-тұрман әбзелдерiн қоспағанда, мал өсiрушiлер өздерi жасап алып отырды.
Ат тұрманын арнайы ерекше шеберлер дайындады, олар өз үйiнде отырып та,
жасатушылардың үйiнде отырып та жұмыс iстедi.
Қарудың ең оңай түрi ұзындығы 3 метр қайың сойыл, одан соң ұзындығы 2
метр шоқпар болған. Неғұрлым ауқатты қазақтар айбал та, жебесi мен
қорамсағы бар садақ ұстаған, ықпалды әскер басыла ры мен батырлардың
сауыты, қалқаны мен металл ұшты найзасы болған. ¤те сирек болса да қазақ
шонжарлары iшiнде бiлтелi мылтық ұстаушылар кездесетiн.
Қазақ халқының тұрғын үйi - материалдық мәдениеттiң ең көрнектi
ескерткiшi. Қазақстанда тастардан, шикi қыштан және шымнан салынған тұрақты
тұрғын үйлер тарады. Қандай материалдан салынғанына қарай оларды “ағаш үй”,
“жер үй”, “кiрпiш үй” деп атады. Үйдiң аумағы иесiнiң қорына және отбасы
санына байланысты болды, бiрақ тұтас алғанда ол үйлер көшпелi тұрмыс
жағдайына барынша бейiмдендiрiлiп салынды.
Күннiң жылы кезеңiнде қазақтар көшiп-қонуға ыңғайлы киiз үйлерде,
қыста - тұрақты, от жағылатын: “ағаш үй”, “жер үй”, “қара там” деп аталатын
үйлерде тұрды. Ағаш пен киiзден жасалатын жиналмалы киiз үй керегеден,
шаңырақтан, уықтардан құралған. Киiз үйдiң көлемi қанаттарының (кереге
бөлiктерiнiң) санына байланысты болды. 12 қанаттан тұратын үйлер 120-200
шаршы метр алаңды алған; 12,15,18 қанатты үйлер XII ғ.-XIX ғасырдың басына
дейiн кездестi.
¤зiнiң пайдалануына қарай киiз үйлер үш түрге бөлiндi. Қонақ тарды
қабылдауға арналған салтанатты үйлер көлемiнiң аумақтылығы мен және бай
жиhаздарымен ерекшелендi. Салтанатты үйлер ең кем дегенде он екi қанат
керегеден тұрғызылып, олардың үстiне ақ киiз бен аса бағалы маталар
жабылды. Жасаулары жөнiнен неғұрлым бай үйлер үйлену тойлар өтетiн - отау
үй болды. Бұлардан басқа жорық тық, қойма және басқа тұрмыстық-әжеттерге
пайдаланатын үйлер болды.
Жорықтық үйлердi әскери жорықтар үшiн немесе бақташылар мен
жылқышыларға әдейi арналып жасалған үйлер санатына жатқы зуға болады.
Тасымалдауға жеңiл, неғұрлым қарапайым үй - бiрнеше сырықты конус пiшiндi
етiп қадап, сыртын киiзбен жаба салып отыра беретiн шатыр күрке болды.
Жорықтарда үш-төрт кереге мен уықтардан тұратын “жолама үй” жиi
пайдаланылды. Бұлармен қатар қазақтар көшiп-қону кезiнде сыйымды жылжымалы
күймелердi де пайда ланды. Олардың сырты матамен, киiзбен немесе әр түстi
терi-терсек термен жабылды. Күймелерге әдетте балалар мен әйелдер
орналасты.
Үй ортасына таман орналасатын ошақта тамақ әзiрлендi және күн суық
уақыттары ол үйдi жылытты. Есiкке қарама-қарсы түс үйдiң құрметтi орны -
“төр” деп аталды, төрге қонақтар мен ауылдың қадiрлi адамдары отырғызылды.
Есiк маңайындағы кеңiстiк “босаға” деп аталды. Есiктен кiре берiстегi оң
қанатта үй аспаптары мен ыдыс-аяқтар, сол қаната-ат ер-тұрмандары тұрды.
Босағаның оң жағында үй иелерiнiң керуеттерi орналасып, оның iшке қараған
тұстары шымылдықпен жабылып қойылды.
Үй жиhаздары әр түрлi ағаш және терi заттардан, киiзден жасалған
бұйымдардан, өрме, тоқымалардан және кiлемдерден құралды. Киiз кiлем-
текеметтер, өрнектер ойылып тiгiлген киiз-кiлем сырнақтар кеңiнен, ал
тоқыма кiлемдер аздау тарады. Кiлемдердiң екi түрi: түгi жоғы тақыр кiлем
және түгi бар түктi кiлемдер болған. ¤рнектермен, оюлы безектермен және
кестелермен әшекейленген, түр-түске бай қабырғалық киiз кiлемдер “түскииз”
деп аталды.
Аспаптар мен ыдыстар аяққаптарда, киiз қораптарда, кiлем қоржындарда
сақталды. әрбiр үйдiң ерекше белгiсi - сандықтар болды. Ағаш бұйымдар
үстiне көрпе-төсек жиналыстыратын жүк аяқтар, тағамдар сақталатын кебежелер
көркем ою-орнетермен әшекейленетiн.
Қазақтың ұлттық киiм-кешегi өзiндiк этностық белгiлерiн сақтап қалды.
Қазақтарда құланның, ақ бөкеннiң, жолбарыстың, жанаттың, бұлғынның,
сусардың, ақ тышқанның терiлерi ерекше бағаланды. Құнды аң терiсi астар
етiлiп тiгiлген тон “iшiк” деп аталды және тысына қарай аталуы да өзгеше
болды: жiбекпен тысталып тiгiлгенi - бас тон, көк мауытымен тысталғаны –
көк тон, қамқамен тысталғаны - қамқа тон делiндi. Құлын терiсiнен тiгiлген
жаға салынған ұзын тон - жарғақ тон деп аталды. Ешкi терiсiнен ұзын
жүндерiн жұлып тастап тiккен тонды “қылқа жарғақ” дедi.
Шалбарлар күдерiден, маутыдан, шұғадан тiгiлiп, көрнектi кестелермен
әшекейлендi. Жеңi жоқ жеңiл сеңiл сулық киiмкебенек пен жұқа ақ киiзден
тiгiлетiн шапан - қаттау аса әйгiлi болды. Байырғы киiмдердiң қатарына
сондай-ақ түйе жүнiнен тоқылатын ұзын сулық киiм - шекпен де жатады.
Еркектер мен әйелдердiң сырт киiмдерiнiң негiзгi түрi жүн және жiбек
маталардан тiгiлетiн шапандар болды. Жаз кездерiнде еркектер киетiн
жиынтығы iш жейде мен дамбалдан және желбегей жеңiл шапаннан, әйелдердiкi-
ұзын етек көйлек пен жеңiсiз камзолдан тұрды.
Ұлттық бас киiмдер де ғасырлар бойы қалыптасқан этностық ерекшелiгiн
сақтады. Еркектердiң бас киiмi көбiне ақ киiзден тiгiлген жұқа қалпақ
(қалпақ, айыр қалпақ) болды. Көктем мен күзде қазақ тар дөңгелек, төбесi
биiк, мiндеттi түрде аң терiсiмен жиектелген бөрiк киiп журдi, ал қыста -
тымақ (үш құлақшынды бас киiм) кидi. Қазақ еркектерi киiм сыртынан кiсе,
оқшантай дандақүлер асынып құймалы былғары белбеу буынды. Бұл белбеулерде
былғары, яки ағаштан жасалған қын мен пышақ және шақпақ асулы тұрды.
Еркектер киетiн аяқкиiмдердiң түрлерi де әр алуан: өкшесi өте биiк,
қонышы тiзенi қаптап тұратын шоңқайма етiк - былғары саптама (бұл қонышты
етiк киiз байпакпен киiледi), аңға киiлетiн қайқы тұмсық жұмсақ етiк,
жаздыүнi киiлетiн бiр тақалы жеңiл етiк (шетiк), жұмсақ терiден тiгiлген
мәсi, сауыр былғарыдан тiгiлген кебiс, терi шақай (шәрке, шабата), мұны
көбiнесе аңшылар мен малшылар кидi.
Әйелдердiң киiмi көбiнесе безектi пұлдан, жiбектен яки мақпалдан
тiгiледi. Олардың көйлек үлгiлерi өте көп, қыздар мен келiншектердiң
көйлектерi көп бүрмелi, қатырмалы, жаға-жеңi кестелi, желбiр шектi, қос
етектi, сан-алуан үлгiде болды. Бой жеткен қыздар кестелi бешпент, шапан,
төбесiне маржанды үкi тағып, кәмшат бөрiк немесе кестелi сопақ тақия киедi.
Қыздар ұзатылғанда, алуан түрлi кесте, алтын-күмiс әшекей және моншақтармен
безелген шошақ төбелi сәукеле киедi. Жаңа түскен келiншек алғашқы жылы
тойда киiп келген сәукелесiн киiп жүредi. Жыл өткен соң сәукеле алынып
тасталып, желек жамылады. Тұңғыш баласын туған соң, желек алынып, кимешек
кигiзiледi. Жасы отыз, қырықтан төменгi әйелдер кестеленген әшекейлi
кимешек киедi. Шылауышына төбелдiрек, маңдайына бергек, түйреуiштер
қадайды. Бiрнеше балаға ана болған орта жастағы әйелдер көзге түсерлiктей
әшекейi жоқ шалаң кестелi кимешек киiп, ақ жаулық (шылауыш) тартады.
Әйелдердiң дағдылы аяқкиiмi кебiс-мәсi, ауқатты от-басы әйелдерiнiң
салтанатқа киетiн оюланған кестелi етегi, көк сауыр былғарыдан тiгiлiп,
оюлап, күмiс құйма қақтырған кебiстерi болды. Асыл тастар орнатқан алтын-
күмiс сақина, шолпы, түйреуiш, бiлезiк, шашбау, қаптырма, алқа және кемер
бедiктерi аса сәндi болған.
Қазақтың киiм-кешек үлгiлерiнде кейбiр жергiлiктi ру-тайпалық сәндер
де болды. Мысалы, керей тымақ, найман тымақ, арғын тымақ, албан бөрiк,
қызай қалпақ, адай кебiс т.б.
Қазақтардың тамағы ет және сүт өнiмдерiнен құралды. Бие сүтiнен -
қымыз, түйе сүтiнен - шұбат дайындалды. Сиырдың, ешкi мен қойдың сүтi
негiзiнен алғанда айран ұйытуға, май пiсуге, әр түрлi құрт, iрiмшiктер
жасауға пайдаланылды. Көктемде мал төлдеген кезде уыз қатырып, оны сүр
етпен араластырып жейдi.
Қазақтың қастерлi тағамының бiрi - жент. Ол қуырып ақтаған тарының
жармасы мен талқандаған iрiмшiк және шекердi сары майға араластыру арқылы
жасалады. Қыс мезгiлiнде әдетте әр қазақ семiз малдан таңдап соғым сояды.
Соғым сою - мал қыстың суығынан арықтап союға жарамай қалған кезде азықтан
қысылып қалмаудың алдын-ала жасалған дайындығы. Соғым етi тұздалып, ысталып
сүрленедi. Сүр ет келесi жылы көктемде ақ молайып, мал семiрiп союға
жарағанға дейiн жететiн етiп дайындалады. Соғымның кесек еттерi сүйегiмен
бiрге сүрленедi де, ұсақ еттерiнен қимай, шұжық, үлпершектер жасалады.
Жылқы етiнен қазы айналдырылып сүрленедi.
Бабаларымыз мал еттерiнiң iшiнде жылқы мен қой етiн қадiр тұтқан, ең
қадiрлi қонақтарға қысырдың тайын сойған. Сыйлы қонақтарға жылқының қазы-
қарта, жал-жая сияқты кәделi еттерiн тартады. Соғым етiмен езген құрт iшу
де кәделi тамақтардың бiрi.
Қазақтардың сүйсiнiп iшетiн сусындардың бiрi - айран болды. Күбiде
пiсiп, сүттен май алды. Ол майдың ұзақ сақталуы үшiн оны суық сумен шайып,
тұздап қарынға салды. Қазақтардың тағам түрлерiнде сүттен дайындалатын құрт-
iрiмшiктер маңызды орын алды.
Қыстың кезiнде тағамдардың көбiсi ет және ұннан әзiрлендi. Азық-түлiк
негiзгi дақылдар тары, сүрегiрек-бидай мен қара бидай болды. Тарыдан
қазақтар түрлi тағамдар жасап, көже әзiрледi. Тары ұнынан таба нан
пiсiрiлдi, оны сүтке бөктiрiп жедi, одан аса құнарлы дәм-мап сөк әзiрледi.
Бидай бұдан да артығырақ бағаланды. Одан бидай көже, қуырылған бидайдан
талқан, ақ бидай талқаннан -жент дайындалды. Бидай ұны таба нан, кеспе
көже, бауырсақ пiсiруге пайдаланатын. Қазақтың тамақ түрлерiнде қара бидай
мен арпа өз орнын алды. Оңтүстiк аудандардың қазақтары күрiштен палау
басты, күрiш ботқа әзiрледi.
Көшпендiлердiң ыдыс-аяқтары мен үй аспаптары олардың тұрмысына
бейiмделiнiп, терiден және ағаштан жасалған. Сынатын ыдысты тасымалдау үшiн
арнайы дорба-”шынықап”, айталық, құрастырылып және жас шыбықтан тоқылып
әзiрленетiн шыны қаптар пайдаланылды.
Қалпы, сиымдылығы, не үшiн пайдаланатыны жа¬ынан әр түрлi саба,
сүйретпе, торсық, мес және басқалар болды. Саба жылқының арнайы өңделген
терiсiнен, кейде мүйiздi iрi қара малдың терiсiнен тiгiлдi. Қымыз құятын
шөмiш ожаулар әр түрлi әдемi етiлiп жасалды, олар оюланып, көп жерде сабына
күмiс пен сүйектен безек салынатынды. Асханалық аспап қатарына мiндеттi
түрде шойын қазан да жатқызылды. Отырықшылық аудандарда саз балшықтан
күйдiрiлiп жасалатын керамикалық ыдыстар кеңiнен пайдаланатын.
Қазақтардың материалдық мәдениетi халықтың шаруашылық тұрмысының
ерекшелiктерiн бейнеледi, дала малшыларының бұрынғы ұрпақтары мәдениетiнiң
негiздерiн сипаттады. Жоғарыда көрсетiлген шаруашылық-экономикалық құрылыс,
тамақ, киiм олар өмiр сүрген табиғат жағдайларына неғұрлым бейiмдендiрiлген
қалыпта болды. Сондай-ақ, қазақтың материалдық және рухани өмiрiн, олардың
салт-дәстүрлерi мен әдет-ғұрыптары да бейнелейдi. Ел аузындағы аңыз-
әңгiмелерде сақталып қалған тегiмiздiң әлеуметтiк, заңдық және шаруашылық-
тұрмыстық терминологиясында тарихи бағалықтар аз емес.
Қазақ халқының әдет-ғұрыптары ғасырлар бойы өңiрдегi әлеуметтiк-
экономикалық ерекшелiктерге сәйкес қалыптасқан. Солардың iшiнде қарттарды
құрметтеу, үлкендердi сыйлау, балаларға жанашырлық, жастарға қамқорлық ету,
ата-ананы ардақтау, әйелдердi аялау iзгi дәстүрге айналған. “Қасқа қатал,
досқа адал болу” - қазақ халқы ның негiзгi мiнез-құлқы. Қазақ халқында тым
ертеден келе жатқан көптеген әдет-ғұрыптар ұрпақтан ұрпаққа iзгi болып, әр
заманның жарқын және қиындықтарының жиынтығымен толықтырылып келедi. Бұл
әдет-ғұрыптар қазақ өмiрiнде жазбаға түспеген заң сияқты терең тамыр
тапқан.
Меймандостық. Қазақтар үйiне келген әр қандай мейманды (оның ұлтына
қарамай) таныса да, танымаса да жылы шыраймен құшақ жая қарсы алып, сыйлап
күтiп қонақасын бередi. Тек мейманның өзiн ғана емес, оның ат-көлiгiн де
күтiп, аттанарда аман-есен қолына тапсырады. Бұл үшiн мейманнан ешқандай
ақы алмайды, алуды намыс деп бiледi. “Егер қоналқы жердiң бәрiнде қазақ
болса, бiр уыс азық, бiр тиын қаражат алмай жылдық жолға жолаушы жүруге
болар едi” деген әзiл осыдан шыққан. Қонақ келсе “қой сойып, қол қусыру” -
қазақтар үшiн аса абыройлы iс және жалтартпайтын мiндет. ¤те қадiрлi
қонақтарға тай сойып, қонақасы берiп аттандырады.
Cойылатын малды асаба алдымен қонақтар отырған үйдiң босағасына
әкелiп батасын алады. Меймандарға кең дастарқан жасалып әдетте үй иесi
жағынан домбырамен күй тартылып, ән айтылады, қазақтың ежелгi әдер-ғұрпы
бойынша “ауылдың алты ауызы” жасалады. Одан соң меймандар ән шырқап қиса
дастан, яки ертегi айтуы керек. Егер айта алмаса, түрлi әзiл-қалжыңдар
iстеледi. Ет тартылғанда қонақтың алдына сойылған қойдың басы, жамбасы,
сүбесi тағы басқа жiлiктерден дайындалған табақ тартылады. Қонақтың ең
сыйлысы бастың оң езуiнен ауыз тиедi. Оң құлағын кесiп табаққа қойып, басты
үй-иесiне қос-қолдап қайтарады. Бұл асабаның құрметiне бiлдiрген разылық
болатын, одан кейiн табақтағы еттi кесiп жеуге кiрiседi. Табақты тауыса
жемесе, үй иесiнiң көңiлi көншiмейдi.
Мейман күтуде малдың он екi жiлiгiнiң өз алдына мәртебесi бар. Жасы
үлкен сыйлы қонақтарға бас пен жамбас, күйеу мен келiнге асықты жiлiк пен
төс тартылады. Балаларға тiл, құлақ, бүйрек, жүрек берiледi. Тамақ жеп
болғасын бата берiлiп, қонақтардың қолына су құйылады.
Ерулiк. Көшпелi қазақ халқы көшi-қонды аса келелi iс санады, көшу-
қазақтар үшiн салтанат есептелдi. Қазақ үшiн жұртта қалудан үлкен қорлық
жоқ. Сондықтан, қазақ қауымы көшкен күнi-еруде кимейтiн жақсы киiмдерiн
киiп, көштегi жұрт артқан түйеге кiлем-кiлше, сырмақтарын оң бетiн сыртына
қаратып жауып салтанат етедi. Еру отырған ауылдар жанына келiп қонған
ауылды баршасы қарсы алып, “қоныс жайлы болсын” айтып, олардың жүгiн
түсiрiсiп, үйiн тiгiседi және “ерулiк” апарады. Бұл ерулiкке дастарқан
көтерiп, шай, қымыз немесе қой сойып апаруға да болады. Бұл көшiп, шаршап
келген туыс-жұрағаттарына жасалған сый-құрмет және қамқорлық едi. Бұл iстер
арасында “еруге қару” ретiнде алма-кезек болып отырады. Мұны қазақтар
“ағайын берекесi” деп атайды.
Көшiп келе жатқан көш еру отырған ауылдың үстiнен өткенде, еру
ауылдың әйелдерi қымыз, айран сияқты сусын алып, көш жетелеп келе жатқан
әйелдер мен оның алдындағы жас балаларын ат үстiнен сусындандырып
жөнелтедi. Еру ауылдың еркектерi көш бастап келе жатқан ақсақалдарға сәлем
берiп “көш байсалды болсын! ” айтады.
Қалжа мен шiлдехана. Баланың дүниеге келуi тек сол туған отбасы ғана
қуанышы емес, күллi ауыл-аймақтың ортақ қуанышы. әсiресе ұл баланың дүниеге
келуiн қазақтар ерекше қастерлеп, “ұл туғанға күн туады” дейдi. Ертеден
келе жатқан қазақ салты бойынша, бала туған күнi сол отбасында той
басталып, “қалжа” сойылып, маңайдағы абысын-ажын, тағы басқа әйелдер сол
үйге жиналып, “баланың бауы берiк болсын” деп игi тiлектер айтады. Кешкiсiн
қыз-бозбала жиналып, ән салып, түрлi ойын-сауықпен кейде тiптi үш күнге
дейiн созылатын “шiлдехана” тойын күзетедi.
Бесiк тойы. Қазақтар жаңа туған балаға ат қойып, оны алғаш бесiкке
бөлеудi, яғни “бесiк тойы” әдет-ғұрпын да аса құрметтеген. Бұған көбiнесе
сол төңiректегi әйелдер жиналатын. Олар балаға арнап шашу, көйлек-көншек,
тана-моншак, үкi т.б. тойлықтар әкеледi. Осы тойда тектiң немесе ауылдың
құрметтi ақсақалы баланың оң құлағына үш рет, сол құлағына үш рет “сенiң
атың...” деп айғайлап нәрестеге ат қояды. Ұрпақ өсiрген үбiрлi-шүбiрлi
қадырмен әйел бiр-екi келiншектiң көмегiмен бесiктi жабдықтайды. Сәбидiң
әжесi немесе шешесi түбектiң тесiгiнен баларға бауырсақ, түрлi тәттi тағам
үлестiредi, мұны “Тыштырма.” деп атайды. Онан соң әлгi әйел нәрестенi
тұңғыш рет бесiкке бөлейдi. Тойға жиналғандар дәм татып, балаға, отбасына
тiлек-бата бередi.
Баланы атқа мiнгiзу салты. Қазақ балалары бес жасынан бастап атқа
салт мiнуге жаттығады. Ата-аналары баланың алғашқы атқа мiнуiн қуаныш етiп,
той жасайды. Атқа мiнетiн бала жаңа киiм киiп, басына үкi тағып, “ашамай”
деп аталатын екi қасы “Х” түрiнде айшықталып жасалған ерге мiнiп, туған-
туысқандары мен руластарын аралайды. Туыстары оған шашу шашып, айыл-
өмiлдiрiк, құйысқан, жырым-шеттiк, шыбыртқы-қамшы сияқты ер-тұрманын
байғазыға бередi. Осыдан бастап бұл бала өз алдына ер-тұрманға ие болып,
көш кезiнде “тай-құнанға” мiнiп жүре бастайды.
Ежелгi заманнан көшпендi қазақта адам басына бiрден-бiр ер-тоқым
болған. Қазақ iшiнде ат-көлiк табу оңай, ер-тұрман табу қиын. ¤йткенi
қазақтың өмiрiнiң көбi ат үстiнде өтедi. Сондықтан-да “ер атымен, құс
қанатымен” деп, атты ер адамның қанаты есептейдi. Атқа мiнудiң алдыңғы
шарты ер-тоқым, атқа жайдақ мiнудi жаяу жүруден жаман көредi. “Ат табылады,
ер табылмайды” деген айту содан шыққан.
Cүндет тойы. Ислам дiнiнiң жол-жосығы бойынша қазақтар ұл баласын бес
жаста яки жетi жаста сүндетке отырғызады. Осыған байланысты той жасалады.
Той қарсаңында сүндеттелетiн баланы басына және екi иығына үкi тағып атқа
мiнгiзiп, туыстары мен жұрағаттарын аралатады. Барған туыстары балаға шашу
шашып, құттықтап, оған үкi қадайды, кепеш кигiзедi, әл-ауқатына қарай лақ,
қозы, құлын сияқты жас төлдiң бiрiне ен салып бередi. Осы тойда балаға
арнап ен салынған еркек құлын есейгенде баланың “сүндет аты” есептеледi.
Әдетте баланы сүндетке осы кәсiппен шұғылданатын “Мұхамбет
пайғамбардың әулетi - қожалар” отырғызады. Қожалардың екi түрi болған дейдi
тарихи деректер: бiр түрi әлгiнде сүндет iстейтiн қожалар , яғни “молда
қожа”, әр тайпаның өз “қожасы” болған; екiншiсi, жас балаларға шешек егетiн
қожалар “қорасан қожалар”. Қожалардың қайсысы да балалар сауыққан соң
тиiстi ақы: “қой, қозы” алып отырды. Баланы сүндетке отырғызудың төркiнi
ислам дiнiнен келген, кейiн келе бұл ұлттық әдет-ғұрыпқа айналған. Баланың
сүндет тойын, халық iс жүзiнде оның қара құлақ болып, қатарға қосылуының
алғаш қы бiр белесiн санаған.
Қазақтардың ежелгi тарихынан келе жатқан өте бай және терең мазмұнды
әдет-ғұрпы қыз ұзату және келiн түсiру дәстүрлерi. Қалыңдық туысқандарының
күйеу балаға деген көзқарасы iсләм белгiлеген көптеген ырымдардан азат
болды. Соның нәтижесiнде келiсуден және қалымның алғашқы жарнасы
берiлгеннен кейiн болашақ күйеу қалыңдығымен жасырын жолығыса алатын және
оның алғашқы келуi-ұрын келу, әдетте, қалыңдығының әке-шешесiнен жасырын
түрде, сол қалыңдығының аға-iнiсiнiң немесе туыстарының үйiнде өтетiн
болды. Күйеу жiгiттiң екiншi жолғы келуi ашық түрде болды және ол “қалыңдық
ойнау” деп аталды.
XV-XVII ғғ. қазақтардың отбасылық өмiрiне iсләмнiң ықпалы онша болған
жоқ, молданың қатысуымен қалыңдықтың некесiн қию ғұрпы қолданылмады. Ерлi-
зайыптылық (жұбайлық) халықтың жалпы мақұлдауымен, бәрi қосылып той
салтанатында орындалатын “жар-жар” өлеңiн айтумен бекiтiлдi. “Жар-жар” -
айтыс өлеңi. Оны әдетте екi топ: күйеу бастаған-еркектер, қалыңдық бастаған-
әйелдер жағы айтады.
¤лең патриархальдi отбасындағы әйелдiң жағдайы туралы баян дайды,
бөтен ауылға, ортаға кетiп бара жатқандығына, туыстарымен айрылысатынына,
туған жерiнен алыстайтынына байланысты қыздың мұң-қайғысын бiлдiредi.
Көбiнесе күйеуге өзiнiң еркiсiз кетiп бара жатқандығын сезiнуiнен туатын
қалыңдықтың қасыретi кейде шынайы әрi ойланатын жылап-сықтау өлеңiне -
сыңсуға, “қыз танысуға” келiп қосылатын. Мұнда қыз өзiнiң туған ауылымен
қоштаса тұрып, қайғы-қасыретiн де өлеңмен өрнектейтiн. Қыз өзiне ерiп
жүрген құрбылары мен бiрге қоштасу өлеңiн айта жүрiп өз ауылының әрбiр
үйiне және көршi ауылдарға кiрiп-шығуы керектiгiн арнайы дәстүр ретiнде
талап еттi. Қазақтарда қыздың бұл қоштасуы “қыз танысу” деп аталды.
Әдет-ғұрып бойынша келiннiң жiгiт ауылындағы алғашқы қадамы дәстүрлi
өлең беташармен басталып, онда қалыңдық әуелi әдетте кҮйедiң ең жақын
туыстарына және ауылдастарына таныс тырылады. Содан соң жаңа ғана өзiнiң
бұдан былайғы отбасының табалдырығын аттаған қалыңдыққа ақыл-қасиет
айтылады.
Әр жүзде өзiнiң ерекшелiгi бар қалыңдық жағына қалым төлеу мен қатар,
күйеу тарапынан жөн-жоралғылық сыйлықтар берiледi. Оның iшiнде барлық ру-
тайпаларда тарағаны: шешесiне - сүт ақысы, әкесiне - той малы, яғни қыз
ұзатуға байланысты шығындары, қалыңдықтың аға-iнiлерiне - тартулар (ер-
тұрман, белдiктер, т.б.) кәде берiледi. Құдалардың қыз жағы да екi баланың
үй болуының алғашқы қадамына сүбелi үлесiн қосқан. Алғашқы субхат кезiнде
олар қарғы-бау, яғни келiсiмнiң адалдығына кепiлдiк салуға тиiстi болады.
Құдаларына сый ретiнде киiт кигiзедi. Бұндай сый-құрмет көбiнесе қыз
жақтың алған қалың малының құнынан да асып кететiн. Туыстары қызына сәукеле
тiктiрiп, көлiк - күйме сыйлап, ал қоры мол болса ұзатылған қызына барлық
жасау-жабдықтармен қоса жаздық үй-отау тiгiп беретiн.
Ерте заманнан сақталып келе жатқан жауапты әдет-ғұрыптардың бiрi -
бұл дүние салған адамды шығарып салу. Қазақтардың жерлеу-жосықтары аралас
күйде болып, iсләмнiң әдет-ғұрпына яғни шариғатқа негiзделедi. Қазақтар о
дүниелiк өмiрге сенiп марқұммен бiрге оның қабiрiне садағын, найзасын, ер-
тоқымын, сүйiктi атының басын салған. Марқұмның үйiнде өлiктi түнде күзету
ұйымдастырылады. Жаназаға жиналған жұрт осы үйге кiрiп туыстарына көңiл
айтады. Ертеңiне сүйектi арулап жуып, ‘’ақырет кебiнiне” орап, “дәуiр”
жүргiзiп, ысқат шығарады. Бiрнеше мал ала жiппен байланып, сол үйдiң
есiгiнiң алдына әкелiнiп, дәуiр жүргiзушi адам мал байланған жiптi ұстап:
“бұл адамның бiр жылдық өтпеген ораза, намаз, тағы парыз-қарыздары үшiн”
деп өлiктiң төр жағында отырған моллаға ұстатады, молла “қабыл алдым” деп
жiптi алып, қайта бередi. Марқұм қанша жасқа келген болса, сонша рет осылай
iстеледi. Ал балиғатқа толмаған жас бала қайтса, оған дәуiр жүргiзiлмейдi.
Марқұмға қайғы-күйiнiшiн бiлдiру ретiнде жылап-сықтау, әйелдер
беттерiн тырнау (бет жырту) әдетi осы күнге дейiн сақталған. Әйелi аза
тұтуын сақтап бiр жыл бойы басына қара орамал тартып жүредi (қара салу).
Марқұмның сүйiктi көлiгi азалы қара жабумен жабылды. Жыл өткен соң аза тұту
аяқталып, қабiр үстiне ескерткiш орнатылып, оның жылы берiледi. Оның мiнген
атының құйрығы кесiлiп, артынша ол сойылған. Аттың басы, тұяғы және терiсi
иесiнiң бейiтiне қойылады.
Қазақ арасында үстем дiн - iсләм дiнi, оның тараған негiзгi
орталықтары Түркiстан, Хорезм және Бұқара болатын. Дей-тұрғанмен бұл өңiрде
iсләм тамырын терең жая қойған жоқ, халық бұқарасы iсләм парыздарынан әлi
алыста болды, сөйтiп, бұрынғысынша “тәңiрге” табынушылықпен (аспанға бас
ие) ризаласқан ежелгi дiннiң салт-жораларын орындады. XV-XVII ғғ. “тәңiрге”
табынушылық әлi де iсләммен бәсекелестiкте болды. Iсләмнiң алдын-ала
ойластырғанына қарамастан қазақтар ата-бабаларының дiнiн құрметтеп, өз
әкелерiнiң әруақтарына (тәңiрге) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz