Жер қабығы (құрамы, қозғалыстары), бедер туралы жалпы мәліметтер
МОДУЛЬ 1. ЖЕР ҚАБЫҒЫ (ҚҰРАМЫ, ҚОЗҒАЛЫСТАРЫ), БЕДЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР.
№ 1.ші дәріс
Тақырыбы «Пәннің зерттеу объектісі, пәні және міндеттері. Жер қабығының құрамы. Тау жыныстары, олардың классификациясы және анықталуы. Геохронологиялық пен стратиграфиялық кестелер» (3 сағат)
Лекция № 2
Тақырыбы «Бедер тұралы жалпы мәліметтер. Бедердің жасы және дамуы, негізгі бағыттары»
(3 сағат)
Лекция № 3
Тақырыбы «Жер қабағының қозғалыстары (эндогенді үрдістер), олардың геологиялық және бедертүзу мақсаты» (6 сағат)
МОДУЛЬ 2. ЭКЗОГЕНДІ ҮРДІСТЕР МЕН ЖЕР БЕДЕРІ.
Лекция № 4
Тақырыбы «Бедертүзуші экзогенді үрдістер туралы жалпы мәліметтер. Үгілу үрдістер және олармен жаратылған бедер пішіндері. Гравитациялық үрдістер мен пішіндер» (3 сағат)
Лекция № 5
Тақырыбы «Флювиалдық үрдістер және бедер пішіндері» (9 сағат)
Лекция № 6
Тақырыбы «Суффозиондық.карсталық үрдістер мен бедер» (3 сағат)
Лекция № 7
Тақырыбы «Ірі көлдер және теңіздік жағалау зонасының бедері» (3 сағат)
Лекция № 8
Тақырыбы «Гляциалдық.нивалдық, флювиалдық.гляциалдық бедер. Криогенді бедер»
(6 сағат)
Лекция № 9
Тақырыбы «Эолдық бедер. Өсімдіктер және өмір әрекетімен жаратылған бедер пішіндері. Адам әрекеті және бедер. Космогенді бедер» (3 сағат)
Модуль 3. Жердің морфологиялық құрылысы және дамуы
Геоморфологиялық карталар
Лекция № 10
Тақырыбы «Құрлықтың таулы, жазықтық аймақтарының және мұхит түбінің морфологиялық сипаттамалары» (3 сағат)
Лекция № 11
Тақырыбы «Құрлықтың және бедер дамуының негізгі кезеңдері. Негізгі болжамдар. Геоморфологиялық карталар» (3 сағат)
ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ:
№ 1.ші дәріс
Тақырыбы «Пәннің зерттеу объектісі, пәні және міндеттері. Жер қабығының құрамы. Тау жыныстары, олардың классификациясы және анықталуы. Геохронологиялық пен стратиграфиялық кестелер» (3 сағат)
Лекция № 2
Тақырыбы «Бедер тұралы жалпы мәліметтер. Бедердің жасы және дамуы, негізгі бағыттары»
(3 сағат)
Лекция № 3
Тақырыбы «Жер қабағының қозғалыстары (эндогенді үрдістер), олардың геологиялық және бедертүзу мақсаты» (6 сағат)
МОДУЛЬ 2. ЭКЗОГЕНДІ ҮРДІСТЕР МЕН ЖЕР БЕДЕРІ.
Лекция № 4
Тақырыбы «Бедертүзуші экзогенді үрдістер туралы жалпы мәліметтер. Үгілу үрдістер және олармен жаратылған бедер пішіндері. Гравитациялық үрдістер мен пішіндер» (3 сағат)
Лекция № 5
Тақырыбы «Флювиалдық үрдістер және бедер пішіндері» (9 сағат)
Лекция № 6
Тақырыбы «Суффозиондық.карсталық үрдістер мен бедер» (3 сағат)
Лекция № 7
Тақырыбы «Ірі көлдер және теңіздік жағалау зонасының бедері» (3 сағат)
Лекция № 8
Тақырыбы «Гляциалдық.нивалдық, флювиалдық.гляциалдық бедер. Криогенді бедер»
(6 сағат)
Лекция № 9
Тақырыбы «Эолдық бедер. Өсімдіктер және өмір әрекетімен жаратылған бедер пішіндері. Адам әрекеті және бедер. Космогенді бедер» (3 сағат)
Модуль 3. Жердің морфологиялық құрылысы және дамуы
Геоморфологиялық карталар
Лекция № 10
Тақырыбы «Құрлықтың таулы, жазықтық аймақтарының және мұхит түбінің морфологиялық сипаттамалары» (3 сағат)
Лекция № 11
Тақырыбы «Құрлықтың және бедер дамуының негізгі кезеңдері. Негізгі болжамдар. Геоморфологиялық карталар» (3 сағат)
ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ:
Геология және геоморфология – өзара тығыз байланысқан, бірақ өздерінің жеке нысандары мен зерттеу әдістері бар, Жер туралы ғылымдар.
Геология жер қыртысының және жалпы Жердің құрамы, құрылымы, процестері мен даму тарихын, ал геоморфология — жер бетінің бедерін, оның пайда болуын, эволюциясын және Жердің басқа қабықтарымен байланысын зерттейді.
Геология мен геоморфология қалыптасуының қысқаша тарихы.
Қазіргі заманғы геология мен геоморфологияға өздерінің міндеттері мен ерекше зерттеу әдістері бар, бірнеше пәндерге тармақталу тән.
Табиғи процестерді зерттегенде теориялық білімдер, далалық бақылаулар және жиі жергілікті жерді үлгілеу қолданылады, лабораторияларда арнайы қондырғылар (аэродинамикалық трубалар, қайықтар, бассейндер және т.б.) және математикалық үлгілеулер пайдаланылады.
Геология мен геоморфологияда топографиялық карталар кең қолданылады. Сонымен бірге қазіргі заманғы картография геологиялық-геоморфологиялық ғылымдармен терең, тығыз байланыста болмаса, оның дамуы мүмкін емес. Картографияланатын территорияның геологиялық, геоморфологиялық және жалпы физикалық-географиялық ерекшеліктерін жан-жақты білгенде ғана жоғары сапалы картографиялық жұмысқа қол жеткізе аласың.
Халық шаруашылығындағы карталарға қойылатын жоғары талаптарды қанағаттандыру үшін жергілікті жер құрылымының ерекшеліктерін және бедер түзуші процестердің даму бағыттарын дұрыс көрсету керек. Бұл талаптар келесілер:
1) бедер бейнесі географиялық тұрғыдан шындыққа сәйкес келуі керек (бедер ерекшеліктерін дұрыс көрсету қажет);
2) бедер нақты бейнеленуі керек (белгілі масштабтағы карталар үшін қойылған нұсқаулар шегінде)
3) бедер бейнесі көрнекті болуы тиіс, яғни бедер пішінінің кеңістіктік орналасуы туралы айқын көріністі беруі қажет.
Картографтармен бұл міндеттер геологиялық-геоморфологиялық және географиялық дисциплиналардан (пәндерден) жақсы білімі болған жағдайда ғана орындалады. Дұрыс құрастырылған және жақсы безендірілген топокарта жергілікті жерді бағалау үшін, табиғи және антропогендік процестерді анықтауда, табиғи ортан қорғау іс-шаралары үшін құнды материалдардың бірі болып табылады.
Жер қабығы – жер шарының жоғарғы қатты қабықшасы. Қазіргі таңда бізге оның орташа құрамы, құрылымының жалпы кескіні, құрлық шегіндегі бедер пішіні, олардың кеңістіктік орналасуы, басты процестері мен даму жолдары белгілі. Жер қабығының құрылысы мен дамуының көптеген мәселелері әлі де болжау сатысынан шыққан жоқ. Мысалы, тектогенездің жалпы қабылданған теориясы жоқ, жер қабығындағы вертикальді және горизонтальді қозғалыстардың рольдері жөнінде пікір-таластар бар және т.б.
Геология жер қыртысының және жалпы Жердің құрамы, құрылымы, процестері мен даму тарихын, ал геоморфология — жер бетінің бедерін, оның пайда болуын, эволюциясын және Жердің басқа қабықтарымен байланысын зерттейді.
Геология мен геоморфология қалыптасуының қысқаша тарихы.
Қазіргі заманғы геология мен геоморфологияға өздерінің міндеттері мен ерекше зерттеу әдістері бар, бірнеше пәндерге тармақталу тән.
Табиғи процестерді зерттегенде теориялық білімдер, далалық бақылаулар және жиі жергілікті жерді үлгілеу қолданылады, лабораторияларда арнайы қондырғылар (аэродинамикалық трубалар, қайықтар, бассейндер және т.б.) және математикалық үлгілеулер пайдаланылады.
Геология мен геоморфологияда топографиялық карталар кең қолданылады. Сонымен бірге қазіргі заманғы картография геологиялық-геоморфологиялық ғылымдармен терең, тығыз байланыста болмаса, оның дамуы мүмкін емес. Картографияланатын территорияның геологиялық, геоморфологиялық және жалпы физикалық-географиялық ерекшеліктерін жан-жақты білгенде ғана жоғары сапалы картографиялық жұмысқа қол жеткізе аласың.
Халық шаруашылығындағы карталарға қойылатын жоғары талаптарды қанағаттандыру үшін жергілікті жер құрылымының ерекшеліктерін және бедер түзуші процестердің даму бағыттарын дұрыс көрсету керек. Бұл талаптар келесілер:
1) бедер бейнесі географиялық тұрғыдан шындыққа сәйкес келуі керек (бедер ерекшеліктерін дұрыс көрсету қажет);
2) бедер нақты бейнеленуі керек (белгілі масштабтағы карталар үшін қойылған нұсқаулар шегінде)
3) бедер бейнесі көрнекті болуы тиіс, яғни бедер пішінінің кеңістіктік орналасуы туралы айқын көріністі беруі қажет.
Картографтармен бұл міндеттер геологиялық-геоморфологиялық және географиялық дисциплиналардан (пәндерден) жақсы білімі болған жағдайда ғана орындалады. Дұрыс құрастырылған және жақсы безендірілген топокарта жергілікті жерді бағалау үшін, табиғи және антропогендік процестерді анықтауда, табиғи ортан қорғау іс-шаралары үшін құнды материалдардың бірі болып табылады.
Жер қабығы – жер шарының жоғарғы қатты қабықшасы. Қазіргі таңда бізге оның орташа құрамы, құрылымының жалпы кескіні, құрлық шегіндегі бедер пішіні, олардың кеңістіктік орналасуы, басты процестері мен даму жолдары белгілі. Жер қабығының құрылысы мен дамуының көптеген мәселелері әлі де болжау сатысынан шыққан жоқ. Мысалы, тектогенездің жалпы қабылданған теориясы жоқ, жер қабығындағы вертикальді және горизонтальді қозғалыстардың рольдері жөнінде пікір-таластар бар және т.б.
1. Кусаинов С. В. Жалпы геоморфология. Алматы: ҚазҰУ баспасы, 2002.
2. Белоусов В. В. Основы геотектоники. М.: «Недра», 1975. 264 с.
3. Богомолов Л. А., Судакова С. С. Общее землеведение. М.: «Недра»,
1971. 227 с.
4. Воскресенский С. С. Динамическая геоморфология. М.: Изд-во МГУ,
1971. 228 с.
5. Девдариапи А. С. Математический анализ в геоморфологии. М.: «Недра», 1967. 155 с.
6. Живаго И, В., Пиотровский В. В. Геоморфология с основами геологии.
М.: «Недра», 1971. 287 с.
7. Иванова М. Ф. Общая геология. М.: «Высшая школа», 1974, 400 с„
8. Леонтьев О. К. Основы геоморфологии морских берегов. М.: Изд-во
МГУ, 1961. 417 с.
9. Маккавеев II. И. Русло реки и эрозия в ее бассейне. М.: Изд-во
МГУ, 1955. 345 с.
10. Маккавеев II. И., Хмелева Н. В., Заитов И. Р. Экспериментальная
геоморфология. М.: Изд-во МГУ, 1961. 194 с.
11. Николаев II. И. Неотектоника и ее выражение в структуре и рельефе
территории СССР. М.: Госгеолтехиздат, 1982. 394 с.
12. Пиотровский В. Геоморфология с основами геологии. М.: Геодезиздат, 1961. 281 с.
13. Подобедов II. С. Общая физическая география. Ч. II. Геоморфоло¬гия.
М.: «Недра», 1964. 380 с.
14. Рельеф Земли. М.: «Наука», 1967. 331 с.
15. Серпухов В. И., Билибина Т. В., Халимое А. И. Курс общей геологии.
Л.: «Недра», 1976. 535 с.
16. Хаин В. Е. Общая геотектоника. М.: «Недра», 1973. 511 с.
17. Спиридонов A. И. Геоморфологическое картографирование.
М.: «Недра», 1974. 184 с.
18. Щукин И. С. Общая геоморфология. М., ИЗД-ЕО МГУ. Т. I, 1960. 615 с;
Т. II, 1964. 562 с; Т. III, 1974. 382 с.
2. Белоусов В. В. Основы геотектоники. М.: «Недра», 1975. 264 с.
3. Богомолов Л. А., Судакова С. С. Общее землеведение. М.: «Недра»,
1971. 227 с.
4. Воскресенский С. С. Динамическая геоморфология. М.: Изд-во МГУ,
1971. 228 с.
5. Девдариапи А. С. Математический анализ в геоморфологии. М.: «Недра», 1967. 155 с.
6. Живаго И, В., Пиотровский В. В. Геоморфология с основами геологии.
М.: «Недра», 1971. 287 с.
7. Иванова М. Ф. Общая геология. М.: «Высшая школа», 1974, 400 с„
8. Леонтьев О. К. Основы геоморфологии морских берегов. М.: Изд-во
МГУ, 1961. 417 с.
9. Маккавеев II. И. Русло реки и эрозия в ее бассейне. М.: Изд-во
МГУ, 1955. 345 с.
10. Маккавеев II. И., Хмелева Н. В., Заитов И. Р. Экспериментальная
геоморфология. М.: Изд-во МГУ, 1961. 194 с.
11. Николаев II. И. Неотектоника и ее выражение в структуре и рельефе
территории СССР. М.: Госгеолтехиздат, 1982. 394 с.
12. Пиотровский В. Геоморфология с основами геологии. М.: Геодезиздат, 1961. 281 с.
13. Подобедов II. С. Общая физическая география. Ч. II. Геоморфоло¬гия.
М.: «Недра», 1964. 380 с.
14. Рельеф Земли. М.: «Наука», 1967. 331 с.
15. Серпухов В. И., Билибина Т. В., Халимое А. И. Курс общей геологии.
Л.: «Недра», 1976. 535 с.
16. Хаин В. Е. Общая геотектоника. М.: «Недра», 1973. 511 с.
17. Спиридонов A. И. Геоморфологическое картографирование.
М.: «Недра», 1974. 184 с.
18. Щукин И. С. Общая геоморфология. М., ИЗД-ЕО МГУ. Т. I, 1960. 615 с;
Т. II, 1964. 562 с; Т. III, 1974. 382 с.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:
МОДУЛЬ 1. ЖЕР ҚАБЫҒЫ (ҚҰРАМЫ, ҚОЗҒАЛЫСТАРЫ), БЕДЕР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ
МӘЛІМЕТТЕР.
№ 1-ші дәріс
Тақырыбы Пәннің зерттеу объектісі, пәні және міндеттері. Жер қабығының
құрамы. Тау жыныстары, олардың классификациясы және анықталуы.
Геохронологиялық пен стратиграфиялық кестелер (3 сағат)
Оқу курсының объектісі, пәні және міндеттері
Геология және геоморфология – өзара тығыз байланысқан, бірақ өздерінің жеке
нысандары мен зерттеу әдістері бар, Жер туралы ғылымдар.
Геология жер қыртысының және жалпы Жердің құрамы, құрылымы,
процестері мен даму тарихын, ал геоморфология — жер бетінің бедерін, оның
пайда болуын, эволюциясын және Жердің басқа қабықтарымен байланысын
зерттейді.
Геология мен геоморфология қалыптасуының қысқаша тарихы.
Қазіргі заманғы геология мен геоморфологияға өздерінің міндеттері мен
ерекше зерттеу әдістері бар, бірнеше пәндерге тармақталу тән.
Табиғи процестерді зерттегенде теориялық білімдер, далалық бақылаулар
және жиі жергілікті жерді үлгілеу қолданылады, лабораторияларда арнайы
қондырғылар (аэродинамикалық трубалар, қайықтар, бассейндер және т.б.) және
математикалық үлгілеулер пайдаланылады.
Геология мен геоморфологияда топографиялық карталар кең қолданылады.
Сонымен бірге қазіргі заманғы картография геологиялық-геоморфологиялық
ғылымдармен терең, тығыз байланыста болмаса, оның дамуы мүмкін емес.
Картографияланатын территорияның геологиялық, геоморфологиялық және жалпы
физикалық-географиялық ерекшеліктерін жан-жақты білгенде ғана жоғары сапалы
картографиялық жұмысқа қол жеткізе аласың.
Халық шаруашылығындағы карталарға қойылатын жоғары талаптарды
қанағаттандыру үшін жергілікті жер құрылымының ерекшеліктерін және бедер
түзуші процестердің даму бағыттарын дұрыс көрсету керек. Бұл талаптар
келесілер:
бедер бейнесі географиялық тұрғыдан шындыққа сәйкес келуі керек (бедер
ерекшеліктерін дұрыс көрсету қажет);
бедер нақты бейнеленуі керек (белгілі масштабтағы карталар үшін қойылған
нұсқаулар шегінде)
3) бедер бейнесі көрнекті болуы тиіс, яғни бедер пішінінің кеңістіктік
орналасуы туралы айқын көріністі беруі қажет.
Картографтармен бұл міндеттер геологиялық-геоморфологиялық және
географиялық дисциплиналардан (пәндерден) жақсы білімі болған жағдайда ғана
орындалады. Дұрыс құрастырылған және жақсы безендірілген топокарта
жергілікті жерді бағалау үшін, табиғи және антропогендік процестерді
анықтауда, табиғи ортан қорғау іс-шаралары үшін құнды материалдардың бірі
болып табылады.
Жер қабығы – жер шарының жоғарғы қатты қабықшасы. Қазіргі таңда бізге
оның орташа құрамы, құрылымының жалпы кескіні, құрлық шегіндегі бедер
пішіні, олардың кеңістіктік орналасуы, басты процестері мен даму жолдары
белгілі. Жер қабығының құрылысы мен дамуының көптеген мәселелері әлі де
болжау сатысынан шыққан жоқ. Мысалы, тектогенездің жалпы қабылданған
теориясы жоқ, жер қабығындағы вертикальді және горизонтальді қозғалыстардың
рольдері жөнінде пікір-таластар бар және т.б.
Жер қыртысының құрамы. Тау жыныстарының классификациясы (жіктемесі)
Табиғи және жасанды ашылымдардан, шахталар мен бұрғылау ұңғымаларынан,
яғни салыстырмалы аз тереңдіктерден алынған минералдар мен тау жыныстарды
зертеу нәтижесінде жер қыртысының құрамы жөнінде ең шын (сенімді)
мәліметтер алынған. Жер қыртысында 90-нан астам химиялық элементтер
табылған, бірақ олардың 12-сі ғана кең таралғандар болып саналады және ол
99,29%-ды құрайды. Жер қыртысының химилық құрамы А.Е. Ферсман бойынша
төмендегідей:
Элементте ЭлементтеӨлшемдіЭлементтер
р Өлшемдік р к Өлшемдік
пайыздар пайызда пайыздар
р
Оттегі 49, J3 Кальций 3,25 Сутегі 1,00
Кремний 26.00 ' Натрий 2,40 Титан 0,61
Алюминий 7,45 Калии 2,35 Көміртегі 0.Я5 0.20
Темір "4,20 Магний 2,35 Хлор
Жер қыртысын құрамындағы элементтер таза күйінде сирек кездеседі. Көбіне
олар табиғи орталарда – литосферада, гидросферада және т.б. жүретін,
физикалық-химиялық процестердің нәтижесінен қалыптасқан, күрделі химиялық
қосындыларды түзейді.
Бұл қоспалар (таза күйінде кездесетін кейбір элементтер) минералдар деп
аталынады.
Минералдардың көпшілігі қатты кристалдық денелер. Газ тәріздес,
сұйық,коллоидтық заттар сирек кездеседі. Қазіргі уақытта көптеген мыңдаған
белгілі минералдардың ішінен бірнеше ондағандары ғана жер қыртысының
құрылымында маңызы зор, оның тау жыныстарының құрамына кіреді, олар тау
жынысын түзейтін (қалыптастыратын) минералдар деп аталады. (1-ші кесте)
Тау жыныстарды түзейтін басты минералдар
Аты мен құрамы Пайда болуы (жаралу, қалыптасу) мен таралуы
Кварц Магмалық, гидротермальдық, метаморфтық, биогенді.
SiO2 Көптеген тау жыныстарының құрамында бар:магмалық
қышқылдық, метаморфтық (кварцит), шөгінді (кварцты құм
және құмтастар) және т.б.
Галит NaCl, Ошөгінді, хемогенді. Пласттар мен линзалар, шөгінді
сильвин KCl жыныстардың ішіндегі кристалдар
Кальцит Шөгінді, биогенді және хемогенді, гидротермальді
CaCO3 және т.б. Әктастар мен мәрмәрларды түзейді, әксаз,
әктасты-слюдалы тақтатастардың құрамына кіреді
Доломит О Шөгінді және гидротермальды. Шөгінді тау
О..Мg(СОз)я жыныстарымен бірге кездеседі
Гипс ОШөгінді, хемогенді. Пласттар мен линзалар, шөгінді
CаSО4 -2Н2О, жыныстардың ішіндегі кристалдар
ангидрит CaSO4
Оливин Магмалық. Басты тау жыныстардың құрамына кіреді
(Мg, Fe)2[SiO4],
авгит (пироксен)
Ca(Мg, Fe,
Al)∙[(Si, Al2)∙
O6]
Роговая обманка Магмалық, метаморфты. Орта және басты, сирек
(Са, Nа)2(Mg, қышқылдық манмалық тау жыныстар мен метаморфтық
Fe″, Fe″′, тақтатастардың құрамында кездеседі
AI)5[OH]2-[(Si,
Al)4O]2
Биотит (қара Магмалық, метаморфтық. Қышқылдық және орта магмалық
слюда) K(Mg, тау жыныстарында, метаморфты тау жыныстарында (гнейс,
Fe)3∙[OH, F]2 тақтатас)
[AlSi3O10]
Мусковит (ақ Магмалық, метаморфты, пневмато-литовое. Қышқылдық
слюда) және орта магмалық тау жыныстарында, метаморфты
KAl2[OH]2-[AlSi3O1тақтатастарда, гнейстерде, шөгінді тау жыныстарында
0] (слюдалық саздар, құмдар және т.б.)
Каолинит Шөгінді хемогенді, үгілу кезінде силикаттарды
Al4[Si4O10]-(OH)8 түзейді. Саздар тобындағы минералдар, яшмалармен
бірге шөгінді тау жыныстарының құрамына кіреді
Ортоклаз (дала Магмалық, метаморфты. Қышқылдық, орта магмалық және
шпаты) K[AlSi3O8] кейбір метаморфты тау жыныстарына басты құраушы бөлігі
ретінде кіреді. Үгілу кезінде саздар қалыптасады
Альбит Магмалық және метаморфты. Анортитпен бірге қоспаларды
(плагиоклаз) түзейді (плагиоклаздар),олар басты және кейбір орта
Na[AlSi3O8] магмалық жыныстарда басты құраушы ретінде кездеседі
Анортит Магмалық және метаморфты. Альбитпен бірге қоспалар
(плагиоклаз) түзейді. Басты және кейбір орта (диорит) магмалық
Ca[Al2Si308] жыныстарда таралған
Нефелин Магмалық. Фельдшпаттар тобындағы минерал. Кейбір
Na[AlSiO4]. орта магмалық тау жыныстардs& 09рамында болады
Тау жыныстарының минералды массалары күрделі, әрі заңды үйлесімді
болып келеді және олар жер қыртысында пласт (қабат) немесе ірі жиналулар
(денелер) түрінде жатады.
Минералдар мен тау жыныстарының қалыптасуы әр алуан. Осы белгілері
бойынша (тегі) олар магмалық, шөгінді және метаморфты болып бөлінеді.
Магмалық минералдар мен тау жыныстар Жер қойнауында, жоғарғы қысым мен
температура жағдайында түзіледі. Жанартау атқылаған жағдайда магмалық
минералдар мен тау жыныстар Жер бетінде қалыптасады. Магмалық минералдар
мен тау жыныстар жер қыртысындағы жалпы заттар массасының 1,5% - ға дейінгі
үлесін құрайды.
Магмалық тау жыныстардың химиялық құрамы мен құрылысы әртүрлі
және магманың химиялық құрамының бірдей болмауымен және оның суыну және
кристалдануы себепші болған.
Магманы құрамындағы кремний оксидінің – SiO2 мөлшеріне қарай:
қышқылдық (SiO2 65%-дан артық), орта (SiO2 65-тен 52%-ға дейін), негізгі
(басты) (SiO2 52-ден 40%- дейін), ультранегізгі (SiO2 40%-ға дейін) болып
бөлінеді. Қышқылдық магмада салыстырмалы жеңіл элементтер (К, Аl, Na), ал
негізгі және ультранегізгілерде – ауыр (Са, Мg, Fe) элементтер басым.
Магманың химиялық құрамымен тау жынысының минералдық құрамы
анықталады.
Магмалық тау жыныстар қату және кристалдану жағдайына қарай: тереңдік
(интрузивтік) және жер бетінде жайылғандар (эффузивті) болып бөлінеді.
Магма жер бетіне шыққанда атмосфераға көптеген мөлшерде бу мен газдар
бөледі, осы жағдайда ол лава деп аталады.
Магмалық тау жыныстардың пайда болу процестерін зерттеудің практикалық
маңызы зор, өйткені осы жыныстармен пайдалы қазбалардың кен орындары тығыз
байланысты.
Шөгінді (гипергенді) минералдар мен тау жыныстар Жер бетінде
(құрлықта, теніздерде, көлдерде) немесе жер қыртысының жоғарғы зоналарында
төменгі температура мен қысым жағдайында түзіледі және жинақталады.
Бастапқы түзілген жыныстардың сыртқы агенттер мен заттардың әсерінен
бұзылған өнімдері мен өсімдіктер мен жануарлардың (қаңқалары, діңдер,
бақалшақтар) тіршілік әрекеті өнімдері негізгі материалдары болып табылады.
Шөгіді тау жыныстары келесідей түрлерге бөлінеді: сынықты (құмдар,
малтатастар және т.б.), сазды – химиялық қайта түзілу мен физикалық
бұзылулар өнімдері, химиялық (тасты тұз, гипс және т.б.), органогендік
(ағзалық) (әктастар, шымтезектер және т.б.), аралас - әртүрлі жағдайларда
қалыптасқан минералды массалардың қосындылары (мысалы, сазды әктастар)
Метаморфты минералдар мен тау жыныстар жоғарғы температура мен қысым
және ыстық бу мен газдар әсерінен түзіледі. Метаморфтануға магмалық,
сонымен қатар шөгінді жынытар да ұшырауы мүмкін. Метаморфтану кезінде тау
жыныстарының жаңа минералдармен байуы, қайта кристалдануы және т.б.
өзгерістер жүруі мүмкін. Метаморфтану кезінде таза кварцты құмдар мен
құмтастар кварцитке, әктастар – мәрмәрға, саздар сазды және слюдалы
тақтастарға айналады. Негізгі және ультранегізгі магмалық жыныстардың
метаморфтану нәтижесінде әртүрлі тақтатастар түзіледі.
Фация туралы түсінік. Орта мен барлық түзілетін тау жыныстары (немесе
түзіліп қойған) арасындағы тығыз байланыс фация түсінігімен түсіндіріледі..
Олар қазіргі заманғы және қазбалы болып бөлінеді.. Шөгінді тау жыныстар
үшін бұл фациялар түсініктері келесідей. Қазіргі заманғы фация – бірдей
физикалық-географиялық жағдайлар, біркелкі флора мен фауна тән литосфера
бетіндегі участок (мысалы, қалыпты тұзды, терең емес, жылы теңіз жағдайын
сипаттайтын, маржанды рифтер фациясы; құрғақ климатқа тән тұзтұнбалы
(тұзды) көлдер фациясы және т.б.). Қазбалы фация (литофация) – пласт
(қат)(қабат). Мысалы, Москва төңірегінде теңіз жануарларының қалдықтары бар
(маржандар, теңіз кірпілерінің қаңқалары, моллюска бақалшалары және т.б.)
көмір жүйесінің әктастары көрінеді. Олар терең емес жылы теңізде
жинақталғандарына дәлел бола алады (қазіргі теңіз түбіндегі осы сияқты
шөгінділердің түзілу жағдайын біле отыра біз айта аламыз).
Фацияларды ірі бірліктерге-фация топтарына біріктіруге болады.
Құмдар,ұйықтар фациясы бар теңіздің жағалаулық зонасы мысал бола алады.
Құмтасты, сазды, тұзды көлдер фациясы бар шөл жағдайы тағыда бір мысал
ретінде қарастырылады.
Физикалық-географиялықжағдай, тектоникалық режим мен басқа да факторлардың
өзгеруінен түзілімдер құрамы да өзгереді, фация ауысады.
Нақты тектоникалық режим мен нақты құрылымдық зоналарға, тау жыныстары
кешендері – формация сәйкес келеді. Қарқынды бұзылып жатқан тау етегіндегі
теңіз түбінде жиналған саздар мен құмайттастар,құмтастар қабаттарының
кезектесуінен тұратын терригенді флиш мысал бола алады..
Тау жыныстарының түзілу заңдылықтарын біле, біз қазбалы фациялар мен
формациялардан олардың түзілу жағдайларын қалпына келтіре аламыз, пайдалы
қазбаларды іздестіре, тектоникалық қозғалыстар тарихын, бедер қалыптасуын
зерттей аламыз.
Тау жынысы жастарын анықтау, геохронологиялық және стратиграфиялық
шкалалары.
Тау жыныстарын зерттегенде олардың түзілу уақытын, абсолютті және
салыстырмалы жастарын көрсету өте маңызды.
Тау жыныстарының абсолютті жасы тау жынысы және оның құрамында болатын
минералдардағы радиоактивті элементтердің (уран, гелий, калий, көміртегі
изотопы және т.б.) қатынастары мен олардың ыдырау өнімдерін зерттеу жолымен
анықталады. Бұл қатынас тау жынысының түзілген уақытына қарай өзгереді:
онда радиоактивті элементтер саны азаяды, ыдырау өнімдерінің саны өседі.
Табылған қатынас бойынша зерттелетін радиоактивті элементтің жартылай
ыдырау кезеңін біле, сол минералдың түзілгеннен кейінгі уақытын есептейді.
Мысалы, уран үшін ол төмендегі формула бойынша анықталады:
А=PbU ∙7,0∙ 108 жыл
Ленталық қабаттар деп аталатын жылдық қабаттарды есепту, түзілімнің
абсолютты жасын анықтаудың тағы да бір тәсілі бола алады.
Тау жыныстарының (қабаттардың) салыстырмалы жасы стратиграфиялық және
палеонтологиялық әдістермен анықталады.
Стратиграфиялық әдіс қабаттар мен магмалық денелердің өзара орналасуын
зерттеуге негізделген. Геологиялық құрылымды сипаттағанда және бір-бірінен
алыс орналасқан аудандардағы ашылымдарды үйлестіргенде, әсіресе қабаттардың
күрделі (бұзылған) жатысында стратиграфиялық әдіс қанағаттандырарлықсыз
нәтиже береді.
Палеонтологиялық әдіс ең ыңғайлы және кең қолданылатын әдіс болып табылады.
Бұл әдісте қабат жасын, оның құрамындағы органикалық қалдықтар көмегімен
анықтайды. Органикалық дүниенің даму процесінде қарапайым пішіндерден
күрделі пішіндерге ауысулар,төменгі топтан жоғарыға өту, түр ауысулар
жүрді. Жердегі өмір дамуын және тас, көмір кірікпелер түріндегі қазбалы
жануарлар мен өсімдіктер қалдықтарын зерттеумен – палеонтология ғылымы
айналысады. Әртүрлі ағзалардың өмір сүру уақытын білгенде және олардың
қадықтарын-қаңқалары, бақалшақтары т.б. қабатта табылғанда, біз оның түзілу
уақытын да анықтаймыз. Органикалық қалдықтар қазбалы жағдайда жақсы
сақталуы керек, кең таралған және Жер дамуындағы қысқа кезеңдерінің ағзалар
түрлері мен топтарына тиесілі болуы қажет. Мұндай қазбалы органикалық
қалдықтар басқарушылар деп аталады. Оларға көбінесе жер шарының теңіздерін
мекен еткен ағзалар қалдықтары жатады. Геологиялық қималарда
континентальдық қалдықтарға қарағанда, теңіздік қалдықтар жиі кездеседі.
Себебі, теңіз түзілімдер жиналуының басты облысы болып саналады, ал
континентальдылар жиі бұзылуларға (үгілү, денудация) көп ұшырайды.
Бұрын Жерде болған басты физикалық-географиялық жағдайларды қайта
қалпына келтіру үшін (палеогеографияның міндеттері), қазбалы фацияларды
талдау және актуализм принципі қолданылады.
Геохронологиялық шкала Жер дамуы кезеңдерінің даталанған геологиялық
мәліметтер негізінде құрастырылады.
Бұл этапты дәуірлерге, кезеңдерге, замандарға бөлу палеонтологиялық
материалдарды зерттеу негізінде жүргізілген.
Геохронологияда уақытша және оларға сәйкес стратиграфиялық бірліктерді
(стратиграфиялық шкала) белгілеу қажет.
Жер дамуының геологиялық кезеңдерін уақыт бойынша бес дәуірге бөлінеді
– архей, протерозой, палеозой, мезозой және кайнозой. Геологиялық қималарда
әрбір дәуірге қабат топтары сәйкес келеді. Дәуірлер кезеңдерге бөлінген,
оларға қималарда қабат жүйелері сәйкес келеді. Кезеңдерді замандарға бөледі
– қималарда оларға бөлімдер сәйкес. Дәуірлер ірі уақыт бірліктерін
біріктіреді. Олар эондар (криптозой және фанерозой) деп аталынады. Криптоз
о й архей және протерозой дәуірлерінен тұрады, ол дәуірлерді Жерде ішікі
қаңқалары жоқ жануарлар түрлері дамыған және органикалық өмір қалыптасты;
фанерозой палеозой, мезозой және кайнозой дәуірлеріне бөлінген (өз атын
грек сөздері алған, фанерос-айқын және зое-өмір).
Геохронологиялық шкаланың басты бөлімдері барлық мемлекеттердің
геологиялық қызметтерінде қабылданған. Замандарды (бөлімдер) ғасырларға
(жікқабаттар) бөлшектік бөлінулердің жиі жергілікті атаулары болады. Алыс
территориялардың геологиялық қималарын өзара үйлестіру үшін, жер шарының
геологиялық карталарын құрастыруда және басқада ғылыми, қолданбалы
мақсаттар үшін бірдей шкала қажет.
Бірдей геохронологиялық шкала негізінде геологиялық карталар мен
кескіндер үшін қабылданған бірдей шартты белгілер жүйесі жасалынған.
Геологиялық карталарды жасау кезінде үш түрлі шартты белгілер қолданылады:
олар түстік, индекстік (әріптік және сандық) және штрихтық (сызықтық).
Лекция № 2
Тақырыбы Бедер тұралы жалпы мәліметтер. Бедердің жасы және дамуы, негізгі
бағыттары
(3 сағат)
Бедер туралы жалпы мәліметтер
Әр алуан даму сатысында жатқан, бір-бірімен күрделі қатынаста, әрі
қоршаған ортамен күрделі өзара байланыстағы көлемі, құрылысы және пайда
болуы әр түрлі жер бетінің пішіндер жиынтығын бедер деп атайды.
Бедер пішіндерін табиғи деп атайды, ал қазір геометриялық
фигуралармен (конус, пирамида, призма) салыстыруға болатын қарапайым
жасанды денелер мен қуыстарды да жиі атайды. Бедердің күрделі пішіндері
қарапайым пішіндердің тұтастығынан қалыптасады және олар өте үлкен
көлемдерге жете алады, мысалы, материк, теңіз ойысы, таулы аймақ.
Бедер элементтері: жақтар — беткейлер беттері, қырлар — жақтардың
тоғысу сызықтары, суайрықтар, беткей табаны, тальвегтер, жарқабақ
сызықтары, шыңдар, седловин, аңғар сағалары, жыралар нүктелері және т.б
.Бедер типі — Бедер типі — кең территорияларда қайталанылатын және түзілуі,
құрылысы және дамуы ұқсас нақты пішіндер жиынтығы.
Бедер жіктемесі төмендегі белгілері бойынша жүргізіледі.
Сыртқы белгілері бойынша (морфологиялық) және көрші жатқан
кеңістіктегі бедер пішінімен салыстыра отырып оң және теріс болып бөлінсе,
олар ары қарай өз алдында тұйық және ашық болып бөлінеді; сонымен қатар
тегіс (нейтралды) формалар да болады.
Тек бірдей морфологиялық сипаттамаларды ала отырып, бедерді толық
сипаттау мүмкін емес. Морфометрияның міндеті болып саналатын, пішін көлемін
(мөлшерін) көрсету маңызды толықтыруларға жатады.
Өлшемі бойынша бедерді келесідей түрлерге болады:
1. Ең үлкен (планетарлық) пішіндер.
2. Аса ірі (мега) формы.
3. Ірі (макро) формы.
4. Орта (мезо) формы.
5. Ұсақ (микро) формы.
6. Өте ұсақ (нано) формы.
7. Өте уақ (топографиялық кедір-бұдырлар) формы.
Бедердің сыртқы түрі мен өлшемі бойынша олардың түзілімі мен құрылымы
туралы нақты айтуға болмайды. Бұл сұрақтың жауаптарын генетикалық
классификация (жіктеме) береді.
Түзілуі (тегі) бойынша бедерді үлкен екі топқа бөледі:а) ішкі
күштердің (эндргендік) іс-әрекетінен жасалынған пішіндер б) сыртқы
күштердің (экзогендік) іс-әрекетінен жасалынған пішіндер. Біріншілері өз
алдында жанартаулық және жер қыртысының қозғалыстарымен байланысты
пішіндерге бөлінеді. Екіншілері үгілу процестерімен, мәңгі тоңның дамуымен,
ағынды сулардың, жер асты суларының, теңіз, қар және мұз, жел, өсімдіктер,
жануарлар, адамдар іс-әрекеттерінен және метеориттердің құлауынан пайда
болған (ғарыштық) пішіндер.
Көптеген бедер түзуші агенттерге бұзу, тасымалдаушы және
аккумулятивтік іс-әрекеттер тән. Сыртқы геологиялық агенттердің бұзу
әркетін деструкция, тасымалдауды (шайылу, ысырылу) – денудация, ал
заттардың жиналуын аккумуляция деп атайды. Қандай да болмасын геологиялық
агенттің іс-әрекетін сипаттағанда арнайы терминология қолданылады.
Бедерді генетикалық ( тектік тұрғыдан) жіктеу геоморфологияда кең
қолданылады. Ол жеке пішіндерді сиапаттағанда ғана емес, сонымен қатар
олардың кешендерін – бедердің генетикалық типтерін сиапттағанда ыңғайлы,
кез-келген табиғи агенттер әсеріндегі бедер дамуының басты заңдылықтарын
зерттеуді жеңілдетеді.
И. П. Герасимов бедерді басты геоморфологиялық факторлар бойынша үш
топқа бөлуге ұсынады: геотектура, морфоқұрылым және морфомүсін.
Бедердің жасы мен дамуының басты бағыттары
Бедерді зерттегенде және сипаттағанда оның жасын анықтау маңызды.
Геоморфологияда бедер жасының параллельді екі түсінігі пайда болды, кейде
олар геоморфологиялық және геологиялық деп аталады.
Бедердің абсолютті жасы - геохронологиялық немесе тарихи шкала бойынша
оның түзілу уақыты. Жастың байланысы бірнеше әдістермен іске асады.
Қандайда бір беттің түзілу уақытын анықтау, оны құрайтын қабаттарды
анықтайды. Мысалы, Үстірт үстіртінің беті, жасы палеонтологиялық әдіспен
анықталған неогеннің теңіз шөгінділерімен жабылған. Бұл бет неогеннің
соңында, теңіз тартылғаннан кейін құрлық болған.
Осы беттегі барлық қалыптасқан бедердің мүсіндік пішіндерінің жасы негізгі
беттегіден жас, мысалы, Бұл жерде біз бедердің салыстырмалы жасының
анықтамасына мысал келтірдік.
Коррелятты түзілімдерді зерттеу мен жастық шеп (шек) әдістерінде
келтірілген мысалдағы мүсіндік пішіндердің нақты уақытын анықтауға болады.
Жыра дамығанда одан беткей бұзылу өнімдері шығарылады және оның сағасында
жиналады. Демек, жыра жасы геологиялық әдіспен анықталатын, түзілетін
түзілімдер жасына сәйкес келеді. Бет астында жатқан жас, жел әрекетінен
жасалынған бедер пішіндері үшін төменгі (анағұрлым ежелгі) жастық шеп болып
саналады. Егер төбеде қорған болса және оның түзілу уақыты белгілі болса,
онда ол жоғарғы жастық шеп ретінде қызмет атқарады. Жастық шеп туралы
түсінік өте күрделі жағдайларда да қолданылады. Мысалы, бұл әдіспен
қатпарлық пен тау түзілу жасы анықталады. Ол үшін қатпарланған ең жас қабат
жасы мен дислоцациялы қабаттарда жатқан ең ежелгі қабаттар жасы анықталуы
тиіс. Таулардың көтерілу уақыты мен бұзылуының басталуы, олардың етегінде
жиналатын коррелятты түзілімдер жасы боынша анықталады.
Ежелгі, жоғалып кеткен мұздықтармен жасалынған бедер құрлықтың кең
аймақтарында таралған. Алдыңғы бедер түзуші кезеңдерден сақталған мұндай
бедер реликті (қалдықты) (ежелгі) деп аталады. Сақталған (мұраланған) бедер
түсінігі басқада мағынада да қолданылады.
Геоморфологияда жас, кемелденген, ескі бедер терминдері
геологиялық жасты емес, бедердің даму кезеңдерін сипаттайды (Дэвис
бойынша). Мысалы, белсенді өсіп жатқан жыра – жас, ал өз өсуін тоқтатқан
бедер кәрі (ескі) деп аталады және т.б.
Ішкі – эндогендік және сыртқы – экзогендік процестердің өзара
әсерлесуі нәтижесінде бедер дамуы жүреді. Эндогендік процестер негізгі
бедер түзуші маңызға ие, бастысы жер қыртысының қозғалысы. Олармен
литосфераның ірі (кедір-бұдыр) беттері – материктер мен мұхит ойпаңдары,
көптеген мыңдаған шақырымдарға созылған (геотектуралар) таулы аймақтар,
сонымен қатар тау жоталары, тектоникалық жарылымдар, көптеген көлдер
ойпаңдары жасалынған. Магмалық процестер жер қыртысы қозғалысымен күрделі
өзара әркеттестікте, кейбір геотектоникалық болжамдардың авторларының
пікірлері бойынша олар сол қозғалыстардың басты себепкері болуы мүмкін.
Магмалық массалар жер бетіне шыққанда көлемді лавалық жазықтар мен ағындар,
жанартаулық таулар мен таулы қыраттар қалыптасады. Ішкі күштермен
жасалынған бедер пішіндерін бұзуға сыртқы күштердің іс-әректі бағытталған.
Мұздықтар, ағын сулар, теңіз бен басқада сыртқы агенттер бедердің оң
пішіндерін бұзады, бұзылу өнімдерін алып кетеді, олармен теріс пішіндерді
толтырады.
Эндогенді және экзогенді күштердің өзара әрекеттестіктерін қарапайым
схема (сұлба) түрінде көрсетуге болады. Ішкі күштерді Т – мен белгілесек
(+Т – көтерілім және –Т – бату,төмендеу), Д және А сыртқы күштердің
әрекеттері (Д – деструкция мен денудация, А - аккумуляция) және шартты
бетті нольге теңесек, тектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде бірінші
(шартты) беттің (перекосы) өткен. Шартты бет деңгеінен жоғары болса
денудация, ал төмен болса аккумуляция басым болады.
Көтерілу жылдамдығы ысырылу жылдамдығына тең болған кезде (+Т=-Д)
немесе бату жылдамдығы аккумуляция жылдамдығына тең болғанда (-Т=А) тепе-
теңдік байқалады. Бұл жағдайларда денудациялы немесе аккумулятивті жазықтар
туралы айтады. Тепе-теңдік бұзылған жағдайда +Т-Д тау, ал –ТА
түзілімдермен толмаған ойпаңдар түзіледі.
Табиғатта эндогенді және экзогенді күштердің схемасы жалпы қалыпта
болады, бірақ күрделі дамиды. Күрделіліктер
Лекция № 3
Тақырыбы Жер қабағының қозғалыстары (эндогенді үрдістер), олардың
геологиялық және бедертүзу мақсаты (6 сағат)
Геотектоника жер қыртысы қозғалыстарын және олармен жасалынған
бедерлерін (қабаттар, денелер) зерттейді. Табиғи факторлардың әсерінен
жүретін қыртыстың барлық қозғалыстары тектоникалық қозғалыстар деп аталады.
Қозғалыстар олардың көріну уақыты бойынша, бағытталуына, жер қыртысы
бедері мен құрылымына әсер етуі бойынша жіктеледі. Жер қыртысының көріну
уақыты бойынша тектоникалық қозғалыстар неогенге дейінгі ұзақ геологиялық
кезеңдер аралығында дамыған ежелгі (палеотектоникалық), неогеннен қазіргі
уақытқа дейін жүріп жатқан жаңа (неотектоникалық) және тарихи кезең мен
қазір де жалғасып жатқан қазіргі заманғы қозғалыстар болып бөлінеді.
Жер қыртысы бедері мен құрылымына әсер етуі, жылдамдығы бойынша
қозғалыстар жай вертикалды көтерілім мен регрессия (кейін қайту) және
трансгрессиялармен (ілгерілену, басу) бірге жүретін үлкен кеңістіктердің
батуына бөлінеді. Мұндай қозғалыстар эпейрогенетикалық (континент
қалыптастыратын)деп аталынады. Тез жүретін, биік таулар мен терең
ойпаңдарды қалыптастыратын, және жер қыртысының күрделі деформациясымен
бірге жүретін қозғалыстар оргендік деп аталады.
Бағытталуы бойынша қозғалыстар радиалды (вертикалды көтерілу мен бату)
және тангенциалды (горизонталды жылжу) болып бөлінеді.
Жер қыртысының қазіргі қозғалыстары жерсілкіністерінде байқалады.
Жерсілкінісі мен цунами. Жерсілкінісі — табиғи себептерден туындайтын,
жер қыртысының бірденнен сілкінуі. Жерсілкінісін сейсмология ғылымы
зерттейді (грек сөзінен сейсмо – сілкіндіремін, шақаймын).
Жерсілкінісін жаралуы бойынша тектоникалық, жанартаулық, опырылымдық
(денудациялы), соққылық (метеориттік) және антропогендік (жасанды, адаммен
жасалынған) деп бөлінеді.
Сілкіністің күші мен энергиясы бойынша жерсілкінісі микросейсмикалық,
макросейсмикалық жыне мегасейсмикалықтарға бөлінеді. Жерсілкінісінің күші
төмендегідей белгілер бойынша бағаланады: грунттар жылжуы, мекемелер бұзылу
деңгейі, грунтты сулардың өзгеруі және т.б. Әлемде жерсілкінісі күшін
бағалау үшін 12 – балдық шкала қолданылады (жерсілкінісінің 1-2 балдық
көрсеткішін тек қана құралдармен анықтайды, 3-5 балды адам сезеді, бірақ
бұзылулар болмайды, 6-9 балда – ғимараттарға зақым тиеді, 10-11 балда
ғимараттар қирайды, грунтты сулар режимі өзгереді, грунттарда жарықшақтар,
тауларда опырылымдар пайда болады, 12 балда барлық құрылыстарда апатты
бұзылулар болады, бедер, грунт суларының режимі өзгереді, ).
Жерсілкінісінің г и п о ц е н т рі мен э п и ц е н т рі .
Жерсілкінісінің өте қатты соққыларына ұшыраған жер бетіндегі облыстар
плейстосейстті деп аталады. Бірдей күштегі жерсілкіністерді, нүктелерді
біріктірсек, изосейст карталарын сызады.
Гипоцентрдің дәл орнын анықтау үшін екі-үш сейсмикалық станциялардан
бақылаулар қажет. Сейсмикалық толқындардың келу уақытын, сейсмикалық
сәулелердің бағытын, оның жер бетіне шығу бұрышын сейсмограмма анықтайды.
Қуатты жерсілкіністерді дүние жүзінің барлық станциялары тіркейді.
Сейсмикалық толқындардың таралу жағдайлары мен ошақтарының орналасу
уақыттарын анықтау, Жер қыртысының құрылымын зерттеуде маңызды материал
болып табылады.
Жерсілкіністері ошағының географиялық таралуы біркелкі емес. Тынық мұхиты
мен Жерорта теңізі белдеулері аса сейсмикалық белсенділікпен ерекшеленеді.
Бірінші белдеу Тынық мұхитының жағалаулары мен аралдар доғасын қамтиды,
екінші белдеу Гибралтардан басталады, Жерорта теңізінің таулы аудандарын
қамтиды және шығыста Кіші Азия, Кавказ, Копетдаг таулы аймақтарына, одан
әрі Памир, Гималай, Оңтүстік- Шығыс Азия және Индонезия аралдарына
жалғасады. Жоғарғы сейсмикалық белсенділік Монғол-Охот белдеуінде байқалады
(Тянь-Шань, Алтай, Саяндар, Байкал маңы) одан әрі Охот теңізіне, Дүниежүзі
мұхитының орта су асты жоталарына, Шығыс Африкаға дейін созылады. Осы
белдеулерге жоғарғы жанартаулық әрекеттер тән.
Тынық мұхиты жағалауларында жерсілкіністерінің бұзу мүмкіндіктерімен
бірге, цунами толқындарының бұзу жұмыстарын да есепке алады. Цунами мұхит
түбінде жерсілкініс эпицентрлерінде пайда болады.
Бедер түзуде кей жағдайларда жерсілкіністерінің маңызы зор. Әсіресе
Жер бетіне шығатын сеймогендік деформациялар үлкен қызығушылыққа ие. Оларға
эскарптар пішініндегі кертпештер, тектоникалық жарықшақтар, жер қыртысы
блоктарының көтерілуі мен төмен түсуі, горизонтты жылжулар және т.б.
жатады.
Тектоникалық бұзылыстар пішіндері. Қарқынды тектоникалық қозғалыстар
кезінде тау жыныстарының бірінші жайғасу пішіндерінің бұзылыстары жүреді,
әртүрлі тектоникалық бұзылыстар қалыптасады, жер қыртысының құрылымы
өзгереді.
Астына төселген және көмкерген қабаттардан екі беттермен
шектелетін және біртекті тау жыныстарынан құралған (қабат шегінде), пласт
тәріздес немесе линза тәріздес денелер түріндегі, қабаттармен жатыс шөгінді
тау жыныстарына тән ерекшелік болып табылады. Қабаттың төменгі шекарасы –
табаны, жоғарғысы – жабын, ал олардың арасындағы перпендикуляр бойынша ара
қашықтық қабат қалыңдығы деп аталынады.
Теңіздер, көлдер және т.б. жиналған, бастапқы, қалыпты қабат жатысына
горизонталды немесе оған жақын қабаттар жатады. Мұндай қабаттарды түп
ашылымдарында және кең жазықты аймақтар шегінде көре аламыз. Қимада
қабаттардың өзара орналасуы үйлескен және үйлеспеген болуы мүмкін. Үйлескен
қатталуда келесі қабат, астына төселгендерге жатады. Пластар арасындағы кез-
келген шекара барлық жағдайда шөгінді қабаттардың жиналу процесінде жүретін
өзгерістерге дәлел.
Қатты денелер деформациясына жататын тау жыныстары біртекті –
(сығылу, созылу және қарапайым жылжу), біртекті емес – (иін мен бұралуы)
болуы мүмкін. Біртекті деформацияда дененің барлық учаскесі бірдей
деформацияланады; біртекті емес деформацияда – деформацияның көлемі мен
сипаты дененің әртүрлі бөліктерінде әр алуан өзгереді.
Тектоникалық әсерлерге ұшыраған жыныстың физикалық ерекшеліктері
әртүрлі болады, сондықтан да тау жыныстарындағы бұзылыс пішіндері де
әртүрлі. Жиі қарқынды дислоциацияланған жыныстарда сансыз жарықшақтар
(кейде көзбен көруге қиын) байқалады. Тектоникалық процестермен жасалынған,
мұндай жарықшақтың түрі кливаж деп аталынады. Кливажды жарықшақтықпен
шатастыруға болмайды, жарықшақтық кейбір жыныстар мен жеке пластарда, суыну
(базальттар), құрғау және т.б. осы сияқты процестерде олардың көлемінің
өзгеру нәтижесінде қалыптасады. Мұндай жарықшақтық тектоникалық процестер
әсер етпеген жыныстарда да таралады, кейде оны алғашқы жарықшақтық деп
атайды.
Алғашқы жатыстағы қабаттар бұзылуының барлық формалары дислокациялар
деп аталынады. Егерде осы жағдайда қабаттар бұзылмаса, дислокацияларды
қатпарлы (пликативті), ал егер қабат айырылымымен бірге жүрсе, онда оларды
айрылымды (дизъюнктивті) деп атайды.
Қатпарлы бұзылыстар пішіндері әркелкі болады. Оларды дөңес қатпарлар-
антиклиндер және ойыс қатпарлар – синклиндерге бөледі. Элементтерінің
орналасуы (құлп, қанаттар, қанаттардың құлау бұрышы, өстік қатпарлар, өстік
жазықтық) мен формалары бойынша аталынған қатпарларды кеңістікте бірнеше
түрлерге бөлуге болады.
Қатпар элементтерінің орналсуына байланысты кеңістікте келесідей
қатпарларды ажыратуға болады: тік, олардың өстік жазықтығы вертикальды
жатады және горизонталды жазықтықпен тік бұрышты құрайды; қиғаш, өстік
жазықтары көлбеуленген, қанаттары әр жаққа түседі; төңкерілген – қанатының
біреуі тік орыннан өткен, сондықтан қанаттары бір жаққа көлбеуленген;
жатқан - өстік жазықтық горизонталды жатады; аударылған (антиклинді
қатпардың бұл түрінде құлп ядродан төмен орналасады); сандықтық;
веертәріздес және т.б.
Өстері өте созыңқы қатпарлардан басқа, қысқарған немесе дөңгелектенген
қатпарлар да кездеседі. Олар брахиқатпарлар деп аталады; брахиантиклиннің
қарапайым түріне мысал ретінде күмбезді айтуға болады.
Қарапайым антиклиндер мен синклиндер антиклинорийлер (көтерілу) мен
синклинорийлерді (ойыс) құрайды.
Қалың қабаттар қысылып тасталғанда қатпарларда тау жыныстарында өте
үлкен күштер (кернеулер) дамиды, сондықтан қандайда бір шекте жыныстар
айырылымсыз деформациялау қабілетін жоғалтады. Айырымды дислокациядан –
лықсымадан бұрын өткен, алғашқы жатыстағы қатпарлар бұзылуының түріне
флексура жатады. Флексураның өзгешілігі сол, оның бір қанатында қабаттар
қатты созылған.
Лықсымалардың келесідей бөліктері мен элементтері бар: қанаттары
(көтерілген немесе төмен түскен); лақтырғыш – жылжу болған, жарылымдар
немесе жарықшақтарда; лақтырғыштың құлау бағыты мен бұрышы; лықсыма
сызығының созылуы (азимуты); лықсыма фасады – төмен түскен қанаттың
үстіндегі, лықсыма бетінің бөлігі; жылжу амплитудасы және т.б. Келтірілген
терминологияда смеситель түсінігі әмбебепты болып саналды және басқада
айырылымды бұзылыстар түрінде де (қаусырма мен ығыспа) қолданылады.
Шынында, айырылымды бұзылыстар бір-бірінен жылжыған бөліктерінің қозғалу
бағыттары мен жылжу амплитудасы бойынша өзгешеленеді. Лықсыма үшін
жасалынған терминология дизъюнктивті бұзылыстардың басқада түрлерінде
қолданыла береді.
Қатапрлар сияқты айырылымды дислокациялар салыстырмалы жалғыз сирек
кездеседі, ал лықсымалар, gығыспалардың әртүрлі комбинацалары жиірек
кездеседі. Осындай комбинациялардың нәтижесінде горсттар, грабендер және
баспалдақты лықсымалар қалыптасады.
Жер шарының ішкі энергиясы әсерінен бастапқы жатыстағы қабаттар
бұзылыстарының негізгі массалары жасалынған, тек олардың аздаған бөлігі
ғана жергілікті себептерден туындауы мүмкін. Мұндай себептерге жылжымалар,
тасты тұз шоғырларының деформациялары және т.б. () болулары мүмкін.
Орналасуы бойынша қатпарлар үзікті және сызықты болуы мүмкін.
Қабаттардың планды орналасуын зерттеу, жер қыртысындағы қабаттар
жатысы мен үйлесімділіктерін толық сенімді талқылауға мүмкіндік бермейді.
Ол үшін вертикальді қималар мен геологиялық кескіндерді зерттеу қажет.
Жер қыртысының негізгі құрылымдық элементтері. Жер қыртысы құрылысын,
ежелгі, жаңа және қазіргі заманғы қозғалыстарды зерттеу, Жерді қозғалмалы
белдеулерге – геосинклинальдарға, сонымен қатар тұрақты болыстарға –
платформаларға бөлуге негіз береді. Қозғалмалы белдеулер жер қыртысы
бөлінуінің планетарлық зоналары болып келетін, терең жарылымдарға ұштасқан.
Олар айырылымды бұзылыстарға ұқсас келеді, яғни лықсыма, қаусырма, gығыспа,
бастырма, рифттер және т.б. түрінде болады. Олар жер қыртысын терең кесіп
өтіп, көп жағдайда жоғарғы мантияда кездеседі, жиі магманың терең
ошақтардан жер қыртысына және оның бетіне шығатын жолы болып табылады.
Жарылымдар сығылу және созылу жағдайымен қатар, жер қыртысы қабаттарының
пласттарының вертикальды ауысуынан да пайда болады. Бұл қозғалыстарға, Жер
қойнауында дамитын процестер себепші болады. Тереңдік жарылымдармен
геосинклиндер мен эпигеосинклинді таулар, мұхиттық жоталар және басқада
морфоқұрылымдар қатары байланысты.
Жер қыртысының дамуы мен түзілуінде геосинклиндер мен оларда
қалыптасатын құрылымдар маңызды рольге ие. Топтаса олар жер шарын бірнеше
бағыттарда қоршайды, жоғарғы тектоникалық белсенділкпен, күшті
жанартаулылықпен, түзілімдердің үлкен қалыңдығымен, қабаттардың күрделі
дислоцациялығымен және бедердің үлкен контрастылығымен ерекшелінеді.
Геосинклиндер дамуын бірнеше кезеңдерге бөледі.
1. Бірінші кезеңде геосинклин жер қыртысының ойысы түрінде
қалыптасады, онда қалың шөгінді-жанартаулық қат-қабат жинала
бастайды
2. Екінші кезеңде – жалпы батуда қозғалыстар қарқынды
дифференциацияланған сипатқа иеленеді және ойыс көтерілу
зоналарымен алмасатын, батуын жалғастырып жатқан өте тар
зоналарға бөлінеді
3. Үшінші кезеңде қарқынды қатпар түзілу, қышқыл құрамды магма енуі
мен жинақталған қат-қабаттардың жалпы (аймақтық) метаморфтануы
жүреді.
4. Төртінші кезеңде магмалық массалардың енуі жүре береді, ал жер
қыртысының қозғалыстары жалпы көтерілу мен таулы бедердің
түзілуімен (орогенез кезеңі)сипатталады.
Кейінірек қарқынды қозғалыс саябырлайды, магмалық іс-әрекет тоқтайды
және таулар ақырындап сыртқы геологиялық факторлардың әсерінен бұзылады.
Геосинклинді дамуды өткізген қозғалмалы облыс, қатты және жер
қыртысының аз қозғалатын учаскесіне – жас платформаға айналады.
Платформалар – дамудың күрделі геосинклиндік циклін өткізген, жер
қыртысының қатты учаскелері, олар сыртқы геологиялық агенттердің әсерінен
бедер әлсіз адырлы жазықтар түрінде болады және қалыпты (платформалы)
тектоникалық режиммен сипатталады. Бұл жерде жер қыртысының қозғалыстары
толқын тәріздес баяу көтерілімдер мен батулар түрінде көрініс береді.
Батуға аса бейім болып келетін және шөгінді қабаттардың баяу жиналуы
тән, платформа учаскелері плиталар деп аталынады. Оларға екі ярусты құрылыс
тән. Төменгі ярус (этаж) – ежелгі қатпарлы іргетас – бұзылған таулардың
түбірлері, қалдықтары, екінші – жоғарғы ярус (этаж) – шөгінді тыс, әдетте
ол бұрыштық келіспеушілікпен қатпарлы негізде жатады.
Плитаға қарама-қарсы түсінік - қалқан. Платформаның бұл учаскелерінде
көтерілу басым және олар ысырылу аймақтары болып саналады. Бұл жерде
жоғарғы ярус (шөгінді тыс) болмайды.
Платформаның шетінде, шөгінді тау жыныстарының қат-қабатымен
толтырылған шеттік ойыс қалыптасады. Плиталар, платформалар шегінде аса
ұзын және терең ойыстар – синеклизаларды бөледі, жайпақ көтеріңкі
учаскелерге – антеклиздер, дөңестер, белестер жатады. Авлокогендер сызықты
төмен түсу болып табылады. Авлокогендер - грабен тәріздес құрылымдар,
кейбір зерттеушілер оларды қалың қат-қабатты континентті түзілімдермен
толыққан, рифттермен салыстырады.
Платформалар жасына байланысты қазіргі заманғы континенттер ядроларын
құрайтын ежелгі (палеозойға дейінгі – архей мен ерте протерозой) және жас
болып бөлінеді.
Жер қыртысы қозғалыстары өте қарқынды, күрделі тектоникалық
бұзылыстар жүретін және әдетте қатпарлы-жақпарлы құрылыстағы күрделі тау
бедері (эпиплатформалы таулар) түзілетін аймақ эпиплатформалы зона деп
аталады. Мұндай таулардың мысалына Памир, Тянь-Шань, Алтай және т.б.
жатқызуға болады.
Орта мұхиттық жоталар
Оларға рифттік терең аңғарлар тән. ОМЖ режимі материктердегі
активтендірілген белсенді зоналардың рифті режиміне ұқсас, бірақ орта
жоталар мұхиттық қыртыстың мұлдем басқа жағдайларында дамиды.
Мұхиттық платформалар әлі де әлсіз зерттелген. Олардың құрылысы
материктік платформалардан өзгеше, бедері – суастындағы көлемді жазықтар.
Жер қыртысының қозғалысын зерттейтін басты әдістер: геодезиялық,
геофизикалық, гидрологиялық, геоморфологиялық, геологиялық және кешенді
әдістер.
Жерқыртысын зерттеудің теориялық, сонымен бірге практикалық маңызы
бар. Жер қыртысының қарқынды дамып жатқан қозалыстары, көбінесе болуы
мүмкін жерсілкіністеріне немесе жанартау атқылауына дәлел. Жер қыртысының
деформациясы тұрақтылықты немесе маңызды инженерлік құрылыстарды
(плотиналар, каналдар, мұнай құбырлары және т.б.) деформациялайды. Құрлық
теңіз деңгейінен төмен түсуі (мысалы, Солтүстік теңіздің оңтүстік
жағалаулары, Каспий теңізінің солтүстік жағалаулары) дамбаларды салуға, су
басудан егіншілік мәдени жерлерді қорғауға мәжбүр етеді. Қандайда болмасын
әдісті таңдау жер қыртысының қозғалысын зерттеу үшін анықталады.
Соңғы он жылда адам іс-әрекеті арқылы жасалынған, жер беті
қозғалыстары сезіліп келеді. Тас көмір, мұнай, табиғи газ өндіру
орындарында, жер асты сулары, үлкен қалаларда ғимараттар қысымында,
суармалы егістіктерде айтарлықтай отырулар байқалады. Бұл қозғалыстар
тектоникалық емес, бірақ олардың практикалық маңызы зор. Баяу, дамып жатқан
көтерілімдер, жер қыртысының батуы мен горизонтальды жылжулары қазіргі
заманғы дәл әдістермен тіркелген (жылдамдығы 0,5-тен 10-12 ммжыл).
Жер қыртысы қозғалыстарының себептеріне көзқарастар нақты тарихи
жүйелілікпен дамыды. Геотектоникалық болжамдар дамуының негізгі бағыттары
ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ. басында белгіленген. Осы кезеңде контракция
(Жердің сығылуы мен суынуы), пульсация (кеңею мен сығылудың алмасатын
кезеңдері), материктер (дрейф) қозғалысы, ротация (Жер айналу жылдамдығының
өзгерісі) және басқада болжамдар қатары дамыған, оларға сүйенсек,
радиоактивті элементтердің ыдырау нәтижесінде қыртыс астындағы массалардың
жылынуы,заттардың дифференциация процестері мен қыртыс асты ағыстар,
тектоникалық процестердің басты себептері болып саналады. Әлемдік мұхит
түбінің құрылысы туралы, Жердің магниттік және гравитациялық поляларын
зерттеулердің жаңа мәліметтері, жоғары температура мен қысым жағдайында
физикалық-химиялық процестерді зерттеу, бұл болжамдарды нақтылауға және
қайта қарауға мүмкіншілік берді.
Барлық қазіргі кездегі болжамдар Жердің қойнауында (дифференциация,
жылыну, қыртыс асты ағыстары және т.б.) дамып жатқан процестерді ескереді.
Негізінде жер қыртысының тангенциальді және радиалды қозғалыстарының
маңызын, сығу және созылу процестері мен ғарыштық факторлардың (лықсулар,
Жер айналуының баяулау) мәндерін әртүрлі бағалағандықтан өзгешеліктер бар
болады. Осы бағыттардан болжамдар авторлары және оларды жақтаушылар бірнеше
топтарға бөлінеді. Фиксистер материктер айтарлықтай аусуларын жоққа
шығарады, мобилистер кері көзқарастарды ұстанады. Кейбір зерттеушілер
жершарының айтарлықтай кеңеюін созы луын мойындаса, басқалары
(неоконтрактционистер), лава, газдар бөлінуіне, қойнаудағы заттардың
тығыздығына, ақырындап суынуға(радиактивті элементтердің ыдырау нәтижесінде
олардың санының азаюы) байланысты сығуы басым тенденциямен жер шары
лүпілдейді деп санайды. Сонымен, кейбір зерттеушілер тектоникалық
құбылыстардың дамуында ротация құбылыстарын маңыз орынға қояды.
В.В. Белоусов жер қыртысының вертикальды қозғалуы (фиксизм) мен қыртысасты
процестердің маңызды мәні жайлы толық, әрі жүйелі идеяларды айтқан. Оның
пікірінше, жер шары дамуының негізі болып оның заттарының дифференциация
процестері саналады. Дифференциация төменгі мантиядан басталады, ол жерден
каналдармен төменгі жабысқақты ауыр және жеңіл фракциялар сәйкесінше ядроға
төмен түсіп, жоғарғы мантияға көтеріледі. Осы жолмен төменгі мантиядан
астеносфераға оқтын-оқтын қатты қызған заттар көтеріледі, олар
астеносферада қозу импульсын туындатады. Жер ядросының оқтын-оқтын
кеңеюінен жасалынған, глобальды созылыңқы күштермен төменгі жабысқақты
каналдар қалыптасады деп болжанады. Егер созу күштері баяулай бастаса,
каналдар саны азаяды. Астеносфераның қозу деңгейі мен жер қыртысының
құрылысымен эндргендік режимдер анықталады.
Астеносфера активизациясы, базальтты магманың қыртысқа енуі және оның
бетке шығуы, қыртыс ойысы мен геосинклиннің дамуы геосинклиндік режимнен
бұрын өтеді. Платформалық режимге астеносфераның әлсіз дамыған белсенділігі
тән. Егер астеносфераға төменгі мантиядан импульстар келсе(төменгі мантия
шекарасы мен ядродан да келуі мүмкін), ол жоғарылайды және рифтті режим
дами бастайды. Геосинклин мен рифті режимнің айырмашылығы жиі былай
түсіндіріледі: рифті режим нығайған қыртыста дамиды, ал геосинклин
материктік пен мұхиттық қыртыс арасындағы ауыспалы зонаға бейімделген. В.В.
Белоусов, әсіресе мұхит түбінің қалыптасуына жататын бөлігінде, оның
схемасы болжамды екенін айтады.
Соңғы жылдары жаңа глобальды тектоника деп аталатын болжам дамуда.
Оның негізінде қыртыс асты массалардың ағыстарына ұзақ уақыт бойы әсер
ететін, мұхит түбінің қалыптасуы туралы ерекше жағдайлар мен мұхит түбімен
қатар, материті де қосатын, жер қыртысы блоктарының айтарлықтай
қозғалыстары (мобилизм) жөніндегі түсініктер жатады. Дәлелденген, мұхит
түбі, мысалы Атлант мұхитында, өзінің әртүрлі бөліктерінде әртүрлі
геологиялық жастағы, шөгінді және магмалық жыныстармен құралған. Түптің
ежелгі учаскелері континентке жақын орналасады, ал жастары орта жота
зонасында дамыған(палеомагниттік зерттеулер мәліметтері бойынша).
Магматизм, оның геологиялық және бедер түзуші маңыздары
Жер қыртысы терең зоналары мен қыртыс асты массаларында заттардың
қатты күйден сұйыққа, газтәріздес және бутәріздес жағдайларға ауысуының
күрделі процесін, олардың жер қыртысының жоғарғы зоналарына немесе жер
бетіне шығуын магматизм деп атайды.
Интрузивты магматизм жер қыртысының қат-қабатында дамиды. Магманың
қозғалуы және оның туындылары тектоникалық бұзылыстар зоналары
(жарылымдармен) бойынша жүреді жүзеге асады; магма, булар, газдар, sыстық
сулар ерітінділері аралатын тау жыныстарымен өзара әсерлеседі, олардың
ассимиляциясы, қайта балқуы, келген элементтермен байуы жүреді. Магманың
қатуынан түзілген денелер олардың жату тереңдігі бойынша тереңдік
(абиссальды) және бет үстіндегілер (гипабиссальдылар) болып бөлінеді.
Абиссальды денелер – ірі көлемді және олар магмалық ошақпен
байланысты. Бұл денелерге мысалы, батолиттер мен штоктар жатады.
Гипабисальды интрузиялар әдетте қоректенетін ошақтармен, тар жарықшақтармен
және каналдармен байланысты, олар магманың пласттар арасына, жарықшақтар,
қатпарлар дөңестеріне ену нәтижесінде түзіледі. Мұндай денелерге:
лакколиттер, силлалар, тастамырлар мысал бола алады.
Эффузивті магматизм (жанартаулық атқылаулар) Жерде жарықшақты төгілу
мен орталық атқылаулар түрінде көрініс береді. Жарықшақты төгілулерде сұйық
негізгі (базальтты) лавалар тар ұзын жарықшақтармен атқылайды және қоршаған
жергілікті жерге дейін, лавалық жамылғыны құрап таралады. Кең лавалық
жамылғылар материктер шегінде Солтүстік және Оңтүстік Америкада (Колумбия,
Парана өзені алабында), Сирияда, Аравияда, Декан таулы үстірті, Орта
Сібірде белгілі. Мұхит түбінде лавалардың кең таралғандығына жаңа
мәліметтер дәлел бола алады.
Орталық атқылау көмей - каналдар арқылы өтеді, жер бетінде воронка
тәріздес кеңеюмен – кратермен аяқталады.
Жанартаулар атқылау сипаты бойынша келесідей типтерге бөлінеді:
гавайлық, стромболиндық, этно-везувийлік, пелейлік, бандаявандық
(кракатау), маар (жарылу трубкалары түтіктері) және лавалық күмбездер. Өте
қаты жарылыстарда ескі конус жойылады, оның орнына үлкен жарылу шұңқыры –
кальдера қалыптасады; жарылу түтіктер (маарлар) кейде биік емес белестермен
қоршалады.
Поствулканические процессы сопутствуют вулканической деятельности. К
ним относятся фумаролы, гейзеры, горячие источники (термы). В
отличие от гейзеров горячие источники распространены не только там, где
действуют вулканы, но встречаются и в районах прекратившейся вулканической
деятельности (Кавказ, Забайкалье и др.). В ряде районов активной
вулканической деятельности (острова Сицилия, Исландия, Новая Зеландия и
др.) встречаются г р я з е в ы е вулкан ы, или с а л ь з ы,
выбрасывающие вместо лавы жидкую грязь. Причина их образования — выделение
сильно нагретых паров и газов, проходящих сквозь толщу рыхлых, насыщенных
водой горных пород. Наибольшее количество грязевых вулканов указанного типа
приурочено к месторождениям нефти. Здесь нефтяные газы, находящиеся под
большим давлением, проходя через насыщенные водой слои, разжижают их и с
большой силой вместе с грязью выбрасываются на поверхность Земли. Грязевые
вулканы образуются и в местах скопления газов (метан, углекислота,
сероводород и др.), выделяющихся при гниении больших масс органического
вещества, например, в дельтах больших. рек (бассейны Миссисипи, Инда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МӘЛІМЕТТЕР.
№ 1-ші дәріс
Тақырыбы Пәннің зерттеу объектісі, пәні және міндеттері. Жер қабығының
құрамы. Тау жыныстары, олардың классификациясы және анықталуы.
Геохронологиялық пен стратиграфиялық кестелер (3 сағат)
Оқу курсының объектісі, пәні және міндеттері
Геология және геоморфология – өзара тығыз байланысқан, бірақ өздерінің жеке
нысандары мен зерттеу әдістері бар, Жер туралы ғылымдар.
Геология жер қыртысының және жалпы Жердің құрамы, құрылымы,
процестері мен даму тарихын, ал геоморфология — жер бетінің бедерін, оның
пайда болуын, эволюциясын және Жердің басқа қабықтарымен байланысын
зерттейді.
Геология мен геоморфология қалыптасуының қысқаша тарихы.
Қазіргі заманғы геология мен геоморфологияға өздерінің міндеттері мен
ерекше зерттеу әдістері бар, бірнеше пәндерге тармақталу тән.
Табиғи процестерді зерттегенде теориялық білімдер, далалық бақылаулар
және жиі жергілікті жерді үлгілеу қолданылады, лабораторияларда арнайы
қондырғылар (аэродинамикалық трубалар, қайықтар, бассейндер және т.б.) және
математикалық үлгілеулер пайдаланылады.
Геология мен геоморфологияда топографиялық карталар кең қолданылады.
Сонымен бірге қазіргі заманғы картография геологиялық-геоморфологиялық
ғылымдармен терең, тығыз байланыста болмаса, оның дамуы мүмкін емес.
Картографияланатын территорияның геологиялық, геоморфологиялық және жалпы
физикалық-географиялық ерекшеліктерін жан-жақты білгенде ғана жоғары сапалы
картографиялық жұмысқа қол жеткізе аласың.
Халық шаруашылығындағы карталарға қойылатын жоғары талаптарды
қанағаттандыру үшін жергілікті жер құрылымының ерекшеліктерін және бедер
түзуші процестердің даму бағыттарын дұрыс көрсету керек. Бұл талаптар
келесілер:
бедер бейнесі географиялық тұрғыдан шындыққа сәйкес келуі керек (бедер
ерекшеліктерін дұрыс көрсету қажет);
бедер нақты бейнеленуі керек (белгілі масштабтағы карталар үшін қойылған
нұсқаулар шегінде)
3) бедер бейнесі көрнекті болуы тиіс, яғни бедер пішінінің кеңістіктік
орналасуы туралы айқын көріністі беруі қажет.
Картографтармен бұл міндеттер геологиялық-геоморфологиялық және
географиялық дисциплиналардан (пәндерден) жақсы білімі болған жағдайда ғана
орындалады. Дұрыс құрастырылған және жақсы безендірілген топокарта
жергілікті жерді бағалау үшін, табиғи және антропогендік процестерді
анықтауда, табиғи ортан қорғау іс-шаралары үшін құнды материалдардың бірі
болып табылады.
Жер қабығы – жер шарының жоғарғы қатты қабықшасы. Қазіргі таңда бізге
оның орташа құрамы, құрылымының жалпы кескіні, құрлық шегіндегі бедер
пішіні, олардың кеңістіктік орналасуы, басты процестері мен даму жолдары
белгілі. Жер қабығының құрылысы мен дамуының көптеген мәселелері әлі де
болжау сатысынан шыққан жоқ. Мысалы, тектогенездің жалпы қабылданған
теориясы жоқ, жер қабығындағы вертикальді және горизонтальді қозғалыстардың
рольдері жөнінде пікір-таластар бар және т.б.
Жер қыртысының құрамы. Тау жыныстарының классификациясы (жіктемесі)
Табиғи және жасанды ашылымдардан, шахталар мен бұрғылау ұңғымаларынан,
яғни салыстырмалы аз тереңдіктерден алынған минералдар мен тау жыныстарды
зертеу нәтижесінде жер қыртысының құрамы жөнінде ең шын (сенімді)
мәліметтер алынған. Жер қыртысында 90-нан астам химиялық элементтер
табылған, бірақ олардың 12-сі ғана кең таралғандар болып саналады және ол
99,29%-ды құрайды. Жер қыртысының химилық құрамы А.Е. Ферсман бойынша
төмендегідей:
Элементте ЭлементтеӨлшемдіЭлементтер
р Өлшемдік р к Өлшемдік
пайыздар пайызда пайыздар
р
Оттегі 49, J3 Кальций 3,25 Сутегі 1,00
Кремний 26.00 ' Натрий 2,40 Титан 0,61
Алюминий 7,45 Калии 2,35 Көміртегі 0.Я5 0.20
Темір "4,20 Магний 2,35 Хлор
Жер қыртысын құрамындағы элементтер таза күйінде сирек кездеседі. Көбіне
олар табиғи орталарда – литосферада, гидросферада және т.б. жүретін,
физикалық-химиялық процестердің нәтижесінен қалыптасқан, күрделі химиялық
қосындыларды түзейді.
Бұл қоспалар (таза күйінде кездесетін кейбір элементтер) минералдар деп
аталынады.
Минералдардың көпшілігі қатты кристалдық денелер. Газ тәріздес,
сұйық,коллоидтық заттар сирек кездеседі. Қазіргі уақытта көптеген мыңдаған
белгілі минералдардың ішінен бірнеше ондағандары ғана жер қыртысының
құрылымында маңызы зор, оның тау жыныстарының құрамына кіреді, олар тау
жынысын түзейтін (қалыптастыратын) минералдар деп аталады. (1-ші кесте)
Тау жыныстарды түзейтін басты минералдар
Аты мен құрамы Пайда болуы (жаралу, қалыптасу) мен таралуы
Кварц Магмалық, гидротермальдық, метаморфтық, биогенді.
SiO2 Көптеген тау жыныстарының құрамында бар:магмалық
қышқылдық, метаморфтық (кварцит), шөгінді (кварцты құм
және құмтастар) және т.б.
Галит NaCl, Ошөгінді, хемогенді. Пласттар мен линзалар, шөгінді
сильвин KCl жыныстардың ішіндегі кристалдар
Кальцит Шөгінді, биогенді және хемогенді, гидротермальді
CaCO3 және т.б. Әктастар мен мәрмәрларды түзейді, әксаз,
әктасты-слюдалы тақтатастардың құрамына кіреді
Доломит О Шөгінді және гидротермальды. Шөгінді тау
О..Мg(СОз)я жыныстарымен бірге кездеседі
Гипс ОШөгінді, хемогенді. Пласттар мен линзалар, шөгінді
CаSО4 -2Н2О, жыныстардың ішіндегі кристалдар
ангидрит CaSO4
Оливин Магмалық. Басты тау жыныстардың құрамына кіреді
(Мg, Fe)2[SiO4],
авгит (пироксен)
Ca(Мg, Fe,
Al)∙[(Si, Al2)∙
O6]
Роговая обманка Магмалық, метаморфты. Орта және басты, сирек
(Са, Nа)2(Mg, қышқылдық манмалық тау жыныстар мен метаморфтық
Fe″, Fe″′, тақтатастардың құрамында кездеседі
AI)5[OH]2-[(Si,
Al)4O]2
Биотит (қара Магмалық, метаморфтық. Қышқылдық және орта магмалық
слюда) K(Mg, тау жыныстарында, метаморфты тау жыныстарында (гнейс,
Fe)3∙[OH, F]2 тақтатас)
[AlSi3O10]
Мусковит (ақ Магмалық, метаморфты, пневмато-литовое. Қышқылдық
слюда) және орта магмалық тау жыныстарында, метаморфты
KAl2[OH]2-[AlSi3O1тақтатастарда, гнейстерде, шөгінді тау жыныстарында
0] (слюдалық саздар, құмдар және т.б.)
Каолинит Шөгінді хемогенді, үгілу кезінде силикаттарды
Al4[Si4O10]-(OH)8 түзейді. Саздар тобындағы минералдар, яшмалармен
бірге шөгінді тау жыныстарының құрамына кіреді
Ортоклаз (дала Магмалық, метаморфты. Қышқылдық, орта магмалық және
шпаты) K[AlSi3O8] кейбір метаморфты тау жыныстарына басты құраушы бөлігі
ретінде кіреді. Үгілу кезінде саздар қалыптасады
Альбит Магмалық және метаморфты. Анортитпен бірге қоспаларды
(плагиоклаз) түзейді (плагиоклаздар),олар басты және кейбір орта
Na[AlSi3O8] магмалық жыныстарда басты құраушы ретінде кездеседі
Анортит Магмалық және метаморфты. Альбитпен бірге қоспалар
(плагиоклаз) түзейді. Басты және кейбір орта (диорит) магмалық
Ca[Al2Si308] жыныстарда таралған
Нефелин Магмалық. Фельдшпаттар тобындағы минерал. Кейбір
Na[AlSiO4]. орта магмалық тау жыныстардs& 09рамында болады
Тау жыныстарының минералды массалары күрделі, әрі заңды үйлесімді
болып келеді және олар жер қыртысында пласт (қабат) немесе ірі жиналулар
(денелер) түрінде жатады.
Минералдар мен тау жыныстарының қалыптасуы әр алуан. Осы белгілері
бойынша (тегі) олар магмалық, шөгінді және метаморфты болып бөлінеді.
Магмалық минералдар мен тау жыныстар Жер қойнауында, жоғарғы қысым мен
температура жағдайында түзіледі. Жанартау атқылаған жағдайда магмалық
минералдар мен тау жыныстар Жер бетінде қалыптасады. Магмалық минералдар
мен тау жыныстар жер қыртысындағы жалпы заттар массасының 1,5% - ға дейінгі
үлесін құрайды.
Магмалық тау жыныстардың химиялық құрамы мен құрылысы әртүрлі
және магманың химиялық құрамының бірдей болмауымен және оның суыну және
кристалдануы себепші болған.
Магманы құрамындағы кремний оксидінің – SiO2 мөлшеріне қарай:
қышқылдық (SiO2 65%-дан артық), орта (SiO2 65-тен 52%-ға дейін), негізгі
(басты) (SiO2 52-ден 40%- дейін), ультранегізгі (SiO2 40%-ға дейін) болып
бөлінеді. Қышқылдық магмада салыстырмалы жеңіл элементтер (К, Аl, Na), ал
негізгі және ультранегізгілерде – ауыр (Са, Мg, Fe) элементтер басым.
Магманың химиялық құрамымен тау жынысының минералдық құрамы
анықталады.
Магмалық тау жыныстар қату және кристалдану жағдайына қарай: тереңдік
(интрузивтік) және жер бетінде жайылғандар (эффузивті) болып бөлінеді.
Магма жер бетіне шыққанда атмосфераға көптеген мөлшерде бу мен газдар
бөледі, осы жағдайда ол лава деп аталады.
Магмалық тау жыныстардың пайда болу процестерін зерттеудің практикалық
маңызы зор, өйткені осы жыныстармен пайдалы қазбалардың кен орындары тығыз
байланысты.
Шөгінді (гипергенді) минералдар мен тау жыныстар Жер бетінде
(құрлықта, теніздерде, көлдерде) немесе жер қыртысының жоғарғы зоналарында
төменгі температура мен қысым жағдайында түзіледі және жинақталады.
Бастапқы түзілген жыныстардың сыртқы агенттер мен заттардың әсерінен
бұзылған өнімдері мен өсімдіктер мен жануарлардың (қаңқалары, діңдер,
бақалшақтар) тіршілік әрекеті өнімдері негізгі материалдары болып табылады.
Шөгіді тау жыныстары келесідей түрлерге бөлінеді: сынықты (құмдар,
малтатастар және т.б.), сазды – химиялық қайта түзілу мен физикалық
бұзылулар өнімдері, химиялық (тасты тұз, гипс және т.б.), органогендік
(ағзалық) (әктастар, шымтезектер және т.б.), аралас - әртүрлі жағдайларда
қалыптасқан минералды массалардың қосындылары (мысалы, сазды әктастар)
Метаморфты минералдар мен тау жыныстар жоғарғы температура мен қысым
және ыстық бу мен газдар әсерінен түзіледі. Метаморфтануға магмалық,
сонымен қатар шөгінді жынытар да ұшырауы мүмкін. Метаморфтану кезінде тау
жыныстарының жаңа минералдармен байуы, қайта кристалдануы және т.б.
өзгерістер жүруі мүмкін. Метаморфтану кезінде таза кварцты құмдар мен
құмтастар кварцитке, әктастар – мәрмәрға, саздар сазды және слюдалы
тақтастарға айналады. Негізгі және ультранегізгі магмалық жыныстардың
метаморфтану нәтижесінде әртүрлі тақтатастар түзіледі.
Фация туралы түсінік. Орта мен барлық түзілетін тау жыныстары (немесе
түзіліп қойған) арасындағы тығыз байланыс фация түсінігімен түсіндіріледі..
Олар қазіргі заманғы және қазбалы болып бөлінеді.. Шөгінді тау жыныстар
үшін бұл фациялар түсініктері келесідей. Қазіргі заманғы фация – бірдей
физикалық-географиялық жағдайлар, біркелкі флора мен фауна тән литосфера
бетіндегі участок (мысалы, қалыпты тұзды, терең емес, жылы теңіз жағдайын
сипаттайтын, маржанды рифтер фациясы; құрғақ климатқа тән тұзтұнбалы
(тұзды) көлдер фациясы және т.б.). Қазбалы фация (литофация) – пласт
(қат)(қабат). Мысалы, Москва төңірегінде теңіз жануарларының қалдықтары бар
(маржандар, теңіз кірпілерінің қаңқалары, моллюска бақалшалары және т.б.)
көмір жүйесінің әктастары көрінеді. Олар терең емес жылы теңізде
жинақталғандарына дәлел бола алады (қазіргі теңіз түбіндегі осы сияқты
шөгінділердің түзілу жағдайын біле отыра біз айта аламыз).
Фацияларды ірі бірліктерге-фация топтарына біріктіруге болады.
Құмдар,ұйықтар фациясы бар теңіздің жағалаулық зонасы мысал бола алады.
Құмтасты, сазды, тұзды көлдер фациясы бар шөл жағдайы тағыда бір мысал
ретінде қарастырылады.
Физикалық-географиялықжағдай, тектоникалық режим мен басқа да факторлардың
өзгеруінен түзілімдер құрамы да өзгереді, фация ауысады.
Нақты тектоникалық режим мен нақты құрылымдық зоналарға, тау жыныстары
кешендері – формация сәйкес келеді. Қарқынды бұзылып жатқан тау етегіндегі
теңіз түбінде жиналған саздар мен құмайттастар,құмтастар қабаттарының
кезектесуінен тұратын терригенді флиш мысал бола алады..
Тау жыныстарының түзілу заңдылықтарын біле, біз қазбалы фациялар мен
формациялардан олардың түзілу жағдайларын қалпына келтіре аламыз, пайдалы
қазбаларды іздестіре, тектоникалық қозғалыстар тарихын, бедер қалыптасуын
зерттей аламыз.
Тау жынысы жастарын анықтау, геохронологиялық және стратиграфиялық
шкалалары.
Тау жыныстарын зерттегенде олардың түзілу уақытын, абсолютті және
салыстырмалы жастарын көрсету өте маңызды.
Тау жыныстарының абсолютті жасы тау жынысы және оның құрамында болатын
минералдардағы радиоактивті элементтердің (уран, гелий, калий, көміртегі
изотопы және т.б.) қатынастары мен олардың ыдырау өнімдерін зерттеу жолымен
анықталады. Бұл қатынас тау жынысының түзілген уақытына қарай өзгереді:
онда радиоактивті элементтер саны азаяды, ыдырау өнімдерінің саны өседі.
Табылған қатынас бойынша зерттелетін радиоактивті элементтің жартылай
ыдырау кезеңін біле, сол минералдың түзілгеннен кейінгі уақытын есептейді.
Мысалы, уран үшін ол төмендегі формула бойынша анықталады:
А=PbU ∙7,0∙ 108 жыл
Ленталық қабаттар деп аталатын жылдық қабаттарды есепту, түзілімнің
абсолютты жасын анықтаудың тағы да бір тәсілі бола алады.
Тау жыныстарының (қабаттардың) салыстырмалы жасы стратиграфиялық және
палеонтологиялық әдістермен анықталады.
Стратиграфиялық әдіс қабаттар мен магмалық денелердің өзара орналасуын
зерттеуге негізделген. Геологиялық құрылымды сипаттағанда және бір-бірінен
алыс орналасқан аудандардағы ашылымдарды үйлестіргенде, әсіресе қабаттардың
күрделі (бұзылған) жатысында стратиграфиялық әдіс қанағаттандырарлықсыз
нәтиже береді.
Палеонтологиялық әдіс ең ыңғайлы және кең қолданылатын әдіс болып табылады.
Бұл әдісте қабат жасын, оның құрамындағы органикалық қалдықтар көмегімен
анықтайды. Органикалық дүниенің даму процесінде қарапайым пішіндерден
күрделі пішіндерге ауысулар,төменгі топтан жоғарыға өту, түр ауысулар
жүрді. Жердегі өмір дамуын және тас, көмір кірікпелер түріндегі қазбалы
жануарлар мен өсімдіктер қалдықтарын зерттеумен – палеонтология ғылымы
айналысады. Әртүрлі ағзалардың өмір сүру уақытын білгенде және олардың
қадықтарын-қаңқалары, бақалшақтары т.б. қабатта табылғанда, біз оның түзілу
уақытын да анықтаймыз. Органикалық қалдықтар қазбалы жағдайда жақсы
сақталуы керек, кең таралған және Жер дамуындағы қысқа кезеңдерінің ағзалар
түрлері мен топтарына тиесілі болуы қажет. Мұндай қазбалы органикалық
қалдықтар басқарушылар деп аталады. Оларға көбінесе жер шарының теңіздерін
мекен еткен ағзалар қалдықтары жатады. Геологиялық қималарда
континентальдық қалдықтарға қарағанда, теңіздік қалдықтар жиі кездеседі.
Себебі, теңіз түзілімдер жиналуының басты облысы болып саналады, ал
континентальдылар жиі бұзылуларға (үгілү, денудация) көп ұшырайды.
Бұрын Жерде болған басты физикалық-географиялық жағдайларды қайта
қалпына келтіру үшін (палеогеографияның міндеттері), қазбалы фацияларды
талдау және актуализм принципі қолданылады.
Геохронологиялық шкала Жер дамуы кезеңдерінің даталанған геологиялық
мәліметтер негізінде құрастырылады.
Бұл этапты дәуірлерге, кезеңдерге, замандарға бөлу палеонтологиялық
материалдарды зерттеу негізінде жүргізілген.
Геохронологияда уақытша және оларға сәйкес стратиграфиялық бірліктерді
(стратиграфиялық шкала) белгілеу қажет.
Жер дамуының геологиялық кезеңдерін уақыт бойынша бес дәуірге бөлінеді
– архей, протерозой, палеозой, мезозой және кайнозой. Геологиялық қималарда
әрбір дәуірге қабат топтары сәйкес келеді. Дәуірлер кезеңдерге бөлінген,
оларға қималарда қабат жүйелері сәйкес келеді. Кезеңдерді замандарға бөледі
– қималарда оларға бөлімдер сәйкес. Дәуірлер ірі уақыт бірліктерін
біріктіреді. Олар эондар (криптозой және фанерозой) деп аталынады. Криптоз
о й архей және протерозой дәуірлерінен тұрады, ол дәуірлерді Жерде ішікі
қаңқалары жоқ жануарлар түрлері дамыған және органикалық өмір қалыптасты;
фанерозой палеозой, мезозой және кайнозой дәуірлеріне бөлінген (өз атын
грек сөздері алған, фанерос-айқын және зое-өмір).
Геохронологиялық шкаланың басты бөлімдері барлық мемлекеттердің
геологиялық қызметтерінде қабылданған. Замандарды (бөлімдер) ғасырларға
(жікқабаттар) бөлшектік бөлінулердің жиі жергілікті атаулары болады. Алыс
территориялардың геологиялық қималарын өзара үйлестіру үшін, жер шарының
геологиялық карталарын құрастыруда және басқада ғылыми, қолданбалы
мақсаттар үшін бірдей шкала қажет.
Бірдей геохронологиялық шкала негізінде геологиялық карталар мен
кескіндер үшін қабылданған бірдей шартты белгілер жүйесі жасалынған.
Геологиялық карталарды жасау кезінде үш түрлі шартты белгілер қолданылады:
олар түстік, индекстік (әріптік және сандық) және штрихтық (сызықтық).
Лекция № 2
Тақырыбы Бедер тұралы жалпы мәліметтер. Бедердің жасы және дамуы, негізгі
бағыттары
(3 сағат)
Бедер туралы жалпы мәліметтер
Әр алуан даму сатысында жатқан, бір-бірімен күрделі қатынаста, әрі
қоршаған ортамен күрделі өзара байланыстағы көлемі, құрылысы және пайда
болуы әр түрлі жер бетінің пішіндер жиынтығын бедер деп атайды.
Бедер пішіндерін табиғи деп атайды, ал қазір геометриялық
фигуралармен (конус, пирамида, призма) салыстыруға болатын қарапайым
жасанды денелер мен қуыстарды да жиі атайды. Бедердің күрделі пішіндері
қарапайым пішіндердің тұтастығынан қалыптасады және олар өте үлкен
көлемдерге жете алады, мысалы, материк, теңіз ойысы, таулы аймақ.
Бедер элементтері: жақтар — беткейлер беттері, қырлар — жақтардың
тоғысу сызықтары, суайрықтар, беткей табаны, тальвегтер, жарқабақ
сызықтары, шыңдар, седловин, аңғар сағалары, жыралар нүктелері және т.б
.Бедер типі — Бедер типі — кең территорияларда қайталанылатын және түзілуі,
құрылысы және дамуы ұқсас нақты пішіндер жиынтығы.
Бедер жіктемесі төмендегі белгілері бойынша жүргізіледі.
Сыртқы белгілері бойынша (морфологиялық) және көрші жатқан
кеңістіктегі бедер пішінімен салыстыра отырып оң және теріс болып бөлінсе,
олар ары қарай өз алдында тұйық және ашық болып бөлінеді; сонымен қатар
тегіс (нейтралды) формалар да болады.
Тек бірдей морфологиялық сипаттамаларды ала отырып, бедерді толық
сипаттау мүмкін емес. Морфометрияның міндеті болып саналатын, пішін көлемін
(мөлшерін) көрсету маңызды толықтыруларға жатады.
Өлшемі бойынша бедерді келесідей түрлерге болады:
1. Ең үлкен (планетарлық) пішіндер.
2. Аса ірі (мега) формы.
3. Ірі (макро) формы.
4. Орта (мезо) формы.
5. Ұсақ (микро) формы.
6. Өте ұсақ (нано) формы.
7. Өте уақ (топографиялық кедір-бұдырлар) формы.
Бедердің сыртқы түрі мен өлшемі бойынша олардың түзілімі мен құрылымы
туралы нақты айтуға болмайды. Бұл сұрақтың жауаптарын генетикалық
классификация (жіктеме) береді.
Түзілуі (тегі) бойынша бедерді үлкен екі топқа бөледі:а) ішкі
күштердің (эндргендік) іс-әрекетінен жасалынған пішіндер б) сыртқы
күштердің (экзогендік) іс-әрекетінен жасалынған пішіндер. Біріншілері өз
алдында жанартаулық және жер қыртысының қозғалыстарымен байланысты
пішіндерге бөлінеді. Екіншілері үгілу процестерімен, мәңгі тоңның дамуымен,
ағынды сулардың, жер асты суларының, теңіз, қар және мұз, жел, өсімдіктер,
жануарлар, адамдар іс-әрекеттерінен және метеориттердің құлауынан пайда
болған (ғарыштық) пішіндер.
Көптеген бедер түзуші агенттерге бұзу, тасымалдаушы және
аккумулятивтік іс-әрекеттер тән. Сыртқы геологиялық агенттердің бұзу
әркетін деструкция, тасымалдауды (шайылу, ысырылу) – денудация, ал
заттардың жиналуын аккумуляция деп атайды. Қандай да болмасын геологиялық
агенттің іс-әрекетін сипаттағанда арнайы терминология қолданылады.
Бедерді генетикалық ( тектік тұрғыдан) жіктеу геоморфологияда кең
қолданылады. Ол жеке пішіндерді сиапаттағанда ғана емес, сонымен қатар
олардың кешендерін – бедердің генетикалық типтерін сиапттағанда ыңғайлы,
кез-келген табиғи агенттер әсеріндегі бедер дамуының басты заңдылықтарын
зерттеуді жеңілдетеді.
И. П. Герасимов бедерді басты геоморфологиялық факторлар бойынша үш
топқа бөлуге ұсынады: геотектура, морфоқұрылым және морфомүсін.
Бедердің жасы мен дамуының басты бағыттары
Бедерді зерттегенде және сипаттағанда оның жасын анықтау маңызды.
Геоморфологияда бедер жасының параллельді екі түсінігі пайда болды, кейде
олар геоморфологиялық және геологиялық деп аталады.
Бедердің абсолютті жасы - геохронологиялық немесе тарихи шкала бойынша
оның түзілу уақыты. Жастың байланысы бірнеше әдістермен іске асады.
Қандайда бір беттің түзілу уақытын анықтау, оны құрайтын қабаттарды
анықтайды. Мысалы, Үстірт үстіртінің беті, жасы палеонтологиялық әдіспен
анықталған неогеннің теңіз шөгінділерімен жабылған. Бұл бет неогеннің
соңында, теңіз тартылғаннан кейін құрлық болған.
Осы беттегі барлық қалыптасқан бедердің мүсіндік пішіндерінің жасы негізгі
беттегіден жас, мысалы, Бұл жерде біз бедердің салыстырмалы жасының
анықтамасына мысал келтірдік.
Коррелятты түзілімдерді зерттеу мен жастық шеп (шек) әдістерінде
келтірілген мысалдағы мүсіндік пішіндердің нақты уақытын анықтауға болады.
Жыра дамығанда одан беткей бұзылу өнімдері шығарылады және оның сағасында
жиналады. Демек, жыра жасы геологиялық әдіспен анықталатын, түзілетін
түзілімдер жасына сәйкес келеді. Бет астында жатқан жас, жел әрекетінен
жасалынған бедер пішіндері үшін төменгі (анағұрлым ежелгі) жастық шеп болып
саналады. Егер төбеде қорған болса және оның түзілу уақыты белгілі болса,
онда ол жоғарғы жастық шеп ретінде қызмет атқарады. Жастық шеп туралы
түсінік өте күрделі жағдайларда да қолданылады. Мысалы, бұл әдіспен
қатпарлық пен тау түзілу жасы анықталады. Ол үшін қатпарланған ең жас қабат
жасы мен дислоцациялы қабаттарда жатқан ең ежелгі қабаттар жасы анықталуы
тиіс. Таулардың көтерілу уақыты мен бұзылуының басталуы, олардың етегінде
жиналатын коррелятты түзілімдер жасы боынша анықталады.
Ежелгі, жоғалып кеткен мұздықтармен жасалынған бедер құрлықтың кең
аймақтарында таралған. Алдыңғы бедер түзуші кезеңдерден сақталған мұндай
бедер реликті (қалдықты) (ежелгі) деп аталады. Сақталған (мұраланған) бедер
түсінігі басқада мағынада да қолданылады.
Геоморфологияда жас, кемелденген, ескі бедер терминдері
геологиялық жасты емес, бедердің даму кезеңдерін сипаттайды (Дэвис
бойынша). Мысалы, белсенді өсіп жатқан жыра – жас, ал өз өсуін тоқтатқан
бедер кәрі (ескі) деп аталады және т.б.
Ішкі – эндогендік және сыртқы – экзогендік процестердің өзара
әсерлесуі нәтижесінде бедер дамуы жүреді. Эндогендік процестер негізгі
бедер түзуші маңызға ие, бастысы жер қыртысының қозғалысы. Олармен
литосфераның ірі (кедір-бұдыр) беттері – материктер мен мұхит ойпаңдары,
көптеген мыңдаған шақырымдарға созылған (геотектуралар) таулы аймақтар,
сонымен қатар тау жоталары, тектоникалық жарылымдар, көптеген көлдер
ойпаңдары жасалынған. Магмалық процестер жер қыртысы қозғалысымен күрделі
өзара әркеттестікте, кейбір геотектоникалық болжамдардың авторларының
пікірлері бойынша олар сол қозғалыстардың басты себепкері болуы мүмкін.
Магмалық массалар жер бетіне шыққанда көлемді лавалық жазықтар мен ағындар,
жанартаулық таулар мен таулы қыраттар қалыптасады. Ішкі күштермен
жасалынған бедер пішіндерін бұзуға сыртқы күштердің іс-әректі бағытталған.
Мұздықтар, ағын сулар, теңіз бен басқада сыртқы агенттер бедердің оң
пішіндерін бұзады, бұзылу өнімдерін алып кетеді, олармен теріс пішіндерді
толтырады.
Эндогенді және экзогенді күштердің өзара әрекеттестіктерін қарапайым
схема (сұлба) түрінде көрсетуге болады. Ішкі күштерді Т – мен белгілесек
(+Т – көтерілім және –Т – бату,төмендеу), Д және А сыртқы күштердің
әрекеттері (Д – деструкция мен денудация, А - аккумуляция) және шартты
бетті нольге теңесек, тектоникалық қозғалыстардың нәтижесінде бірінші
(шартты) беттің (перекосы) өткен. Шартты бет деңгеінен жоғары болса
денудация, ал төмен болса аккумуляция басым болады.
Көтерілу жылдамдығы ысырылу жылдамдығына тең болған кезде (+Т=-Д)
немесе бату жылдамдығы аккумуляция жылдамдығына тең болғанда (-Т=А) тепе-
теңдік байқалады. Бұл жағдайларда денудациялы немесе аккумулятивті жазықтар
туралы айтады. Тепе-теңдік бұзылған жағдайда +Т-Д тау, ал –ТА
түзілімдермен толмаған ойпаңдар түзіледі.
Табиғатта эндогенді және экзогенді күштердің схемасы жалпы қалыпта
болады, бірақ күрделі дамиды. Күрделіліктер
Лекция № 3
Тақырыбы Жер қабағының қозғалыстары (эндогенді үрдістер), олардың
геологиялық және бедертүзу мақсаты (6 сағат)
Геотектоника жер қыртысы қозғалыстарын және олармен жасалынған
бедерлерін (қабаттар, денелер) зерттейді. Табиғи факторлардың әсерінен
жүретін қыртыстың барлық қозғалыстары тектоникалық қозғалыстар деп аталады.
Қозғалыстар олардың көріну уақыты бойынша, бағытталуына, жер қыртысы
бедері мен құрылымына әсер етуі бойынша жіктеледі. Жер қыртысының көріну
уақыты бойынша тектоникалық қозғалыстар неогенге дейінгі ұзақ геологиялық
кезеңдер аралығында дамыған ежелгі (палеотектоникалық), неогеннен қазіргі
уақытқа дейін жүріп жатқан жаңа (неотектоникалық) және тарихи кезең мен
қазір де жалғасып жатқан қазіргі заманғы қозғалыстар болып бөлінеді.
Жер қыртысы бедері мен құрылымына әсер етуі, жылдамдығы бойынша
қозғалыстар жай вертикалды көтерілім мен регрессия (кейін қайту) және
трансгрессиялармен (ілгерілену, басу) бірге жүретін үлкен кеңістіктердің
батуына бөлінеді. Мұндай қозғалыстар эпейрогенетикалық (континент
қалыптастыратын)деп аталынады. Тез жүретін, биік таулар мен терең
ойпаңдарды қалыптастыратын, және жер қыртысының күрделі деформациясымен
бірге жүретін қозғалыстар оргендік деп аталады.
Бағытталуы бойынша қозғалыстар радиалды (вертикалды көтерілу мен бату)
және тангенциалды (горизонталды жылжу) болып бөлінеді.
Жер қыртысының қазіргі қозғалыстары жерсілкіністерінде байқалады.
Жерсілкінісі мен цунами. Жерсілкінісі — табиғи себептерден туындайтын,
жер қыртысының бірденнен сілкінуі. Жерсілкінісін сейсмология ғылымы
зерттейді (грек сөзінен сейсмо – сілкіндіремін, шақаймын).
Жерсілкінісін жаралуы бойынша тектоникалық, жанартаулық, опырылымдық
(денудациялы), соққылық (метеориттік) және антропогендік (жасанды, адаммен
жасалынған) деп бөлінеді.
Сілкіністің күші мен энергиясы бойынша жерсілкінісі микросейсмикалық,
макросейсмикалық жыне мегасейсмикалықтарға бөлінеді. Жерсілкінісінің күші
төмендегідей белгілер бойынша бағаланады: грунттар жылжуы, мекемелер бұзылу
деңгейі, грунтты сулардың өзгеруі және т.б. Әлемде жерсілкінісі күшін
бағалау үшін 12 – балдық шкала қолданылады (жерсілкінісінің 1-2 балдық
көрсеткішін тек қана құралдармен анықтайды, 3-5 балды адам сезеді, бірақ
бұзылулар болмайды, 6-9 балда – ғимараттарға зақым тиеді, 10-11 балда
ғимараттар қирайды, грунтты сулар режимі өзгереді, грунттарда жарықшақтар,
тауларда опырылымдар пайда болады, 12 балда барлық құрылыстарда апатты
бұзылулар болады, бедер, грунт суларының режимі өзгереді, ).
Жерсілкінісінің г и п о ц е н т рі мен э п и ц е н т рі .
Жерсілкінісінің өте қатты соққыларына ұшыраған жер бетіндегі облыстар
плейстосейстті деп аталады. Бірдей күштегі жерсілкіністерді, нүктелерді
біріктірсек, изосейст карталарын сызады.
Гипоцентрдің дәл орнын анықтау үшін екі-үш сейсмикалық станциялардан
бақылаулар қажет. Сейсмикалық толқындардың келу уақытын, сейсмикалық
сәулелердің бағытын, оның жер бетіне шығу бұрышын сейсмограмма анықтайды.
Қуатты жерсілкіністерді дүние жүзінің барлық станциялары тіркейді.
Сейсмикалық толқындардың таралу жағдайлары мен ошақтарының орналасу
уақыттарын анықтау, Жер қыртысының құрылымын зерттеуде маңызды материал
болып табылады.
Жерсілкіністері ошағының географиялық таралуы біркелкі емес. Тынық мұхиты
мен Жерорта теңізі белдеулері аса сейсмикалық белсенділікпен ерекшеленеді.
Бірінші белдеу Тынық мұхитының жағалаулары мен аралдар доғасын қамтиды,
екінші белдеу Гибралтардан басталады, Жерорта теңізінің таулы аудандарын
қамтиды және шығыста Кіші Азия, Кавказ, Копетдаг таулы аймақтарына, одан
әрі Памир, Гималай, Оңтүстік- Шығыс Азия және Индонезия аралдарына
жалғасады. Жоғарғы сейсмикалық белсенділік Монғол-Охот белдеуінде байқалады
(Тянь-Шань, Алтай, Саяндар, Байкал маңы) одан әрі Охот теңізіне, Дүниежүзі
мұхитының орта су асты жоталарына, Шығыс Африкаға дейін созылады. Осы
белдеулерге жоғарғы жанартаулық әрекеттер тән.
Тынық мұхиты жағалауларында жерсілкіністерінің бұзу мүмкіндіктерімен
бірге, цунами толқындарының бұзу жұмыстарын да есепке алады. Цунами мұхит
түбінде жерсілкініс эпицентрлерінде пайда болады.
Бедер түзуде кей жағдайларда жерсілкіністерінің маңызы зор. Әсіресе
Жер бетіне шығатын сеймогендік деформациялар үлкен қызығушылыққа ие. Оларға
эскарптар пішініндегі кертпештер, тектоникалық жарықшақтар, жер қыртысы
блоктарының көтерілуі мен төмен түсуі, горизонтты жылжулар және т.б.
жатады.
Тектоникалық бұзылыстар пішіндері. Қарқынды тектоникалық қозғалыстар
кезінде тау жыныстарының бірінші жайғасу пішіндерінің бұзылыстары жүреді,
әртүрлі тектоникалық бұзылыстар қалыптасады, жер қыртысының құрылымы
өзгереді.
Астына төселген және көмкерген қабаттардан екі беттермен
шектелетін және біртекті тау жыныстарынан құралған (қабат шегінде), пласт
тәріздес немесе линза тәріздес денелер түріндегі, қабаттармен жатыс шөгінді
тау жыныстарына тән ерекшелік болып табылады. Қабаттың төменгі шекарасы –
табаны, жоғарғысы – жабын, ал олардың арасындағы перпендикуляр бойынша ара
қашықтық қабат қалыңдығы деп аталынады.
Теңіздер, көлдер және т.б. жиналған, бастапқы, қалыпты қабат жатысына
горизонталды немесе оған жақын қабаттар жатады. Мұндай қабаттарды түп
ашылымдарында және кең жазықты аймақтар шегінде көре аламыз. Қимада
қабаттардың өзара орналасуы үйлескен және үйлеспеген болуы мүмкін. Үйлескен
қатталуда келесі қабат, астына төселгендерге жатады. Пластар арасындағы кез-
келген шекара барлық жағдайда шөгінді қабаттардың жиналу процесінде жүретін
өзгерістерге дәлел.
Қатты денелер деформациясына жататын тау жыныстары біртекті –
(сығылу, созылу және қарапайым жылжу), біртекті емес – (иін мен бұралуы)
болуы мүмкін. Біртекті деформацияда дененің барлық учаскесі бірдей
деформацияланады; біртекті емес деформацияда – деформацияның көлемі мен
сипаты дененің әртүрлі бөліктерінде әр алуан өзгереді.
Тектоникалық әсерлерге ұшыраған жыныстың физикалық ерекшеліктері
әртүрлі болады, сондықтан да тау жыныстарындағы бұзылыс пішіндері де
әртүрлі. Жиі қарқынды дислоциацияланған жыныстарда сансыз жарықшақтар
(кейде көзбен көруге қиын) байқалады. Тектоникалық процестермен жасалынған,
мұндай жарықшақтың түрі кливаж деп аталынады. Кливажды жарықшақтықпен
шатастыруға болмайды, жарықшақтық кейбір жыныстар мен жеке пластарда, суыну
(базальттар), құрғау және т.б. осы сияқты процестерде олардың көлемінің
өзгеру нәтижесінде қалыптасады. Мұндай жарықшақтық тектоникалық процестер
әсер етпеген жыныстарда да таралады, кейде оны алғашқы жарықшақтық деп
атайды.
Алғашқы жатыстағы қабаттар бұзылуының барлық формалары дислокациялар
деп аталынады. Егерде осы жағдайда қабаттар бұзылмаса, дислокацияларды
қатпарлы (пликативті), ал егер қабат айырылымымен бірге жүрсе, онда оларды
айрылымды (дизъюнктивті) деп атайды.
Қатпарлы бұзылыстар пішіндері әркелкі болады. Оларды дөңес қатпарлар-
антиклиндер және ойыс қатпарлар – синклиндерге бөледі. Элементтерінің
орналасуы (құлп, қанаттар, қанаттардың құлау бұрышы, өстік қатпарлар, өстік
жазықтық) мен формалары бойынша аталынған қатпарларды кеңістікте бірнеше
түрлерге бөлуге болады.
Қатпар элементтерінің орналсуына байланысты кеңістікте келесідей
қатпарларды ажыратуға болады: тік, олардың өстік жазықтығы вертикальды
жатады және горизонталды жазықтықпен тік бұрышты құрайды; қиғаш, өстік
жазықтары көлбеуленген, қанаттары әр жаққа түседі; төңкерілген – қанатының
біреуі тік орыннан өткен, сондықтан қанаттары бір жаққа көлбеуленген;
жатқан - өстік жазықтық горизонталды жатады; аударылған (антиклинді
қатпардың бұл түрінде құлп ядродан төмен орналасады); сандықтық;
веертәріздес және т.б.
Өстері өте созыңқы қатпарлардан басқа, қысқарған немесе дөңгелектенген
қатпарлар да кездеседі. Олар брахиқатпарлар деп аталады; брахиантиклиннің
қарапайым түріне мысал ретінде күмбезді айтуға болады.
Қарапайым антиклиндер мен синклиндер антиклинорийлер (көтерілу) мен
синклинорийлерді (ойыс) құрайды.
Қалың қабаттар қысылып тасталғанда қатпарларда тау жыныстарында өте
үлкен күштер (кернеулер) дамиды, сондықтан қандайда бір шекте жыныстар
айырылымсыз деформациялау қабілетін жоғалтады. Айырымды дислокациядан –
лықсымадан бұрын өткен, алғашқы жатыстағы қатпарлар бұзылуының түріне
флексура жатады. Флексураның өзгешілігі сол, оның бір қанатында қабаттар
қатты созылған.
Лықсымалардың келесідей бөліктері мен элементтері бар: қанаттары
(көтерілген немесе төмен түскен); лақтырғыш – жылжу болған, жарылымдар
немесе жарықшақтарда; лақтырғыштың құлау бағыты мен бұрышы; лықсыма
сызығының созылуы (азимуты); лықсыма фасады – төмен түскен қанаттың
үстіндегі, лықсыма бетінің бөлігі; жылжу амплитудасы және т.б. Келтірілген
терминологияда смеситель түсінігі әмбебепты болып саналды және басқада
айырылымды бұзылыстар түрінде де (қаусырма мен ығыспа) қолданылады.
Шынында, айырылымды бұзылыстар бір-бірінен жылжыған бөліктерінің қозғалу
бағыттары мен жылжу амплитудасы бойынша өзгешеленеді. Лықсыма үшін
жасалынған терминология дизъюнктивті бұзылыстардың басқада түрлерінде
қолданыла береді.
Қатапрлар сияқты айырылымды дислокациялар салыстырмалы жалғыз сирек
кездеседі, ал лықсымалар, gығыспалардың әртүрлі комбинацалары жиірек
кездеседі. Осындай комбинациялардың нәтижесінде горсттар, грабендер және
баспалдақты лықсымалар қалыптасады.
Жер шарының ішкі энергиясы әсерінен бастапқы жатыстағы қабаттар
бұзылыстарының негізгі массалары жасалынған, тек олардың аздаған бөлігі
ғана жергілікті себептерден туындауы мүмкін. Мұндай себептерге жылжымалар,
тасты тұз шоғырларының деформациялары және т.б. () болулары мүмкін.
Орналасуы бойынша қатпарлар үзікті және сызықты болуы мүмкін.
Қабаттардың планды орналасуын зерттеу, жер қыртысындағы қабаттар
жатысы мен үйлесімділіктерін толық сенімді талқылауға мүмкіндік бермейді.
Ол үшін вертикальді қималар мен геологиялық кескіндерді зерттеу қажет.
Жер қыртысының негізгі құрылымдық элементтері. Жер қыртысы құрылысын,
ежелгі, жаңа және қазіргі заманғы қозғалыстарды зерттеу, Жерді қозғалмалы
белдеулерге – геосинклинальдарға, сонымен қатар тұрақты болыстарға –
платформаларға бөлуге негіз береді. Қозғалмалы белдеулер жер қыртысы
бөлінуінің планетарлық зоналары болып келетін, терең жарылымдарға ұштасқан.
Олар айырылымды бұзылыстарға ұқсас келеді, яғни лықсыма, қаусырма, gығыспа,
бастырма, рифттер және т.б. түрінде болады. Олар жер қыртысын терең кесіп
өтіп, көп жағдайда жоғарғы мантияда кездеседі, жиі магманың терең
ошақтардан жер қыртысына және оның бетіне шығатын жолы болып табылады.
Жарылымдар сығылу және созылу жағдайымен қатар, жер қыртысы қабаттарының
пласттарының вертикальды ауысуынан да пайда болады. Бұл қозғалыстарға, Жер
қойнауында дамитын процестер себепші болады. Тереңдік жарылымдармен
геосинклиндер мен эпигеосинклинді таулар, мұхиттық жоталар және басқада
морфоқұрылымдар қатары байланысты.
Жер қыртысының дамуы мен түзілуінде геосинклиндер мен оларда
қалыптасатын құрылымдар маңызды рольге ие. Топтаса олар жер шарын бірнеше
бағыттарда қоршайды, жоғарғы тектоникалық белсенділкпен, күшті
жанартаулылықпен, түзілімдердің үлкен қалыңдығымен, қабаттардың күрделі
дислоцациялығымен және бедердің үлкен контрастылығымен ерекшелінеді.
Геосинклиндер дамуын бірнеше кезеңдерге бөледі.
1. Бірінші кезеңде геосинклин жер қыртысының ойысы түрінде
қалыптасады, онда қалың шөгінді-жанартаулық қат-қабат жинала
бастайды
2. Екінші кезеңде – жалпы батуда қозғалыстар қарқынды
дифференциацияланған сипатқа иеленеді және ойыс көтерілу
зоналарымен алмасатын, батуын жалғастырып жатқан өте тар
зоналарға бөлінеді
3. Үшінші кезеңде қарқынды қатпар түзілу, қышқыл құрамды магма енуі
мен жинақталған қат-қабаттардың жалпы (аймақтық) метаморфтануы
жүреді.
4. Төртінші кезеңде магмалық массалардың енуі жүре береді, ал жер
қыртысының қозғалыстары жалпы көтерілу мен таулы бедердің
түзілуімен (орогенез кезеңі)сипатталады.
Кейінірек қарқынды қозғалыс саябырлайды, магмалық іс-әрекет тоқтайды
және таулар ақырындап сыртқы геологиялық факторлардың әсерінен бұзылады.
Геосинклинді дамуды өткізген қозғалмалы облыс, қатты және жер
қыртысының аз қозғалатын учаскесіне – жас платформаға айналады.
Платформалар – дамудың күрделі геосинклиндік циклін өткізген, жер
қыртысының қатты учаскелері, олар сыртқы геологиялық агенттердің әсерінен
бедер әлсіз адырлы жазықтар түрінде болады және қалыпты (платформалы)
тектоникалық режиммен сипатталады. Бұл жерде жер қыртысының қозғалыстары
толқын тәріздес баяу көтерілімдер мен батулар түрінде көрініс береді.
Батуға аса бейім болып келетін және шөгінді қабаттардың баяу жиналуы
тән, платформа учаскелері плиталар деп аталынады. Оларға екі ярусты құрылыс
тән. Төменгі ярус (этаж) – ежелгі қатпарлы іргетас – бұзылған таулардың
түбірлері, қалдықтары, екінші – жоғарғы ярус (этаж) – шөгінді тыс, әдетте
ол бұрыштық келіспеушілікпен қатпарлы негізде жатады.
Плитаға қарама-қарсы түсінік - қалқан. Платформаның бұл учаскелерінде
көтерілу басым және олар ысырылу аймақтары болып саналады. Бұл жерде
жоғарғы ярус (шөгінді тыс) болмайды.
Платформаның шетінде, шөгінді тау жыныстарының қат-қабатымен
толтырылған шеттік ойыс қалыптасады. Плиталар, платформалар шегінде аса
ұзын және терең ойыстар – синеклизаларды бөледі, жайпақ көтеріңкі
учаскелерге – антеклиздер, дөңестер, белестер жатады. Авлокогендер сызықты
төмен түсу болып табылады. Авлокогендер - грабен тәріздес құрылымдар,
кейбір зерттеушілер оларды қалың қат-қабатты континентті түзілімдермен
толыққан, рифттермен салыстырады.
Платформалар жасына байланысты қазіргі заманғы континенттер ядроларын
құрайтын ежелгі (палеозойға дейінгі – архей мен ерте протерозой) және жас
болып бөлінеді.
Жер қыртысы қозғалыстары өте қарқынды, күрделі тектоникалық
бұзылыстар жүретін және әдетте қатпарлы-жақпарлы құрылыстағы күрделі тау
бедері (эпиплатформалы таулар) түзілетін аймақ эпиплатформалы зона деп
аталады. Мұндай таулардың мысалына Памир, Тянь-Шань, Алтай және т.б.
жатқызуға болады.
Орта мұхиттық жоталар
Оларға рифттік терең аңғарлар тән. ОМЖ режимі материктердегі
активтендірілген белсенді зоналардың рифті режиміне ұқсас, бірақ орта
жоталар мұхиттық қыртыстың мұлдем басқа жағдайларында дамиды.
Мұхиттық платформалар әлі де әлсіз зерттелген. Олардың құрылысы
материктік платформалардан өзгеше, бедері – суастындағы көлемді жазықтар.
Жер қыртысының қозғалысын зерттейтін басты әдістер: геодезиялық,
геофизикалық, гидрологиялық, геоморфологиялық, геологиялық және кешенді
әдістер.
Жерқыртысын зерттеудің теориялық, сонымен бірге практикалық маңызы
бар. Жер қыртысының қарқынды дамып жатқан қозалыстары, көбінесе болуы
мүмкін жерсілкіністеріне немесе жанартау атқылауына дәлел. Жер қыртысының
деформациясы тұрақтылықты немесе маңызды инженерлік құрылыстарды
(плотиналар, каналдар, мұнай құбырлары және т.б.) деформациялайды. Құрлық
теңіз деңгейінен төмен түсуі (мысалы, Солтүстік теңіздің оңтүстік
жағалаулары, Каспий теңізінің солтүстік жағалаулары) дамбаларды салуға, су
басудан егіншілік мәдени жерлерді қорғауға мәжбүр етеді. Қандайда болмасын
әдісті таңдау жер қыртысының қозғалысын зерттеу үшін анықталады.
Соңғы он жылда адам іс-әрекеті арқылы жасалынған, жер беті
қозғалыстары сезіліп келеді. Тас көмір, мұнай, табиғи газ өндіру
орындарында, жер асты сулары, үлкен қалаларда ғимараттар қысымында,
суармалы егістіктерде айтарлықтай отырулар байқалады. Бұл қозғалыстар
тектоникалық емес, бірақ олардың практикалық маңызы зор. Баяу, дамып жатқан
көтерілімдер, жер қыртысының батуы мен горизонтальды жылжулары қазіргі
заманғы дәл әдістермен тіркелген (жылдамдығы 0,5-тен 10-12 ммжыл).
Жер қыртысы қозғалыстарының себептеріне көзқарастар нақты тарихи
жүйелілікпен дамыды. Геотектоникалық болжамдар дамуының негізгі бағыттары
ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ. басында белгіленген. Осы кезеңде контракция
(Жердің сығылуы мен суынуы), пульсация (кеңею мен сығылудың алмасатын
кезеңдері), материктер (дрейф) қозғалысы, ротация (Жер айналу жылдамдығының
өзгерісі) және басқада болжамдар қатары дамыған, оларға сүйенсек,
радиоактивті элементтердің ыдырау нәтижесінде қыртыс астындағы массалардың
жылынуы,заттардың дифференциация процестері мен қыртыс асты ағыстар,
тектоникалық процестердің басты себептері болып саналады. Әлемдік мұхит
түбінің құрылысы туралы, Жердің магниттік және гравитациялық поляларын
зерттеулердің жаңа мәліметтері, жоғары температура мен қысым жағдайында
физикалық-химиялық процестерді зерттеу, бұл болжамдарды нақтылауға және
қайта қарауға мүмкіншілік берді.
Барлық қазіргі кездегі болжамдар Жердің қойнауында (дифференциация,
жылыну, қыртыс асты ағыстары және т.б.) дамып жатқан процестерді ескереді.
Негізінде жер қыртысының тангенциальді және радиалды қозғалыстарының
маңызын, сығу және созылу процестері мен ғарыштық факторлардың (лықсулар,
Жер айналуының баяулау) мәндерін әртүрлі бағалағандықтан өзгешеліктер бар
болады. Осы бағыттардан болжамдар авторлары және оларды жақтаушылар бірнеше
топтарға бөлінеді. Фиксистер материктер айтарлықтай аусуларын жоққа
шығарады, мобилистер кері көзқарастарды ұстанады. Кейбір зерттеушілер
жершарының айтарлықтай кеңеюін созы луын мойындаса, басқалары
(неоконтрактционистер), лава, газдар бөлінуіне, қойнаудағы заттардың
тығыздығына, ақырындап суынуға(радиактивті элементтердің ыдырау нәтижесінде
олардың санының азаюы) байланысты сығуы басым тенденциямен жер шары
лүпілдейді деп санайды. Сонымен, кейбір зерттеушілер тектоникалық
құбылыстардың дамуында ротация құбылыстарын маңыз орынға қояды.
В.В. Белоусов жер қыртысының вертикальды қозғалуы (фиксизм) мен қыртысасты
процестердің маңызды мәні жайлы толық, әрі жүйелі идеяларды айтқан. Оның
пікірінше, жер шары дамуының негізі болып оның заттарының дифференциация
процестері саналады. Дифференциация төменгі мантиядан басталады, ол жерден
каналдармен төменгі жабысқақты ауыр және жеңіл фракциялар сәйкесінше ядроға
төмен түсіп, жоғарғы мантияға көтеріледі. Осы жолмен төменгі мантиядан
астеносфераға оқтын-оқтын қатты қызған заттар көтеріледі, олар
астеносферада қозу импульсын туындатады. Жер ядросының оқтын-оқтын
кеңеюінен жасалынған, глобальды созылыңқы күштермен төменгі жабысқақты
каналдар қалыптасады деп болжанады. Егер созу күштері баяулай бастаса,
каналдар саны азаяды. Астеносфераның қозу деңгейі мен жер қыртысының
құрылысымен эндргендік режимдер анықталады.
Астеносфера активизациясы, базальтты магманың қыртысқа енуі және оның
бетке шығуы, қыртыс ойысы мен геосинклиннің дамуы геосинклиндік режимнен
бұрын өтеді. Платформалық режимге астеносфераның әлсіз дамыған белсенділігі
тән. Егер астеносфераға төменгі мантиядан импульстар келсе(төменгі мантия
шекарасы мен ядродан да келуі мүмкін), ол жоғарылайды және рифтті режим
дами бастайды. Геосинклин мен рифті режимнің айырмашылығы жиі былай
түсіндіріледі: рифті режим нығайған қыртыста дамиды, ал геосинклин
материктік пен мұхиттық қыртыс арасындағы ауыспалы зонаға бейімделген. В.В.
Белоусов, әсіресе мұхит түбінің қалыптасуына жататын бөлігінде, оның
схемасы болжамды екенін айтады.
Соңғы жылдары жаңа глобальды тектоника деп аталатын болжам дамуда.
Оның негізінде қыртыс асты массалардың ағыстарына ұзақ уақыт бойы әсер
ететін, мұхит түбінің қалыптасуы туралы ерекше жағдайлар мен мұхит түбімен
қатар, материті де қосатын, жер қыртысы блоктарының айтарлықтай
қозғалыстары (мобилизм) жөніндегі түсініктер жатады. Дәлелденген, мұхит
түбі, мысалы Атлант мұхитында, өзінің әртүрлі бөліктерінде әртүрлі
геологиялық жастағы, шөгінді және магмалық жыныстармен құралған. Түптің
ежелгі учаскелері континентке жақын орналасады, ал жастары орта жота
зонасында дамыған(палеомагниттік зерттеулер мәліметтері бойынша).
Магматизм, оның геологиялық және бедер түзуші маңыздары
Жер қыртысы терең зоналары мен қыртыс асты массаларында заттардың
қатты күйден сұйыққа, газтәріздес және бутәріздес жағдайларға ауысуының
күрделі процесін, олардың жер қыртысының жоғарғы зоналарына немесе жер
бетіне шығуын магматизм деп атайды.
Интрузивты магматизм жер қыртысының қат-қабатында дамиды. Магманың
қозғалуы және оның туындылары тектоникалық бұзылыстар зоналары
(жарылымдармен) бойынша жүреді жүзеге асады; магма, булар, газдар, sыстық
сулар ерітінділері аралатын тау жыныстарымен өзара әсерлеседі, олардың
ассимиляциясы, қайта балқуы, келген элементтермен байуы жүреді. Магманың
қатуынан түзілген денелер олардың жату тереңдігі бойынша тереңдік
(абиссальды) және бет үстіндегілер (гипабиссальдылар) болып бөлінеді.
Абиссальды денелер – ірі көлемді және олар магмалық ошақпен
байланысты. Бұл денелерге мысалы, батолиттер мен штоктар жатады.
Гипабисальды интрузиялар әдетте қоректенетін ошақтармен, тар жарықшақтармен
және каналдармен байланысты, олар магманың пласттар арасына, жарықшақтар,
қатпарлар дөңестеріне ену нәтижесінде түзіледі. Мұндай денелерге:
лакколиттер, силлалар, тастамырлар мысал бола алады.
Эффузивті магматизм (жанартаулық атқылаулар) Жерде жарықшақты төгілу
мен орталық атқылаулар түрінде көрініс береді. Жарықшақты төгілулерде сұйық
негізгі (базальтты) лавалар тар ұзын жарықшақтармен атқылайды және қоршаған
жергілікті жерге дейін, лавалық жамылғыны құрап таралады. Кең лавалық
жамылғылар материктер шегінде Солтүстік және Оңтүстік Америкада (Колумбия,
Парана өзені алабында), Сирияда, Аравияда, Декан таулы үстірті, Орта
Сібірде белгілі. Мұхит түбінде лавалардың кең таралғандығына жаңа
мәліметтер дәлел бола алады.
Орталық атқылау көмей - каналдар арқылы өтеді, жер бетінде воронка
тәріздес кеңеюмен – кратермен аяқталады.
Жанартаулар атқылау сипаты бойынша келесідей типтерге бөлінеді:
гавайлық, стромболиндық, этно-везувийлік, пелейлік, бандаявандық
(кракатау), маар (жарылу трубкалары түтіктері) және лавалық күмбездер. Өте
қаты жарылыстарда ескі конус жойылады, оның орнына үлкен жарылу шұңқыры –
кальдера қалыптасады; жарылу түтіктер (маарлар) кейде биік емес белестермен
қоршалады.
Поствулканические процессы сопутствуют вулканической деятельности. К
ним относятся фумаролы, гейзеры, горячие источники (термы). В
отличие от гейзеров горячие источники распространены не только там, где
действуют вулканы, но встречаются и в районах прекратившейся вулканической
деятельности (Кавказ, Забайкалье и др.). В ряде районов активной
вулканической деятельности (острова Сицилия, Исландия, Новая Зеландия и
др.) встречаются г р я з е в ы е вулкан ы, или с а л ь з ы,
выбрасывающие вместо лавы жидкую грязь. Причина их образования — выделение
сильно нагретых паров и газов, проходящих сквозь толщу рыхлых, насыщенных
водой горных пород. Наибольшее количество грязевых вулканов указанного типа
приурочено к месторождениям нефти. Здесь нефтяные газы, находящиеся под
большим давлением, проходя через насыщенные водой слои, разжижают их и с
большой силой вместе с грязью выбрасываются на поверхность Земли. Грязевые
вулканы образуются и в местах скопления газов (метан, углекислота,
сероводород и др.), выделяющихся при гниении больших масс органического
вещества, например, в дельтах больших. рек (бассейны Миссисипи, Инда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz