Мақта өңдеу өндірістерінде ақша капиталының пайдалану механизмдерінің тиімділігін және оны жоспарлаудың негізгі мәселелерді талдау
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Ақшалай капиталдың теориялық негіздері
1.1 Ақшалай капиталдың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Кәсіпорындарға ақшалай капиталдың обьективті қажеттіліктері және оны
жоспарлаудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..13
1.3 Кәсіпорынның ақша капиталын басқару
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... 21
2. Мақта өңдеу кәсіпорындарының негіздерінде ақша капиталын
талдау және жоспарлау
1. Кәсіпорынның қаржылық экономикалық дамуына
сипаттама ... ... ... ... ...30
2.2 Кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастырудың көздерін
талдау ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 37
3. Мақта өңдеу кәсіпорындарының ақша капиталы түсімін және шығындарды
жоспарлау және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .. ... .44
3. Мақта өңдеу кәсіпорынының ақшалай капиталын қалыптастыруды оңтайландыру
жолдары
3.1 Мақта өңдеу кәсіпорындарында ақша капиталын жоспарлауды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 54
3.2 Кәсіпорындарда ақша қаражаттарының айналымдылығын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. ... . ..67
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
.71
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... . ... ... .73
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан 2020 жылға дейінгі даму Стратегиясын
жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар туралы Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлығында экономиканың нақты секторын дамытудың қажеттілігі
ҚР Үкіметінің алдағы қызметінің бірден бір негізгі бағыты ретінде
анықталды, ал нақты сектордың басымдылығы оның іс-әрекетінің негізгі
принципі ретінде бекітілді. Жаңа және тиімді әрекет ететін нарықтық жүйені
қалыптастыру үшін қаржылық, ақшалай капитал, баға, валюта сфераларында,
сонымен қатар заң шығару және монополияға қарсы реттеу облысында нақты
және дәйекті саясатты жүзеге асыру керек. Нарықтық қатынас жағдайында
экономиканы реформалауда негізгі мәселелердің бірі өңдеу өндірістерінің
тұрақтылығына бағытталған қызметтерді жетілдіру болып отыр. Осы тұрғыдан
қарағанда өңдеу кәсіпорындарының ақшалай капиталын, қаржы ресурстарының
механизмін қалыптастыру актуалды.
Экономиканың дамуына үлкен әсерін тигізетін саланың негізгілерінің
бірі Агроөнеркәсіп кешені. Өйткені, бұл сала ішкі жалпы өнімнің үштен
бірін өндіреді. Сондықтан да бұл саладағы өңдеу кәсіпорындарының ақшалай
капиталының, қаржылық ресурстарын тиімді түрде пайдаланудың маңызы зор.
Капитал – қаржы менеджментінің маңызды түсініктерінің бірі. Қаржы
менеджменті түсінігінен капитал корпорацияның активтеріне салынған
материалдық және материалдық емес формадағы ақша қаражаттарының мөлшері.
Корпоративтік қаржы түсінігінен капитал корпорациялар арасындағы және
басқа да шаруашылық субьектілердің арасындағы қарым-қатынас кезінде пайда
болған ақшалай қатынастарды көрсетеді. Мұндай қаржылық қатынастар
корпорациялар арасында заңды тұлғалармен, олардың акционерлерімен, несие
берушілермен, жеткізушілермен, өнімді сатып алаушылармен, қор нарығына
қатысушыларынмен болады.[1]
Капиталды салу қорытындысында негізгі және айналым капиталы пайда
болады. Қызмет барысында негізгі капитал – айналымнан тыс активтердің
формасына, айналым капиталы – айналым активтер формасына ауысады. Айналым
активтеріне салынған корпорацияның ақша қаражаттарының қорлары айналым
қаражаты болып табылады.
Капитал келесідей болады. Капитал - өзін өзі өсіруге арналған байлық.
Капиталды сату және өндіріс процессіне инвестициялағанда кәсіпкердің
табысы қалыптасады.Экономикалық теория төрт факторды бөледі: капитал, жер,
жұмыс күші және менеджмент (кәсіпорынды басқару).
Ақшалай капиталы мен қаржы ресурстары түсініктері арнайы
экономикалық әдебиеттерде және кезеңдік басылымдарда, сонымен қатар
кәсіпкерлікке арналған нұсқауларда еркін талқыланады. Категориялық
аппаратты жетік игермеу қаржы жүйесі мен қаржы тетіктерінің түсінігін
бұрмалауға әкеліп соқтырады.
К.Маркс былай деп жазған: сырттай капитал әртүрлі жақты формада
өндіріс құрал-жабдығында (тұрақты капитал), адамдар (өзгермелі капитал),
ақшалай капитал (ақша капиталы) болып келеді. К. Маркс осыдан соң
капиталды күрделі ұғым деп санаған. Барлық аталған материалдық игіліктер
өз бетінше капитал бола алмайды, олар сонда ғана капиталға айнала алады,
егер иегерлері оларды құнды еселеу үшін немесе қосымша құнды жасауға
қолданылса.
Өзінің басты еңбегі "Капиталда" К.Маркс капиталдың бірқатар
аныктамасын берген. Бул кездейсоқ емес. "Капиталдың" бірінші томында.
капитал - бұл құн, бұл өзін-өзі өсіретін құн деп көрсетілген. "Капиталдың"
екінші томында: "капитал бүл қозғалыс" екенін дәлелдеген. Капиталдың мәні
толыққанды "Капиталдың" үшінші томында ашылған[1].
Қаржы ресурстары мен капитал кәсіпорынның қаржыларын зерттеудің басты
объектісі болып табылады. Реттелетін нарық жағдайында капитал түсінігі
қолданылады, ол қаржыгерлер үшін кәсіпорынның жаңа кірістерін алу
мақсатында үнемі әсер етуге болатын нақты объект болып саналады. Осы
тұрғыдан капитал тәжірибелік қаржыгер үшін - өндірістің объективті
факторы. Осылайша капитал-кәсіпорын арқылы айналымға салынған және осы
айналымнан кіріс әкелетін қаржы ресурстарының бөлігі болып табылады. Осы
мағынада капитал қаржы ресурстарының айналған формасы ретінде болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмысының басты
мақсаты - мақта өңдеу өндірістерінде ақша капиталының пайдалану
механизмдерінің тиімділігін және оны жоспарлаудың негізгі мәселелерді
талдау. Қойылған мақсатқа сәйкес зерттеуге мынадай міндеттер қойылды:
- кәсіпорындардың ақшалай капиталының теориялық негіздерін зерттеу;
- мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржылық тұрақтылығын зерттеу;
- өңдеу кәсіпорындарының қаржыны тиімді басқаруды қалыптастыру, оның
механизмін жетілдіру;
- кәсіпорындардың қаржы ресурстарын , ақша қаражаттар үнемділігін
анықтау;
- өңдеу кәсіпорындарында қаражаттардың ағымын реттеу.
Зерттеу пәні - кәсіпорындардың ақшалай капиталын зерттеу.
Зерттеу объектісі мақта өңдеу кәсіпорындары.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы.
- мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржылық тұрақтылығын зерттеу;
- өңдеу кәсіпорындарының ақша капиталын тиімді басқаруды қалыптастыру,
оның механизмін жетілдіру;
- кәсіпорындардың қаржы ресурстарын, ақша қаражаттар үнемділігін
анықтау;
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан
тұрады.
1.Ақшалай капиталдың теориялық негіздері
1.1 Ақшалай капиталдың экономикалық мәні
Капиталдың пайда болуының объективті алғы шарттары тауар өндірісінің
белгілі бір дәрежеге жетуі және тауар-ақша қатынастарыың дамуы болып
табылады. Тарихи жағынан алғанда, капитал көпес және өсімкор капиталы
түрінде өзінің өмір жолын ақша түрінде бастады. Әрбір жаңа капитал тауар
нарығында, еңбек нарығында немесе ақша нарығында болсын, тағы да ақша
түрінде көрініп, тек белгілі бір процестер арқылы капиталға айналады.
Капиталға түрлі ғылыми көзқарастар әртүрлі анықтамалар береді.
Экономикалық теория классикалық мектебінің негізін салған А. Смит пен
Д.Рикардо және қазіргі белгілі американ экономистері П.Самульсон мен У.
Нордхауздың ойынша, капитал бұл өндіріс құрал-жабдығы. Француз экономисі
Жан Батист Сэй және ағылшын экономисі Джон Робинсон капиталды бұл ақша
сомасы, бағалы қағаздар, қаржылар деп есептеген. Капиталға бұдан басқа да
көзқарастар бар: капитал бұл өндіріс қолданылатын адамның білімі,
қалыптасқан әдеті, энергиясы. Капитал бұл уақыт. Уақыт фактор ретінде
табысты жасаушы. Әртүрлі уақыт кезеңіндегі көптеген экономистердің
көзқарасын жинақтап қарасақ, онда өндіріс құрал-жабдығы, адамдар және
ақшалар да капитал бола алады. Бірақ капиталдың мәнін толыққанды етіп
К.Маркс ашқан. Маркс былай деп жазған: сырттай капитал әртүрлі жақты
формада өндіріс құрал-жабдығында (тұрақты капитал), адамдар (өзгермелі
капитал), ақшалай капитал (ақша капиталы) болып келеді. К. Маркс осыдан
соң капиталды күрделі ұғым деп санаған. Барлық аталған материалдық
игіліктер өз бетінше капитал бола алмайды, олар сонда ғана капиталға
айнала алады, егер иегерлері оларды құнды еселеу үшін немесе қосымша құнды
жасауға қолданылса.
Өзінің басты еңбегі "Капиталда" К.Маркс капиталдың бірқатар
аныктамасын берген. Бул кездейсоқ емес. "Капиталдың" бірінші томында.
капитал - бұл құн, бұл өзін-өзі өсіретін құн деп көрсетілген. "Капиталдың"
екінші томында: "капитал бүл қозғалыс" екенін дәлелдеген. Капиталдың мәні
толыққанды "Капиталдың" үшінші томында ашылған [1].
Альфред Маршаллдың теориясында капитал деп өндірістің алғы шарттарын
құрайтын заттарды, Джон Кларк капитал деп босалқы өндіргіш игіліктерді,
еңбек өзара бірігіп өндірістің бастапқы негізін құрайтынын, Пол Самуэльсон
капитал деп ірі фабрикалардың өндірістік жабдықтарын, қоймалардағы дайын
өнімдер мен жартылай фабрикаттарды қарастырады. Мұндай көзқарастар қазіргі
Батыс экономистерінде де кездеседі. Мысалы, Колумбия университетінде
(АҚШ)профессоры Дьюи Капиталға өндірісте пайдалы рөл атқаратындардын
барлығы жатады деп, яғни оған: өндіріс құрал-жабдықтарын, пайдалы
қазбаларды, тұтыну заттарын, жұмыс күшін т.б. жатқызады. [3].
Монетаристік теория тұрғысынан алғанда капитал дегеніміз процент
әкелетін ақшалар. Қазіргі кездегі монетаризмді жақтаушылар капитал деп
ақшаны және оны алмастырушы несие ақшаларды айтады. Несие мен ақшаның
қызметіне баса көңіл аударуға себеп Джон Кейнстің теориясы болды.
Капиталдың сонымен қатар мынадай түрлеріне тоқталайық: Қарыз капиталы
дегеніміз белгілі бір мерзімге процент үстемесін өсіру шартымен берілетін
ақша капиталы. Мемлекеттік капитал дегеніміз мемлекет бюджетінен
берілетін ақша. Кәсіпкерлік капитал дегеніміз инвестор белгілі бір
мерзімге өнім өндіру үшін берілетін капитал.Портфельді капитал-бұл
инвестор белгілі бір елдің инвестициясына иелік етуі.Жекеменшік капитал-
жеке тұлғаның мемлекеттік емес формасы немесе кәсіпорыны.Тұрақта капитал-
өндірісте өз құнын бірден өзгертпейтін капиталдың бөлігі. Өзгермелі
капитал-өндіріс процесінде өз құнын дереу өзгертетін жұмысшы күшіне сіңген
капитал бөлігі.
Капиталдың техникалық құрылымы дегеніміз өндіріс құрал жабдықтар
массасының оларлың іске қосатын жұмысшыларының санына қатынасы. Капитал –
қаржы менеджментінің маңызды түсініктерінің бірі. Қаржы менеджменті
түсінігінен капитал корпорацияның активтеріне салынған материалдық және
материалдық емес формадағы ақша қаражаттарының мөлшері. Корпоративтік
қаржы түсінігінен капитал корпорациялар арасындағы және басқа да
шаруашылық субьектілердің арасындағы қарым-қатынас кезінде пайда болған
ақшалай қатынастарды көрсетеді. Мұндай қаржылық қатынастар корпорациялар
арасында заңды тұлғалармен, олардың акционерлерімен, несие берушілермен,
жеткізушілермен, өнімді сатып алаушылармен, қор нарығына қатысушыларынмен
болады. Капиталды салу қорытындысында негізгі және айналым капиталы пайда
болады. Қызмет барысында негізгі капитал – айналымнан тыс активтердің
формасына, айналым капиталы – айналым активтер формасына ауысады. Айналым
активтеріне салынған корпорацияның ақша қаражаттарының қорлары айналым
қаражаты болып табылады. Капитал келесідей болады. Капитал - өзін өзі
өсіруге арналған байлық. Капиталды сату және өндіріс процессіне
инвестициялағанда кәсіпкердің табысы қалыптасады.Экономикалық теория төрт
факторды бөледі: капитал, жер, жұмыс күші және менеджмент (кәсіпорынды
басқару Ақшалай капиталы мен қаржы ресурстары түсініктері арнайы
экономикалық әдебиеттерде және кезеңдік басылымдарда, сонымен қатар
кәсіпкерлікке арналған нұсқауларда еркін талқыланады. Категориялық
аппаратты жетік игермеу қаржы жүйесі мен қаржы тетіктерінің түсінігін
бұрмалауға әкеліп соқтырады.
Қаржы ресурстары мен капитал кәсіпорынның қаржыларын зерттеудің басты
объектісі болып табылады. Реттелетін нарық жағдайында капитал түсінігі
қолданылады, ол қаржыгерлер үшін кәсіпорынның жаңа кірістерін алу
мақсатында үнемі әсер етуге болатын нақты объект болып саналады. Осы
тұрғыдан капитал тәжірибелік қаржыгер үшін - өндірістің объективті
факторы. Осылайша капитал-кәсіпорын арқылы айналымға салынған және осы
айналымнан кіріс әкелетін қаржы ресурстарының бөлігі болып табылады. Осы
мағынада капитал қаржы ресурстарының айналған формасы ретінде болады.
В.Я.Хрипач өз еңбегінде капитал туралы былай дейді: Капитал өндірістің
маңызды факторы және ресурсы болып табылады. Өндірістік капиталдың бір
бөлігі (ғимараттар, қондырғылар және жабдықтар) негізгі капитал деп
аталады. Ал келесі бөлігі (шикізаттар, материалдар) айналым капиталын
сипаттайды .
Капиталға келесі анықтаманы Е.Л.Кантор былай береді: негізгі
капиталға еңбек құралдарының құны, ал айналым капиталына еңбек заты мен
жұмыс күшінің құны енеді [4].
Осы екі талқылау да бір түсінікке бірдей мазмұн береді.
Әртүрлі батыс авторларының экономика бойынша оқулықтарында негізгі
және айналым капиталы түсінігін анықтайтын біріңғай тәсіл жоқ, ол әртүрлі
елдерде қабылданған бухгалтерлік есеп пен есептіліктің ерекшеліктеріне
байланысты. Отандық теория мен тәжірибеде көбінесе негізгі қорлар мен
айналым қаражаттары термині жиі кездеседі.
Кәсіпорынның үздіксіз өндірістік процесін жүзеге асыру үшін айналым
капиталы (айналым қаражаттары) қажет. Айналым қаражаттары - бұл
кәсіпорынның ағымды активтеріне салынған капитал бөлігі.
Осындай талқылау бойынша кәсіпорынның қаржы ресурстары мен капитал
арасындағы айырмашылық келесіде: кез - келген уақытта кәсіпорынның қаржы
ресурстары капитал көлеміне тең немесе одан көп. Сонымен қатар теңдік
кәсіпорынның ешқандай қаржылық міндеттемесінің жоқ екендігін және барлық
қаржы ресурсының айналымға салынғандығын сипаттайды. Бірақ бұл капиталдың
көлемі кәсіпорынның қаржы ресурстарының көлеміне жақындаған сайын
кәсіпорын тиімді жұмыс істейді дегенді білдірмейді.
Нақты өмірде жұмыс істейтін кәсіпорындарда қаржы ресурстары мен
капиталдың теңдігі болмайды. Қаржылық есептілік қаржылық ресурстар мен
капиталдың арасындағы айырмашылықты анықтай алмайтындай етіп құрылады.
Өйткені, стандартты есептілікте қаржылық ресурстар емес, олардың айналған
түрлері - міндеттемелер мен капитал сипатталады. Тағы бiр айта кететiн
жәйт, ақшалардың өзi немесе ақша қаражаттары қаржылар жөнiндегi ғылымның
объектiсi болып табылмайды. Қаржылардың құрамындағы ақша қаражаттарының
атқаратын функциясы ақшалардан бөлек болады. Сондықтан, ақшалар және
қаржылар өз алдына бөлектенген экономикалық категориялар болып табылады.
Негiзiнде қаржылардың өзiне тән функциясы – бөлу (жиынтық өнiмдi және таза
табысты) және бақылау функциясы бар. Бұл жерде автор үшiншi функция
жөнiнде, яғни жұмылдыру функциясы туралы сөз қозғамаған. Ал ақшалар тауар
– ақша қатынастары жағдайында бiрнеше функция атқарады: құн өлшемi
ретiнде; төлем құралы ретiнде; айналым құралы ретiнде; қазына құрау құралы
ретiнде; дүниежүзiлiк ақша ретiнде.
Ақшалар жалпыға бiрдей құндылық баламасы ретiнде шаруашылық айналымына
қызмет етедi және мемлекет аумағындағы барлық айналымдар мен әрбiр
шаруашылық операциясын тексеруге мүмкiндiк бередi.
Қаржылардың экономикалық категория ретiнде ақшалардан айырмашылығы,
олар тек ақша қаражаттары қорларын құру, бөлу немесе пайдалануға
байланысты ақшалай, яғни экономикалық қатынастардың ерекеше аясын
көрсетедi. Алайда қаржылардың осы сипаттамасы олардың толық маңызын
айқындай алмайтын сияқты. Себебi мемлекеттiк бюджетте, кредиттiк және
кассалық жоспарларда, мемлекеттiк кәсiпорындар мен ұйымдардың қаржылық
жоспарларында қатынастар емес белгiлi бiр мөлшердегi ақша қаражаттарының
сомасы көрсетiледi. Бұл сомалардың шаруашылық қызметтердiң қаржылық
нәтижесi екенi белгiлi.Сондықтан қаржылық ресурстар деген ұғымды
қарастырсақ, онда оның мемлекет қарамағындағы немесе қандай да болмасын
меншiк нысанындағы кәсiпорындар мен ұйымдардың ақша қаражаттары қорларының
жиынтығы екенiн байқаймыз, деп тұжырымдайды В.И. Белинский. [5].
Тәжірибе қызметінде адамдар маңызды категориялармен емес, олардың
айналған түрлерімен кездеседі, сондықтан стандартты қаржылық есептілікте
тәжірибелік мақсаттылыққа байланысты олар сипатталады.Қаржылық ресурстар
анықтамасынан олардың ішкі (меншікті) және сыртқы (тартылған) деп
бөлінетіндігін көруге болады. Өз кезегінде ішкілері нақты формада
стандарттық есептілікте таза пайда мен амортизация түрінде, ал айналған
формасы - кәсіпорынның қызметкерлері алдындағы міндеттемелері арқылы
сипатталады. Таза пайда кәсіпорынның жалпы кіріс сомасынан салықтар,
алымдар, айыппұлдар, пенялар, пайыздың бөлігін және басқалай міндетті
төлемдер сияқты міндетті төлемдерді алып тастағаннан кейін, кәсіпорынның
иелігінде қалатын кірістің бөлігін сипаттайды.Сонымен бірге сыртқы немесе
тартылған ресурстар екі топқа бөлінеді: меншікті және қарыз. Бұндай бөлу
сыртқы қатысушылардың осы кәсіпорынның дамуына салған капитал формасына
негізделген: кәсіпкерлік капиталда және ссудалық капиталда. Осыған сәйкес
кәсіпкерлік капиталды салудың нәтижесі тартылған меншікті қаржылық
ресурстардың құралуы, ал ссудалық капиталдың нәтижесі- қарыз қаражаттарын
құру болып табылады.Кәсіпкерлік капитал әртүрлі кәсіпорындарға пайда алу
және кәсіпорынды басқаруға қатысу мақсатында салынған (инвестрленген)
капиталды сипаттайды.Ссудалық капитал - қайтарымдылық және төлемділік
негізінде ұсынылған қарыз түріндегі ақшалай капитал. Кәсіпкерлік капиталмен
салыстырғанда ссудалық капитал кәсіпорынға пайыз алу мақсатында уақытша
пайдалануға беріледі. Бизнестің осы түрімен арнайы мамандандырылған несие-
қаржы институттары (банктер, несие одақтары, сақтандыру компаниялары,
зейнетақы қорлары, инвестициялық қорлар, селенгті компаниялар және т.т.)
айналысады.
Нақты өмірде кәсіпкерлік капитал мен ссудалық капитал тығыз байланысты.
Кәсіпорынның барлық қаржы ресурстары, ішкі және сыртқы ресурстары,
олардың кәсіпорынның иелігінде болатын уақытқа байланысты қысқа мерзімді
(бір жылға дейін) және ұзақ мерзімді (бір жылдан жоғары) болып бөлінеді.
Бұл бөлу шартты түрде, ал уақыт ұзақтығының көлемі елдің қаржылық
заңдылығына, қаржылық есептілікті жүргізу тәртібіне, ұлттық дәстүрге
тәуелді болады.
Нақты өмірде кәсіпорынның капиталы ақшалай нысанда ұзақ уақыт бойы
қала алмайды, өйткені ол жаңа кірістер әкелуі керек. Кәсіпорынның
кассасында немесе оның банктегі есеп айырысу шотында ақшалай қаражаттардың
қалдығы ретінде ақшалай нысанда болған кезде, ол кәсіпорынға кіріс
әкелмейді.
Осы орайда біз қаржы ресурстарының анықтамасын әртүрлі жағдайда
бағалауға тура келеміз. Осы мәселе бойынша әртүрлі көзқарасты беретін,
жалпы тенденцияларды анықтайтын методологиялық артықшылықтарға талдау
жасалынды.
Профессор К.Жүйріков қаржы ресурстары туралы түсінікті тек шаруашылық
субъектісі, яғни корпорация деңгейінде ғана береді: қаржы ресурстары деп
- шаруашылық субъектісінің иелігіндегі және қаржылық міндеттемелерді
жүзеге асыруға, кеңейтілген қайта өндіріс және экономикалық ынталандыру
шығындарын жүргізуге бағытталған, ақшалай кірістер мен түсімдер [6].
Корпорацияның қаржы ресурстарының құралуының қайнар көздеріне ол
төмендегідей сипаттама береді.
Меншікті және оған теңестірілген қаражаттарға корпорацияның
кірістерінің барлық түрлері, амортизация, істен шыққан мүлікті өткізуден
түскен түсім, тұрақты пассивтер, жиналған ішкі ресурстар жатады, қаржы
нарығында жиналған қаражаттар - бұл меншікті акцияны және облигацияны және
басқалай құнды қағаздарды сату, инвестициялар бірінші топқа жатады. Ал
екінші топқа кіретін қайта бөлу тәртібінде түскен ақшалай қаражаттар - бұл
сақтандыру бойынша қайтарымдар, концерндерден, ассоциациялардан, салалық
құрылымдардан түскен түсімдер; пай жарналары; дивиденттер мен пайыздар;
бюджеттік субсидиялар.
Ресурстардың үшінші тобы туралы айтқан кезде шаруашылықты жүргізудің
нарықтық жағдайына өту кезінде кәсіпорындар маңызды қаржы ресурстарын,
ақшалай қаражаттарды сала ішінде қайта бөлу және бюджеттік қаржыландыру
негізінде алатындығын айта кеткен жөн.
Нарықтық қатынастарды қалыптастыру процесінде қайта бөлу тәртібінде
құралатын қаржы ресурстарының құрылымында сақтандыру компанияларынан
түсетін сақтандыру төлемдері үлкен роль алады, ал одан кейінгі орынды
бюджеттік қаржыландыру қайнар көзі алады.
Қарастырылып отырған қаржы ресурстарының анықтамасы шаруашылық
субъектісі деңгейінде берілген.
О.Төлемісов анықтауы бойынша: көптеген кәсіпорындар мен ұйымдар
тауарға деген сұранымның өсуін пайдаланып, өздерінің қаржы жағдайларын
өнім өндіру мен көрсетілген қызметтерді ұлғайту оның өзіндік құнын кеміту
есебінен емес, олардың бағасын көтеру арқылы жақсартып алуға тырысуда[7].
Ал, Дүйсенбаев К.Ш., Төленов Э. Т., Жұмагалиев Ж. Г. кәсіпорынның
қаржы ресурстарына кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі
бір кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін
үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін
қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді деп береді[ 8].
С.В.Большаков кәсіпорынның қаржысын ұйымдастырудың маңызды принципі
ретінде төмендегілерді анықтайды: жарғылық капиталды алғашқы қалыптастыру;
толық шаруашылық есеп; негізгі және инвестициялық қызметтердің
қаражаттарын шектеу; айналым қаражаттарын меншікті және қарыз деп бөлу;
меншікті аындамы қаражаттарының сақталуын қамтамасыз ету; мақсатты ақшалай
қорлар мен сақтық қорларын қалыптастыру; қаржылық қатынастың жоспарлы-
болжамды негізі [9].
Профессор В.М.Родионов кәсіпорынның қаржы ресурстарына анықтаманы
Кәсіпорынның қаржы ресурстары - шаруашылық субъектісінің иелігіндегі
және қаржы міндеттемелерін атқаруға, кеңейтілген қайта өндіріс шығындарын
жүргізу мен жұмысшыларды экономикалық ынталандыруға арналған ақшалай
қорлар мен түсімдер деп береді [10].
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорыннын қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-
кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен
байланысты. Профессор А.Д. Шеремет "Кәсіпорынның қаржы (активтер) жағдайы
қаржыны тарату, пайдалану және оның қалыптастыру көздерімен (меншіктік
капитал және міндеттемелер, яғни пассивтер) сипатталады" деп жазған.
[11].
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-
қатынас-та болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады.
Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді.
Профессор И.Т. Балабанов "Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы,
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем
қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану, мем-лекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің
алдында өз міндет-темелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен
рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды
пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу" - деп жазады [12].
Профессор Мельников В. Д.,ИльясовК.К. осы ұғым бойынша өзінің
көзқарасын келесі сөздермен баяндайды: "Кәсіпорынның қаржылық жағдайы -
бұл бірқатар көрсеткіштермен сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру
қабілеттілігін кешенді түрде бағалау".[13].
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
1.2 Кәсіпорындарға ақшалай капиталдың объективті қажеттіліктері және
оны жоспарлаудың ерекшеліктері
Кәсіпорындар туралы Заңға сәйкес кәсіпорындар - бұл пайда алу мен
қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында шаруашылық қызметті
жүргізу үшін құрылған жеке шаруашылық субъектісі [14].
Тәртіп бойынша кәсіпорын заңды тұлға болып саналады, ол белгілердің
жиынтығы бойынша анықталады: мүліктің шарттылығымен, осы мүліктерге
міндеттемелер бойынша жауапкершілігі, банкте есеп айырысу шотының болуы,
өз атынан қызмет етуі және т.б. Мүліктің шарттылығы кәсіпорынның мүлкінің
есебі болатын жеке бухгалтерлік баланстың болуымен сипатталады.
Кәсіпорындардың қаржылық қатынасы кәсіпорынның меншікті
қаражаттарының, оның кірісінің құралуы, шаруашылық қызметті
қаржыландырудың қарыз қайнар көздерін тартуы, осы қызмет нәтижесінде пайда
болған кірістерді бөлуі, оларды кәсіпорынның даму мақсатында пайдалануы
ақшалай негізде жүзеге асқан кезде пайда болады.
Кәсіпорынның ақшалай капиталының құралуын ұйымдастырудың принциптері
ретінде олардың өмір сүруіне тән ерекше формаларды түсінуі тән.
Ақша капиталының құралуын ұйымдастыру олардың тиімділігін қамтамасыз
етудің жалпы кешенінің негізін қалаушы болып табылады. Ақша капиталының
құралуын ұйымдастырудың жалпы қағидаттары төмендегіше:
- қаржы ресурстарының құрамы мен құрылымы;
- мақсатты және көп мақсатта пайдаланылатын қаржы
ресурстары;
- кәсіпорынның қаржы ресурстарына деген қажеттіліктерін
белгілеу;
- қаржы ресурстарын олардың белгіленген мақсатта пайдалану;
- қаржы ресурстарының сақталуы.
Қаржы ресурстарының құрамы деп оларды құрайтын кірістердің жиынтығымен
түсініледі. Қаржы ресурстарының құрылымы қаржы ресурстарының жекелеген
элементтерінің қатынасын көрсетеді, яғни кәсіпорынның қаржы ресурстарының
жалпы көлеміндегі әрбір элементтің үлесінен тұрады.
Экономиканың әртүрлі салаларындағы қаржы ресурстарының құрамы мен
құрылымы біркелкі емес. Олар өндірістік, экономикалық және ұйымдастыру
тәртібіндегі көптеген факторлар арқылы анықталады. Мысалы, өнеркәсіптің
металлургия, машина құрылысы сияқты қор сиымды салаларында меншікті қаржы
ресурстарының артықшылықты элементі болып амортизациялық аударымдар
жатады. Жеңіл өнеркәсіпте және саудада маңызды үлес жалпы кіріске қатысты.
Сонымен қатар қаржы ресурстарын мақсатты және көп мақсатқа
белгіленген қаржы ресурстары деп бөлуге болады. Қаржы ресурстарының
мақсатты бағыты ақшалай қаражаттарды құру және пайдалану жолымен
жүргізіледі. Жоғарыда айтылғандай қаржы ресурстары екі формада құрылып
және пайдаланылуы мүмкін: қор және қор болып табылмайтын.
Қаржы ресурстарын жіктеудің маңызды принциптерінің бірі оларды алғашқы
және ақырғы деп бөлу.
Жиынтық қоғамдық өнім сияқты қаржы ресурстары да материалды өндіріс
сферасында құралады.
Бірақ бірқатар экономистер бұл жағдайды кеңірек қарастырады. Жиынтық
қоғамдық өнім бұл белгілі статистикалық кезеңде (көбінесе жыл)
материалдық өндірісте, сонымен қатар материалдық емес өндірісте
өндірілетін тауарлар мен қызметтердің ақырғы өндірісінің барлық көлемінің
жиынтық нарықтық құны, белгілі уақыт аралығында (мысалы бір жылда)
ұлттық экономиканың әртүрлі салалары арқылы өндірілген өнімнің жалпы
көлемінің агрегатталған көрсеткіші. Қоғамдық өнімді осылай анықтау
алғашқы және ақырғы қаржы ресурстары арасындағы шекті маңызды өшіреді.
Кәсіпорындарда өткізуден түскен түсімдерді бөлу кезінде алғашқы
қаржылық ресурстар (амортизация, пайда және т.б.) қалыптасады. Жалпы
мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандырудың қажеттілігіне байланысты
алғашқы қаржылық ресурстар қайта бөлінеді: олардың белгілі үлесі
мемлекеттік бюджетке алынады және бюджеттен тыс қорларға беріледі. Жалпы
мемлекеттік қаржылық ресурстар өз кезегінде қайта бөлінеді, әртүрлі
экономикалық және әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталады,
сонымен қатар олардың бір бөлігі материалды өндіріс кәсіпорындары
мен мекемелерінің, өндірістік емес сфераның ұйымдарының иелігіне түседі.
Осылайша ақырғы қаржы ресурстарының қалыптасуы жүзеге асырылады (сурет
1). Қаржы ресурстарын осылайша алғашқы және ақырғы деп бөлу қаржы
ғылымында қалыптасқан жағдайдан маңызды ерекшеленеді. Қаржы ресурстарын
қазіргідей анықтауда олардың белгілі бөлігі кәсіпорында бюджет және
бюджеттен тыс қорлар алдындағы қарызы түрінде болатындығын сипаттайды,
кәсіпорынның ақырғы қаржы ресурстарының шамасын анықтауда осы бөлікті бөлу
керек.
Осылайша алғашқы және ақырғы қаржы ресурстарының қалыптасу процесін
жеке кәсіпорын деңгейінде қарастыруға болады.
Шаруашылық қызметті ұйымдастыру сәйкес қаржылық қамтамасыздықты талап
етеді, яғни кәсіпорынның құрылтайшыларының салымдарынан құралатын және
жарғылық капитал формасына айналатын алғашқы капиталдың болуын талап
етеді.
Бұл кез - келген кәсіпорынның мүлкінің құралуының маңызды қайнар көзі
болып табылады. Жарғылық қорды құрудың нақты тәсілдері кәсіпорынның
ұйымдастыру-құқықтық формасына тәуелді болады.
Кәсіпорынды құру кезінде жарғылық капитал негізгі қорларды алуға және
бір қалыпты өндірістік-шаруашылық қызметті жүргізу үшін керекті көлемде
айналым қорларын құруға бағытталады, пайдаланылуы маңызды кіріс беретін
фактолар болып саналатын лицензияларды, патенттерді, ноу-хау алуға
салынады. Осылайша алғашқы капитал өткізілген өнімнің құны арқылы
сипатталатын, құн құралатын өндіріске инвестицияланады. Өнімді өткізгеннен
кейін ол ақшалай нысанға енеді, яғни кәсіпорынның есеп айырысу шотына
түсетін, өндірілген тауарларды сатудан түскен түсім нысанына айналады.
Өндірістік негізгі қорлар - материалдық өндіріс сферасында ұзақ уақыт
аралығында өзгеріссіз натуралды формада қызмет атқаратын және өзінің
құнын жаңадан құрылған өнімге бірнеше айналым барысында тозуына байланысты
бірте-бірте аударатын еңбек құралдары.
Өндірістік емес негізгі қорлар - ұзақ уақыт аралығында өндірістік емес
сферада қызмет атқаратын заттық емес құндылықтар.
Сурет 1. Кәсіпорынның ақырғы қаржы ресурстарының құралу процесі
Қайнар көзі: әдебиеттерді пайдалана отырып автордың құрастыруы
Түсім - бұл әлі де болса кіріс емес, бірақ өнімді өндіру процесінде
жұмсалған шығындардың орнын толтырудың және ақшалай қорлар мен
кәсіпорынның қаржы резервтерін құрудың қайнар көзі. Түсімді пайдалану
нәтижесінде одан құрылған құнның сапасы бойынша әртүрлі құрамдас
бөліктері бөлінеді.Ең алдымен, бұл негізгі өнідірістік қорлар мен
материалдық емес активтер тозуы ақшалай нысанға енгеннен кейін,
амортизациялық аударулар түрінде құралған амортизациялық қордың құралуымен
байланысты. Амортизациялық қордың құралуының міндетті шарты болып
өндірілген тауарларды (жұмыстар, қызметтер) тұтынушыға сату және түсімнің
түсуі болып табылады.
Құрылатын тауардың материалды негізін шикізаттар, материалдар, сатып
алынатын комплектілеу тауарлары және жартылай фабрикаттар алатын
болғандықтан, олардың құндары басқа да материалдық шығындармен, негізгі
өндірістік қорлардың тозуымен, жұмысшыларға төленетін жалақымен қатар
өзіндік құн формасында болатын, кәсіпорынның өнімді өндірудегі шығындары
қатарына жатады. Түсім түскенге дейін бұл шығындар кәсіпорынның
шығындалмайтын, ал өндіріске авансталатын айналым қаражаттары есебінен
қаржыландырылады. Тауарды өткізуден түсім түскеннен кейін айналым
қорлары қалпына келтіріледі, ал кәсіпорынның өндіріс бойынша шыққан
шығындарының орны толтырылады.
Өзіндік құн түріндегі шартталған шығындар өнімді өткізуден түскен
түсімді өндірілген шығындармен салыстыруға мүмкіндік береді.
Өнімді өндіруге қаражаттарды инвестициялаудың мәні таза кірісті алу,
егер де түсім өзіндік құннан асып кетсе онда кәсіпорын пайда түріндегі
кірісті алатындығында.
Кәсіпорынның иелігінде қалатын пайда-оның қажеттіліктерін
қаржыландырудың көп мақсатты қайнар көзі, бірақ оны пайдаланудың негізгі
бағыттарын жинақтау мен тұтыну ретінде анықтауға болады. Пайданы жинақтау
мен тұтыну деп бөлудің пропорциясында кәсіпорынның даму перспективасын
анықтайды.
Пайданың бір бөлігі тұтынуға жұмсалады, нәтижесінде кәсіпорын мен
кәсіпорында жұмыс істейтін және жұмыс істемейтін тұлғалар арасындағы
қаржылық қатынас пайда болады.
Өзін өзі қаржыландыру - кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында
жеңісті шаруашылық қызметінің міндетті шарты болып табылады. Бұл принцип
кәсіпорынның өнім өндірісі мен өндірістік - техникалық базасын кеңейту
шығындарының толық қайтарылуын басшылыққа алады. Мұнда әрбір кәсіпорын
өзінің ағымды және күрделі шығындарын меншікті қайнар көздер есебінен
жабады. Қаражаттарға деген уақытша мұқтаждық, егер де сөз күрделі салымдар
үшін пайдаланылатын ағымды шығындар мен ұзақ мерзімді банк несиелері
туралы болатын болса, онда шығындар банктің қысқа мерзімді ссудалары және
коммерциялық несие есебінен қанағаттандырылуы мүмкін.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметі оның қаржылық қызметімен тығыз және
үздіксіз байланыста болады. Кәсіпорын өзінің барлық бағыттағы шығындарын
өндірістік жоспарға сәйкес өз бетінше қаржыландырады, өзінің иелігіндегі
қаржы ресурстарын пайда алу мақсатында өнім өндірісіне сала отырып
иеленеді.
Біздің пікірімізше, қаржы ресурстарын анықтаудағы ең қолайлы негізгі
принцип болып, оларды түрлерге жатқызу болып табылады, яғни қаржылық қайта
бөлуден өте отырып жиынтық қоғамдық өнім өткізілетін форма: амортизациялық
аударым, жиынтық кіріс (пайда), айналым қаражаттарының қалыптасқан артық
көлемі, тұрақты пассивтер және т.б, сонымен қатар олардың кәсіпорынның
қаражаттар айналымы процесіндегі ролін нақты айқындау керек.
Кәсіпорынның дамуына бағытталатын қаржылық ресурстар мыналардың
есебінен түзеледі:
- амортизациялық аударымдар;
- шаруашылық және қаржылық қызметтердің барлық түрінен
алынатын пайда;
- серіктестіктерге қатысушылардың қосымша пай жарналары;
- облигацияларды шығарудын алынатын қаражаттар;
- ашық және жабық акционерлік қоғам акцияларын шығару және
орналастыру көмегімен орналастырылған қаражаттар;
- басқа кредиторлардың ұзақ мерзімді несиелері (облигациялық
заемдардан басқа);
- басқа заңды қайнар көздер (мысалы, кәсіпорындардың,
ұйымдардың, азаматтардың өз еркімен берген қайтарымсыз
жарналары) [15].
Өзін өзі қаржыландыру принципі тұтынушыға қажетті өнім өндірісін
үлкен шығындармен шығаратын және әртүрлі объективті себептерге байланысты
тиімділіктің жоғарғы деңгейін қамтамасыз ете алмайтын кәсіпорындар үшін
әлі де болса қамтамасыз етілмеген. Оларға коммуналдық тұрғын үй,
жолаушылар транспорты, ауыл шаруашылығы және бюджеттен ассигнация алатын
басқа да кәсіпорындар жатады. Осындай жағдай сонымен қатар шаруашылық
қызметі кәсіпкерлік деп есептелмейтін қорғаныс мағынасындағы
кәсіпорындарға да тән және олар өнімді өткізуден түскен қаражаттар
есебінен қаржыландырылады.
Қаржылық жоспарлау - бұл кәсіпорынның дамуын қамтамасыз ету үшін
оның барлық кірістері мен ақшалай қаражаттарының шығындалу бағыттарын
жоспарлау болып табылады. Қаржылық жоспарлау жоспарлаудың тапсырмалары мен
объектілеріне байланысты әртүрлі мазмұн мен бағыттағы қаржылық жоспарларды
құру көмегімен жүргізіледі .
Осыдан қаржылық жоспарларды болашақтағы, ағымды және жедел деп бөлуге
болады.
Болашақтағы және ағымды жоспарлаудың үйлесімінің мысалы бизнес-
жоспар, оны дамыған капиталистік елдерде жаңа кәсіпорын құру кезінде
немесе өнімінің жаңа түрлерін негіздеу кезінде жасау қабылданған. Ол үш
жыл мен бес жыл аралығына жасалады, өйткені ұзақ уақыт аралығына жоспар
жасау анық болмайды.
Бизнес - жоспар тек қана қаржылық жоспар ғана емес, ол қаржыландыру
стратегиясын жасау үшін және нақты инвесторды жаңа кәсіпорын ашуға немесе
жаңа өндірістік бағдарламаны қаржыландыруға тарту үшін де қажет.
Бизнес-жоспарды жасау кәсіпорынды ішкі басқаруға сөзсіз әсер етеді,
өйткені ол мақсаттардың қойылуы, оларды тәжірибеде жүзеге асыру тәсілдері,
қаржылық, материалды және еңбек ресурстарының үйлесімділігі негізінде
жасалынады. Бизнес- жоспарды кәсіби түрде жасау инвесторлардың
қаражаттарын сақтауға мүмкіндік береді және банкроттыққа ұшырау
мүмкіншілігін төмендетеді.
Кәсіпорынның басшылығы үнемі таңдау қажеттілігін сезінеді. Ол
өткізудің оңтайлы бағасын жүзеге асыруы, несие және инвестициялық саясат
облысында шешім қабылдауы және т.б. жүзеге асыруы керек.
Кәсіпорынның барлық қызметі кешенді түрде тиімді болатын және
кәсіпорынның қызмет нәтижесіне мүдделі тұлғалар тобын (кәсіпорын иесі,
кредиторлар және т.б.) қатағаттандыра алатын көлемді ақшалай қаражаттардың
түсімін қамтамасыз ететін жағдайға қол жеткізуі керек. Болашақ кезеңге
экономикалық қызметтен күтілетін нәтижелерді сипаттау кәсіпорынның
бюджетін (жоспарларын) құру кезінде орын алады .
Тәртіп бойынша, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді жоспарларды
ерекшелейді. Қабылданатын шешімдердің бірқатарының мәні өте ұзақ болашаққа
таралады. Бұл, мысалы, негізгі капитал элементтерін алу, маман саясаты,
шығарылатын өнімнің ассортименті облыстарындағы шешімдер. Осындай шешімдер
кәсіпорынның қызметін көп жылға алға белгілейді және ол бөлшектілік
дәрежесі өте жоғары болмайтын, ұзақ мерзімді жоспарларда сипатталуы керек.
Ұзақ мерзімді жоспарлар құрамдас элементтері қысқа мерзімді жоспарлар
болып табылатын, рамалық конструкцияларды сипаттайды.
Негізінен кәсіпорындарда қысқа мерзімді жоспарлау қолданылады және
бір жылға тең жоспарлы кезеңмен жұмыс істейді. Бұл осындай мерзімде
кәсіпорын өміріне тән барлық типті жағдайлардың болатындағымен
түсіндіріледі, өйткені осы мерзім аралығында конъюнктураның маусымдық
ауытқуы болады. Мерзімі бойынша жылдық бюджетті (жоспар) айлық немесе
тоқсандық бюджеттер (жоспарлар) деп бөлуге болады.
Бюджетті бөлшектеу дәрежесін белгілейтін жалпы тәртіпті белгілеу
мүмкін емес. Ең алдымен ол құрастырылып отырған есептердің сенімділік
дәрежесінің қаншалықты жоғарылығына тәуелді. Сонымен қатар әрбір нақты
кәсіпорында жоспарланған әрекеттердің координациясын қамтамасыз ету үшін
керекті бюджетті бөлшектеу дәрежесін қамтмасыз ету керек.
Қаржылық ресурстарды жоспарлаудың мақсаты әртүрлі кәсіпорындарда әр
қалай болуы мүмкін. Қаржылық ресурстарды жоспарлау қызметтеріне
кәсіпорынның түрі мен көлеміне байланысты әртүрлі мән берілуі мүмкін.
Бюджет экономикалық болжау ретінде. Кез келген кәсіпорынның басшылығы,
кәсіпорынның түрі мен көлеміне тәуелсіз, экономикалық қызмет облысында ол
келесі кезеңге қандай жұмыстарды жоспарлай алатындығын білуі керек. Алдағы
параграфта аталғандай, кәсіпорын қызметіне мүдделі тұлғалар тобы оның
жұмысының нәтижесіне белгілі минималды талаптар қояды. Сонымен қатар
қызметтің бірқатар түрлерін жоспарлаған кезде қойылған тапсырманы орындау
үшін қандай экономикалық ресурстар қажет екендігін білу керек. Бұл ең
алдымен, капиталды тарту (несиелерді алу, акционерлік капиталды ұлғайту
және т.б.) және инвестиция көлемін анықтау облысына қатысты.
Бюджет бақылау негізі ретінде. Бюджетке салынған жоспарларды жүзеге
асыру кезінде кәсіпорын қызметінің нақты нәтижелерін тіркеу керек. Нақты
көрсеткіштерді жоспарланған көрсеткіштермен салыстыра отырып бюджеттік
бақылауды жүзеге асыруға болады. Осы мағынада негізгі мән жоспардан
ауытқыған көрсеткіштерге бөлінеді және осы ауытқулардың себептері
талданады.Осылайша, кәсіпорын қызметінің барлық жақтары туралы мәліметтер
толықтырылады. Бюджеттік бақылау, мысалы, кәсіпорын қызметінің қандай
облыстарда қойылған жоспарлардың қанағаттанарлықсыз орындалғанын
анықтауға мүмкіндік береді. Бірақ бюджеттің өзі анық емес жағдайлар
негізінде құрылған жағдайлардың болуы мүмкін екендігін де естен шығармау
керек. Екі жағдайда да басшылық керекті әректетті жүргізу үшін осы туралы
мәліметтерді алуға мүдделі, яғни жоспарды жүзеге асыру тәсілін өзгерту
үшін немесе бюджет негізделетін жағдайға тексеру жүргізу үшін.
Бюджет координациялау құралы ретінде. Бюджет құндық көрсеткіштерде
сипатталған, өндіріс, шикізаттар мен тауарларды сатып алу немесе
өндірілген өнімді өткізу және т.б. облыстарында әрекеттер (жоспар)
бағдарламасын сипаттайды. Әрекеттер бағдарламасында жекелеген шаралардың
уақыт және функционалды координациясы (келісімі) қамтамасыз етілуі тиіс.
Өткізудің тиімділігі, мысалы, жабдықтаушының күтілетін бағасы мен
өндірістің жағдайы; өткізу көлемінен күтілетін шығарылатын өнімнің
көлемі; шикізат пен материалдарды сатып алу көлеміне бостау бағасының
шамасы туралы өндіріс және өткізу бағдарламасының талабы тәуелді болады
және т.б.
Бюджеттік тапсырманың қойылу негізі. Келесі кезеңге бюджетті жасай
отырып кезеңдегі жұмыстар басталмай жатып алдын ала шешім қабылдау керек.
Бұл жағдайда жоспарды жасаушыларға шешім соңғы кезеңде қабылданатын
жағдайға қарағанда, альтернативті ұсыныстарды анықтау және талдау
мүмкіншілігіне уақыт жететіндей болуы керек.
Бюджет өкілетті делегатын жіберу құралы ретінде. Кәсіпорын
басшылығының бөлімшенің бюджетін (жоспарын) құптауы одан әрі қарай жедел
шешімдердің, егер де олар бюджет белгілеген шеңберден шықпайтын болса,
осы бөлімше (орталықтандырылған түрде) деңгейінде қабылданатындығы туралы
белгі болады. Егер де бюджет бөлімше деңгейінде жасалмайтын болса,
кәсіпорынның басшылығы жедел шешімдерді қабылдау процестерін
орталықтандыруға ұмтылмайды.
Жоспарлауды ұйымдастыру кәсіпорынның көлеміне байланысты болады. Өте
кіші кәсіпорындарда басқарушылық қызметтерді бөлу болмайды және басшылар
осы мәселелердің барлығын жеке шешеді. Ірі кәсіпорындарда бюджеттерді
(жоспарларды) құру бойынша жұмыстар орталықтандырылып жасалуы керек.
Өйткені өндіріс, сатып алу, өткізу, жедел басқару және т.б. салаларында
тәжірибесі мол мамандар бөлімшелер деңгейінде шоғырланған. Сондықтан
бөлімшелерде болашақта жасалуы мақсатты болатын әрекеттер ұсынысы
жасалынады.
Жоғарыда айтылғандай бөлімшелердің бюджеттері бір бірінен бөлек
жасалмайды. Мысалы, өткізудің жоспарлы көрсеткіштерін және осыған
байланысты жабу шамасын есептеу кезінде өндіріс жағдайы мен жоспарланған
босату бағасын білу керек. Координацияның әрекеттегі жүйесін қамтамасыз
ету үшін көптеген кәсіпорындарда бюджетті құру жөніндегі нұсқаулар
жасалынады, онда уақыт аралығындағы жоспарлар, сонымен қатар бюджеттік
көрсеткіштерді есептеу кезінде міндеттер мен жауапкершіліктер бөлінеді.
Кәсіпорындарда қаржылық жоспарлау туралы әдебиеттерде бюджеттерді
(жоспар) құру бойынша жұмыстарды ұйымдастырудың екі сызбасын ерекшелейді:
break-down тәсілі бойынша (жоғарыдан төменге) және build-up (төменнен
жоғарыға).
Break-down тәсілі бойынша бюджетті құру бойынша жұмыстар жоғарыдан
басталады, яғни кәсіпорынның басшылығы мақсаттар мен тапсырмаларды, оның
ішінде пайда бойынша жоспарлы көрсеткіштерді анықтайды. Осыдан кейін
көрсеткіштер бөлшекті түрде, кәсіпорынның құрылымының төменгі
деңгейлеріне қозғалуы дәрежесіне байланысты бөлімшелердің жоспарларына
қосылады. Build-up тәсілінде керісінше. Мысалы, өткізу көрсеткіштерінің
есебін жекелеген өткізу бөлімшелері бастайды және осыдан кейін
кәсіпорынның өткізу бөлімінің басшысы осы көрсеткіштерді біріңғай бюджетке
(жоспарға) жинақтайды, ал ол осыдан кейін кәсіпорынның жалпы бюджетінің
(жоспарының) құрамдас бөлігі болуы мүмкін.
Break-down және build-up тәсілдері екі қарама-қарсы тенденцияны
көрсетеді. Тәжірибеде осы тәсілдердің тек біреуін ғана пайдаланған дұрыс.
Бюджетті жоспарлау мен құрастыру әртүрлі бөлімшелердің бюджеттерін
координациялауды үнемі жүзеге асыруды қажет ететін ағымды процесс.
Кәсіпорын жоспарлау мен бақылауды негізгі екі экономикалық облыста
жүргізуі тиіс. Бұл жерде сөз оның қызметінің пайдалылығы (тімділігі) мен
қаржылық жағдайы туралы болады. Сондықтан пайда бойынша бюджет (жоспар)
пен қаржылық жоспар (бюджет) ішкі фирмалық жоспарлаудың орталық
элементтері болып табылады.
Айналым капиталына деген қажеттілікті жоспарлау. Кәсіпорында негізгі
капиталмен қатар айналым капиталын пайдаланудың жоспарын жасау қажет.
Айналым капиталын пайдалануды жоспарлаудағы маңызды фактор кірістің түсуі
мен шығынды жұмсау уақытын жоспарлау болып табылады. Кәсіпорынның айналым
капиталының болуы өндірістің басталған уақытынан бастап өнімді
тұтынушылардың төлеген уақытқа дейінгі аралықтағы шығындарын жабуы тиіс.
Негізгі капиталға деген қажеттілікті жоспарлау. Кәсіпорынның дамуына
байланысты станоктар тозады, технолгоиялар өзгереді, жаңа ғимараттар,
қондырғылар, компьютерлер қажет болады және көбінесе негізгі капиталды
сатып алу мерзімі ұзақ болады.
Бұл қаржылық жоспарлауды кәсіпорынның стратегиялық жоспарлау
процесіне қосу қажеттілігінің маңыздылығын көрсетеді. Егер де кәсіпорын
жаңа нарықты игергісі және өнім өндірісін кеңейткісі келсе, ол маркетинг
бойынша ұзақ мерзімді жоспарларды құру процесі мен өндірістік тәсілдер
бойынша негізгі зерттеулерде капиталға деген қажеттлік туралы ойлануы
керек.
Кірістердің мол көздерін жоспарлау. Кәсіпорын қорларының көптеген
қайнар көздері белгілі: өнімді сатудан түскен кіріс, оның меншік иелерінің
инвестициялары, сонымен қатар займда және т.б. Бұл жердегі тапсырма ең
алдымен әрбір қажеттіліктер үшін осы қажеттілік туындаған кезде ең жақсы
қайнар көзді табу болып табылады.
Сапалы жоспарлау керекті қорларды уақытында ғана емес, сонымен қатар
ең төменгі бағада табу болып табылады. Бұл үшін осы кезде оны ұсына алатын
банкті табу, қорлардың қайнар көзін олар пайдаланылатын мақсаттармен
салыстыру, әртүрлі қайнар көздерді баланстау керек, өйткені тек қана банк
займдарына, акция шығаруға немесе кірістерден түсімдерге ғана арқа сүйеуге
болмайды. Бөлшекті түрде, уақытты дұрыс таңдау қажет: акция нарығы
жанданып тұрғанда акцияларды сату, есепті ставкалар жоғары болғанда қарыз
алмау және т.б [16].
Материалды жауапкершілік принципі шаруашылық қызметті жүргізу мен оның
нәтижесіне деген жауапкершіліктің белгілі жүйесінің болуын қарастырады.
Осы принципті жүзеге асырудағы қаржылық тәсілдер жекелеген кәсіпорындар,
олардың басшылары мен кәсіпорын жұмысшылары үшін әртүрлі болады. Қазақстан
Республикасының заңына сәйкес келісім шарт міндеттемелерін, есепті
тәртіпті бұзған, ұзақ және қысқа мерзімді ссудаларды дер кезінде өтемеген,
салық заңдылығын бұзған кәсіпорындар айыппұлдар, пенялар төлеуге міндетті.
Кәсіпорынның қызметінің тиімсіздігі жағдайында оған банкроттық
процедурасы қолданылуы мүмкін. Кәсіпорындардың басшылығы үшін материалды
жауапкершілік принципі кәсіпорын салық заңдылығын бұзған кезде айыппұлдар
салу жолымен жүзеге асырылады. Кәсіпорының жекелеген жұмысшыларына еңбек
тәртібін бұзған немесе ақаулар жіберген кезде жұмыстан босату, айыппұл
салу, сыйақыдан айыру сияқты санкциялар салынуы мүмкін.
1.3 Кәсіпорынның ақша капиталын басқару қағидалары
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың ең
жақсы тәсілі -талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәспорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызмет атқарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейінгі
уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарды. Қаржы ресурстары
жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де кәсіпорынның дамуына
байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады,
себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу
қабілетінің жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал
көп болуы дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және резервтермен
кәсіпорын шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады:
–қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
–активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
–айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
–қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
–кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
–ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
және қорлар есебі;
–баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және
төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін
анықтау;
– кәсіпорын табыстылығын бағалау;
– кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
– кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
– кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның, шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды:
жабдықтау, өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік
және қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның
осы қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен
құрамына өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының
жүйелі түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібін
сақтауға, меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың
рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында
қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің
қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе
оның өндірістік-сату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын
төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала
қарасты-рылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге
сәйкестігіне және оны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1. Ақшалай капиталдың теориялық негіздері
1.1 Ақшалай капиталдың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Кәсіпорындарға ақшалай капиталдың обьективті қажеттіліктері және оны
жоспарлаудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ..13
1.3 Кәсіпорынның ақша капиталын басқару
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... 21
2. Мақта өңдеу кәсіпорындарының негіздерінде ақша капиталын
талдау және жоспарлау
1. Кәсіпорынның қаржылық экономикалық дамуына
сипаттама ... ... ... ... ...30
2.2 Кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастырудың көздерін
талдау ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... 37
3. Мақта өңдеу кәсіпорындарының ақша капиталы түсімін және шығындарды
жоспарлау және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .. ... .44
3. Мақта өңдеу кәсіпорынының ақшалай капиталын қалыптастыруды оңтайландыру
жолдары
3.1 Мақта өңдеу кәсіпорындарында ақша капиталын жоспарлауды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 54
3.2 Кәсіпорындарда ақша қаражаттарының айналымдылығын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .. ... . ..67
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..
.71
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... . ... ... .73
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан 2020 жылға дейінгі даму Стратегиясын
жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралар туралы Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлығында экономиканың нақты секторын дамытудың қажеттілігі
ҚР Үкіметінің алдағы қызметінің бірден бір негізгі бағыты ретінде
анықталды, ал нақты сектордың басымдылығы оның іс-әрекетінің негізгі
принципі ретінде бекітілді. Жаңа және тиімді әрекет ететін нарықтық жүйені
қалыптастыру үшін қаржылық, ақшалай капитал, баға, валюта сфераларында,
сонымен қатар заң шығару және монополияға қарсы реттеу облысында нақты
және дәйекті саясатты жүзеге асыру керек. Нарықтық қатынас жағдайында
экономиканы реформалауда негізгі мәселелердің бірі өңдеу өндірістерінің
тұрақтылығына бағытталған қызметтерді жетілдіру болып отыр. Осы тұрғыдан
қарағанда өңдеу кәсіпорындарының ақшалай капиталын, қаржы ресурстарының
механизмін қалыптастыру актуалды.
Экономиканың дамуына үлкен әсерін тигізетін саланың негізгілерінің
бірі Агроөнеркәсіп кешені. Өйткені, бұл сала ішкі жалпы өнімнің үштен
бірін өндіреді. Сондықтан да бұл саладағы өңдеу кәсіпорындарының ақшалай
капиталының, қаржылық ресурстарын тиімді түрде пайдаланудың маңызы зор.
Капитал – қаржы менеджментінің маңызды түсініктерінің бірі. Қаржы
менеджменті түсінігінен капитал корпорацияның активтеріне салынған
материалдық және материалдық емес формадағы ақша қаражаттарының мөлшері.
Корпоративтік қаржы түсінігінен капитал корпорациялар арасындағы және
басқа да шаруашылық субьектілердің арасындағы қарым-қатынас кезінде пайда
болған ақшалай қатынастарды көрсетеді. Мұндай қаржылық қатынастар
корпорациялар арасында заңды тұлғалармен, олардың акционерлерімен, несие
берушілермен, жеткізушілермен, өнімді сатып алаушылармен, қор нарығына
қатысушыларынмен болады.[1]
Капиталды салу қорытындысында негізгі және айналым капиталы пайда
болады. Қызмет барысында негізгі капитал – айналымнан тыс активтердің
формасына, айналым капиталы – айналым активтер формасына ауысады. Айналым
активтеріне салынған корпорацияның ақша қаражаттарының қорлары айналым
қаражаты болып табылады.
Капитал келесідей болады. Капитал - өзін өзі өсіруге арналған байлық.
Капиталды сату және өндіріс процессіне инвестициялағанда кәсіпкердің
табысы қалыптасады.Экономикалық теория төрт факторды бөледі: капитал, жер,
жұмыс күші және менеджмент (кәсіпорынды басқару).
Ақшалай капиталы мен қаржы ресурстары түсініктері арнайы
экономикалық әдебиеттерде және кезеңдік басылымдарда, сонымен қатар
кәсіпкерлікке арналған нұсқауларда еркін талқыланады. Категориялық
аппаратты жетік игермеу қаржы жүйесі мен қаржы тетіктерінің түсінігін
бұрмалауға әкеліп соқтырады.
К.Маркс былай деп жазған: сырттай капитал әртүрлі жақты формада
өндіріс құрал-жабдығында (тұрақты капитал), адамдар (өзгермелі капитал),
ақшалай капитал (ақша капиталы) болып келеді. К. Маркс осыдан соң
капиталды күрделі ұғым деп санаған. Барлық аталған материалдық игіліктер
өз бетінше капитал бола алмайды, олар сонда ғана капиталға айнала алады,
егер иегерлері оларды құнды еселеу үшін немесе қосымша құнды жасауға
қолданылса.
Өзінің басты еңбегі "Капиталда" К.Маркс капиталдың бірқатар
аныктамасын берген. Бул кездейсоқ емес. "Капиталдың" бірінші томында.
капитал - бұл құн, бұл өзін-өзі өсіретін құн деп көрсетілген. "Капиталдың"
екінші томында: "капитал бүл қозғалыс" екенін дәлелдеген. Капиталдың мәні
толыққанды "Капиталдың" үшінші томында ашылған[1].
Қаржы ресурстары мен капитал кәсіпорынның қаржыларын зерттеудің басты
объектісі болып табылады. Реттелетін нарық жағдайында капитал түсінігі
қолданылады, ол қаржыгерлер үшін кәсіпорынның жаңа кірістерін алу
мақсатында үнемі әсер етуге болатын нақты объект болып саналады. Осы
тұрғыдан капитал тәжірибелік қаржыгер үшін - өндірістің объективті
факторы. Осылайша капитал-кәсіпорын арқылы айналымға салынған және осы
айналымнан кіріс әкелетін қаржы ресурстарының бөлігі болып табылады. Осы
мағынада капитал қаржы ресурстарының айналған формасы ретінде болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмысының басты
мақсаты - мақта өңдеу өндірістерінде ақша капиталының пайдалану
механизмдерінің тиімділігін және оны жоспарлаудың негізгі мәселелерді
талдау. Қойылған мақсатқа сәйкес зерттеуге мынадай міндеттер қойылды:
- кәсіпорындардың ақшалай капиталының теориялық негіздерін зерттеу;
- мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржылық тұрақтылығын зерттеу;
- өңдеу кәсіпорындарының қаржыны тиімді басқаруды қалыптастыру, оның
механизмін жетілдіру;
- кәсіпорындардың қаржы ресурстарын , ақша қаражаттар үнемділігін
анықтау;
- өңдеу кәсіпорындарында қаражаттардың ағымын реттеу.
Зерттеу пәні - кәсіпорындардың ақшалай капиталын зерттеу.
Зерттеу объектісі мақта өңдеу кәсіпорындары.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы.
- мақта өңдеу кәсіпорындарының қаржылық тұрақтылығын зерттеу;
- өңдеу кәсіпорындарының ақша капиталын тиімді басқаруды қалыптастыру,
оның механизмін жетілдіру;
- кәсіпорындардың қаржы ресурстарын, ақша қаражаттар үнемділігін
анықтау;
Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан
тұрады.
1.Ақшалай капиталдың теориялық негіздері
1.1 Ақшалай капиталдың экономикалық мәні
Капиталдың пайда болуының объективті алғы шарттары тауар өндірісінің
белгілі бір дәрежеге жетуі және тауар-ақша қатынастарыың дамуы болып
табылады. Тарихи жағынан алғанда, капитал көпес және өсімкор капиталы
түрінде өзінің өмір жолын ақша түрінде бастады. Әрбір жаңа капитал тауар
нарығында, еңбек нарығында немесе ақша нарығында болсын, тағы да ақша
түрінде көрініп, тек белгілі бір процестер арқылы капиталға айналады.
Капиталға түрлі ғылыми көзқарастар әртүрлі анықтамалар береді.
Экономикалық теория классикалық мектебінің негізін салған А. Смит пен
Д.Рикардо және қазіргі белгілі американ экономистері П.Самульсон мен У.
Нордхауздың ойынша, капитал бұл өндіріс құрал-жабдығы. Француз экономисі
Жан Батист Сэй және ағылшын экономисі Джон Робинсон капиталды бұл ақша
сомасы, бағалы қағаздар, қаржылар деп есептеген. Капиталға бұдан басқа да
көзқарастар бар: капитал бұл өндіріс қолданылатын адамның білімі,
қалыптасқан әдеті, энергиясы. Капитал бұл уақыт. Уақыт фактор ретінде
табысты жасаушы. Әртүрлі уақыт кезеңіндегі көптеген экономистердің
көзқарасын жинақтап қарасақ, онда өндіріс құрал-жабдығы, адамдар және
ақшалар да капитал бола алады. Бірақ капиталдың мәнін толыққанды етіп
К.Маркс ашқан. Маркс былай деп жазған: сырттай капитал әртүрлі жақты
формада өндіріс құрал-жабдығында (тұрақты капитал), адамдар (өзгермелі
капитал), ақшалай капитал (ақша капиталы) болып келеді. К. Маркс осыдан
соң капиталды күрделі ұғым деп санаған. Барлық аталған материалдық
игіліктер өз бетінше капитал бола алмайды, олар сонда ғана капиталға
айнала алады, егер иегерлері оларды құнды еселеу үшін немесе қосымша құнды
жасауға қолданылса.
Өзінің басты еңбегі "Капиталда" К.Маркс капиталдың бірқатар
аныктамасын берген. Бул кездейсоқ емес. "Капиталдың" бірінші томында.
капитал - бұл құн, бұл өзін-өзі өсіретін құн деп көрсетілген. "Капиталдың"
екінші томында: "капитал бүл қозғалыс" екенін дәлелдеген. Капиталдың мәні
толыққанды "Капиталдың" үшінші томында ашылған [1].
Альфред Маршаллдың теориясында капитал деп өндірістің алғы шарттарын
құрайтын заттарды, Джон Кларк капитал деп босалқы өндіргіш игіліктерді,
еңбек өзара бірігіп өндірістің бастапқы негізін құрайтынын, Пол Самуэльсон
капитал деп ірі фабрикалардың өндірістік жабдықтарын, қоймалардағы дайын
өнімдер мен жартылай фабрикаттарды қарастырады. Мұндай көзқарастар қазіргі
Батыс экономистерінде де кездеседі. Мысалы, Колумбия университетінде
(АҚШ)профессоры Дьюи Капиталға өндірісте пайдалы рөл атқаратындардын
барлығы жатады деп, яғни оған: өндіріс құрал-жабдықтарын, пайдалы
қазбаларды, тұтыну заттарын, жұмыс күшін т.б. жатқызады. [3].
Монетаристік теория тұрғысынан алғанда капитал дегеніміз процент
әкелетін ақшалар. Қазіргі кездегі монетаризмді жақтаушылар капитал деп
ақшаны және оны алмастырушы несие ақшаларды айтады. Несие мен ақшаның
қызметіне баса көңіл аударуға себеп Джон Кейнстің теориясы болды.
Капиталдың сонымен қатар мынадай түрлеріне тоқталайық: Қарыз капиталы
дегеніміз белгілі бір мерзімге процент үстемесін өсіру шартымен берілетін
ақша капиталы. Мемлекеттік капитал дегеніміз мемлекет бюджетінен
берілетін ақша. Кәсіпкерлік капитал дегеніміз инвестор белгілі бір
мерзімге өнім өндіру үшін берілетін капитал.Портфельді капитал-бұл
инвестор белгілі бір елдің инвестициясына иелік етуі.Жекеменшік капитал-
жеке тұлғаның мемлекеттік емес формасы немесе кәсіпорыны.Тұрақта капитал-
өндірісте өз құнын бірден өзгертпейтін капиталдың бөлігі. Өзгермелі
капитал-өндіріс процесінде өз құнын дереу өзгертетін жұмысшы күшіне сіңген
капитал бөлігі.
Капиталдың техникалық құрылымы дегеніміз өндіріс құрал жабдықтар
массасының оларлың іске қосатын жұмысшыларының санына қатынасы. Капитал –
қаржы менеджментінің маңызды түсініктерінің бірі. Қаржы менеджменті
түсінігінен капитал корпорацияның активтеріне салынған материалдық және
материалдық емес формадағы ақша қаражаттарының мөлшері. Корпоративтік
қаржы түсінігінен капитал корпорациялар арасындағы және басқа да
шаруашылық субьектілердің арасындағы қарым-қатынас кезінде пайда болған
ақшалай қатынастарды көрсетеді. Мұндай қаржылық қатынастар корпорациялар
арасында заңды тұлғалармен, олардың акционерлерімен, несие берушілермен,
жеткізушілермен, өнімді сатып алаушылармен, қор нарығына қатысушыларынмен
болады. Капиталды салу қорытындысында негізгі және айналым капиталы пайда
болады. Қызмет барысында негізгі капитал – айналымнан тыс активтердің
формасына, айналым капиталы – айналым активтер формасына ауысады. Айналым
активтеріне салынған корпорацияның ақша қаражаттарының қорлары айналым
қаражаты болып табылады. Капитал келесідей болады. Капитал - өзін өзі
өсіруге арналған байлық. Капиталды сату және өндіріс процессіне
инвестициялағанда кәсіпкердің табысы қалыптасады.Экономикалық теория төрт
факторды бөледі: капитал, жер, жұмыс күші және менеджмент (кәсіпорынды
басқару Ақшалай капиталы мен қаржы ресурстары түсініктері арнайы
экономикалық әдебиеттерде және кезеңдік басылымдарда, сонымен қатар
кәсіпкерлікке арналған нұсқауларда еркін талқыланады. Категориялық
аппаратты жетік игермеу қаржы жүйесі мен қаржы тетіктерінің түсінігін
бұрмалауға әкеліп соқтырады.
Қаржы ресурстары мен капитал кәсіпорынның қаржыларын зерттеудің басты
объектісі болып табылады. Реттелетін нарық жағдайында капитал түсінігі
қолданылады, ол қаржыгерлер үшін кәсіпорынның жаңа кірістерін алу
мақсатында үнемі әсер етуге болатын нақты объект болып саналады. Осы
тұрғыдан капитал тәжірибелік қаржыгер үшін - өндірістің объективті
факторы. Осылайша капитал-кәсіпорын арқылы айналымға салынған және осы
айналымнан кіріс әкелетін қаржы ресурстарының бөлігі болып табылады. Осы
мағынада капитал қаржы ресурстарының айналған формасы ретінде болады.
В.Я.Хрипач өз еңбегінде капитал туралы былай дейді: Капитал өндірістің
маңызды факторы және ресурсы болып табылады. Өндірістік капиталдың бір
бөлігі (ғимараттар, қондырғылар және жабдықтар) негізгі капитал деп
аталады. Ал келесі бөлігі (шикізаттар, материалдар) айналым капиталын
сипаттайды .
Капиталға келесі анықтаманы Е.Л.Кантор былай береді: негізгі
капиталға еңбек құралдарының құны, ал айналым капиталына еңбек заты мен
жұмыс күшінің құны енеді [4].
Осы екі талқылау да бір түсінікке бірдей мазмұн береді.
Әртүрлі батыс авторларының экономика бойынша оқулықтарында негізгі
және айналым капиталы түсінігін анықтайтын біріңғай тәсіл жоқ, ол әртүрлі
елдерде қабылданған бухгалтерлік есеп пен есептіліктің ерекшеліктеріне
байланысты. Отандық теория мен тәжірибеде көбінесе негізгі қорлар мен
айналым қаражаттары термині жиі кездеседі.
Кәсіпорынның үздіксіз өндірістік процесін жүзеге асыру үшін айналым
капиталы (айналым қаражаттары) қажет. Айналым қаражаттары - бұл
кәсіпорынның ағымды активтеріне салынған капитал бөлігі.
Осындай талқылау бойынша кәсіпорынның қаржы ресурстары мен капитал
арасындағы айырмашылық келесіде: кез - келген уақытта кәсіпорынның қаржы
ресурстары капитал көлеміне тең немесе одан көп. Сонымен қатар теңдік
кәсіпорынның ешқандай қаржылық міндеттемесінің жоқ екендігін және барлық
қаржы ресурсының айналымға салынғандығын сипаттайды. Бірақ бұл капиталдың
көлемі кәсіпорынның қаржы ресурстарының көлеміне жақындаған сайын
кәсіпорын тиімді жұмыс істейді дегенді білдірмейді.
Нақты өмірде жұмыс істейтін кәсіпорындарда қаржы ресурстары мен
капиталдың теңдігі болмайды. Қаржылық есептілік қаржылық ресурстар мен
капиталдың арасындағы айырмашылықты анықтай алмайтындай етіп құрылады.
Өйткені, стандартты есептілікте қаржылық ресурстар емес, олардың айналған
түрлері - міндеттемелер мен капитал сипатталады. Тағы бiр айта кететiн
жәйт, ақшалардың өзi немесе ақша қаражаттары қаржылар жөнiндегi ғылымның
объектiсi болып табылмайды. Қаржылардың құрамындағы ақша қаражаттарының
атқаратын функциясы ақшалардан бөлек болады. Сондықтан, ақшалар және
қаржылар өз алдына бөлектенген экономикалық категориялар болып табылады.
Негiзiнде қаржылардың өзiне тән функциясы – бөлу (жиынтық өнiмдi және таза
табысты) және бақылау функциясы бар. Бұл жерде автор үшiншi функция
жөнiнде, яғни жұмылдыру функциясы туралы сөз қозғамаған. Ал ақшалар тауар
– ақша қатынастары жағдайында бiрнеше функция атқарады: құн өлшемi
ретiнде; төлем құралы ретiнде; айналым құралы ретiнде; қазына құрау құралы
ретiнде; дүниежүзiлiк ақша ретiнде.
Ақшалар жалпыға бiрдей құндылық баламасы ретiнде шаруашылық айналымына
қызмет етедi және мемлекет аумағындағы барлық айналымдар мен әрбiр
шаруашылық операциясын тексеруге мүмкiндiк бередi.
Қаржылардың экономикалық категория ретiнде ақшалардан айырмашылығы,
олар тек ақша қаражаттары қорларын құру, бөлу немесе пайдалануға
байланысты ақшалай, яғни экономикалық қатынастардың ерекеше аясын
көрсетедi. Алайда қаржылардың осы сипаттамасы олардың толық маңызын
айқындай алмайтын сияқты. Себебi мемлекеттiк бюджетте, кредиттiк және
кассалық жоспарларда, мемлекеттiк кәсiпорындар мен ұйымдардың қаржылық
жоспарларында қатынастар емес белгiлi бiр мөлшердегi ақша қаражаттарының
сомасы көрсетiледi. Бұл сомалардың шаруашылық қызметтердiң қаржылық
нәтижесi екенi белгiлi.Сондықтан қаржылық ресурстар деген ұғымды
қарастырсақ, онда оның мемлекет қарамағындағы немесе қандай да болмасын
меншiк нысанындағы кәсiпорындар мен ұйымдардың ақша қаражаттары қорларының
жиынтығы екенiн байқаймыз, деп тұжырымдайды В.И. Белинский. [5].
Тәжірибе қызметінде адамдар маңызды категориялармен емес, олардың
айналған түрлерімен кездеседі, сондықтан стандартты қаржылық есептілікте
тәжірибелік мақсаттылыққа байланысты олар сипатталады.Қаржылық ресурстар
анықтамасынан олардың ішкі (меншікті) және сыртқы (тартылған) деп
бөлінетіндігін көруге болады. Өз кезегінде ішкілері нақты формада
стандарттық есептілікте таза пайда мен амортизация түрінде, ал айналған
формасы - кәсіпорынның қызметкерлері алдындағы міндеттемелері арқылы
сипатталады. Таза пайда кәсіпорынның жалпы кіріс сомасынан салықтар,
алымдар, айыппұлдар, пенялар, пайыздың бөлігін және басқалай міндетті
төлемдер сияқты міндетті төлемдерді алып тастағаннан кейін, кәсіпорынның
иелігінде қалатын кірістің бөлігін сипаттайды.Сонымен бірге сыртқы немесе
тартылған ресурстар екі топқа бөлінеді: меншікті және қарыз. Бұндай бөлу
сыртқы қатысушылардың осы кәсіпорынның дамуына салған капитал формасына
негізделген: кәсіпкерлік капиталда және ссудалық капиталда. Осыған сәйкес
кәсіпкерлік капиталды салудың нәтижесі тартылған меншікті қаржылық
ресурстардың құралуы, ал ссудалық капиталдың нәтижесі- қарыз қаражаттарын
құру болып табылады.Кәсіпкерлік капитал әртүрлі кәсіпорындарға пайда алу
және кәсіпорынды басқаруға қатысу мақсатында салынған (инвестрленген)
капиталды сипаттайды.Ссудалық капитал - қайтарымдылық және төлемділік
негізінде ұсынылған қарыз түріндегі ақшалай капитал. Кәсіпкерлік капиталмен
салыстырғанда ссудалық капитал кәсіпорынға пайыз алу мақсатында уақытша
пайдалануға беріледі. Бизнестің осы түрімен арнайы мамандандырылған несие-
қаржы институттары (банктер, несие одақтары, сақтандыру компаниялары,
зейнетақы қорлары, инвестициялық қорлар, селенгті компаниялар және т.т.)
айналысады.
Нақты өмірде кәсіпкерлік капитал мен ссудалық капитал тығыз байланысты.
Кәсіпорынның барлық қаржы ресурстары, ішкі және сыртқы ресурстары,
олардың кәсіпорынның иелігінде болатын уақытқа байланысты қысқа мерзімді
(бір жылға дейін) және ұзақ мерзімді (бір жылдан жоғары) болып бөлінеді.
Бұл бөлу шартты түрде, ал уақыт ұзақтығының көлемі елдің қаржылық
заңдылығына, қаржылық есептілікті жүргізу тәртібіне, ұлттық дәстүрге
тәуелді болады.
Нақты өмірде кәсіпорынның капиталы ақшалай нысанда ұзақ уақыт бойы
қала алмайды, өйткені ол жаңа кірістер әкелуі керек. Кәсіпорынның
кассасында немесе оның банктегі есеп айырысу шотында ақшалай қаражаттардың
қалдығы ретінде ақшалай нысанда болған кезде, ол кәсіпорынға кіріс
әкелмейді.
Осы орайда біз қаржы ресурстарының анықтамасын әртүрлі жағдайда
бағалауға тура келеміз. Осы мәселе бойынша әртүрлі көзқарасты беретін,
жалпы тенденцияларды анықтайтын методологиялық артықшылықтарға талдау
жасалынды.
Профессор К.Жүйріков қаржы ресурстары туралы түсінікті тек шаруашылық
субъектісі, яғни корпорация деңгейінде ғана береді: қаржы ресурстары деп
- шаруашылық субъектісінің иелігіндегі және қаржылық міндеттемелерді
жүзеге асыруға, кеңейтілген қайта өндіріс және экономикалық ынталандыру
шығындарын жүргізуге бағытталған, ақшалай кірістер мен түсімдер [6].
Корпорацияның қаржы ресурстарының құралуының қайнар көздеріне ол
төмендегідей сипаттама береді.
Меншікті және оған теңестірілген қаражаттарға корпорацияның
кірістерінің барлық түрлері, амортизация, істен шыққан мүлікті өткізуден
түскен түсім, тұрақты пассивтер, жиналған ішкі ресурстар жатады, қаржы
нарығында жиналған қаражаттар - бұл меншікті акцияны және облигацияны және
басқалай құнды қағаздарды сату, инвестициялар бірінші топқа жатады. Ал
екінші топқа кіретін қайта бөлу тәртібінде түскен ақшалай қаражаттар - бұл
сақтандыру бойынша қайтарымдар, концерндерден, ассоциациялардан, салалық
құрылымдардан түскен түсімдер; пай жарналары; дивиденттер мен пайыздар;
бюджеттік субсидиялар.
Ресурстардың үшінші тобы туралы айтқан кезде шаруашылықты жүргізудің
нарықтық жағдайына өту кезінде кәсіпорындар маңызды қаржы ресурстарын,
ақшалай қаражаттарды сала ішінде қайта бөлу және бюджеттік қаржыландыру
негізінде алатындығын айта кеткен жөн.
Нарықтық қатынастарды қалыптастыру процесінде қайта бөлу тәртібінде
құралатын қаржы ресурстарының құрылымында сақтандыру компанияларынан
түсетін сақтандыру төлемдері үлкен роль алады, ал одан кейінгі орынды
бюджеттік қаржыландыру қайнар көзі алады.
Қарастырылып отырған қаржы ресурстарының анықтамасы шаруашылық
субъектісі деңгейінде берілген.
О.Төлемісов анықтауы бойынша: көптеген кәсіпорындар мен ұйымдар
тауарға деген сұранымның өсуін пайдаланып, өздерінің қаржы жағдайларын
өнім өндіру мен көрсетілген қызметтерді ұлғайту оның өзіндік құнын кеміту
есебінен емес, олардың бағасын көтеру арқылы жақсартып алуға тырысуда[7].
Ал, Дүйсенбаев К.Ш., Төленов Э. Т., Жұмагалиев Ж. Г. кәсіпорынның
қаржы ресурстарына кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі
бір кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін
үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін
қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді деп береді[ 8].
С.В.Большаков кәсіпорынның қаржысын ұйымдастырудың маңызды принципі
ретінде төмендегілерді анықтайды: жарғылық капиталды алғашқы қалыптастыру;
толық шаруашылық есеп; негізгі және инвестициялық қызметтердің
қаражаттарын шектеу; айналым қаражаттарын меншікті және қарыз деп бөлу;
меншікті аындамы қаражаттарының сақталуын қамтамасыз ету; мақсатты ақшалай
қорлар мен сақтық қорларын қалыптастыру; қаржылық қатынастың жоспарлы-
болжамды негізі [9].
Профессор В.М.Родионов кәсіпорынның қаржы ресурстарына анықтаманы
Кәсіпорынның қаржы ресурстары - шаруашылық субъектісінің иелігіндегі
және қаржы міндеттемелерін атқаруға, кеңейтілген қайта өндіріс шығындарын
жүргізу мен жұмысшыларды экономикалық ынталандыруға арналған ақшалай
қорлар мен түсімдер деп береді [10].
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорыннын қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-
кәсіпкерлік қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен
байланысты. Профессор А.Д. Шеремет "Кәсіпорынның қаржы (активтер) жағдайы
қаржыны тарату, пайдалану және оның қалыптастыру көздерімен (меншіктік
капитал және міндеттемелер, яғни пассивтер) сипатталады" деп жазған.
[11].
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-
қатынас-та болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады.
Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді.
Профессор И.Т. Балабанов "Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы,
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем
қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану, мем-лекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің
алдында өз міндет-темелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен
рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды
пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу" - деп жазады [12].
Профессор Мельников В. Д.,ИльясовК.К. осы ұғым бойынша өзінің
көзқарасын келесі сөздермен баяндайды: "Кәсіпорынның қаржылық жағдайы -
бұл бірқатар көрсеткіштермен сипатталатын оның саулығы мен өмір сүру
қабілеттілігін кешенді түрде бағалау".[13].
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
1.2 Кәсіпорындарға ақшалай капиталдың объективті қажеттіліктері және
оны жоспарлаудың ерекшеліктері
Кәсіпорындар туралы Заңға сәйкес кәсіпорындар - бұл пайда алу мен
қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында шаруашылық қызметті
жүргізу үшін құрылған жеке шаруашылық субъектісі [14].
Тәртіп бойынша кәсіпорын заңды тұлға болып саналады, ол белгілердің
жиынтығы бойынша анықталады: мүліктің шарттылығымен, осы мүліктерге
міндеттемелер бойынша жауапкершілігі, банкте есеп айырысу шотының болуы,
өз атынан қызмет етуі және т.б. Мүліктің шарттылығы кәсіпорынның мүлкінің
есебі болатын жеке бухгалтерлік баланстың болуымен сипатталады.
Кәсіпорындардың қаржылық қатынасы кәсіпорынның меншікті
қаражаттарының, оның кірісінің құралуы, шаруашылық қызметті
қаржыландырудың қарыз қайнар көздерін тартуы, осы қызмет нәтижесінде пайда
болған кірістерді бөлуі, оларды кәсіпорынның даму мақсатында пайдалануы
ақшалай негізде жүзеге асқан кезде пайда болады.
Кәсіпорынның ақшалай капиталының құралуын ұйымдастырудың принциптері
ретінде олардың өмір сүруіне тән ерекше формаларды түсінуі тән.
Ақша капиталының құралуын ұйымдастыру олардың тиімділігін қамтамасыз
етудің жалпы кешенінің негізін қалаушы болып табылады. Ақша капиталының
құралуын ұйымдастырудың жалпы қағидаттары төмендегіше:
- қаржы ресурстарының құрамы мен құрылымы;
- мақсатты және көп мақсатта пайдаланылатын қаржы
ресурстары;
- кәсіпорынның қаржы ресурстарына деген қажеттіліктерін
белгілеу;
- қаржы ресурстарын олардың белгіленген мақсатта пайдалану;
- қаржы ресурстарының сақталуы.
Қаржы ресурстарының құрамы деп оларды құрайтын кірістердің жиынтығымен
түсініледі. Қаржы ресурстарының құрылымы қаржы ресурстарының жекелеген
элементтерінің қатынасын көрсетеді, яғни кәсіпорынның қаржы ресурстарының
жалпы көлеміндегі әрбір элементтің үлесінен тұрады.
Экономиканың әртүрлі салаларындағы қаржы ресурстарының құрамы мен
құрылымы біркелкі емес. Олар өндірістік, экономикалық және ұйымдастыру
тәртібіндегі көптеген факторлар арқылы анықталады. Мысалы, өнеркәсіптің
металлургия, машина құрылысы сияқты қор сиымды салаларында меншікті қаржы
ресурстарының артықшылықты элементі болып амортизациялық аударымдар
жатады. Жеңіл өнеркәсіпте және саудада маңызды үлес жалпы кіріске қатысты.
Сонымен қатар қаржы ресурстарын мақсатты және көп мақсатқа
белгіленген қаржы ресурстары деп бөлуге болады. Қаржы ресурстарының
мақсатты бағыты ақшалай қаражаттарды құру және пайдалану жолымен
жүргізіледі. Жоғарыда айтылғандай қаржы ресурстары екі формада құрылып
және пайдаланылуы мүмкін: қор және қор болып табылмайтын.
Қаржы ресурстарын жіктеудің маңызды принциптерінің бірі оларды алғашқы
және ақырғы деп бөлу.
Жиынтық қоғамдық өнім сияқты қаржы ресурстары да материалды өндіріс
сферасында құралады.
Бірақ бірқатар экономистер бұл жағдайды кеңірек қарастырады. Жиынтық
қоғамдық өнім бұл белгілі статистикалық кезеңде (көбінесе жыл)
материалдық өндірісте, сонымен қатар материалдық емес өндірісте
өндірілетін тауарлар мен қызметтердің ақырғы өндірісінің барлық көлемінің
жиынтық нарықтық құны, белгілі уақыт аралығында (мысалы бір жылда)
ұлттық экономиканың әртүрлі салалары арқылы өндірілген өнімнің жалпы
көлемінің агрегатталған көрсеткіші. Қоғамдық өнімді осылай анықтау
алғашқы және ақырғы қаржы ресурстары арасындағы шекті маңызды өшіреді.
Кәсіпорындарда өткізуден түскен түсімдерді бөлу кезінде алғашқы
қаржылық ресурстар (амортизация, пайда және т.б.) қалыптасады. Жалпы
мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандырудың қажеттілігіне байланысты
алғашқы қаржылық ресурстар қайта бөлінеді: олардың белгілі үлесі
мемлекеттік бюджетке алынады және бюджеттен тыс қорларға беріледі. Жалпы
мемлекеттік қаржылық ресурстар өз кезегінде қайта бөлінеді, әртүрлі
экономикалық және әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталады,
сонымен қатар олардың бір бөлігі материалды өндіріс кәсіпорындары
мен мекемелерінің, өндірістік емес сфераның ұйымдарының иелігіне түседі.
Осылайша ақырғы қаржы ресурстарының қалыптасуы жүзеге асырылады (сурет
1). Қаржы ресурстарын осылайша алғашқы және ақырғы деп бөлу қаржы
ғылымында қалыптасқан жағдайдан маңызды ерекшеленеді. Қаржы ресурстарын
қазіргідей анықтауда олардың белгілі бөлігі кәсіпорында бюджет және
бюджеттен тыс қорлар алдындағы қарызы түрінде болатындығын сипаттайды,
кәсіпорынның ақырғы қаржы ресурстарының шамасын анықтауда осы бөлікті бөлу
керек.
Осылайша алғашқы және ақырғы қаржы ресурстарының қалыптасу процесін
жеке кәсіпорын деңгейінде қарастыруға болады.
Шаруашылық қызметті ұйымдастыру сәйкес қаржылық қамтамасыздықты талап
етеді, яғни кәсіпорынның құрылтайшыларының салымдарынан құралатын және
жарғылық капитал формасына айналатын алғашқы капиталдың болуын талап
етеді.
Бұл кез - келген кәсіпорынның мүлкінің құралуының маңызды қайнар көзі
болып табылады. Жарғылық қорды құрудың нақты тәсілдері кәсіпорынның
ұйымдастыру-құқықтық формасына тәуелді болады.
Кәсіпорынды құру кезінде жарғылық капитал негізгі қорларды алуға және
бір қалыпты өндірістік-шаруашылық қызметті жүргізу үшін керекті көлемде
айналым қорларын құруға бағытталады, пайдаланылуы маңызды кіріс беретін
фактолар болып саналатын лицензияларды, патенттерді, ноу-хау алуға
салынады. Осылайша алғашқы капитал өткізілген өнімнің құны арқылы
сипатталатын, құн құралатын өндіріске инвестицияланады. Өнімді өткізгеннен
кейін ол ақшалай нысанға енеді, яғни кәсіпорынның есеп айырысу шотына
түсетін, өндірілген тауарларды сатудан түскен түсім нысанына айналады.
Өндірістік негізгі қорлар - материалдық өндіріс сферасында ұзақ уақыт
аралығында өзгеріссіз натуралды формада қызмет атқаратын және өзінің
құнын жаңадан құрылған өнімге бірнеше айналым барысында тозуына байланысты
бірте-бірте аударатын еңбек құралдары.
Өндірістік емес негізгі қорлар - ұзақ уақыт аралығында өндірістік емес
сферада қызмет атқаратын заттық емес құндылықтар.
Сурет 1. Кәсіпорынның ақырғы қаржы ресурстарының құралу процесі
Қайнар көзі: әдебиеттерді пайдалана отырып автордың құрастыруы
Түсім - бұл әлі де болса кіріс емес, бірақ өнімді өндіру процесінде
жұмсалған шығындардың орнын толтырудың және ақшалай қорлар мен
кәсіпорынның қаржы резервтерін құрудың қайнар көзі. Түсімді пайдалану
нәтижесінде одан құрылған құнның сапасы бойынша әртүрлі құрамдас
бөліктері бөлінеді.Ең алдымен, бұл негізгі өнідірістік қорлар мен
материалдық емес активтер тозуы ақшалай нысанға енгеннен кейін,
амортизациялық аударулар түрінде құралған амортизациялық қордың құралуымен
байланысты. Амортизациялық қордың құралуының міндетті шарты болып
өндірілген тауарларды (жұмыстар, қызметтер) тұтынушыға сату және түсімнің
түсуі болып табылады.
Құрылатын тауардың материалды негізін шикізаттар, материалдар, сатып
алынатын комплектілеу тауарлары және жартылай фабрикаттар алатын
болғандықтан, олардың құндары басқа да материалдық шығындармен, негізгі
өндірістік қорлардың тозуымен, жұмысшыларға төленетін жалақымен қатар
өзіндік құн формасында болатын, кәсіпорынның өнімді өндірудегі шығындары
қатарына жатады. Түсім түскенге дейін бұл шығындар кәсіпорынның
шығындалмайтын, ал өндіріске авансталатын айналым қаражаттары есебінен
қаржыландырылады. Тауарды өткізуден түсім түскеннен кейін айналым
қорлары қалпына келтіріледі, ал кәсіпорынның өндіріс бойынша шыққан
шығындарының орны толтырылады.
Өзіндік құн түріндегі шартталған шығындар өнімді өткізуден түскен
түсімді өндірілген шығындармен салыстыруға мүмкіндік береді.
Өнімді өндіруге қаражаттарды инвестициялаудың мәні таза кірісті алу,
егер де түсім өзіндік құннан асып кетсе онда кәсіпорын пайда түріндегі
кірісті алатындығында.
Кәсіпорынның иелігінде қалатын пайда-оның қажеттіліктерін
қаржыландырудың көп мақсатты қайнар көзі, бірақ оны пайдаланудың негізгі
бағыттарын жинақтау мен тұтыну ретінде анықтауға болады. Пайданы жинақтау
мен тұтыну деп бөлудің пропорциясында кәсіпорынның даму перспективасын
анықтайды.
Пайданың бір бөлігі тұтынуға жұмсалады, нәтижесінде кәсіпорын мен
кәсіпорында жұмыс істейтін және жұмыс істемейтін тұлғалар арасындағы
қаржылық қатынас пайда болады.
Өзін өзі қаржыландыру - кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында
жеңісті шаруашылық қызметінің міндетті шарты болып табылады. Бұл принцип
кәсіпорынның өнім өндірісі мен өндірістік - техникалық базасын кеңейту
шығындарының толық қайтарылуын басшылыққа алады. Мұнда әрбір кәсіпорын
өзінің ағымды және күрделі шығындарын меншікті қайнар көздер есебінен
жабады. Қаражаттарға деген уақытша мұқтаждық, егер де сөз күрделі салымдар
үшін пайдаланылатын ағымды шығындар мен ұзақ мерзімді банк несиелері
туралы болатын болса, онда шығындар банктің қысқа мерзімді ссудалары және
коммерциялық несие есебінен қанағаттандырылуы мүмкін.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметі оның қаржылық қызметімен тығыз және
үздіксіз байланыста болады. Кәсіпорын өзінің барлық бағыттағы шығындарын
өндірістік жоспарға сәйкес өз бетінше қаржыландырады, өзінің иелігіндегі
қаржы ресурстарын пайда алу мақсатында өнім өндірісіне сала отырып
иеленеді.
Біздің пікірімізше, қаржы ресурстарын анықтаудағы ең қолайлы негізгі
принцип болып, оларды түрлерге жатқызу болып табылады, яғни қаржылық қайта
бөлуден өте отырып жиынтық қоғамдық өнім өткізілетін форма: амортизациялық
аударым, жиынтық кіріс (пайда), айналым қаражаттарының қалыптасқан артық
көлемі, тұрақты пассивтер және т.б, сонымен қатар олардың кәсіпорынның
қаражаттар айналымы процесіндегі ролін нақты айқындау керек.
Кәсіпорынның дамуына бағытталатын қаржылық ресурстар мыналардың
есебінен түзеледі:
- амортизациялық аударымдар;
- шаруашылық және қаржылық қызметтердің барлық түрінен
алынатын пайда;
- серіктестіктерге қатысушылардың қосымша пай жарналары;
- облигацияларды шығарудын алынатын қаражаттар;
- ашық және жабық акционерлік қоғам акцияларын шығару және
орналастыру көмегімен орналастырылған қаражаттар;
- басқа кредиторлардың ұзақ мерзімді несиелері (облигациялық
заемдардан басқа);
- басқа заңды қайнар көздер (мысалы, кәсіпорындардың,
ұйымдардың, азаматтардың өз еркімен берген қайтарымсыз
жарналары) [15].
Өзін өзі қаржыландыру принципі тұтынушыға қажетті өнім өндірісін
үлкен шығындармен шығаратын және әртүрлі объективті себептерге байланысты
тиімділіктің жоғарғы деңгейін қамтамасыз ете алмайтын кәсіпорындар үшін
әлі де болса қамтамасыз етілмеген. Оларға коммуналдық тұрғын үй,
жолаушылар транспорты, ауыл шаруашылығы және бюджеттен ассигнация алатын
басқа да кәсіпорындар жатады. Осындай жағдай сонымен қатар шаруашылық
қызметі кәсіпкерлік деп есептелмейтін қорғаныс мағынасындағы
кәсіпорындарға да тән және олар өнімді өткізуден түскен қаражаттар
есебінен қаржыландырылады.
Қаржылық жоспарлау - бұл кәсіпорынның дамуын қамтамасыз ету үшін
оның барлық кірістері мен ақшалай қаражаттарының шығындалу бағыттарын
жоспарлау болып табылады. Қаржылық жоспарлау жоспарлаудың тапсырмалары мен
объектілеріне байланысты әртүрлі мазмұн мен бағыттағы қаржылық жоспарларды
құру көмегімен жүргізіледі .
Осыдан қаржылық жоспарларды болашақтағы, ағымды және жедел деп бөлуге
болады.
Болашақтағы және ағымды жоспарлаудың үйлесімінің мысалы бизнес-
жоспар, оны дамыған капиталистік елдерде жаңа кәсіпорын құру кезінде
немесе өнімінің жаңа түрлерін негіздеу кезінде жасау қабылданған. Ол үш
жыл мен бес жыл аралығына жасалады, өйткені ұзақ уақыт аралығына жоспар
жасау анық болмайды.
Бизнес - жоспар тек қана қаржылық жоспар ғана емес, ол қаржыландыру
стратегиясын жасау үшін және нақты инвесторды жаңа кәсіпорын ашуға немесе
жаңа өндірістік бағдарламаны қаржыландыруға тарту үшін де қажет.
Бизнес-жоспарды жасау кәсіпорынды ішкі басқаруға сөзсіз әсер етеді,
өйткені ол мақсаттардың қойылуы, оларды тәжірибеде жүзеге асыру тәсілдері,
қаржылық, материалды және еңбек ресурстарының үйлесімділігі негізінде
жасалынады. Бизнес- жоспарды кәсіби түрде жасау инвесторлардың
қаражаттарын сақтауға мүмкіндік береді және банкроттыққа ұшырау
мүмкіншілігін төмендетеді.
Кәсіпорынның басшылығы үнемі таңдау қажеттілігін сезінеді. Ол
өткізудің оңтайлы бағасын жүзеге асыруы, несие және инвестициялық саясат
облысында шешім қабылдауы және т.б. жүзеге асыруы керек.
Кәсіпорынның барлық қызметі кешенді түрде тиімді болатын және
кәсіпорынның қызмет нәтижесіне мүдделі тұлғалар тобын (кәсіпорын иесі,
кредиторлар және т.б.) қатағаттандыра алатын көлемді ақшалай қаражаттардың
түсімін қамтамасыз ететін жағдайға қол жеткізуі керек. Болашақ кезеңге
экономикалық қызметтен күтілетін нәтижелерді сипаттау кәсіпорынның
бюджетін (жоспарларын) құру кезінде орын алады .
Тәртіп бойынша, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді жоспарларды
ерекшелейді. Қабылданатын шешімдердің бірқатарының мәні өте ұзақ болашаққа
таралады. Бұл, мысалы, негізгі капитал элементтерін алу, маман саясаты,
шығарылатын өнімнің ассортименті облыстарындағы шешімдер. Осындай шешімдер
кәсіпорынның қызметін көп жылға алға белгілейді және ол бөлшектілік
дәрежесі өте жоғары болмайтын, ұзақ мерзімді жоспарларда сипатталуы керек.
Ұзақ мерзімді жоспарлар құрамдас элементтері қысқа мерзімді жоспарлар
болып табылатын, рамалық конструкцияларды сипаттайды.
Негізінен кәсіпорындарда қысқа мерзімді жоспарлау қолданылады және
бір жылға тең жоспарлы кезеңмен жұмыс істейді. Бұл осындай мерзімде
кәсіпорын өміріне тән барлық типті жағдайлардың болатындағымен
түсіндіріледі, өйткені осы мерзім аралығында конъюнктураның маусымдық
ауытқуы болады. Мерзімі бойынша жылдық бюджетті (жоспар) айлық немесе
тоқсандық бюджеттер (жоспарлар) деп бөлуге болады.
Бюджетті бөлшектеу дәрежесін белгілейтін жалпы тәртіпті белгілеу
мүмкін емес. Ең алдымен ол құрастырылып отырған есептердің сенімділік
дәрежесінің қаншалықты жоғарылығына тәуелді. Сонымен қатар әрбір нақты
кәсіпорында жоспарланған әрекеттердің координациясын қамтамасыз ету үшін
керекті бюджетті бөлшектеу дәрежесін қамтмасыз ету керек.
Қаржылық ресурстарды жоспарлаудың мақсаты әртүрлі кәсіпорындарда әр
қалай болуы мүмкін. Қаржылық ресурстарды жоспарлау қызметтеріне
кәсіпорынның түрі мен көлеміне байланысты әртүрлі мән берілуі мүмкін.
Бюджет экономикалық болжау ретінде. Кез келген кәсіпорынның басшылығы,
кәсіпорынның түрі мен көлеміне тәуелсіз, экономикалық қызмет облысында ол
келесі кезеңге қандай жұмыстарды жоспарлай алатындығын білуі керек. Алдағы
параграфта аталғандай, кәсіпорын қызметіне мүдделі тұлғалар тобы оның
жұмысының нәтижесіне белгілі минималды талаптар қояды. Сонымен қатар
қызметтің бірқатар түрлерін жоспарлаған кезде қойылған тапсырманы орындау
үшін қандай экономикалық ресурстар қажет екендігін білу керек. Бұл ең
алдымен, капиталды тарту (несиелерді алу, акционерлік капиталды ұлғайту
және т.б.) және инвестиция көлемін анықтау облысына қатысты.
Бюджет бақылау негізі ретінде. Бюджетке салынған жоспарларды жүзеге
асыру кезінде кәсіпорын қызметінің нақты нәтижелерін тіркеу керек. Нақты
көрсеткіштерді жоспарланған көрсеткіштермен салыстыра отырып бюджеттік
бақылауды жүзеге асыруға болады. Осы мағынада негізгі мән жоспардан
ауытқыған көрсеткіштерге бөлінеді және осы ауытқулардың себептері
талданады.Осылайша, кәсіпорын қызметінің барлық жақтары туралы мәліметтер
толықтырылады. Бюджеттік бақылау, мысалы, кәсіпорын қызметінің қандай
облыстарда қойылған жоспарлардың қанағаттанарлықсыз орындалғанын
анықтауға мүмкіндік береді. Бірақ бюджеттің өзі анық емес жағдайлар
негізінде құрылған жағдайлардың болуы мүмкін екендігін де естен шығармау
керек. Екі жағдайда да басшылық керекті әректетті жүргізу үшін осы туралы
мәліметтерді алуға мүдделі, яғни жоспарды жүзеге асыру тәсілін өзгерту
үшін немесе бюджет негізделетін жағдайға тексеру жүргізу үшін.
Бюджет координациялау құралы ретінде. Бюджет құндық көрсеткіштерде
сипатталған, өндіріс, шикізаттар мен тауарларды сатып алу немесе
өндірілген өнімді өткізу және т.б. облыстарында әрекеттер (жоспар)
бағдарламасын сипаттайды. Әрекеттер бағдарламасында жекелеген шаралардың
уақыт және функционалды координациясы (келісімі) қамтамасыз етілуі тиіс.
Өткізудің тиімділігі, мысалы, жабдықтаушының күтілетін бағасы мен
өндірістің жағдайы; өткізу көлемінен күтілетін шығарылатын өнімнің
көлемі; шикізат пен материалдарды сатып алу көлеміне бостау бағасының
шамасы туралы өндіріс және өткізу бағдарламасының талабы тәуелді болады
және т.б.
Бюджеттік тапсырманың қойылу негізі. Келесі кезеңге бюджетті жасай
отырып кезеңдегі жұмыстар басталмай жатып алдын ала шешім қабылдау керек.
Бұл жағдайда жоспарды жасаушыларға шешім соңғы кезеңде қабылданатын
жағдайға қарағанда, альтернативті ұсыныстарды анықтау және талдау
мүмкіншілігіне уақыт жететіндей болуы керек.
Бюджет өкілетті делегатын жіберу құралы ретінде. Кәсіпорын
басшылығының бөлімшенің бюджетін (жоспарын) құптауы одан әрі қарай жедел
шешімдердің, егер де олар бюджет белгілеген шеңберден шықпайтын болса,
осы бөлімше (орталықтандырылған түрде) деңгейінде қабылданатындығы туралы
белгі болады. Егер де бюджет бөлімше деңгейінде жасалмайтын болса,
кәсіпорынның басшылығы жедел шешімдерді қабылдау процестерін
орталықтандыруға ұмтылмайды.
Жоспарлауды ұйымдастыру кәсіпорынның көлеміне байланысты болады. Өте
кіші кәсіпорындарда басқарушылық қызметтерді бөлу болмайды және басшылар
осы мәселелердің барлығын жеке шешеді. Ірі кәсіпорындарда бюджеттерді
(жоспарларды) құру бойынша жұмыстар орталықтандырылып жасалуы керек.
Өйткені өндіріс, сатып алу, өткізу, жедел басқару және т.б. салаларында
тәжірибесі мол мамандар бөлімшелер деңгейінде шоғырланған. Сондықтан
бөлімшелерде болашақта жасалуы мақсатты болатын әрекеттер ұсынысы
жасалынады.
Жоғарыда айтылғандай бөлімшелердің бюджеттері бір бірінен бөлек
жасалмайды. Мысалы, өткізудің жоспарлы көрсеткіштерін және осыған
байланысты жабу шамасын есептеу кезінде өндіріс жағдайы мен жоспарланған
босату бағасын білу керек. Координацияның әрекеттегі жүйесін қамтамасыз
ету үшін көптеген кәсіпорындарда бюджетті құру жөніндегі нұсқаулар
жасалынады, онда уақыт аралығындағы жоспарлар, сонымен қатар бюджеттік
көрсеткіштерді есептеу кезінде міндеттер мен жауапкершіліктер бөлінеді.
Кәсіпорындарда қаржылық жоспарлау туралы әдебиеттерде бюджеттерді
(жоспар) құру бойынша жұмыстарды ұйымдастырудың екі сызбасын ерекшелейді:
break-down тәсілі бойынша (жоғарыдан төменге) және build-up (төменнен
жоғарыға).
Break-down тәсілі бойынша бюджетті құру бойынша жұмыстар жоғарыдан
басталады, яғни кәсіпорынның басшылығы мақсаттар мен тапсырмаларды, оның
ішінде пайда бойынша жоспарлы көрсеткіштерді анықтайды. Осыдан кейін
көрсеткіштер бөлшекті түрде, кәсіпорынның құрылымының төменгі
деңгейлеріне қозғалуы дәрежесіне байланысты бөлімшелердің жоспарларына
қосылады. Build-up тәсілінде керісінше. Мысалы, өткізу көрсеткіштерінің
есебін жекелеген өткізу бөлімшелері бастайды және осыдан кейін
кәсіпорынның өткізу бөлімінің басшысы осы көрсеткіштерді біріңғай бюджетке
(жоспарға) жинақтайды, ал ол осыдан кейін кәсіпорынның жалпы бюджетінің
(жоспарының) құрамдас бөлігі болуы мүмкін.
Break-down және build-up тәсілдері екі қарама-қарсы тенденцияны
көрсетеді. Тәжірибеде осы тәсілдердің тек біреуін ғана пайдаланған дұрыс.
Бюджетті жоспарлау мен құрастыру әртүрлі бөлімшелердің бюджеттерін
координациялауды үнемі жүзеге асыруды қажет ететін ағымды процесс.
Кәсіпорын жоспарлау мен бақылауды негізгі екі экономикалық облыста
жүргізуі тиіс. Бұл жерде сөз оның қызметінің пайдалылығы (тімділігі) мен
қаржылық жағдайы туралы болады. Сондықтан пайда бойынша бюджет (жоспар)
пен қаржылық жоспар (бюджет) ішкі фирмалық жоспарлаудың орталық
элементтері болып табылады.
Айналым капиталына деген қажеттілікті жоспарлау. Кәсіпорында негізгі
капиталмен қатар айналым капиталын пайдаланудың жоспарын жасау қажет.
Айналым капиталын пайдалануды жоспарлаудағы маңызды фактор кірістің түсуі
мен шығынды жұмсау уақытын жоспарлау болып табылады. Кәсіпорынның айналым
капиталының болуы өндірістің басталған уақытынан бастап өнімді
тұтынушылардың төлеген уақытқа дейінгі аралықтағы шығындарын жабуы тиіс.
Негізгі капиталға деген қажеттілікті жоспарлау. Кәсіпорынның дамуына
байланысты станоктар тозады, технолгоиялар өзгереді, жаңа ғимараттар,
қондырғылар, компьютерлер қажет болады және көбінесе негізгі капиталды
сатып алу мерзімі ұзақ болады.
Бұл қаржылық жоспарлауды кәсіпорынның стратегиялық жоспарлау
процесіне қосу қажеттілігінің маңыздылығын көрсетеді. Егер де кәсіпорын
жаңа нарықты игергісі және өнім өндірісін кеңейткісі келсе, ол маркетинг
бойынша ұзақ мерзімді жоспарларды құру процесі мен өндірістік тәсілдер
бойынша негізгі зерттеулерде капиталға деген қажеттлік туралы ойлануы
керек.
Кірістердің мол көздерін жоспарлау. Кәсіпорын қорларының көптеген
қайнар көздері белгілі: өнімді сатудан түскен кіріс, оның меншік иелерінің
инвестициялары, сонымен қатар займда және т.б. Бұл жердегі тапсырма ең
алдымен әрбір қажеттіліктер үшін осы қажеттілік туындаған кезде ең жақсы
қайнар көзді табу болып табылады.
Сапалы жоспарлау керекті қорларды уақытында ғана емес, сонымен қатар
ең төменгі бағада табу болып табылады. Бұл үшін осы кезде оны ұсына алатын
банкті табу, қорлардың қайнар көзін олар пайдаланылатын мақсаттармен
салыстыру, әртүрлі қайнар көздерді баланстау керек, өйткені тек қана банк
займдарына, акция шығаруға немесе кірістерден түсімдерге ғана арқа сүйеуге
болмайды. Бөлшекті түрде, уақытты дұрыс таңдау қажет: акция нарығы
жанданып тұрғанда акцияларды сату, есепті ставкалар жоғары болғанда қарыз
алмау және т.б [16].
Материалды жауапкершілік принципі шаруашылық қызметті жүргізу мен оның
нәтижесіне деген жауапкершіліктің белгілі жүйесінің болуын қарастырады.
Осы принципті жүзеге асырудағы қаржылық тәсілдер жекелеген кәсіпорындар,
олардың басшылары мен кәсіпорын жұмысшылары үшін әртүрлі болады. Қазақстан
Республикасының заңына сәйкес келісім шарт міндеттемелерін, есепті
тәртіпті бұзған, ұзақ және қысқа мерзімді ссудаларды дер кезінде өтемеген,
салық заңдылығын бұзған кәсіпорындар айыппұлдар, пенялар төлеуге міндетті.
Кәсіпорынның қызметінің тиімсіздігі жағдайында оған банкроттық
процедурасы қолданылуы мүмкін. Кәсіпорындардың басшылығы үшін материалды
жауапкершілік принципі кәсіпорын салық заңдылығын бұзған кезде айыппұлдар
салу жолымен жүзеге асырылады. Кәсіпорының жекелеген жұмысшыларына еңбек
тәртібін бұзған немесе ақаулар жіберген кезде жұмыстан босату, айыппұл
салу, сыйақыдан айыру сияқты санкциялар салынуы мүмкін.
1.3 Кәсіпорынның ақша капиталын басқару қағидалары
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың ең
жақсы тәсілі -талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәспорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызмет атқарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейінгі
уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарды. Қаржы ресурстары
жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де кәсіпорынның дамуына
байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады,
себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу
қабілетінің жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының болмауына, ал
көп болуы дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және резервтермен
кәсіпорын шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады:
–қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
–активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
–айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
–қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
–кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
–ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
және қорлар есебі;
–баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және
төлеу қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін
анықтау;
– кәсіпорын табыстылығын бағалау;
– кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
– кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
– кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның, шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды:
жабдықтау, өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік
және қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның
осы қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен
құрамына өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының
жүйелі түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібін
сақтауға, меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынастың
рационалдылығына, сондай-ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында
қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің
қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе
оның өндірістік-сату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын
төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала
қарасты-рылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге
сәйкестігіне және оны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz