Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу мәселелері
КІРІСПЕ 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ВАЛЮТАЛЫҚ РЕТТЕУДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
6
1.1 ВАЛЮТАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ НАРЫҚТЫҚ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ МӘНІ 6
1.2 ВАЛЮТА БАҒАМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА ЫҚПАЛ ЕТЕТІН ФАКТОРЛАРДЫҢ МАҢЫЗЫ 10
1.3 ВАЛЮТАЛЫҚ САЯСАТ . ЭКОНОМИКАДА СЫРТҚЫ ТЕПЕ.ТЕҢДІКТІ ҚОЛДАУДЫҢ ҚҰРАЛЫ
26
2 ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТА ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ҚАУІПСІЗДІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТЕТІН ВАЛЮТАЛЫҚ РЕТТЕУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫН ТАЛДАУ
34
2.1 ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТА ҚЫЗМЕТІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ШАРАЛАРДЫ ТАЛДАУ
34
2.2 ВАЛЮТА САЯСАТЫНЫҢ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРГЕ ТИГІЗЕТІН ЫҚПАЛЫ
44
2.3 ВАЛЮТА БАҒАМЫН ТҰРАҚТАНДЫРУҒА ВАЛЮТАЛЫҚ РЕТТЕУДІҢ ӘСЕРІН ТАЛДАУ 54
3 ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТАНЫҢ ІШКІ ЖӘНЕ СЫРТҚЫ ТҰРАҚТЫЛЫҚ ЖЕТІСТІГІНЕ ЖЕТУДІҢ ЖОЛДАРЫ
64
3.1 ВАЛЮТА САЯСАТЫ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ . ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРДІ ТЕҢЕСТІРУДІҢ НЕГІЗГІ МІНДЕТІ
64
3.2 ВАЛЮТАЛЫҚ ТӘРТІПТЕМЕНІ ЫРЫҚТАНДЫРУ . ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТАНЫҢ АЙЫРБАС БАҒАМЫН ТҰРАҚТАНДЫРУДЫҢ ПЕРСПЕКТИВАЛЫ БАҒЫТЫ
76
ҚОРЫТЫНДЫ 92
ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ 95
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 96
А ҚОСЫМША ЭКСПОРТ.ИМПОРТТЫҚ ВАЛЮТА БАҚЫЛАУЫНЫҢ СЫЗБАНҰСҚАСЫ
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ВАЛЮТАЛЫҚ РЕТТЕУДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
6
1.1 ВАЛЮТАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ НАРЫҚТЫҚ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ МӘНІ 6
1.2 ВАЛЮТА БАҒАМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА ЫҚПАЛ ЕТЕТІН ФАКТОРЛАРДЫҢ МАҢЫЗЫ 10
1.3 ВАЛЮТАЛЫҚ САЯСАТ . ЭКОНОМИКАДА СЫРТҚЫ ТЕПЕ.ТЕҢДІКТІ ҚОЛДАУДЫҢ ҚҰРАЛЫ
26
2 ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТА ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ҚАУІПСІЗДІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТЕТІН ВАЛЮТАЛЫҚ РЕТТЕУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫН ТАЛДАУ
34
2.1 ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТА ҚЫЗМЕТІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ШАРАЛАРДЫ ТАЛДАУ
34
2.2 ВАЛЮТА САЯСАТЫНЫҢ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРГЕ ТИГІЗЕТІН ЫҚПАЛЫ
44
2.3 ВАЛЮТА БАҒАМЫН ТҰРАҚТАНДЫРУҒА ВАЛЮТАЛЫҚ РЕТТЕУДІҢ ӘСЕРІН ТАЛДАУ 54
3 ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТАНЫҢ ІШКІ ЖӘНЕ СЫРТҚЫ ТҰРАҚТЫЛЫҚ ЖЕТІСТІГІНЕ ЖЕТУДІҢ ЖОЛДАРЫ
64
3.1 ВАЛЮТА САЯСАТЫ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ . ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРДІ ТЕҢЕСТІРУДІҢ НЕГІЗГІ МІНДЕТІ
64
3.2 ВАЛЮТАЛЫҚ ТӘРТІПТЕМЕНІ ЫРЫҚТАНДЫРУ . ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТАНЫҢ АЙЫРБАС БАҒАМЫН ТҰРАҚТАНДЫРУДЫҢ ПЕРСПЕКТИВАЛЫ БАҒЫТЫ
76
ҚОРЫТЫНДЫ 92
ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ 95
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 96
А ҚОСЫМША ЭКСПОРТ.ИМПОРТТЫҚ ВАЛЮТА БАҚЫЛАУЫНЫҢ СЫЗБАНҰСҚАСЫ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы халықаралық сауда саласында және ел ішіндегі макроэкономикалық жағдайға бейімделумен халықаралық экономикалық айырбас барысында өзгерістер мәселелеріне жиі кезігеді. Қазақстан экономикасын әлемдік экономикамен байланыстыратын негізгі буын – валюта саясаты мен ұлттық ақша бірлігінің валюталық бағамындағы өзгерісі. Сыртқы экономикалық саясат жүйесінде валюталық саясат ең маңызды орынды алатыны белгілі. Қазақстан Республикасы Президентінің жыл сайынғы Қазақстан халқына Жолдауында сыртқы және ішкі саясаттың негізгі бағыттарының бірі деп, ақша-несие саясаты, сондай-ақ қаржы нарығы және ұлттық валютаның айырбас бағамының тұрақтылығына, инфляция деңгейіне аса назар аударуы осының айғағы.
Қазақстандағы нарықтық реформалардың ерекшелігі болып валюталық саясат мәселесі, негізінен валюталық қатынастарға тәуелділік, яғни ұлттық валюта бағамын қалыптастыру және оның әлемдік валюталық нарықта тұрақты қызмет атқаруы басты мәселе. Еліміздің валюталық саясатты жүзеге асыру механизмі жан-жақты және толық зерттелмегендіктен, сонымен қатар оның қазіргі негізгі талаптарға сай келмеуі, автормен таңдалған тақырыптың өзектілігін айқындайды.
Валюта саясаты мәселесі, ұлттық валютаның айырбас бағамын қалыптастыру және әлемдік валюта нарығында оның тұрақты жұмыс істеу проблемалары тәрізді валюталық қатынастарға Қазақстандағы нарық реформаларының байланыстылығы оның ерекшелігі болып саналады.
Валюталық бағамның өзгеру перспективасы бойынша мәселеге ғалымдар және көптеген сыртқы экономикалық қызметке қатысушылар арасында қызу пікірталастар ұдайы жалғасуда. Осы көзқарастан валюталық саясат және ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандару мәселесін зерттеудің өте өзекті екені айқын. Бұл тұрғыдан осы мәселенің тиімділігін зерттеу және оның мүмкіндігінше тұрақты экономикалық өсуі стратегиясын жүзеге асыруды қамтамасыз ету қажеттілігі туындайды. Осыған орай, елдегі қазіргі валюта саясатын жетілдіру және ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыру мәселелерін аталған ретте зерттеу мен оған ғылыми негізделген ұсыныстар жасау айырықша көкейтестілікке ие болып, осы зерттеу тақырыбының өзектілігін толық растайды.
Зерттеудің мақсаты және міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты: Валюталық реттеуді, ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандырудағы, қолданылатын әдістердің және осы процеске пайдаланылатын валюта-қаржы құралдарының тиімділігін анықтау арқылы тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету үшін жүргізілетін валюта саясатын жетілдіруге бағытталған ғылыми негізделген ұсыныстарды әзірлеу болып табылады. Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін, диплом жұмысының мазмұнын және қисынды дәйектілігін анықтаған келесі міндеттерді шешу қажет:
- ұлттық валютаның айырбас бағамының қалыптасуына және оның тұрақтануына ықпал ететін факторлар әсерін анықтау;
- сыртқы тепе-теңдікті сақтауда валюталық саясаттың, басқа да экономикалық салалармен тығыз байланыстылығына теориялық негізді сипаттама беру;
- ұлттық валютаның жұмыс істеу тиімділігін арттыруды қамтамасыз ететін экономикалық шараларды айқындау;
- валюта бағамын реттеуде және тұрақтандыруда макроэкономикалық көрсеткіштерге ықпал ететін валюталық саясаттың басым бағыттарын бағалауға сараптама жасау;
- валюталық тәртіптемені ырықтандыруға Қазақстандағы қаржы нарығының ықпал ету мүмкіндіктерін айқындау;
- экономикалық көрсеткіштерді теңдестіру мақсатында валюталық саясат механизмін жетілдіруге қатысты нақты ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі ұлттық валюта нарығы дамуының тереңдеуі жағдайында ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыруға бағытталған Қазақстанның валюталық реттеу.
Зерттеу пәні ұлттық экономиканы валюталық реттеу процесінде туындайтын валюта қатынастарының жиынтығы.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізін валюта нарығының жұмыс істеуі және даму заңдылығы, халықаралық капиталдың толық немесе жартылай жұмылдырылуы жағдайында ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыру бойынша мемлекеттің ақша-несие, валюта саясатының сыртқы және ішкі қалыптасу заңдылықтарын ашып көрсететін шетелдік және отандық экономист ғалымдардың ғылыми еңбектері, аталмыш мәселеге қатысты Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері мен қаулылары, нормативтік-құқықтық құжаттары қолданылды.
Диплом жұмысының жұмыстың ақпараттық негізі ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары, ҚР Ұлттық Банкісінің, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің, Қаржы нарығын бақылау және реттеу бойынша Агенттігінің, Қазақстан Республикасы статистика жөніндегі Агенттігінің нормативтік актілері мен статистикалық мәліметтері, валюта саясаты және ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыру проблемалары бойынша министрліктер мен ведомостволардың статистикалық көрсеткіштері жұмыс барысында пайдаланылды.
Зерттелетін проблемалардың әдістемелік мәселелерін негіздеуде және шешуде қазіргі экономикалық теорияның іргелі қағидаларына сүйеніп, зерттеу жүйелі талдауға негізделінген және нақты проблемаларға саралау мен топтау әдістерін қолданып, салыстыру арқылы статистикалық, кестелік мәліметтерді талдаудың көмегімен шешімін тапқан.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы ретінде Қазақстанның валюта саясатын қалыптастыру мен реттеу, валюта нарығының жұмыс істеу заңдылығы және оны дамыту стратегиясы, ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыруға бағытталған ғылыми негізделген ұсыныстар жасалған:
- валюталық қатынастарды нарықтық және мемлекеттік реттеуді үйлестірудің қазіргі заманғы валюталық реттеу принциптеріне сүйенген теориялық негіздері нақтыланған;
- заңнама-құқықтық факторлардың әсерін ескеретін Қазақстанның ұлттық валюта жүйесі қалыптасуының және дамуының кезеңдері айқындалған;
- макроэкономикалық көрсеткіштерге және валюталық бағамның тұрақтылығына әсер ететін факторлардың ықпалын анықтауға мүмкіндік беретін экономикалық шараларға сараптама жасалынған;
- отандық экономикаға валюта нарығының тигізетін кері әсерлерін азайтуға бағытталған және валюта бағамының икемділігін арттыруды қамтамасыз ететін мемлекеттік реттеу тетіктері ұсынылған;
- ұлттық қаржы нарығының дамуын ескере отырып валюталық тәртіптемені ырықтандыруды жүзеге асыру арқылы Қазақстанның валюта саясатын жетілдіру жолдары ұсынылған.
Зерттеу жұмысы нәтижесінің практикалық маңыздылығы алынған теориялық, әдістемелік, практикалық қорытындылардың валюта саясатын жүргізу мәселесі бойынша нақты ұсыныстардың нәтижелерін ақырына дейін жеткізуден көрінеді. Бұл ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыруға, экономикада ішкі және сыртқы тепе-теңдік жетістігін реттеу кезінде қаржы құралдарын пайдалануды және одан әрі дамытуға, мемлекеттің валюта саясатын жүзеге асыру жолдарын негіздеуде жүргізілген зерттеудің нәтижелерін пайдалану мүмкіндігінен тұрады.
Диплом жұмысының құрылымы және көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Қазақстандағы нарықтық реформалардың ерекшелігі болып валюталық саясат мәселесі, негізінен валюталық қатынастарға тәуелділік, яғни ұлттық валюта бағамын қалыптастыру және оның әлемдік валюталық нарықта тұрақты қызмет атқаруы басты мәселе. Еліміздің валюталық саясатты жүзеге асыру механизмі жан-жақты және толық зерттелмегендіктен, сонымен қатар оның қазіргі негізгі талаптарға сай келмеуі, автормен таңдалған тақырыптың өзектілігін айқындайды.
Валюта саясаты мәселесі, ұлттық валютаның айырбас бағамын қалыптастыру және әлемдік валюта нарығында оның тұрақты жұмыс істеу проблемалары тәрізді валюталық қатынастарға Қазақстандағы нарық реформаларының байланыстылығы оның ерекшелігі болып саналады.
Валюталық бағамның өзгеру перспективасы бойынша мәселеге ғалымдар және көптеген сыртқы экономикалық қызметке қатысушылар арасында қызу пікірталастар ұдайы жалғасуда. Осы көзқарастан валюталық саясат және ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандару мәселесін зерттеудің өте өзекті екені айқын. Бұл тұрғыдан осы мәселенің тиімділігін зерттеу және оның мүмкіндігінше тұрақты экономикалық өсуі стратегиясын жүзеге асыруды қамтамасыз ету қажеттілігі туындайды. Осыған орай, елдегі қазіргі валюта саясатын жетілдіру және ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыру мәселелерін аталған ретте зерттеу мен оған ғылыми негізделген ұсыныстар жасау айырықша көкейтестілікке ие болып, осы зерттеу тақырыбының өзектілігін толық растайды.
Зерттеудің мақсаты және міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты: Валюталық реттеуді, ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандырудағы, қолданылатын әдістердің және осы процеске пайдаланылатын валюта-қаржы құралдарының тиімділігін анықтау арқылы тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету үшін жүргізілетін валюта саясатын жетілдіруге бағытталған ғылыми негізделген ұсыныстарды әзірлеу болып табылады. Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін, диплом жұмысының мазмұнын және қисынды дәйектілігін анықтаған келесі міндеттерді шешу қажет:
- ұлттық валютаның айырбас бағамының қалыптасуына және оның тұрақтануына ықпал ететін факторлар әсерін анықтау;
- сыртқы тепе-теңдікті сақтауда валюталық саясаттың, басқа да экономикалық салалармен тығыз байланыстылығына теориялық негізді сипаттама беру;
- ұлттық валютаның жұмыс істеу тиімділігін арттыруды қамтамасыз ететін экономикалық шараларды айқындау;
- валюта бағамын реттеуде және тұрақтандыруда макроэкономикалық көрсеткіштерге ықпал ететін валюталық саясаттың басым бағыттарын бағалауға сараптама жасау;
- валюталық тәртіптемені ырықтандыруға Қазақстандағы қаржы нарығының ықпал ету мүмкіндіктерін айқындау;
- экономикалық көрсеткіштерді теңдестіру мақсатында валюталық саясат механизмін жетілдіруге қатысты нақты ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі ұлттық валюта нарығы дамуының тереңдеуі жағдайында ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыруға бағытталған Қазақстанның валюталық реттеу.
Зерттеу пәні ұлттық экономиканы валюталық реттеу процесінде туындайтын валюта қатынастарының жиынтығы.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізін валюта нарығының жұмыс істеуі және даму заңдылығы, халықаралық капиталдың толық немесе жартылай жұмылдырылуы жағдайында ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыру бойынша мемлекеттің ақша-несие, валюта саясатының сыртқы және ішкі қалыптасу заңдылықтарын ашып көрсететін шетелдік және отандық экономист ғалымдардың ғылыми еңбектері, аталмыш мәселеге қатысты Қазақстан Республикасының заңнамалық актілері мен қаулылары, нормативтік-құқықтық құжаттары қолданылды.
Диплом жұмысының жұмыстың ақпараттық негізі ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары, ҚР Ұлттық Банкісінің, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің, Қаржы нарығын бақылау және реттеу бойынша Агенттігінің, Қазақстан Республикасы статистика жөніндегі Агенттігінің нормативтік актілері мен статистикалық мәліметтері, валюта саясаты және ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыру проблемалары бойынша министрліктер мен ведомостволардың статистикалық көрсеткіштері жұмыс барысында пайдаланылды.
Зерттелетін проблемалардың әдістемелік мәселелерін негіздеуде және шешуде қазіргі экономикалық теорияның іргелі қағидаларына сүйеніп, зерттеу жүйелі талдауға негізделінген және нақты проблемаларға саралау мен топтау әдістерін қолданып, салыстыру арқылы статистикалық, кестелік мәліметтерді талдаудың көмегімен шешімін тапқан.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы ретінде Қазақстанның валюта саясатын қалыптастыру мен реттеу, валюта нарығының жұмыс істеу заңдылығы және оны дамыту стратегиясы, ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыруға бағытталған ғылыми негізделген ұсыныстар жасалған:
- валюталық қатынастарды нарықтық және мемлекеттік реттеуді үйлестірудің қазіргі заманғы валюталық реттеу принциптеріне сүйенген теориялық негіздері нақтыланған;
- заңнама-құқықтық факторлардың әсерін ескеретін Қазақстанның ұлттық валюта жүйесі қалыптасуының және дамуының кезеңдері айқындалған;
- макроэкономикалық көрсеткіштерге және валюталық бағамның тұрақтылығына әсер ететін факторлардың ықпалын анықтауға мүмкіндік беретін экономикалық шараларға сараптама жасалынған;
- отандық экономикаға валюта нарығының тигізетін кері әсерлерін азайтуға бағытталған және валюта бағамының икемділігін арттыруды қамтамасыз ететін мемлекеттік реттеу тетіктері ұсынылған;
- ұлттық қаржы нарығының дамуын ескере отырып валюталық тәртіптемені ырықтандыруды жүзеге асыру арқылы Қазақстанның валюта саясатын жетілдіру жолдары ұсынылған.
Зерттеу жұмысы нәтижесінің практикалық маңыздылығы алынған теориялық, әдістемелік, практикалық қорытындылардың валюта саясатын жүргізу мәселесі бойынша нақты ұсыныстардың нәтижелерін ақырына дейін жеткізуден көрінеді. Бұл ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыруға, экономикада ішкі және сыртқы тепе-теңдік жетістігін реттеу кезінде қаржы құралдарын пайдалануды және одан әрі дамытуға, мемлекеттің валюта саясатын жүзеге асыру жолдарын негіздеуде жүргізілген зерттеудің нәтижелерін пайдалану мүмкіндігінен тұрады.
Диплом жұмысының құрылымы және көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Г.Т.Әбдіқадырова. Валютное реглирование в РК. Оқу құралы 2004ж.
2 Доллан Э.Дж. и другие. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика.- Л., 1991. - 448 с.
3 Артемов Н.М. Валютные ограничения. - М.: 2001. – 102 с.
4 Смыслов Д.В. Валютная сфера и экономика России: механизмы взаимодействия // Деньги и кредит.- 1995, № 2. – С. 13-20.
5 Государственное регулирование рыночной экономики / Под общ. ред. Кушлина В.И., Волгина Н.А. М.: ОАО “НПО “Экономика”, 2000. – 735с.
6 Григорук Н.Е. Статистический учет внешнеторговых операций: международный опыт и российская практика. - М.: Анкил, 2001. - 112с.
7 Баймуратов У.Б. Национальная экономическая система.- Алматы: Ғылым, 2000.- С. 534.
8 Чумаченко А.А. Концепция макроэкономического равновесия как теоретическая основа валютной политики реальных ориентиров // Деньги и кредит, 2001, № 11.- С.59-64.
9 H. Фейт. Валютное регулирование в переходной экономике // Проблемы теории и практики управления.-1995, № 3.- С. 28-33.
10 Пебро М. Международные экономические, валютные и финансовые отношения. Пер. с франц. / Общ. ред. Н.С. Бабинцевой. - М.: Прогресс Универс, 1994.- 494 с.
11 Красавина Л.Н. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения.- М.: Финансы и Статистика, 2000.- С. 570.
12 Сухов М.И. Государственное регулирование валютного рынка России: актуальные проблемы // Деньги и Кредит. -1995, №12.- С 14-24.
13 Дж. М. Кейнс. Трактат о денежной реформе.- М., 1925. - С. 205.
14 Дж. М. Кейнс. Общая теория занятости, процента и денег. М.: 1978 С. 196.
15 От утечки капитала к его привлечению (материалы “круглого стола”) // Вопросы экономики, 2000, № 2.- С. 147-159.
16 Инструкция о порядке размещения части средств во внутренние активы. Утверждена Постановлением Правления Национального Банка Республики Казахстан от 02 июня 2000 г № 262.
17 Челекбай А.Д. Проблемы достижения внешней сбалансированности в экономике Казахстана. ж. КазЭУ хабаршысы, 2003, № 9.
18 Национальный банк Казахстана. Годовой отчет 2005г. - Алматы, 2006 г. – С. 7-33.
19 Моисеев С. Инфляционное таргетирование: международный опыт и российские перспективы // Вопросы экономики, Москва, № 9, 2001г.
20 Бункина М.К., Семенов A.M. Основы валютных отношений.- М.: Юрайт, 2000. - 192 с.
21 Киреев А. Международная экономика. – М.: Международные отношения, 2000, часть II. – С. 484.
22 Годовой отчет Национального банка Казахстана за 2000 год - Алматы, 2001.
23 Статистический бюллетень Национального банка Казахстана за 2000 2001 гг. - Алматы.
24 Экономическое обозрение Национального банка Казахстана за 1999 2001 гг. - Алматы.
25 Вестник Национального банка Казахстана за 2002-2005 годы, -Алматы.
26 Закон Республики Казахстан от 24 декабря 1996 года № 54-1 “О валютном регулировании” (внесены изменения Законами РК от 11.07.97 г № 154-1; от 09.07.98 г № 277-1; от 16.07.99 г № 431-1; от 30.01.01 г № 154-II).
27 Закон Республики Казахстан от 13 июня 2005 года № 57 “О валютном регулировании и валютном контроле”.
28 Правила проведения валютных операций в Республике Казахстан. Утверждены Постановлением Национального Банка Республики Казахстан от 29 октября 2005 года № 134.
29 Инструкция об организации экспортно-импортного валютного контроля в Республике Казахстан. Утверждены Постановлением Правления Национального Банка Республики Казахстан от 05 сентября 2001 года № 343.
30 Инструкция об организации экспортно-импортного валютного контроля в Республике Казахстан. Утверждены Постановлением Правления Национального Банка Республики Казахстан от 07 июня 2003 года № 201.
31 Монтес М.Ф., Попов В.В. “Азиатский вирус” или “голландская болезнь”? Теория и история валютных кризисов в России и других странах.- М.: Дело, 2000.- 135 с.
32 Taylor M. “The Balance of Payments: New Perspective on Open-Economy Macroeconomics”, Gower House, UK, 1986.- Р. 165.
33 Ершов М.В. Валютно-финансовые механизмы в современном мире. Кризисный опыт конца 90-х.- М.: Экономика, 2000. - 319 с.
34 Иришев Б.К. Денежно-кредитная политика: концепция и механизм. Алма Ата: Галым, 1990.- 176 с.
35 Михайлушкин А.И., Шимко П.Д., Международная экономика. - М.: Высшая школа. - 2002. - С. 335.
36 Звонова Е.А. Международное внешнее финансирование в современной экономике. – М.: Экономика, 2000. – 326 с.
37 Мовсесян А.Г., Огнивцев С.Б. Международные валютно-кредитные отношения. – М.: Инфра-М, 2003. – С. 310.
38 Правила лицензирования деятельности, связанной с использованием валютных ценностей. Утверждены Постановлением Правления Республики Казахстан 18 января 2002 года № 26.
39 Правила регистрации валютных операций, связанных с движением капитала. Утверждены Постановлением Правления Национального Банка 31 марта 2001 года № 88.
40 Мэнвилл Дж. Хэррис. Международные финансы. -М.: изд. “Филинъ”, 2003, С. 293.
41 Джон Эванс, Международные финансы: рыночный подход. -Алматы, Изд. дом “Жибек жолы”, 2002, С. 315.
42 Кенжегузин М.Б., Додонов В.Ю., Шевелев С.А.. Формирование и реализация казахстанской модели устойчивого экономического роста (концептуальные подходы).- Алматы, ИЭ МОН РК, 2001. - 60 с.
43 Моисеев С.Р. Политика валютных интервенций центральных банков: сущность, теневые механизмы и эффективность операций Банка России / Финансы и Кредит, 2002, № 11(101).- С.46-53.
44 Платежный баланс Казахстана за 1997-1998 гг (Вестник Национального Банка Казахстана, 1998-1999 гг).
45 Челекпаев А. Долларизация и ее последствия // Финансы Казахстана, 1996, № 7. – С. 83-88.
46 Нурсеит Н. Долларизация и возможные пути ее преодоления // Экономическое обозрение Национального Банка Казахстана, 2000, № 2. -С. 17-24.
47 Концепция развития финансового сектора Республики Казахстан на период до 2010 года. - Алматы, НБРК, 2000 г.
48 Кулекеев Ж. Роль денежно-кредитной политики в оздоровлении экономики // Банки Казахстана. - 1999.- № 2.
1 Г.Т.Әбдіқадырова. Валютное реглирование в РК. Оқу құралы 2004ж.
2 Доллан Э.Дж. и другие. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика.- Л., 1991. - 448 с.
3 Артемов Н.М. Валютные ограничения. - М.: 2001. – 102 с.
4 Смыслов Д.В. Валютная сфера и экономика России: механизмы взаимодействия // Деньги и кредит.- 1995, № 2. – С. 13-20.
5 Государственное регулирование рыночной экономики / Под общ. ред. Кушлина В.И., Волгина Н.А. М.: ОАО “НПО “Экономика”, 2000. – 735с.
6 Григорук Н.Е. Статистический учет внешнеторговых операций: международный опыт и российская практика. - М.: Анкил, 2001. - 112с.
7 Баймуратов У.Б. Национальная экономическая система.- Алматы: Ғылым, 2000.- С. 534.
8 Чумаченко А.А. Концепция макроэкономического равновесия как теоретическая основа валютной политики реальных ориентиров // Деньги и кредит, 2001, № 11.- С.59-64.
9 H. Фейт. Валютное регулирование в переходной экономике // Проблемы теории и практики управления.-1995, № 3.- С. 28-33.
10 Пебро М. Международные экономические, валютные и финансовые отношения. Пер. с франц. / Общ. ред. Н.С. Бабинцевой. - М.: Прогресс Универс, 1994.- 494 с.
11 Красавина Л.Н. Международные валютно-кредитные и финансовые отношения.- М.: Финансы и Статистика, 2000.- С. 570.
12 Сухов М.И. Государственное регулирование валютного рынка России: актуальные проблемы // Деньги и Кредит. -1995, №12.- С 14-24.
13 Дж. М. Кейнс. Трактат о денежной реформе.- М., 1925. - С. 205.
14 Дж. М. Кейнс. Общая теория занятости, процента и денег. М.: 1978 С. 196.
15 От утечки капитала к его привлечению (материалы “круглого стола”) // Вопросы экономики, 2000, № 2.- С. 147-159.
16 Инструкция о порядке размещения части средств во внутренние активы. Утверждена Постановлением Правления Национального Банка Республики Казахстан от 02 июня 2000 г № 262.
17 Челекбай А.Д. Проблемы достижения внешней сбалансированности в экономике Казахстана. ж. КазЭУ хабаршысы, 2003, № 9.
18 Национальный банк Казахстана. Годовой отчет 2005г. - Алматы, 2006 г. – С. 7-33.
19 Моисеев С. Инфляционное таргетирование: международный опыт и российские перспективы // Вопросы экономики, Москва, № 9, 2001г.
20 Бункина М.К., Семенов A.M. Основы валютных отношений.- М.: Юрайт, 2000. - 192 с.
21 Киреев А. Международная экономика. – М.: Международные отношения, 2000, часть II. – С. 484.
22 Годовой отчет Национального банка Казахстана за 2000 год - Алматы, 2001.
23 Статистический бюллетень Национального банка Казахстана за 2000 2001 гг. - Алматы.
24 Экономическое обозрение Национального банка Казахстана за 1999 2001 гг. - Алматы.
25 Вестник Национального банка Казахстана за 2002-2005 годы, -Алматы.
26 Закон Республики Казахстан от 24 декабря 1996 года № 54-1 “О валютном регулировании” (внесены изменения Законами РК от 11.07.97 г № 154-1; от 09.07.98 г № 277-1; от 16.07.99 г № 431-1; от 30.01.01 г № 154-II).
27 Закон Республики Казахстан от 13 июня 2005 года № 57 “О валютном регулировании и валютном контроле”.
28 Правила проведения валютных операций в Республике Казахстан. Утверждены Постановлением Национального Банка Республики Казахстан от 29 октября 2005 года № 134.
29 Инструкция об организации экспортно-импортного валютного контроля в Республике Казахстан. Утверждены Постановлением Правления Национального Банка Республики Казахстан от 05 сентября 2001 года № 343.
30 Инструкция об организации экспортно-импортного валютного контроля в Республике Казахстан. Утверждены Постановлением Правления Национального Банка Республики Казахстан от 07 июня 2003 года № 201.
31 Монтес М.Ф., Попов В.В. “Азиатский вирус” или “голландская болезнь”? Теория и история валютных кризисов в России и других странах.- М.: Дело, 2000.- 135 с.
32 Taylor M. “The Balance of Payments: New Perspective on Open-Economy Macroeconomics”, Gower House, UK, 1986.- Р. 165.
33 Ершов М.В. Валютно-финансовые механизмы в современном мире. Кризисный опыт конца 90-х.- М.: Экономика, 2000. - 319 с.
34 Иришев Б.К. Денежно-кредитная политика: концепция и механизм. Алма Ата: Галым, 1990.- 176 с.
35 Михайлушкин А.И., Шимко П.Д., Международная экономика. - М.: Высшая школа. - 2002. - С. 335.
36 Звонова Е.А. Международное внешнее финансирование в современной экономике. – М.: Экономика, 2000. – 326 с.
37 Мовсесян А.Г., Огнивцев С.Б. Международные валютно-кредитные отношения. – М.: Инфра-М, 2003. – С. 310.
38 Правила лицензирования деятельности, связанной с использованием валютных ценностей. Утверждены Постановлением Правления Республики Казахстан 18 января 2002 года № 26.
39 Правила регистрации валютных операций, связанных с движением капитала. Утверждены Постановлением Правления Национального Банка 31 марта 2001 года № 88.
40 Мэнвилл Дж. Хэррис. Международные финансы. -М.: изд. “Филинъ”, 2003, С. 293.
41 Джон Эванс, Международные финансы: рыночный подход. -Алматы, Изд. дом “Жибек жолы”, 2002, С. 315.
42 Кенжегузин М.Б., Додонов В.Ю., Шевелев С.А.. Формирование и реализация казахстанской модели устойчивого экономического роста (концептуальные подходы).- Алматы, ИЭ МОН РК, 2001. - 60 с.
43 Моисеев С.Р. Политика валютных интервенций центральных банков: сущность, теневые механизмы и эффективность операций Банка России / Финансы и Кредит, 2002, № 11(101).- С.46-53.
44 Платежный баланс Казахстана за 1997-1998 гг (Вестник Национального Банка Казахстана, 1998-1999 гг).
45 Челекпаев А. Долларизация и ее последствия // Финансы Казахстана, 1996, № 7. – С. 83-88.
46 Нурсеит Н. Долларизация и возможные пути ее преодоления // Экономическое обозрение Национального Банка Казахстана, 2000, № 2. -С. 17-24.
47 Концепция развития финансового сектора Республики Казахстан на период до 2010 года. - Алматы, НБРК, 2000 г.
48 Кулекеев Ж. Роль денежно-кредитной политики в оздоровлении экономики // Банки Казахстана. - 1999.- № 2.
КІРІСПЕ 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ВАЛЮТАЛЫҚ РЕТТЕУДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ДАМЫТУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
6
1.1 ВАЛЮТАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ НАРЫҚТЫҚ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ МӘНІ 6
1.2 ВАЛЮТА БАҒАМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА ЫҚПАЛ ЕТЕТІН ФАКТОРЛАРДЫҢ МАҢЫЗЫ 10
1.3 ВАЛЮТАЛЫҚ САЯСАТ – ЭКОНОМИКАДА СЫРТҚЫ ТЕПЕ-ТЕҢДІКТІ ҚОЛДАУДЫҢ ҚҰРАЛЫ
26
2 ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТА ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ҚАУІПСІЗДІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТЕТІН ВАЛЮТАЛЫҚ
РЕТТЕУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫН ТАЛДАУ
34
2.1 ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТА ҚЫЗМЕТІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ШАРАЛАРДЫ ТАЛДАУ
34
2.2 ВАЛЮТА САЯСАТЫНЫҢ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРГЕ ТИГІЗЕТІН ЫҚПАЛЫ
44
2.3 ВАЛЮТА БАҒАМЫН ТҰРАҚТАНДЫРУҒА ВАЛЮТАЛЫҚ РЕТТЕУДІҢ ӘСЕРІН ТАЛДАУ 54
3 ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТАНЫҢ ІШКІ ЖӘНЕ СЫРТҚЫ ТҰРАҚТЫЛЫҚ ЖЕТІСТІГІНЕ ЖЕТУДІҢ ЖОЛДАРЫ
64
3.1 ВАЛЮТА САЯСАТЫ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ
КӨРСЕТКІШТЕРДІ ТЕҢЕСТІРУДІҢ НЕГІЗГІ МІНДЕТІ
64
3.2 ВАЛЮТАЛЫҚ ТӘРТІПТЕМЕНІ ЫРЫҚТАНДЫРУ – ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТАНЫҢ АЙЫРБАС БАҒАМЫН
ТҰРАҚТАНДЫРУДЫҢ ПЕРСПЕКТИВАЛЫ БАҒЫТЫ
76
ҚОРЫТЫНДЫ 92
ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ 95
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
96
А ҚОСЫМША ЭКСПОРТ-ИМПОРТТЫҚ ВАЛЮТА БАҚЫЛАУЫНЫҢ СЫЗБАНҰСҚАСЫ
100
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЗЫНАЛЫҚ КӘСІПОРЫНЫ
ЭкономикА және қаржы ФАКУЛЬТЕТІ
Қаржы мамандығы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ВАЛЮТАЛЫҚ РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы халықаралық
сауда саласында және ел ішіндегі макроэкономикалық жағдайға бейімделумен
халықаралық экономикалық айырбас барысында өзгерістер мәселелеріне жиі
кезігеді. Қазақстан экономикасын әлемдік экономикамен байланыстыратын
негізгі буын – валюта саясаты мен ұлттық ақша бірлігінің валюталық
бағамындағы өзгерісі. Сыртқы экономикалық саясат жүйесінде валюталық саясат
ең маңызды орынды алатыны белгілі. Қазақстан Республикасы Президентінің жыл
сайынғы Қазақстан халқына Жолдауында сыртқы және ішкі саясаттың негізгі
бағыттарының бірі деп, ақша-несие саясаты, сондай-ақ қаржы нарығы және
ұлттық валютаның айырбас бағамының тұрақтылығына, инфляция деңгейіне аса
назар аударуы осының айғағы.
Қазақстандағы нарықтық реформалардың ерекшелігі болып валюталық
саясат мәселесі, негізінен валюталық қатынастарға тәуелділік, яғни ұлттық
валюта бағамын қалыптастыру және оның әлемдік валюталық нарықта тұрақты
қызмет атқаруы басты мәселе. Еліміздің валюталық саясатты жүзеге асыру
механизмі жан-жақты және толық зерттелмегендіктен, сонымен қатар оның
қазіргі негізгі талаптарға сай келмеуі, автормен таңдалған тақырыптың
өзектілігін айқындайды.
Валюта саясаты мәселесі, ұлттық валютаның айырбас бағамын
қалыптастыру және әлемдік валюта нарығында оның тұрақты жұмыс істеу
проблемалары тәрізді валюталық қатынастарға Қазақстандағы нарық
реформаларының байланыстылығы оның ерекшелігі болып саналады.
Валюталық бағамның өзгеру перспективасы бойынша мәселеге ғалымдар
және көптеген сыртқы экономикалық қызметке қатысушылар арасында қызу
пікірталастар ұдайы жалғасуда. Осы көзқарастан валюталық саясат және
ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандару мәселесін зерттеудің өте
өзекті екені айқын. Бұл тұрғыдан осы мәселенің тиімділігін зерттеу және
оның мүмкіндігінше тұрақты экономикалық өсуі стратегиясын жүзеге асыруды
қамтамасыз ету қажеттілігі туындайды. Осыған орай, елдегі қазіргі валюта
саясатын жетілдіру және ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыру
мәселелерін аталған ретте зерттеу мен оған ғылыми негізделген ұсыныстар
жасау айырықша көкейтестілікке ие болып, осы зерттеу тақырыбының
өзектілігін толық растайды.
Зерттеудің мақсаты және міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты:
Валюталық реттеуді, ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандырудағы,
қолданылатын әдістердің және осы процеске пайдаланылатын валюта-қаржы
құралдарының тиімділігін анықтау арқылы тұрақты экономикалық өсуді
қамтамасыз ету үшін жүргізілетін валюта саясатын жетілдіруге бағытталған
ғылыми негізделген ұсыныстарды әзірлеу болып табылады. Қойылған мақсатқа
қол жеткізу үшін, диплом жұмысының мазмұнын және қисынды дәйектілігін
анықтаған келесі міндеттерді шешу қажет:
- ұлттық валютаның айырбас бағамының қалыптасуына және оның тұрақтануына
ықпал ететін факторлар әсерін анықтау;
- сыртқы тепе-теңдікті сақтауда валюталық саясаттың, басқа да
экономикалық салалармен тығыз байланыстылығына теориялық негізді
сипаттама беру;
- ұлттық валютаның жұмыс істеу тиімділігін арттыруды қамтамасыз ететін
экономикалық шараларды айқындау;
- валюта бағамын реттеуде және тұрақтандыруда макроэкономикалық
көрсеткіштерге ықпал ететін валюталық саясаттың басым бағыттарын
бағалауға сараптама жасау;
- валюталық тәртіптемені ырықтандыруға Қазақстандағы қаржы нарығының
ықпал ету мүмкіндіктерін айқындау;
- экономикалық көрсеткіштерді теңдестіру мақсатында валюталық саясат
механизмін жетілдіруге қатысты нақты ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі ұлттық валюта нарығы дамуының тереңдеуі жағдайында
ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыруға бағытталған Қазақстанның
валюталық реттеу.
Зерттеу пәні ұлттық экономиканы валюталық реттеу процесінде
туындайтын валюта қатынастарының жиынтығы.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізін валюта нарығының
жұмыс істеуі және даму заңдылығы, халықаралық капиталдың толық немесе
жартылай жұмылдырылуы жағдайында ұлттық валютаның айырбас бағамын
тұрақтандыру бойынша мемлекеттің ақша-несие, валюта саясатының сыртқы және
ішкі қалыптасу заңдылықтарын ашып көрсететін шетелдік және отандық
экономист ғалымдардың ғылыми еңбектері, аталмыш мәселеге қатысты Қазақстан
Республикасының заңнамалық актілері мен қаулылары, нормативтік-құқықтық
құжаттары қолданылды.
Диплом жұмысының жұмыстың ақпараттық негізі ҚР Президентінің
жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары, ҚР Ұлттық Банкісінің, Қазақстан
Республикасы Қаржы министрлігінің, Қаржы нарығын бақылау және реттеу
бойынша Агенттігінің, Қазақстан Республикасы статистика жөніндегі
Агенттігінің нормативтік актілері мен статистикалық мәліметтері, валюта
саясаты және ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыру проблемалары
бойынша министрліктер мен ведомостволардың статистикалық көрсеткіштері
жұмыс барысында пайдаланылды.
Зерттелетін проблемалардың әдістемелік мәселелерін негіздеуде және
шешуде қазіргі экономикалық теорияның іргелі қағидаларына сүйеніп, зерттеу
жүйелі талдауға негізделінген және нақты проблемаларға саралау мен топтау
әдістерін қолданып, салыстыру арқылы статистикалық, кестелік мәліметтерді
талдаудың көмегімен шешімін тапқан.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы ретінде Қазақстанның валюта саясатын
қалыптастыру мен реттеу, валюта нарығының жұмыс істеу заңдылығы және оны
дамыту стратегиясы, ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыруға
бағытталған ғылыми негізделген ұсыныстар жасалған:
- валюталық қатынастарды нарықтық және мемлекеттік реттеуді
үйлестірудің қазіргі заманғы валюталық реттеу принциптеріне
сүйенген теориялық негіздері нақтыланған;
- заңнама-құқықтық факторлардың әсерін ескеретін Қазақстанның ұлттық
валюта жүйесі қалыптасуының және дамуының кезеңдері айқындалған;
- макроэкономикалық көрсеткіштерге және валюталық бағамның
тұрақтылығына әсер ететін факторлардың ықпалын анықтауға мүмкіндік
беретін экономикалық шараларға сараптама жасалынған;
- отандық экономикаға валюта нарығының тигізетін кері әсерлерін
азайтуға бағытталған және валюта бағамының икемділігін арттыруды
қамтамасыз ететін мемлекеттік реттеу тетіктері ұсынылған;
- ұлттық қаржы нарығының дамуын ескере отырып валюталық тәртіптемені
ырықтандыруды жүзеге асыру арқылы Қазақстанның валюта саясатын
жетілдіру жолдары ұсынылған.
Зерттеу жұмысы нәтижесінің практикалық маңыздылығы алынған теориялық,
әдістемелік, практикалық қорытындылардың валюта саясатын жүргізу мәселесі
бойынша нақты ұсыныстардың нәтижелерін ақырына дейін жеткізуден көрінеді.
Бұл ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыруға, экономикада ішкі және
сыртқы тепе-теңдік жетістігін реттеу кезінде қаржы құралдарын пайдалануды
және одан әрі дамытуға, мемлекеттің валюта саясатын жүзеге асыру жолдарын
негіздеуде жүргізілген зерттеудің нәтижелерін пайдалану мүмкіндігінен
тұрады.
Диплом жұмысының құрылымы және көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады.
1 Қазақстан Республикасында валюта саясатын қалыптастыру мен
дамытудың теориялық негіздері
1. Валюталық қатынастарды нарықтық және мемлекеттік
реттеудің мәні
Сыртқы тепе-теңдіктің жетістігі сыртқы экономикалық қызметті
валюталық реттеуге байланысты. Валюталық реттеу, жалпы аумақтылық валюталық
реттеумен, экономикалық анықтылықпен валюта операцияларын жүргізуде банктер
монополиясымен және валюта операцияларының негізділігімен, сондай-ақ
банктердің ұстанымдарын (позициясын) бақылау есебімен сәйкес әрекет етуге
тиіс.
Валюталық реттеудің соңғы объектілері болып, валюта бағамы және төлем
балансы табылады. Соңғы объектілерді реттеуді оңтайландыру үшін орталық
банктер валюталық реттеудің аралық объектісі ретінде резиденттер мен
резидент еместердің валюта операцияларын жүргізудегі тәртібін белгілейді.
Валюталық реттеудің негізгі құралдары дисконттық, девиздік
саясат болып саналады. Оның әр алуан түрі мыналар: валюта басқыншылығы
(интервенция), валюта резервін әртараптандыру (диверсификация), валюталық
шектеу, валютаның айырбасталымдылық дәрежесін, валюта бағамының
тәртіптемесін (режимін) реттеу, ақшаның құнсыздануы, бағамды көтеру [1, б.
12] (1-сурет).
Дисконттық саясат (есептік) – Орталық банктің есептік мөлшерлемесінің
өзгерісі. Ол бір жағынан – капиталдың халықаралық қозғалысына, екінші
жағынан – ішкі несиелер серпініне, ақша массасына, бағаға, жиынтық
сұранысқа ықпал ету жолымен валюта бағамын және төлем балансын реттеуге
бағытталады. Капиталдың салыстырмалы еркін қозғалысы жағдайында пассивті
төлем балансы кезіндегі есеп мөлшерлемесінің жоғарылауы пайыз ставкасы
төмен елдерден капитал ағынының құйылуын ықпалдандырып, төлем балансы
жағдайының жақсаруына және валюта бағамының жоғарылауына ықпал ететін
ұлттық капиталдардың кемуін ұстап тұруға себеп болады.
1 сурет Валюталық саясат және валюталық саясат құралдары [5] негізінде
автор жасаған
Ұлттық валютаның валюта басқыншылығы, ақша құнсыздануы, бағамды
көтерудегі валюталық реттеудің экономикалық әдістерінің, ал валюталық
шектеу, ұлттық валютаның айырбасталымдылық тәртіптемесін белгілеу валюта
қатынастарын әкімшілік реттеудің құралдары болып саналады. Алайда валюта,
ақша-несие және бюджет саясаттарының мақсаттары келісілмеген жағдайда
валюталық реттеудің шаралары тиімсіз болып шығуы мүмкін.
Валюталық реттеудің мазмұны валюталық шектеудің басымдық ролін
анықтайды, батыс экономистері валюталық шектеуді азаматтардың өз елінің
валютасын шетелдікке айырбастау құқын шектейтін немесе қатаң қадағалайтын
үкіметтік шаралар жүйесі ретінде түсінеді. Валюталық шектеу жүйесінің
мақсаты капиталдың сыртқы айналымын қысқарту болуы да мүмкін. Біздің
пікірімізше, аталған баяндау валюталық реттеудің негізгі құралы саналатын
валюталық шектеудің мәнісін жеткілікті деңгейде ашпайды [2, б. 215-230].
Валюталық шектеу төлем баланстарын теңдестіруге, ұлттық валюта
бағамын қолдауға пайдаланылады. Пассивті төлем балансында ұлттық валюта
бағамын қолдау мақсатымен капиталдың жетілуіне шектеу шарасы қолданылады.
Мысалы, ұлттық, шетелдік валютаны, алтынды әкетуге шек қою; резиденттердің
шетелде есепшот ашуына тиым салу; шетел валютасымен несие беру және
басқалары. Активті төлем балансында елге капиталдың ағылуын тежеу, ұлттық
валюта бағамын жоғарылату мақсатымен резидент еместердің инвестициясына шек
қою және валюталық бағамның көп түрін енгізу секілді шектеулер қойылады [3,
б. 4]. Валюталық шектеу енгізгенде Халықаралық Валюта Қоры аз рол
атқармайды. Халықаралық Валюта Қорының негізгі мақсаты – әлемдік
экономиканы интернационалдандыруға кедергі келтіретін валюта шектеулерін
жою. Алайда валюталық шектеуге екі жағдайда рұқсат етіледі: ХВҚ-ның
VІІІ келісімінің бөлімі негізінде шектеуді сақтауға немесе ұзақтығын дәл
анықтап, өтпелі кезең бойына белгілеу; ХВҚ-ның ресми өтініші бойынша сол
Қорға мүше елдер тапшы валютаға шек қоя алады [4, б. 13-20].
Валюталық шектеу елдегі резиденттер мен резидент еместердің валюта
операцияларын реттеу бойынша белгіленген шараларды қарастырады. Валюталық
шектеудің түрлері елдегі экономикалық жағдайға және валюта нарығының жұмыс
істеу ерекшелігіне орай қолданылады.
Валюталық реттеу ақша-несие саясатының бөлігі болып саналады. Ол
субъектілердің валюта операцияларын жүргізу тәртібін белгілеу жолымен елде
экономикалық тұрақтылықты сақтауға бағытталады.
Валюталық бақылауды жүзеге асыру экономикалық маңызға ие. Валюталық
бақылаудың орталық міндеті – әкімшілік әдістермен ұлттық валютаны қорғау.
Халықаралық Валюта Қоры Жарғысының VІІІ бөліміне сай қолданылған
шаралар ағымдағы операцияларды жүргізуге, резидент еместер үшін ұлттық
валютаның айырбасталымдылығын қамтамасыз етуге кедергі болмайды.
Валюталық бақылау – валюта операцияларының заңдылығы және мақсатқа
сай қамтамасыз етудегі мемлекеттің қызметі. Валюталық бақылау – валюта
нарығына қатысушыларға қойылатын талаптардың жиынтығы. Оның міндеттері
мынадай: жүргізілген валюта операцияларының қолданыстағы заңға сәйкестігін
анықтау; шетел валютасымен төленген төлемдердің негізділігін тексеру;
есептің толық объективтілігін және валюта операциялары бойынша есеп-қисапты
тексеру.
Валюталық бақылау тетігіне объект, институттар, нысандар және бақылау
әдістері кіреді. Валюта бақылауының объектісі – валюта операциялары.
Бақылаудың институтын екі топқа бөлуге болады: валюта бақылауының органдары
және агенттері. Олар валюта бақылауы объектілерінің қызметтеріне бақылау
жасайтын валюта бақылауының субъектілері. Бақылаудың жүргізетін уақытына
қарай ол үш негізгі нысанға бөлінеді: алдын-ала, ағымдағы, кейінгі. Жиынтық
түрінде бұлар валюта бақылауының үздіксіз сипатын қамтамасыз етеді. Валюта
бақылауын жүзеге асырудың әдістері: бақылау, тексеру, ревизия, талдау.
Жиынтық түрінде бұлар валюта бақылауының кешенділігін қамтиды. Бақылау
баршаға ортақ мөлшер мен ережеге сай өткізіледі. Бақылау екі бағытта жүзеге
асырылады: нақты және қаржы ресурстарының қозғалысына орай жүреді. Айырбас
бағамының қатынасына қарай таңдалатын стратегияға ықпал ететін
аргументтерге шолу жасаған кезде мына негізгі бағыттарға назар аударған
жөн: баға тұрақтылығының шығынына және инфляцияның төмендеу мүмкіндігіне.
Біріншіден, инфляцияның төмендеу процесі әдетте өндірістің көлеміне
ықпал етеді.
Екіншіден, жоғары деңгейдегі инфляциялы экономиканы тұрақтандыру
белгілі бір уақытты талап етеді. Өндірістің қысқаруы жағдайындағы жалпы
шығындар экономикалық күйзеліс күшіне байланысты болады. Тұрақтылықтың
бүкіл кезеңінде экономикаға әсер етеді.
Елдің валюта жағдайы елеулі түрде бұзылған уақытта валюта шектеуінің
өз бетінше түрі енгізіледі. Бұл жағдайда шекара арқылы капитал қозғалысын
шектеудің алуан нысандары қолданылады. Бұл – бәрінен бұрын капиталды
экспорттау мақсатымен шетел валютасын елден алып шығуға тиым салу; белгілі
бір ел азаматының иелігіндегі шетел бағалы қағаздарын, облигацияларды,
сертификаттарды шекарадан әрі әкетуге тиым салу; белгілі бір елдің ішкі қор
нарығына шетелдің бағалы қағаздарын орналастыруға жол берілмейді.
2. Валюта бағамын қалыптастыруға ықпал ететін факторлардың
маңызы
Халықаралық экономикалық операциялар бір валютаны екінші валютаға
айырбастаумен байланысты. Валютаның айырбас бағамы ел экономикасын қалған
әлеммен жалғастыратын шешуші баға болып саналады [5, б. 713-714]. Осыған
байланысты валюта арасындағы айырбастың белгіленген арақатынасын, яғни
валюта бағамын белгілеудің қажеттілігі туады. Бір елдің ақша бірлігінің
екінші бір елдің ақша бірлігінде айқындалу бағасын анықтауға мүмкіндік
болады.
Валюта бағамы айрықша сипаттағы ақша санатын иеленіп, ұлттық және
әлемдік экономиканың саласындағы өзара әрекетті бейнелейді. Экономикалық
санат (категория) ретінде валюта бағамы тауар-ақша қатынасын білдіреді.
Ұлттық нарықта ұлттық валюталар тауар құнының өлшемі ретінде қызмет етеді.
Халықаралық айырбас барысында әр алуан елдердегі бағаның арақатынасы ұлттық
ақша бірлігінің қатынасы ретінде көрінеді.
Ұлттық валютаның айырбас бағамын реттеу үшін айырбас бағамы бойынша
мақсатты бағытты таңдап, кейін осы бағамды соған сәйкес мақсатты бағдар
шеңберінде ұстау қажет.
Нақты тиімді айырбас бағамы айырбас бағамының тиісті бағдары болып
саналады. Макроэкономикалық тепе-теңдікке сәйкес айырбас бағамы, яғни ішкі
және сыртқы баланстар арасындағы келісімді қамтамасыз етеді деп танылған
бағам.
Нақты тиімді айырбас бағамы ұғымы алғаш рет өзгермелі айырбас
бағамына көшуге байланысты анықталды. Біріншіден, валютаның сыртқы
құндылығын бағалау үшін әрбір валютаның долларға шаққандағы бағамын білу
жеткілікті. Екіншіден, валюта бағамдары сатып алу қабілетінің тепе-
теңдігінен елеулі түрде ауытқыды. Үшіншіден, валюта бағамдарының серпіні
уақытының ұзақтығына байланысты әр алуан. Валюта бағамы тұрақты деңгейде
тұрмайды. Валюта бағамының ұзаққа созылған мерзімі әсіресе оның тиімді
екендігін айғақтайды. Дегенмен ұлттық валютаның айналымға шыққанынан бері
соңғы жылдарға дейін, яғни теңгенің айырбас бағамы долларға, еуроға және
ресей рубліне арақатынасы бірнеше рет өзгерістерге ұшырады. Оның дәлелі
ретінде Қазақстан валютасы айырбас бағамының динамикасын ұсынамыз (2
сурет).
Нақты тиімді айырбас бағамы – қарастырылған валютаның белгілі
кезеңдегі бірнеше валюта қатынасына қарай бағамның орташа салмақталған
өзгерісін көрсететін индекс.
2 сурет Валюта бағамының динамикасы 1993 – 01.12.2006 жж
Ол мынадай формуламен өрнектеледі:
РЭОК = 100 х Пі [∆Si x (Р ÷Рі)]w,
(3)
мұнда Пі - елдердің тобы бойынша Қазақстанның тауар айналымындағы
елдің салмақ үлесі есебінен валюталарға шаққандағы теңгенің айырбас
бағамының өзгеріс индекстерін шығару;
∆Sі - есепті кезеңдегі теңгенің айырбас бағамының өзгерісі. Ол шетел
валютасының бірлігінде көрсетілген. Мына формуламен анықталады:
∆ Sі = Sі™ ÷ Sі° ,
(4)
мұнда Sі™ - есепті кезеңдегі теңгенің бағамы, Sі° базалық кезеңдегі
теңге бағамы;
Рі – і-елдегі Қазақстанның сауда серіктесіндегі баға деңгейі;
Р – Қазақстандағы баға деңгейі;
W – жалпы тауар айналымындағы сауда серіктестерінің үлес салмағы.
Елдің сыртқы экономикалық операцияларында басымдық танытқан елдің
валютасы индекске кіргізіледі. Әдетте жетекші валютаға бекітілген елдің
валютасы есепке алынбайды. Нақты тиімді айырбас бағамының есеп айырысу
тәсілдері валюта санына, сондай-ақ базистік кезеңде таңдауға және
қолданылатын таразылау сызбасына байланысты ерекшеленді.
Қазіргі кездегі әлемдік практикада таразылаудың үш сызбасы кең
таралған. Таразылаудың екіжақты сызбасында жекелеген валюталардың салмағы
ретінде сол елдердің қарастырылатын елдің экспорты мен импортындағы
үлестері алынады. Аталған әдісті пайдаланып, валютаның салмағын есептеуге
және негіздеуге болады. Өзге ел нарығындағы бәсекелестіктің, баға
икемділігінің және экспорт пен импорттың валюталық құрылымның есепке
алынбауы осы сызбаның үлкен кемшілігі болып саналады.
Таразылаудың көпжақты сызбасында салмақ ретінде жекелеген елдердің
әлемдік экспортта өз үлестерін пайдалануы алынады. Аталған сызба үшінші
елдердің нарығындағы бәсекелестікті есепке алуға мүмкіндік беріп, алдынғы
сызбадағы өзге кемшіліктерді жоя алмайды.
Таразылаудың модельдік сызбасы салмақ алу үшін үлгілердің сан түрін
қолдануға негізделеді. Негізінен елдің сауда балансына валюта бағамы
өзгерісінің тигізетін әсерін бағалауға мүмкіндік беретін халықаралық сауда
үлгісі қолданылады. Алайда бұл таразылаудың аса күрделі әдісі болғандықтан
есеп айырысудың дұрыстығын тексеруге және қажетті жағдайда түзетілім
енгізуге әрдайым мүмкіндік бере бермейді.
Тиімді айырбас бағамдарын пайдалана отырып, олардың индекстер екенін,
солардың жәрдемімен валюта бағамдарының серпіні, сонымен бірге валютаның
сыртқы құндылығы өзгерісінің экономикалық процестерге тигізетін әсері
зерттелетіндігін түсінген жоқ.
Айырбас бағамын реттеудің мақсаты бағаның жағдайға тиісті реакциясын
қамтамасыз ету үшін атаулы айырбас бағамын мақсатты көрсеткішке барынша
жақын деңгейде ұстап тұру.
Әлемдік пайыздық ставкаға іZ тең пайыздың ішкі ставкасының мәнінде
бірлескен тепе-теңдік белгіленген кезде экономикада үш жақты тепе-теңдік
қамтамасыз етіледі.
i
IS LM
BP
i=iZ
Y*
Y
1. сурет Капиталдың жұмылғыштығы жағдайындағы ашық экономикадағы тепе-
теңдік
Мұны кестелік әдіспен былай түсіндіруге болады: ІS, L M, ВР
қисықтары Y= Y* және і=іz параметрлеріне сәйкес келетін нүктеде
қиылысады. Ол 3-суретте көрсетілген. Сонымен капиталдың толық жұмылғыштығы
жағдайында ашық экономикада үш жақты тепе-теңдікті қамтамасыз етуге
мүмкіндік беретін тетік қолданылады. Бұл валюта бағамының ағымдағы маңызына
түзету жасаудың есебінен жүргізіледі. ІS қисығы LM қисығын оның ВР-мен
қиылысуға тиісті нүктеден жоғарырақ қиып өтеді делік. Бұл – игілік және
ақша нарығындағы бірлескен тепе-теңдікке сәйкес келетін пайыздың ішкі
ставкасы әлемдік мөлшерлемеден асып түсетінін білдіреді. Онда әлемдікпен
салыстырғандағы ішкі активтердің аса жоғары табыстылығына қарай шетел
капиталының экономикаға ағыны басталады. Шетел капиталының ағыны отандық
валютаға сұраныстың жоғарлауына қозғау салып, нәтижесінде валюта бағамы
көтеріле бастайды (ұлттық валюта “қымбат” болады). Ұлттық валюта бағамының
жоғарылауы таза экспорттың төмендеуіне апарып, нәтижесінде ІS қисығы солға
қарай жылжи бастайды. Пайыздың ішкі ставкасы әлемдік мөлшерлемемен
теңескенге дейін, яғни шетел капиталының ағынына қозғау салған себеп
жоғалғанша ІS қисығының солға қарай қозғалысы жалғаса береді.
Егер пайыздың ішкі ставкасы әлемдік деңгейден аз болса, онда елден
шетелге капиталды тасудың өсімі байқалып, ол шетел валютасына сұраныстың
ұлғаюына қозғау салып, соның салдарынан таза экспорттың өсуіне апарады. ІS
қисығы оңға қарай қозғалып, пайыздың ішкі ставкасы жоғарылайды. Алайда
аталған тетік валюта бағамын реттеу тәртіптемесіне байланысты әр түрлі
амалдар арқылы әрекет етеді. Соған сәйкес тепе-теңдікке бейімделу процесі
де, экономикалық саясат құралы да өзгешеленеді.
Үлгілерді талдау мынадай ең маңызды тұжырымға әкелді: ашық
экономикадағы кез-келген экономикалық саясаттың нәтижелері валюта бағамы
тәртіптемесін таңдауға байланысты.
Техникалық талдауда пайдаланылатын үлгінің өзге түрі ұдайы өзгеріп
отыратын жағдайда нарыққа қатысушылардың бет алысын бағдарлауына көмегін
тигізеді. Манделла-Флемиг үлгісі үш теңдеуден тұрады:
Y=C (Y-T) + I (r) + G + NX (e) IS (5)
MP = L (r,Y) LM
rd = rf.
Бірінші теңдеу ІS тауар нарығын сипаттайды. Ол Y жиынтық табысын C
тұтыну сомасына, I инвестициясына, G мемлекеттік көтере сатып алуға және NX
таза экспортқа тең дегенді білдіреді. Тұтыну көлемі Y-T таза табысына
тікелей тәуелді. Мұндағы T салықтар мен инвестициялар. Олар пайыз ставкасы
r, таза экспорт айырбас бағамы кері тәуелділікте болады. Үлгіде атаулы және
нақты айырбас бағамдары арасында айырма жасалады. Атаулы айырбас бағамының
өсуі экспорттың дамуын тежеп, импортқа дамуына әсер етеді.
Екінші теңдеу - LM ақша нарығын сипаттайды. Соған сәйкес нақты
көріністегі MP ақша ұсынып оларға деген сұранысқа L (r,Y) теңеседі.
Сұраныс пайыз ставкасына кері тәуелділікте болады.
Валюта бағамы шетел ақшасына шаққандағы ұлттық валютаның бағасын
білдіріп, сондай-ақ ол ақша массасының ұлттық экономикадағы және шетелдегі
өсу қарқындарының арақатынасына тәуелді болады. Демек, ұлттық валютаның
инфляциясы мен девальвациясының себептері бір жазықтықта жатыр. Ұлттық
валютаның бағамын салыстырмалы тұрақты деңгейде ұстап тұру үшін ұлттық
экономикадағы ақша массасының өсуі шетелдегі ақша көлемінің өзгерісіне
сәйкес келуге тиіс. Ондайда ол ішкі және сыртқы нарықтағы ақшаға деген
сұраныстың айырмасын өтеген болар еді. Мұндай жолмен валюта бағамының
тұрақтылығын ұстап тұру үшін ел инфляцияны импорттауға мәжбүр болады. Егер
әлемдік нарықта бағалар өсіп, ал ұлттық экономикада өзгеріссіз қалса, онда
жергілікті валютаның бағамы бекиді. Егер сыртқы нарықта да бағалар түсіп,
ұлттық нарықта салыстырмалы тұрақты деңгейде ұсталса, онда жергілікті
валюта құнсызданады.
Ұлттық экономикадағы валюта бағамының маңызын Манделла-Флеминг үлгісі
көрсетеді. Осы үлгі қысқа мерзімді кезеңдегі экономиканың жұмыс істеуін
сипаттап, IS-LM үлгілерін түрлендіреді. Үлгіде ішкі және сыртқы бағалардың
деңгейі тұрақтылығы туралы болжам сақталып, соған сәйкес пайыздың атаулы
және нақты мөлшерлемелер сәйкес келеді.
IS-LM үлгісімен салыстырғанда Манделла-Флеминг үлгісінің бірқатар
ерекшеліктері бар. Біріншіден, IS-LM үлгісі валюта бағамының өзгерісін
бейнелейтін параметрмен кеңейтілген. Сол себепті үлгіні кестелік әдіспен
көрсету үш өлшемді болып шыққан. Үш өлшемді түсіндірудің қиындығына қарай
талдау қисықтардың иілу және қозғалу сипатын анықтайтын қосымша факторларды
енгізу арқылы координаттың (i) үйреншікті жүйесінде немесе (e) координат
жүйесінде жүргізіледі.
Экономикалық саясаттың кейбір шараларының әрекетіне экономика
реакциясының сипаты ұлттық экономиканың сыртқы әлеммен өзара қатынасының
нысандарына елеулі дәрежеде байланысты болады. Есептеуді талап ететін
негізгі сәттер мыналар: ұлттық экономиканы біріктіру дәрежесі, әлемдік
шаруашылық, валюта бағамын реттеудің тәртіптемесі (тіркелген - өзгермелі
валюта бағамы); капиталдың еркін қозғалысына экономиканың ашықтық дәрежесі
(капиталдың жоғары - төмен жұмылғыштығы).
Біріншіден, IS қисығының түрі мен сипаты жабық экономиканы талдаған
кезде қарастырылатын факторлармен анықталады. IS қисығы мемлекеттік дербес
шығындар өскен уақытта оңға қарай қозғалады. Сонымен дербес шығындардың
мультипликаторының маңызы кемігенде ол инвестициялауға шектеулі
икемділікпен ширай түседі.
Екіншіден, IS қисығының қозғалысына ұлттық валюта бағамының өзгерісі
әсерін тигізеді. Валюта бағамының төмендеуі (яғни ұлттық валютаның
құнсыздануы) IS қисығының оңға қарай жылжуына, бағамның солға жоғарылауына
түрткі болады. Өйткені бірінші жағдайда таза экспорттың өсуі, екіншіде оның
азаюы өрбиді.
Валюта бағамының LM қисығының сипатына әсерін есепке алудың мәнді
ерекшелігі бар. Егер жабық экономикада ақша ұсынымы экзогенді параметр
ретінде қарастырылса, ашық экономикада валюта бағамымен тіркелген ақша
ұсынымы эндогенді шамаға айналады.
Орталық банк ақша базасын да, валюта резервтерінің шамасын да бір
мезгілде реттей алмайды. Яғни дилемма не ақша ұсынымын, не валюта бағамын
бақылауды жүзеге асыруы қажет. Ақша-несие саясатының мақсаты ретінде валюта
бағамын тіркеуді қалаған Орталық банк сонысымен ақша массасына толық
бақылау жасау мүмкіндігін жоғалтады. Валюта бағамының өсуі (ұлттық
валютаның қымбаттауы) LM қисығының оңға қарай, ал төмендеуі солға жылжуына
қозғау салады. Ұлттық валюта қымбаттаған кезде Орталық банктің валюталық
резервтері өсіп, соған сәйкес ақша базасы да өседі. Валюта бағамы
төмендегенде ақша базасы азаяды.
Өзгермелі валюта бағамы кезінде ақша ұсынымы экзогенді параметр
саналып, сондықтан LM қисығының сипаты жабық экономика жағдайына тән
факторлармен айқындалады. Алайда, валюта бағамы ақша ұсынымының мөлшеріне
тәуелді параметр болып шығады. Одан басқа IS-LM үлгісімен салыстырғанда
Манделла-Флемингтің үлгісінде тағы бір теңдеу бар. Пайыздың ішкі және
әлемдік мөлшерлемелері арасындағы арақатынасты бейнелейтін ол капиталдың
ұтқырлық теңдеуі деп аталады.
Кестелік әдіспен капиталдың ұтқырлық теңдеуін абсцисс белдігіне
қосарласа і=іz деңгейінде, координат жүйесінде (i) орналасқан түзу
сызықтан тұратын BP қисығы түрінде көрсетуге болады.
Г.Кассельдің теориясын 50-70 жылдары батыстың экономистері дамытып,
олардың пікірінше, өндірістің шығындарына негізделіп, өздері ұсынған есеп
айырысу әдістері үлкен артықшылықтарға ие. Біріншіден, өндіріс шығындары
валюта бағамдарының ауытқуларына байланысты өзгерістерге аз дәрежеде
ұшыраған. Олар инфляция немесе дифляция қозғау салған бағаның уақытша емес,
тұрақты өзгерістерін бейнелейді.
С.Брисман тепе-теңдікті еңбекақының, несие пайызы ставкаларының және
еңбек өнімділігі өзгерісінің негізінде қарастырылуын ұсынды.
Ағылшын экономисі Х.Хаутеккер тепе-теңдікті жұмыс күшінің үлестік
құндарының арақатынасы ретінде есептеу мақсатқа сай деп санайды.
Л.Оффисер тепе-теңдікті еңбек өнімділігі мен еңбекақыдан басқа
өндіріс факторларынан дерексіздендіріп, сонда ғана оны есептеу мақсатқа
лайық дейді. Осындай тұжырымдар сатып алу қабілетінің тепе-теңдігін оқып
үйренуге өндіріс факторларын енгізіп, сонымен оның құндық негізін
мойындайды.
Сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі теориясы кемшіліктен арылған жоқ.
Егер әр алуан елдердің тауар қоржынына (корзина) тауарлардың бірдей
өзгермейтін түрлері салынса, тепе-теңдік автоматты түрде ұстап тұрылады.
Одан басқа елде өндірілетін тауарлардың бәрі халықаралық сауданың заттары
болып саналмайды. Бағаны теңестіруге сыртқы сауданың тосқауылдары, ұлттық
валютаның айырбасталымдылығы шектеулі кедергі болады. Алайда, сатып алу
қабілетінің тепе-теңдігі теориясы ұзақ мерзімді жоспарда әділетті. Өйткені,
егер өзгелермен салыстырғанда осы елде тауарлар мен қызметтер қымбаттаса,
оның тауары мен валютасына сұраныс түсіп, валюта бағамын және ішкі
бағаларды сатып алу қабілетінің тепе-теңдігін қамтамасыз ететін деңгейге
қарай қозғайды.
Қазіргі кезде сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі ең маңызды
макроэкономикалық көрсеткіштерді (ішкі жалпы өнім, ұлттық табыс және
басқалары) халықаралық салыстыру жобасын жүзеге асырудың құралы болып
саналады. Бұл сыртқы экономикалық байланыстарды кеңейтуге, біріктіру
процестерін тереңдетуге, халықаралық экономикалық ынтымақтастықты
қарқындандыруға байланысты. 1960 жылдардың аяғында БҰҰ-ның Статистикалық
бөлімі халықаралық ұйымдармен ынтымақтаса отырып халықаралық салыстырудың
Жобасын әзірледі. Жоба макроэкономикалық көрсеткіштерді сатып алу
қабілетінің тепе-теңдігін есептеу негізінде салыстыруды қамтамасыз етуге
бейімделеді.
Валюта бағамдары ұлттық валютаның ішкі нарықтағы салыстырмалы сатып
алу қабілетін емес, елдің сыртқы нарықтағы сауда жағдайын ғана қамтып
көрсететіндіктен тепе-теңдіктің негізінде халықаралық салыстыруларға
көшудің қажеттілігі туындады. Елдің бастапқы экономикалық жағдайын, ішкі
нарықтағы қарқынмен үйлесімсіз өзгеріп отыратын инфляцияны дәл көрсете
алмайтын валюта бағамдары ішкі жиынтық өнімнің және оның құрамдас
бөліктерінің серпінін бұрмалайды. Халықаралық салыстырулардың нәтижелері
елдің бастапқы экономикалық әлуетті, ұлттың әл-ауқатының деңгейін
анықтауға, оларды әлемдік нарықта өзі ынтымақтасатын немесе бәсекелесетін
елдермен салыстыруға, ұлттық экономиканың тиімділігін бағалау, қаржы
мүмкіндіктерін, баға деңгейін және ел нарығының сыйымдылығын талдауға,
сондай-ақ елдің экономикалық саясатының одан арғы әзірленімін және
жетілдірілуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Халықаралық жоспарлар бойынша салыстырылатын әр түрлі елдердің ішкі
жалпы өнімдері туралы деректермен қамтамасыз ету шешімін, соның ішінде ішкі
жалпы өнімнің салыстырмалы бағалануының жетістігін талап етеді. Осы
міндетті шешу валютаның сатып алу қабілетінің тепе-теңдігін есептегенде
күрделі есептеулерді жүргізуді талап етеді. Сатып алу қабілетінің тепе-
теңдігі өзінің нысаны бойынша валюта бағамдарына ұқсас көрінгенімен олар
таза статистикалық санат, бағаның өзгеше индексті болып саналады.
Сатып алу қабілетінің тепе-теңдігін есептеу ұқсас тауарлардың
бағалары жайында елеулі көлемдегі деректерді жинау және өңдеу қажеттігін
шамалайды. Одан кейін тауарлардың бағаларының жеке индекстері және әрбір
алғашқы қайта есеп топтарының, мысалы, аяқ-киімдердің жекелеген түрлері
бағаларының орташа индекстері есептеп шығарылады. Тек содан кейін ғана ішкі
жалпы өнімнің талдамалы топтарына арналған сатып алу қабілетінің тепе-
теңдігінің орташа мәндері есептеледі. Осы мақсатқа Ласпейрестің, Паашенің
индекстерінің белгілі формулаларын қолданады. Ласпейрестің формуласы
бойынша сатып алу қабілетінің орташа тепе-теңдігін есептеу үшін салмақ
ретінде базалық елдің ішкі жалпы өнімнің алғашқы қайта есептеу топтарының
үлестері туралы деректер алынады. Паашенің формуласы бойынша үлес ретінде
серіктес елдің алғашқы қайта есептеу топтарының деректері пайдаланылады.
Дегенмен, Ласпейрестің индексі дұрысында Паашенің индексінен көп сондықтан
да, кейбір мамандар Фишердің индексін қолданады [6, б. 87-90].
Г.Кассель сатып алу қабілетінің тепе-теңдігінің маңызын
абсолюттендірмей, валюта бағамының сатып алу қабілетінің тепе-теңдігіне
жоғары не төмен ауытқуын алдын ала анықтайтын факторлар қатарын атап өтті.
Оған мыналар жатады: сыртқы саудадағы шектеу, алыпсатарлық валюта
операциялары, валюта бағамының келешектегі қозғалысын кұру. Одан басқа
Г.Кассель сатып алу қабілетінің тепе-теңдігінен басқа валюта бағамдарына
әсер ететін өзге де факторлардың бар екенін, егер қарастырылатын екі елдің
экономикасындағы өзгеріс таза монетарлық сипатта болса ғана сатып алу
қабілетінің тепе-теңдігі теориясын қолдануға болатын мойындаған.
Ағылшын экономисі Т.Грегори ұсынған тұжырым “сатып алу күшінің тепе-
теңдігі” теориясын түрлендіру болып “тепе-теңдік бағамдары” теориясы деген
атауға ие болды. Валюта “тепе-теңдігінің ақиқат бағамдары” аталатын тұжырым
елдің төлем балансының бұзылуын жоюға және жекелеген елдердің ұлттық
экономикалары арасындағы тепе-теңдік жағдайының жетістігін қамтамасыз етуге
қабілетті. Анықтаушы баланс емес, нақ валюта бағамы екендігі туралы ереже
осы теорияға тән. Дегенмен, керісінше ықпал да жоққа шығарылмайды. Теория
валюталық бағамдардың көптігінен таралған. “Тепе-теңдіктің ақиқат
бағамынан” басқа “сатып алу күшінің тепе-теңдігі”, “нақты нарық бағамы”
секілді валюта бағамдары бар. Әр алуан елдердегі баға деңгейлерінің
арақатынастарымен анықталатын “сатып алу күшінің тепе-теңдігі” базалық
бағам болып есептеледі. Баға деңгейлері бірқатар ішкі факторларға,
негізінен ақша эмиссиясы мен банк несиелерінің көлемдеріне байланысты. Іс
жүзінде “нақты нарық бағамы” әрекет ететіндіктен төлем балансы жағдайы
өзгеруінің әсерінен ауытқи отырып, “тепе-теңдіктің ақиқат бағамы” “сатып
алу күшінің тепе-теңдігіне ұмтылады. Сонымен бірге “сатып алу күшінің тепе-
теңдігі” принципі экспорттың тауарларға қатынасы бойынша мойындалып, осы
теорияны жақтаушылардың пікірінше, елдің ішкі нарықта айналыста жүрген
тауарлар валютаның бағамына ықпал етпейді.
Дж.М.Кейнс өзінің “Ақша реформасы туралы трактат” еңбегінде сатып алу
қабілетінің тепе-теңдігі теориясына елеулі нақтылау енгізді. Оның
пікірінше, алтын стандарты кезінде валюта бағамының негізі алтын тепе-
теңдігі болғанымен, сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі қағаз ақша
айналысының нағыз феномені. Халықаралық саудаға тартылмаған тауарлар мен
қызметтерге қатысты ақшаның сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі теориясының
басты проблемасын көрді. Ұлттық нарықта айналыстағы барлық тауар және
қызмет жиынына сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі теориясын қолдану мынадай
алғы шартқа негізделеді: халықаралық сауданың заты болып саналмайтын
тауарлардың ішкі бағаларының серпіні ұзақ мерзімді жоспарда халықаралық
сауданың тауарлары мен заттарының бағаларының қозғалысына сәйкес болуға
тиіс. Ішкі нарықта айналыстағы барлық тауар жиынына есептелген сатып алу
қабілетінің тепе-теңдігі валюта бағамының қозғалысын үлкен дәлдікпен
көрсете алмаса да, ол кез келген жағдайда ақшаның сатып алу күшінің
өзгерісін есепке алады. “Сатып алу күшінің тепе-теңдігі ауытқуының валюта
бағамының ауытқуынан елеулі айырмашылығы болса, - деп жазады Дж.М.Кейнс, –
бұл халықаралық айналыстың объектісі болып саналатын және оған жатпайтын
тауарлардың екі тобының салыстырмалы бағасының өзгерісі басталғанын немесе
соған әзірлік екенін дәлелдейді”. Дж.М.Кейнстің қорытындылауы бойынша,
валютаның сатып алу күші сатып алу қабілетенің тепе-теңдігіне валюта
бағамының өзгерісінен гөрі макроэкономиканың аса мәнді факторы ретінде
қарастырылуы сатып алу қабілеті тепе-теңдігінің маңызын түйіндейді. Сатып
алу күші елдің ақша саясатын шапшаң сезінеді. Елеулі кемшіліктеріне
қарамастан сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі іс жүзінде расталды деп
М.Кейнс жалпы тұжырым жасады.
Сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі теориясын ұстанатын экономистер,
валюта бағамының құндық негізін теріске шығаратын ақшаның сандық теориясы
оның негізгі екеніне аса көңіл аударып, бағаның деңгейі айналыстағы ақшаның
санына байланысты деп бекітеді. Ақшаның сандық теориясының теңдеуі мына
түрде бейнеленеді:
MV=PY,
мұнда M ақша,
V ақша айналысының жылдамдығы,
P бағалар,
Y өндірістің жиынтық көлемі.
Егер ақша айналымының жылдамдығы тұрақты болса, онда ақша
мөлшерінің өзгерісі жалпы ұлттық өнімнің (PY) атаулы көлемінің үйлесімді
өзгерісіне қозғау салуға тиіс. Ақша айналысының жылдамдығы өзгермейді.
Жалпы ұлттық өнімнің нақты көлемі экономикадағы өндіріс факторларымен
шарттастырылған. Жалпы ұлттық өнімнің атаулы көлемінің өзгерісі баға
деңгейінің өзгерісімен түсіндіріледі. Пайызға шаққандағы баға деңгейінің
өзгерісі инфляцияның қарқыны болып саналса, ақша массасының өзгерісі сатып
алу қабілеті тепе-теңдігінің салыстырмалы теориясына сәйкес валюта
бағамының өзгеруіне апарып соғады.
Л.Н.Красавина сатып алу қабілеті тепе-теңдігінің теориясы бағамның
нақты базасы – сатып алуға жарамдылықты мойындап, оның құндық негізін
теріске шығаратынын атап көрсетеді. Бұл мақсатқа жетудің ең оңтайлы тәсілін
таңдау көбінесе нақты елдің жағдайына байланысты. Қаржы нарығының
күрделенуіне қарай капитал қозғалысын валюталық реттеу шараларының
көмегімен әлемдік жағдайдың ықпалынан елдің толық оқшаулануын қамтамасыз
етудің ықтималдығы азая түседі. Мұндай әдістер өз бағамы бар заңсыз
нарықтың қосарлана пайда болуына апарады. Дамыған қаржы жүйесі бар және
капитал қозғалысын реттеу шаралары болмайтын елдерде айырбас бағамын нарық
анықтайды. Ондай жағдайларда ақша-несие саясатының барлық қажетті шараларын
қабылдауға олардың әзір болуларын шарт етіп қойып, үкімет бағамды қалаған
дәрежеде реттей алады. Нақты елдің жағдайы есепке алынып, таңдалған
реттеудің қандай бір тәсілдері болса да, уақыт өткен сайын мақсатты
бағамды, нақ қалай түзету керектігі туралы мәселе туындайды. Соған
байланысты екі мәселе кезігеді.
Біріншіден, бір валютаға немесе валюталар қоржынына (корзинасына)
байлануды жүзеге асыру керек пе? Тікелей айтқанда бұл – макроэкономикалық
және микроэкономикалық тұрақтылықтың арасындағы таңдау дегенді білдіреді.
Қоржынға (корзинаға) байлану макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз
еткенмен, әрбір жекелеген екі жақты айырбас бағамында беталды өзгеріске жол
береді. Бір валюта бекітілу сол валютаға қатынасына қарай екі жақты бағамды
тұрақтандыруға мүмкіндік бергенімен, макроэкономикалық саясатта маңызды
мәнге ие тиімді айырбас бағамында беталды өзгерістерге апарады.
Біздің пікірімізше, ел бір ғана валютаға бекітуді жүзеге асырғысы
келсе, онда мынадай шарт қояды: кімнің валютасына бекіту жүзеге асса,
сауданың аз дегенде жартысы сол елде болуға тиіс. Қарсы жағдайда ел
валюталар қоржынына (корзинасына) бекітілуі жүзеге асырады.
Екінші мәселенің мәнісі мынау: ұлттық экономиканың бәсекеге
жарамдылығына беталды өзгерістерден аулақ болу мақсатымен жасалған айырбас
бағамын реттеу инфляция қарқынының ұлғаюына соқтырады. Нақты айырбас
бағамының нақ өзі экспорт пен импортқа деген ынталандыруды айқындайтын
болғандықтан мақсатты көрсеткіш нақты айырбас бағамы бойынша қабылданады.
Бұл ынталандыруды инфляцияның қарқындарына айыру орынсыз. Ақша-несиені
реттеу органдарының арсеналында ақша массасын байланыстырудың өзге де
тәсілдері бар. Осы ынталандыруды нақты түсіру экспортқа (әсіресе дәстүрлі
емес) ғана теріс әсерін тигізіп қоймай, болашақтағы нақты айырбас бағамына
қауіпті тұрлаусыздық тудырады. Төлем балансының теңгерілімдігін ұстап
тұруға байланысты созылмалы қиындықтар туған кезде нақты тиімді айырбас
бағамының бәсекеге жарамдылығының жеткіліксіздігі айқын байқалады. Ақша-
несие саясатын жүргізуде Орталық банктердің дербестігін шектемейтін валюта
бағамын реттеудің жалғыз мүмкін тәсілі – девальвация ревальвация. Ол
нақты тиімді айырбас бағамының өзгерісі арқылы елдің төлем балансын
реттейді. Әлемдік тәжірибенің дәлелдеуінше, монетарлық органдар ұлттық
валютаны нығайтуға саналы түрде бармайды. Өйткені, ол жергілікті
өндірушілер саудасының жағдайларының нашарлауына ұрындырады.
Бір қарағанда, девальвация экспорттың нақты көлемін көбейтуге,
импортты азайтуға мүмкіндік беретіндей көрінеді. Бірақ, іс жүзінде төлем
балансының жағдайына девальвацияның тигізетін ықпалы тап ондай айқын емес.
Девальвация сауданың халықаралық жағдайын нашарлатуы мүмкін. Импортқа деген
сұраныстың икемсіздігі жағдайында ол үшін ел нақты экспорттың үлкен
көлемімен төлеуге мәжбүр болады. Төлем балансының тепе-теңдігіне қарай
қозғалысқа қозғау салғанға дейін девальвация экономикаға жағымды әсер
етеді. Егер Орталық банк ұлттық валютаның жасанды тіркелген бағамын ұстап
тұратын болса, елеулі түрде ысырап болуы мүмкін алтын-валюта авуарларының
айтарлықтай бөлігін үнемдейді. Егер девальвация ұлттық валютаның жете
бағаланбауына апарса, онда мұны экономикалық қиындықтардың басқа түріне
жатқызуға болады. Төлем балансының пайда болған оң сальдосы ұзақ мерзімді
келешекте бағасы бүгінгі жасанды жете бағаланбаған бағаға тең болмайтын
валюта резервтерін қолдандыруға Орталық банкті мәжбүр етеді. Сондай
ысыраптың болу мүмкіндігі төлем балансын теңестіргенше девальвацияның оң
салдарға ие болатынын білдіреді. Халықаралық Валюта Қоры оған қатысушы
елдерден айырбас бағамдарын реттеудің белгілі принциптерін сақтауды талап
ететініне көңіл аударған жөн: төлем балансын реттеуді қиындату немесе
бәсекелік артықшылықты иелену мақсаттарын көздеп, валюта бағамдарымен айла-
шарғы жасаудан қашқақтау; ұлттық валюта бағамының алыпсатарлық ауытқуларына
қарсы тұру үшін валюта нарығында басқыншылықты (интервенция) жүзеге
асырғанда ХВҚ-ның мүше елдерді, әсіресе валюта басқыншылығы жасалатын
есепке алу керек.
Валюта бағамы өзінше шетел валютасына сұраныс пен ұсыныстың
келісімінің нәтижесінде жинақталған тепе-теңдік бағасы болып саналады.
Орталық банктер оның деңгейіне немесе ұсыныс пен сұранысына әсер етеді.
Сонымен, валюта бағамдарын қалыптастыру және реттеу процесі көп
факторлы болып саналады. Осы процесті елдің экономикалық дамуының маңызды
көрсеткіштеріне байланысты қарастыру керек. Өз кезегінде валюта бағамының
өзгерісі экономикалық процестерге кеңінен әсер етіп, ұлттық экономикадағы
ұдайы өндіріс процесінің барысы жөнінде хабардар етеді.
Валюта бағамдарын қалыптастыру процестері және олардың экономиканың
нақты және ақша секторларына ықпалы айырбас бағамы мемлекеттің қоғамдық
өндірісті реттеудің бір уақытта құралы және объектісі болып саналатынын
көрсетеді.
1.3 Валюталық саясат – экономикада сыртқы тепе-теңдікті қолдаудың
құралы
Валюталық және өзге де экономикалық халықаралық қатынастар аясында
жүзеге асырылатын валюталық саясат, шаралардың жиынтықтағы нарықтық
экономиканы реттеу жүйесінде маңызды орын алады. Ел дамуының белгілі бір
кезеңінде сыртқы экономикалық стратегияны жүзеге асыру және ұлттық
экономиканың өсуі соның тиімділігіне байланысты болады. Сыртқы экономикалық
саясат жүйесінде валюталық саясат аса маңызды орын алады. Сондықтан да,
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында сыртқы және ішкі саясаттың
негізгі бағыттары анықталған, соның ішінде негізгі мақсат болып ақша-несие
саясаты екендігі баса айтылған. Себебі, қаржы нарығының тұрақтылығын
қамтамасыз ету және экономикалық өсу мен ынталандыруды қатамасыз ететін
негізгі бағыт екені айқын көрсетілген.
Сондықтан да, валюталық саясаттың мақсаты негізінен орнықты
экономиканың өсуін, жұмыстылықтың жоғары деңгейін, бағаның тұрақтылығын
(құнсызданудың төменгі деңгейі), сыртқы экономикалық тепе-теңдікті (төлем
балансы тепе–теңдігін) қолдауды қамтамасыз етеді. Валюталық саясаттың
шеңберіне ішкі валюта нарығын бақылау да кіреді [7, б. 296-315; 8, б. 59-
64; 9, б. 28-33].
Валюталық саясаттың нақты міндеттеріне мыналар жатады: валюта жүйесі
мен валюта нарығының тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз ету; валюта
дағдарысын жеңіп шығу, валютаның және ұлттық валютаның бағамының
тұрақтылығын қамтамасыз ету; валюталардың айырбасталымдылығына көшу, валюта
операцияларын ырықтандыру және тағы басқалары.
Мемлекет әзірлеген салық-бюджет, ақша-несие және сыртқы экономикалық
саясаттардың негізінде валюталық саясат қалыптасады. Олардың барлығы өзара
байланысты болып, экономикалық мақсаттардың жалпы жүйесінен туындайды.
Әрбір мемлекеттік саясат үшін өзіндік жеке жүйе құрылып, оларды іске
асырудың әдістері таңдалады.
Валюталық саясатты үкіметпен бірлесе отырып Орталық банк ойластырып,
ол заң негізінде бекітіледі. Валюталық саясатты валюталық стратегияның,
валюталық реттеуімен ұштастырылуы ретінде қарастыруға болады. Валюталық
стратегия саласына валюта бағамы тұжырымдамасын, сол бағамға ықпал ету
әдістерін таңдау жатады [10, б. 50-56, 253-265; 11, б. 176-190, 207-210].
Валюталық саясаттың әдістері, нысандары мен бағыттары елдің валюталық-
экономика жағдайына, әлемдік шаруашылықтың өрістеуіне, дүниежүзілік аренада
күштерді орналастыруға байланысты. Әр алуан тарихи кезеңдерде валюталық
саясаттың мынадай нақты міндеттері алғашқы жоспарға қойылады: валюта
дағдарысынан шығу, валюта тұрақтылығын қамтамасыз ету, валюталық шектеу,
валютаның айырбасталымдылығына көшу, валюта тәртіптемесін ырықтандыру және
басқалары.
Абсолютті дербес ұлттық экономикалық саясат, соның ішінде валюталық,
несиелік, қаржылық елдердің өзара тәуелділігінің дамуымен және әлемдік
шаруашылықтағы бірігуімен сыйыспайды.
Валюталық саясатты заңды түрде, яғни валюталық құндылықтармен ел
ішінде және тыс жерде операцияларды жүзеге асырудың тәртібін реттейтін
құқық нысандары жиынтығы – валюталық заңдармен, сонымен қатар валюта
проблемасы бойынша мемлекеттер арасында жасалатын екі жақты және көп жақты
валюталық келісімдермен рәсімделеді.
Валюталық саясатты жүзеге асырудың бір құралы – халықаралық есеп
айырысуды және валюта операцияларын жүргізу тәртіптерін мемлекеттің
реттеуі. Ол ұлттық, мемлекетаралық және аймақтық деңгейде жүзеге асырылады.
Тікелей валюталық реттеу заң актілері және атқарушы үкіметтің әрекеті
арқылы орындалса, ал жанама реттеу экономикалық, соның ішінде валюта-несие
әдістерімен нарықтағы экономикалық агенттердің мінез-құлқына ықпал ету
жолымен іске асады. Шаруашылық байланыстарды интернационалдандыру
мемлекетаралық валюталық реттеудің дамуына әсер етеді. Ол мынадай
мақсаттарды көздейді: жекелеген елдердің валюталық саясатын үйлестіру,
валюта дағдарысынан шығудың бірлескен шаралары, бұл турасында басқа елдерге
қарағанда жетекші мемлекеттердің валюталық саясатымен келісу.
Аймақтық валюталық реттеу экономикалық біріккен бірлестіктердің
мысалы, Европа Одағы шеңберінде дамыған елдердің аймақтық топтамаларында
жүзеге асырылады.
Валюта қатынастарын реттеудің қажеттілігінде, сонымен қатар
мемлекеттің араласу дәрежесінде осы процес елдің ақша-несие және валюта
саясатында орталық орынды иеленеді. Әлемдік және ұлттық экономика
жағдайында валюталық тәртіптемелердің барлығы бұзылған кезде аталған
проблема бойынша пікір сайыс күшейеді. Алғашқы пікір сайыстарды Бреттон-Вуд
валюта жүйесінің күйреуі және валюта бағамының жаңа тәртіптемесіне (режим)
көшу кезеңіне жатқызуға болады. Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді келешекте
валюта бағамының тұрақсыздығы ерекшеленген 80 жылдардың ортасындағы
құбылысты пікір сайыстың екінші кезеңі деп санауға болады. Алдыңғы қатарлы
шетелдік ғалым-экономистер әлемдік тәжірибеде валюталық қатынастарды
нарықтық және мемлекеттік реттеу бірін-бірі толықтырып отыратындығы туралы
пікір білдіреді. Олардың арасындағы ара салмақ нақты жағдайда экономикалық
тиімділікпен айқындалады. Өтпелі кезеңде мемлекеттің валюталық реттеудегі
басымдылығы дамыған елдерге тән. Уақытына қарай қатая түседі. Экономикалық
ахуалдың жақсаруы және тұрақтануы валюталық тәртіптеменің ырықтануына
апарады. Дамыған елдердің тәжірибесінде мынадай жағдайда қалыптасты:
ондайда валюталық реттеуі деп нарықтық және мемлекеттік реттеудің жиынтығын
емес, керісінше мемлекеттік органдардың қызметтері ұғынылды. Құқық
теориясында Н.И.Химичева валюталық реттеу жөнінде мынадай анықтама
келтіреді: “Валюталық реттеу – валюта операцияларын іске асыру тәртіптерін
(режимін) реттеуге бағытталған мемлекеттік органдардың қызметі”.
Валюталық реттеу жайында мейлінше нақты анықтаманы А.В.Емелин
берген. Оның ойынша валюталық реттеу – мемлекеттік органдар жүзеге асыратын
кешенді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ВАЛЮТАЛЫҚ РЕТТЕУДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕН ДАМЫТУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
6
1.1 ВАЛЮТАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ НАРЫҚТЫҚ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУДІҢ МӘНІ 6
1.2 ВАЛЮТА БАҒАМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА ЫҚПАЛ ЕТЕТІН ФАКТОРЛАРДЫҢ МАҢЫЗЫ 10
1.3 ВАЛЮТАЛЫҚ САЯСАТ – ЭКОНОМИКАДА СЫРТҚЫ ТЕПЕ-ТЕҢДІКТІ ҚОЛДАУДЫҢ ҚҰРАЛЫ
26
2 ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТА ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ҚАУІПСІЗДІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТЕТІН ВАЛЮТАЛЫҚ
РЕТТЕУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫН ТАЛДАУ
34
2.1 ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТА ҚЫЗМЕТІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ НЕГІЗГІ ҚАРЖЫ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ
ШАРАЛАРДЫ ТАЛДАУ
34
2.2 ВАЛЮТА САЯСАТЫНЫҢ МАКРОЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРГЕ ТИГІЗЕТІН ЫҚПАЛЫ
44
2.3 ВАЛЮТА БАҒАМЫН ТҰРАҚТАНДЫРУҒА ВАЛЮТАЛЫҚ РЕТТЕУДІҢ ӘСЕРІН ТАЛДАУ 54
3 ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТАНЫҢ ІШКІ ЖӘНЕ СЫРТҚЫ ТҰРАҚТЫЛЫҚ ЖЕТІСТІГІНЕ ЖЕТУДІҢ ЖОЛДАРЫ
64
3.1 ВАЛЮТА САЯСАТЫ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ
КӨРСЕТКІШТЕРДІ ТЕҢЕСТІРУДІҢ НЕГІЗГІ МІНДЕТІ
64
3.2 ВАЛЮТАЛЫҚ ТӘРТІПТЕМЕНІ ЫРЫҚТАНДЫРУ – ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТАНЫҢ АЙЫРБАС БАҒАМЫН
ТҰРАҚТАНДЫРУДЫҢ ПЕРСПЕКТИВАЛЫ БАҒЫТЫ
76
ҚОРЫТЫНДЫ 92
ҚЫСҚАРТУЛАР ТІЗІМІ 95
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
96
А ҚОСЫМША ЭКСПОРТ-ИМПОРТТЫҚ ВАЛЮТА БАҚЫЛАУЫНЫҢ СЫЗБАНҰСҚАСЫ
100
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЗЫНАЛЫҚ КӘСІПОРЫНЫ
ЭкономикА және қаржы ФАКУЛЬТЕТІ
Қаржы мамандығы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ВАЛЮТАЛЫҚ РЕТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы халықаралық
сауда саласында және ел ішіндегі макроэкономикалық жағдайға бейімделумен
халықаралық экономикалық айырбас барысында өзгерістер мәселелеріне жиі
кезігеді. Қазақстан экономикасын әлемдік экономикамен байланыстыратын
негізгі буын – валюта саясаты мен ұлттық ақша бірлігінің валюталық
бағамындағы өзгерісі. Сыртқы экономикалық саясат жүйесінде валюталық саясат
ең маңызды орынды алатыны белгілі. Қазақстан Республикасы Президентінің жыл
сайынғы Қазақстан халқына Жолдауында сыртқы және ішкі саясаттың негізгі
бағыттарының бірі деп, ақша-несие саясаты, сондай-ақ қаржы нарығы және
ұлттық валютаның айырбас бағамының тұрақтылығына, инфляция деңгейіне аса
назар аударуы осының айғағы.
Қазақстандағы нарықтық реформалардың ерекшелігі болып валюталық
саясат мәселесі, негізінен валюталық қатынастарға тәуелділік, яғни ұлттық
валюта бағамын қалыптастыру және оның әлемдік валюталық нарықта тұрақты
қызмет атқаруы басты мәселе. Еліміздің валюталық саясатты жүзеге асыру
механизмі жан-жақты және толық зерттелмегендіктен, сонымен қатар оның
қазіргі негізгі талаптарға сай келмеуі, автормен таңдалған тақырыптың
өзектілігін айқындайды.
Валюта саясаты мәселесі, ұлттық валютаның айырбас бағамын
қалыптастыру және әлемдік валюта нарығында оның тұрақты жұмыс істеу
проблемалары тәрізді валюталық қатынастарға Қазақстандағы нарық
реформаларының байланыстылығы оның ерекшелігі болып саналады.
Валюталық бағамның өзгеру перспективасы бойынша мәселеге ғалымдар
және көптеген сыртқы экономикалық қызметке қатысушылар арасында қызу
пікірталастар ұдайы жалғасуда. Осы көзқарастан валюталық саясат және
ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандару мәселесін зерттеудің өте
өзекті екені айқын. Бұл тұрғыдан осы мәселенің тиімділігін зерттеу және
оның мүмкіндігінше тұрақты экономикалық өсуі стратегиясын жүзеге асыруды
қамтамасыз ету қажеттілігі туындайды. Осыған орай, елдегі қазіргі валюта
саясатын жетілдіру және ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыру
мәселелерін аталған ретте зерттеу мен оған ғылыми негізделген ұсыныстар
жасау айырықша көкейтестілікке ие болып, осы зерттеу тақырыбының
өзектілігін толық растайды.
Зерттеудің мақсаты және міндеттері. Диплом жұмысының мақсаты:
Валюталық реттеуді, ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандырудағы,
қолданылатын әдістердің және осы процеске пайдаланылатын валюта-қаржы
құралдарының тиімділігін анықтау арқылы тұрақты экономикалық өсуді
қамтамасыз ету үшін жүргізілетін валюта саясатын жетілдіруге бағытталған
ғылыми негізделген ұсыныстарды әзірлеу болып табылады. Қойылған мақсатқа
қол жеткізу үшін, диплом жұмысының мазмұнын және қисынды дәйектілігін
анықтаған келесі міндеттерді шешу қажет:
- ұлттық валютаның айырбас бағамының қалыптасуына және оның тұрақтануына
ықпал ететін факторлар әсерін анықтау;
- сыртқы тепе-теңдікті сақтауда валюталық саясаттың, басқа да
экономикалық салалармен тығыз байланыстылығына теориялық негізді
сипаттама беру;
- ұлттық валютаның жұмыс істеу тиімділігін арттыруды қамтамасыз ететін
экономикалық шараларды айқындау;
- валюта бағамын реттеуде және тұрақтандыруда макроэкономикалық
көрсеткіштерге ықпал ететін валюталық саясаттың басым бағыттарын
бағалауға сараптама жасау;
- валюталық тәртіптемені ырықтандыруға Қазақстандағы қаржы нарығының
ықпал ету мүмкіндіктерін айқындау;
- экономикалық көрсеткіштерді теңдестіру мақсатында валюталық саясат
механизмін жетілдіруге қатысты нақты ұсыныстар жасау.
Зерттеу объектісі ұлттық валюта нарығы дамуының тереңдеуі жағдайында
ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыруға бағытталған Қазақстанның
валюталық реттеу.
Зерттеу пәні ұлттық экономиканы валюталық реттеу процесінде
туындайтын валюта қатынастарының жиынтығы.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдістемелік негізін валюта нарығының
жұмыс істеуі және даму заңдылығы, халықаралық капиталдың толық немесе
жартылай жұмылдырылуы жағдайында ұлттық валютаның айырбас бағамын
тұрақтандыру бойынша мемлекеттің ақша-несие, валюта саясатының сыртқы және
ішкі қалыптасу заңдылықтарын ашып көрсететін шетелдік және отандық
экономист ғалымдардың ғылыми еңбектері, аталмыш мәселеге қатысты Қазақстан
Республикасының заңнамалық актілері мен қаулылары, нормативтік-құқықтық
құжаттары қолданылды.
Диплом жұмысының жұмыстың ақпараттық негізі ҚР Президентінің
жарлықтары, ҚР Үкіметінің қаулылары, ҚР Ұлттық Банкісінің, Қазақстан
Республикасы Қаржы министрлігінің, Қаржы нарығын бақылау және реттеу
бойынша Агенттігінің, Қазақстан Республикасы статистика жөніндегі
Агенттігінің нормативтік актілері мен статистикалық мәліметтері, валюта
саясаты және ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыру проблемалары
бойынша министрліктер мен ведомостволардың статистикалық көрсеткіштері
жұмыс барысында пайдаланылды.
Зерттелетін проблемалардың әдістемелік мәселелерін негіздеуде және
шешуде қазіргі экономикалық теорияның іргелі қағидаларына сүйеніп, зерттеу
жүйелі талдауға негізделінген және нақты проблемаларға саралау мен топтау
әдістерін қолданып, салыстыру арқылы статистикалық, кестелік мәліметтерді
талдаудың көмегімен шешімін тапқан.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы ретінде Қазақстанның валюта саясатын
қалыптастыру мен реттеу, валюта нарығының жұмыс істеу заңдылығы және оны
дамыту стратегиясы, ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыруға
бағытталған ғылыми негізделген ұсыныстар жасалған:
- валюталық қатынастарды нарықтық және мемлекеттік реттеуді
үйлестірудің қазіргі заманғы валюталық реттеу принциптеріне
сүйенген теориялық негіздері нақтыланған;
- заңнама-құқықтық факторлардың әсерін ескеретін Қазақстанның ұлттық
валюта жүйесі қалыптасуының және дамуының кезеңдері айқындалған;
- макроэкономикалық көрсеткіштерге және валюталық бағамның
тұрақтылығына әсер ететін факторлардың ықпалын анықтауға мүмкіндік
беретін экономикалық шараларға сараптама жасалынған;
- отандық экономикаға валюта нарығының тигізетін кері әсерлерін
азайтуға бағытталған және валюта бағамының икемділігін арттыруды
қамтамасыз ететін мемлекеттік реттеу тетіктері ұсынылған;
- ұлттық қаржы нарығының дамуын ескере отырып валюталық тәртіптемені
ырықтандыруды жүзеге асыру арқылы Қазақстанның валюта саясатын
жетілдіру жолдары ұсынылған.
Зерттеу жұмысы нәтижесінің практикалық маңыздылығы алынған теориялық,
әдістемелік, практикалық қорытындылардың валюта саясатын жүргізу мәселесі
бойынша нақты ұсыныстардың нәтижелерін ақырына дейін жеткізуден көрінеді.
Бұл ұлттық валютаның айырбас бағамын тұрақтандыруға, экономикада ішкі және
сыртқы тепе-теңдік жетістігін реттеу кезінде қаржы құралдарын пайдалануды
және одан әрі дамытуға, мемлекеттің валюта саясатын жүзеге асыру жолдарын
негіздеуде жүргізілген зерттеудің нәтижелерін пайдалану мүмкіндігінен
тұрады.
Диплом жұмысының құрылымы және көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және
қосымшалардан тұрады.
1 Қазақстан Республикасында валюта саясатын қалыптастыру мен
дамытудың теориялық негіздері
1. Валюталық қатынастарды нарықтық және мемлекеттік
реттеудің мәні
Сыртқы тепе-теңдіктің жетістігі сыртқы экономикалық қызметті
валюталық реттеуге байланысты. Валюталық реттеу, жалпы аумақтылық валюталық
реттеумен, экономикалық анықтылықпен валюта операцияларын жүргізуде банктер
монополиясымен және валюта операцияларының негізділігімен, сондай-ақ
банктердің ұстанымдарын (позициясын) бақылау есебімен сәйкес әрекет етуге
тиіс.
Валюталық реттеудің соңғы объектілері болып, валюта бағамы және төлем
балансы табылады. Соңғы объектілерді реттеуді оңтайландыру үшін орталық
банктер валюталық реттеудің аралық объектісі ретінде резиденттер мен
резидент еместердің валюта операцияларын жүргізудегі тәртібін белгілейді.
Валюталық реттеудің негізгі құралдары дисконттық, девиздік
саясат болып саналады. Оның әр алуан түрі мыналар: валюта басқыншылығы
(интервенция), валюта резервін әртараптандыру (диверсификация), валюталық
шектеу, валютаның айырбасталымдылық дәрежесін, валюта бағамының
тәртіптемесін (режимін) реттеу, ақшаның құнсыздануы, бағамды көтеру [1, б.
12] (1-сурет).
Дисконттық саясат (есептік) – Орталық банктің есептік мөлшерлемесінің
өзгерісі. Ол бір жағынан – капиталдың халықаралық қозғалысына, екінші
жағынан – ішкі несиелер серпініне, ақша массасына, бағаға, жиынтық
сұранысқа ықпал ету жолымен валюта бағамын және төлем балансын реттеуге
бағытталады. Капиталдың салыстырмалы еркін қозғалысы жағдайында пассивті
төлем балансы кезіндегі есеп мөлшерлемесінің жоғарылауы пайыз ставкасы
төмен елдерден капитал ағынының құйылуын ықпалдандырып, төлем балансы
жағдайының жақсаруына және валюта бағамының жоғарылауына ықпал ететін
ұлттық капиталдардың кемуін ұстап тұруға себеп болады.
1 сурет Валюталық саясат және валюталық саясат құралдары [5] негізінде
автор жасаған
Ұлттық валютаның валюта басқыншылығы, ақша құнсыздануы, бағамды
көтерудегі валюталық реттеудің экономикалық әдістерінің, ал валюталық
шектеу, ұлттық валютаның айырбасталымдылық тәртіптемесін белгілеу валюта
қатынастарын әкімшілік реттеудің құралдары болып саналады. Алайда валюта,
ақша-несие және бюджет саясаттарының мақсаттары келісілмеген жағдайда
валюталық реттеудің шаралары тиімсіз болып шығуы мүмкін.
Валюталық реттеудің мазмұны валюталық шектеудің басымдық ролін
анықтайды, батыс экономистері валюталық шектеуді азаматтардың өз елінің
валютасын шетелдікке айырбастау құқын шектейтін немесе қатаң қадағалайтын
үкіметтік шаралар жүйесі ретінде түсінеді. Валюталық шектеу жүйесінің
мақсаты капиталдың сыртқы айналымын қысқарту болуы да мүмкін. Біздің
пікірімізше, аталған баяндау валюталық реттеудің негізгі құралы саналатын
валюталық шектеудің мәнісін жеткілікті деңгейде ашпайды [2, б. 215-230].
Валюталық шектеу төлем баланстарын теңдестіруге, ұлттық валюта
бағамын қолдауға пайдаланылады. Пассивті төлем балансында ұлттық валюта
бағамын қолдау мақсатымен капиталдың жетілуіне шектеу шарасы қолданылады.
Мысалы, ұлттық, шетелдік валютаны, алтынды әкетуге шек қою; резиденттердің
шетелде есепшот ашуына тиым салу; шетел валютасымен несие беру және
басқалары. Активті төлем балансында елге капиталдың ағылуын тежеу, ұлттық
валюта бағамын жоғарылату мақсатымен резидент еместердің инвестициясына шек
қою және валюталық бағамның көп түрін енгізу секілді шектеулер қойылады [3,
б. 4]. Валюталық шектеу енгізгенде Халықаралық Валюта Қоры аз рол
атқармайды. Халықаралық Валюта Қорының негізгі мақсаты – әлемдік
экономиканы интернационалдандыруға кедергі келтіретін валюта шектеулерін
жою. Алайда валюталық шектеуге екі жағдайда рұқсат етіледі: ХВҚ-ның
VІІІ келісімінің бөлімі негізінде шектеуді сақтауға немесе ұзақтығын дәл
анықтап, өтпелі кезең бойына белгілеу; ХВҚ-ның ресми өтініші бойынша сол
Қорға мүше елдер тапшы валютаға шек қоя алады [4, б. 13-20].
Валюталық шектеу елдегі резиденттер мен резидент еместердің валюта
операцияларын реттеу бойынша белгіленген шараларды қарастырады. Валюталық
шектеудің түрлері елдегі экономикалық жағдайға және валюта нарығының жұмыс
істеу ерекшелігіне орай қолданылады.
Валюталық реттеу ақша-несие саясатының бөлігі болып саналады. Ол
субъектілердің валюта операцияларын жүргізу тәртібін белгілеу жолымен елде
экономикалық тұрақтылықты сақтауға бағытталады.
Валюталық бақылауды жүзеге асыру экономикалық маңызға ие. Валюталық
бақылаудың орталық міндеті – әкімшілік әдістермен ұлттық валютаны қорғау.
Халықаралық Валюта Қоры Жарғысының VІІІ бөліміне сай қолданылған
шаралар ағымдағы операцияларды жүргізуге, резидент еместер үшін ұлттық
валютаның айырбасталымдылығын қамтамасыз етуге кедергі болмайды.
Валюталық бақылау – валюта операцияларының заңдылығы және мақсатқа
сай қамтамасыз етудегі мемлекеттің қызметі. Валюталық бақылау – валюта
нарығына қатысушыларға қойылатын талаптардың жиынтығы. Оның міндеттері
мынадай: жүргізілген валюта операцияларының қолданыстағы заңға сәйкестігін
анықтау; шетел валютасымен төленген төлемдердің негізділігін тексеру;
есептің толық объективтілігін және валюта операциялары бойынша есеп-қисапты
тексеру.
Валюталық бақылау тетігіне объект, институттар, нысандар және бақылау
әдістері кіреді. Валюта бақылауының объектісі – валюта операциялары.
Бақылаудың институтын екі топқа бөлуге болады: валюта бақылауының органдары
және агенттері. Олар валюта бақылауы объектілерінің қызметтеріне бақылау
жасайтын валюта бақылауының субъектілері. Бақылаудың жүргізетін уақытына
қарай ол үш негізгі нысанға бөлінеді: алдын-ала, ағымдағы, кейінгі. Жиынтық
түрінде бұлар валюта бақылауының үздіксіз сипатын қамтамасыз етеді. Валюта
бақылауын жүзеге асырудың әдістері: бақылау, тексеру, ревизия, талдау.
Жиынтық түрінде бұлар валюта бақылауының кешенділігін қамтиды. Бақылау
баршаға ортақ мөлшер мен ережеге сай өткізіледі. Бақылау екі бағытта жүзеге
асырылады: нақты және қаржы ресурстарының қозғалысына орай жүреді. Айырбас
бағамының қатынасына қарай таңдалатын стратегияға ықпал ететін
аргументтерге шолу жасаған кезде мына негізгі бағыттарға назар аударған
жөн: баға тұрақтылығының шығынына және инфляцияның төмендеу мүмкіндігіне.
Біріншіден, инфляцияның төмендеу процесі әдетте өндірістің көлеміне
ықпал етеді.
Екіншіден, жоғары деңгейдегі инфляциялы экономиканы тұрақтандыру
белгілі бір уақытты талап етеді. Өндірістің қысқаруы жағдайындағы жалпы
шығындар экономикалық күйзеліс күшіне байланысты болады. Тұрақтылықтың
бүкіл кезеңінде экономикаға әсер етеді.
Елдің валюта жағдайы елеулі түрде бұзылған уақытта валюта шектеуінің
өз бетінше түрі енгізіледі. Бұл жағдайда шекара арқылы капитал қозғалысын
шектеудің алуан нысандары қолданылады. Бұл – бәрінен бұрын капиталды
экспорттау мақсатымен шетел валютасын елден алып шығуға тиым салу; белгілі
бір ел азаматының иелігіндегі шетел бағалы қағаздарын, облигацияларды,
сертификаттарды шекарадан әрі әкетуге тиым салу; белгілі бір елдің ішкі қор
нарығына шетелдің бағалы қағаздарын орналастыруға жол берілмейді.
2. Валюта бағамын қалыптастыруға ықпал ететін факторлардың
маңызы
Халықаралық экономикалық операциялар бір валютаны екінші валютаға
айырбастаумен байланысты. Валютаның айырбас бағамы ел экономикасын қалған
әлеммен жалғастыратын шешуші баға болып саналады [5, б. 713-714]. Осыған
байланысты валюта арасындағы айырбастың белгіленген арақатынасын, яғни
валюта бағамын белгілеудің қажеттілігі туады. Бір елдің ақша бірлігінің
екінші бір елдің ақша бірлігінде айқындалу бағасын анықтауға мүмкіндік
болады.
Валюта бағамы айрықша сипаттағы ақша санатын иеленіп, ұлттық және
әлемдік экономиканың саласындағы өзара әрекетті бейнелейді. Экономикалық
санат (категория) ретінде валюта бағамы тауар-ақша қатынасын білдіреді.
Ұлттық нарықта ұлттық валюталар тауар құнының өлшемі ретінде қызмет етеді.
Халықаралық айырбас барысында әр алуан елдердегі бағаның арақатынасы ұлттық
ақша бірлігінің қатынасы ретінде көрінеді.
Ұлттық валютаның айырбас бағамын реттеу үшін айырбас бағамы бойынша
мақсатты бағытты таңдап, кейін осы бағамды соған сәйкес мақсатты бағдар
шеңберінде ұстау қажет.
Нақты тиімді айырбас бағамы айырбас бағамының тиісті бағдары болып
саналады. Макроэкономикалық тепе-теңдікке сәйкес айырбас бағамы, яғни ішкі
және сыртқы баланстар арасындағы келісімді қамтамасыз етеді деп танылған
бағам.
Нақты тиімді айырбас бағамы ұғымы алғаш рет өзгермелі айырбас
бағамына көшуге байланысты анықталды. Біріншіден, валютаның сыртқы
құндылығын бағалау үшін әрбір валютаның долларға шаққандағы бағамын білу
жеткілікті. Екіншіден, валюта бағамдары сатып алу қабілетінің тепе-
теңдігінен елеулі түрде ауытқыды. Үшіншіден, валюта бағамдарының серпіні
уақытының ұзақтығына байланысты әр алуан. Валюта бағамы тұрақты деңгейде
тұрмайды. Валюта бағамының ұзаққа созылған мерзімі әсіресе оның тиімді
екендігін айғақтайды. Дегенмен ұлттық валютаның айналымға шыққанынан бері
соңғы жылдарға дейін, яғни теңгенің айырбас бағамы долларға, еуроға және
ресей рубліне арақатынасы бірнеше рет өзгерістерге ұшырады. Оның дәлелі
ретінде Қазақстан валютасы айырбас бағамының динамикасын ұсынамыз (2
сурет).
Нақты тиімді айырбас бағамы – қарастырылған валютаның белгілі
кезеңдегі бірнеше валюта қатынасына қарай бағамның орташа салмақталған
өзгерісін көрсететін индекс.
2 сурет Валюта бағамының динамикасы 1993 – 01.12.2006 жж
Ол мынадай формуламен өрнектеледі:
РЭОК = 100 х Пі [∆Si x (Р ÷Рі)]w,
(3)
мұнда Пі - елдердің тобы бойынша Қазақстанның тауар айналымындағы
елдің салмақ үлесі есебінен валюталарға шаққандағы теңгенің айырбас
бағамының өзгеріс индекстерін шығару;
∆Sі - есепті кезеңдегі теңгенің айырбас бағамының өзгерісі. Ол шетел
валютасының бірлігінде көрсетілген. Мына формуламен анықталады:
∆ Sі = Sі™ ÷ Sі° ,
(4)
мұнда Sі™ - есепті кезеңдегі теңгенің бағамы, Sі° базалық кезеңдегі
теңге бағамы;
Рі – і-елдегі Қазақстанның сауда серіктесіндегі баға деңгейі;
Р – Қазақстандағы баға деңгейі;
W – жалпы тауар айналымындағы сауда серіктестерінің үлес салмағы.
Елдің сыртқы экономикалық операцияларында басымдық танытқан елдің
валютасы индекске кіргізіледі. Әдетте жетекші валютаға бекітілген елдің
валютасы есепке алынбайды. Нақты тиімді айырбас бағамының есеп айырысу
тәсілдері валюта санына, сондай-ақ базистік кезеңде таңдауға және
қолданылатын таразылау сызбасына байланысты ерекшеленді.
Қазіргі кездегі әлемдік практикада таразылаудың үш сызбасы кең
таралған. Таразылаудың екіжақты сызбасында жекелеген валюталардың салмағы
ретінде сол елдердің қарастырылатын елдің экспорты мен импортындағы
үлестері алынады. Аталған әдісті пайдаланып, валютаның салмағын есептеуге
және негіздеуге болады. Өзге ел нарығындағы бәсекелестіктің, баға
икемділігінің және экспорт пен импорттың валюталық құрылымның есепке
алынбауы осы сызбаның үлкен кемшілігі болып саналады.
Таразылаудың көпжақты сызбасында салмақ ретінде жекелеген елдердің
әлемдік экспортта өз үлестерін пайдалануы алынады. Аталған сызба үшінші
елдердің нарығындағы бәсекелестікті есепке алуға мүмкіндік беріп, алдынғы
сызбадағы өзге кемшіліктерді жоя алмайды.
Таразылаудың модельдік сызбасы салмақ алу үшін үлгілердің сан түрін
қолдануға негізделеді. Негізінен елдің сауда балансына валюта бағамы
өзгерісінің тигізетін әсерін бағалауға мүмкіндік беретін халықаралық сауда
үлгісі қолданылады. Алайда бұл таразылаудың аса күрделі әдісі болғандықтан
есеп айырысудың дұрыстығын тексеруге және қажетті жағдайда түзетілім
енгізуге әрдайым мүмкіндік бере бермейді.
Тиімді айырбас бағамдарын пайдалана отырып, олардың индекстер екенін,
солардың жәрдемімен валюта бағамдарының серпіні, сонымен бірге валютаның
сыртқы құндылығы өзгерісінің экономикалық процестерге тигізетін әсері
зерттелетіндігін түсінген жоқ.
Айырбас бағамын реттеудің мақсаты бағаның жағдайға тиісті реакциясын
қамтамасыз ету үшін атаулы айырбас бағамын мақсатты көрсеткішке барынша
жақын деңгейде ұстап тұру.
Әлемдік пайыздық ставкаға іZ тең пайыздың ішкі ставкасының мәнінде
бірлескен тепе-теңдік белгіленген кезде экономикада үш жақты тепе-теңдік
қамтамасыз етіледі.
i
IS LM
BP
i=iZ
Y*
Y
1. сурет Капиталдың жұмылғыштығы жағдайындағы ашық экономикадағы тепе-
теңдік
Мұны кестелік әдіспен былай түсіндіруге болады: ІS, L M, ВР
қисықтары Y= Y* және і=іz параметрлеріне сәйкес келетін нүктеде
қиылысады. Ол 3-суретте көрсетілген. Сонымен капиталдың толық жұмылғыштығы
жағдайында ашық экономикада үш жақты тепе-теңдікті қамтамасыз етуге
мүмкіндік беретін тетік қолданылады. Бұл валюта бағамының ағымдағы маңызына
түзету жасаудың есебінен жүргізіледі. ІS қисығы LM қисығын оның ВР-мен
қиылысуға тиісті нүктеден жоғарырақ қиып өтеді делік. Бұл – игілік және
ақша нарығындағы бірлескен тепе-теңдікке сәйкес келетін пайыздың ішкі
ставкасы әлемдік мөлшерлемеден асып түсетінін білдіреді. Онда әлемдікпен
салыстырғандағы ішкі активтердің аса жоғары табыстылығына қарай шетел
капиталының экономикаға ағыны басталады. Шетел капиталының ағыны отандық
валютаға сұраныстың жоғарлауына қозғау салып, нәтижесінде валюта бағамы
көтеріле бастайды (ұлттық валюта “қымбат” болады). Ұлттық валюта бағамының
жоғарылауы таза экспорттың төмендеуіне апарып, нәтижесінде ІS қисығы солға
қарай жылжи бастайды. Пайыздың ішкі ставкасы әлемдік мөлшерлемемен
теңескенге дейін, яғни шетел капиталының ағынына қозғау салған себеп
жоғалғанша ІS қисығының солға қарай қозғалысы жалғаса береді.
Егер пайыздың ішкі ставкасы әлемдік деңгейден аз болса, онда елден
шетелге капиталды тасудың өсімі байқалып, ол шетел валютасына сұраныстың
ұлғаюына қозғау салып, соның салдарынан таза экспорттың өсуіне апарады. ІS
қисығы оңға қарай қозғалып, пайыздың ішкі ставкасы жоғарылайды. Алайда
аталған тетік валюта бағамын реттеу тәртіптемесіне байланысты әр түрлі
амалдар арқылы әрекет етеді. Соған сәйкес тепе-теңдікке бейімделу процесі
де, экономикалық саясат құралы да өзгешеленеді.
Үлгілерді талдау мынадай ең маңызды тұжырымға әкелді: ашық
экономикадағы кез-келген экономикалық саясаттың нәтижелері валюта бағамы
тәртіптемесін таңдауға байланысты.
Техникалық талдауда пайдаланылатын үлгінің өзге түрі ұдайы өзгеріп
отыратын жағдайда нарыққа қатысушылардың бет алысын бағдарлауына көмегін
тигізеді. Манделла-Флемиг үлгісі үш теңдеуден тұрады:
Y=C (Y-T) + I (r) + G + NX (e) IS (5)
MP = L (r,Y) LM
rd = rf.
Бірінші теңдеу ІS тауар нарығын сипаттайды. Ол Y жиынтық табысын C
тұтыну сомасына, I инвестициясына, G мемлекеттік көтере сатып алуға және NX
таза экспортқа тең дегенді білдіреді. Тұтыну көлемі Y-T таза табысына
тікелей тәуелді. Мұндағы T салықтар мен инвестициялар. Олар пайыз ставкасы
r, таза экспорт айырбас бағамы кері тәуелділікте болады. Үлгіде атаулы және
нақты айырбас бағамдары арасында айырма жасалады. Атаулы айырбас бағамының
өсуі экспорттың дамуын тежеп, импортқа дамуына әсер етеді.
Екінші теңдеу - LM ақша нарығын сипаттайды. Соған сәйкес нақты
көріністегі MP ақша ұсынып оларға деген сұранысқа L (r,Y) теңеседі.
Сұраныс пайыз ставкасына кері тәуелділікте болады.
Валюта бағамы шетел ақшасына шаққандағы ұлттық валютаның бағасын
білдіріп, сондай-ақ ол ақша массасының ұлттық экономикадағы және шетелдегі
өсу қарқындарының арақатынасына тәуелді болады. Демек, ұлттық валютаның
инфляциясы мен девальвациясының себептері бір жазықтықта жатыр. Ұлттық
валютаның бағамын салыстырмалы тұрақты деңгейде ұстап тұру үшін ұлттық
экономикадағы ақша массасының өсуі шетелдегі ақша көлемінің өзгерісіне
сәйкес келуге тиіс. Ондайда ол ішкі және сыртқы нарықтағы ақшаға деген
сұраныстың айырмасын өтеген болар еді. Мұндай жолмен валюта бағамының
тұрақтылығын ұстап тұру үшін ел инфляцияны импорттауға мәжбүр болады. Егер
әлемдік нарықта бағалар өсіп, ал ұлттық экономикада өзгеріссіз қалса, онда
жергілікті валютаның бағамы бекиді. Егер сыртқы нарықта да бағалар түсіп,
ұлттық нарықта салыстырмалы тұрақты деңгейде ұсталса, онда жергілікті
валюта құнсызданады.
Ұлттық экономикадағы валюта бағамының маңызын Манделла-Флеминг үлгісі
көрсетеді. Осы үлгі қысқа мерзімді кезеңдегі экономиканың жұмыс істеуін
сипаттап, IS-LM үлгілерін түрлендіреді. Үлгіде ішкі және сыртқы бағалардың
деңгейі тұрақтылығы туралы болжам сақталып, соған сәйкес пайыздың атаулы
және нақты мөлшерлемелер сәйкес келеді.
IS-LM үлгісімен салыстырғанда Манделла-Флеминг үлгісінің бірқатар
ерекшеліктері бар. Біріншіден, IS-LM үлгісі валюта бағамының өзгерісін
бейнелейтін параметрмен кеңейтілген. Сол себепті үлгіні кестелік әдіспен
көрсету үш өлшемді болып шыққан. Үш өлшемді түсіндірудің қиындығына қарай
талдау қисықтардың иілу және қозғалу сипатын анықтайтын қосымша факторларды
енгізу арқылы координаттың (i) үйреншікті жүйесінде немесе (e) координат
жүйесінде жүргізіледі.
Экономикалық саясаттың кейбір шараларының әрекетіне экономика
реакциясының сипаты ұлттық экономиканың сыртқы әлеммен өзара қатынасының
нысандарына елеулі дәрежеде байланысты болады. Есептеуді талап ететін
негізгі сәттер мыналар: ұлттық экономиканы біріктіру дәрежесі, әлемдік
шаруашылық, валюта бағамын реттеудің тәртіптемесі (тіркелген - өзгермелі
валюта бағамы); капиталдың еркін қозғалысына экономиканың ашықтық дәрежесі
(капиталдың жоғары - төмен жұмылғыштығы).
Біріншіден, IS қисығының түрі мен сипаты жабық экономиканы талдаған
кезде қарастырылатын факторлармен анықталады. IS қисығы мемлекеттік дербес
шығындар өскен уақытта оңға қарай қозғалады. Сонымен дербес шығындардың
мультипликаторының маңызы кемігенде ол инвестициялауға шектеулі
икемділікпен ширай түседі.
Екіншіден, IS қисығының қозғалысына ұлттық валюта бағамының өзгерісі
әсерін тигізеді. Валюта бағамының төмендеуі (яғни ұлттық валютаның
құнсыздануы) IS қисығының оңға қарай жылжуына, бағамның солға жоғарылауына
түрткі болады. Өйткені бірінші жағдайда таза экспорттың өсуі, екіншіде оның
азаюы өрбиді.
Валюта бағамының LM қисығының сипатына әсерін есепке алудың мәнді
ерекшелігі бар. Егер жабық экономикада ақша ұсынымы экзогенді параметр
ретінде қарастырылса, ашық экономикада валюта бағамымен тіркелген ақша
ұсынымы эндогенді шамаға айналады.
Орталық банк ақша базасын да, валюта резервтерінің шамасын да бір
мезгілде реттей алмайды. Яғни дилемма не ақша ұсынымын, не валюта бағамын
бақылауды жүзеге асыруы қажет. Ақша-несие саясатының мақсаты ретінде валюта
бағамын тіркеуді қалаған Орталық банк сонысымен ақша массасына толық
бақылау жасау мүмкіндігін жоғалтады. Валюта бағамының өсуі (ұлттық
валютаның қымбаттауы) LM қисығының оңға қарай, ал төмендеуі солға жылжуына
қозғау салады. Ұлттық валюта қымбаттаған кезде Орталық банктің валюталық
резервтері өсіп, соған сәйкес ақша базасы да өседі. Валюта бағамы
төмендегенде ақша базасы азаяды.
Өзгермелі валюта бағамы кезінде ақша ұсынымы экзогенді параметр
саналып, сондықтан LM қисығының сипаты жабық экономика жағдайына тән
факторлармен айқындалады. Алайда, валюта бағамы ақша ұсынымының мөлшеріне
тәуелді параметр болып шығады. Одан басқа IS-LM үлгісімен салыстырғанда
Манделла-Флемингтің үлгісінде тағы бір теңдеу бар. Пайыздың ішкі және
әлемдік мөлшерлемелері арасындағы арақатынасты бейнелейтін ол капиталдың
ұтқырлық теңдеуі деп аталады.
Кестелік әдіспен капиталдың ұтқырлық теңдеуін абсцисс белдігіне
қосарласа і=іz деңгейінде, координат жүйесінде (i) орналасқан түзу
сызықтан тұратын BP қисығы түрінде көрсетуге болады.
Г.Кассельдің теориясын 50-70 жылдары батыстың экономистері дамытып,
олардың пікірінше, өндірістің шығындарына негізделіп, өздері ұсынған есеп
айырысу әдістері үлкен артықшылықтарға ие. Біріншіден, өндіріс шығындары
валюта бағамдарының ауытқуларына байланысты өзгерістерге аз дәрежеде
ұшыраған. Олар инфляция немесе дифляция қозғау салған бағаның уақытша емес,
тұрақты өзгерістерін бейнелейді.
С.Брисман тепе-теңдікті еңбекақының, несие пайызы ставкаларының және
еңбек өнімділігі өзгерісінің негізінде қарастырылуын ұсынды.
Ағылшын экономисі Х.Хаутеккер тепе-теңдікті жұмыс күшінің үлестік
құндарының арақатынасы ретінде есептеу мақсатқа сай деп санайды.
Л.Оффисер тепе-теңдікті еңбек өнімділігі мен еңбекақыдан басқа
өндіріс факторларынан дерексіздендіріп, сонда ғана оны есептеу мақсатқа
лайық дейді. Осындай тұжырымдар сатып алу қабілетінің тепе-теңдігін оқып
үйренуге өндіріс факторларын енгізіп, сонымен оның құндық негізін
мойындайды.
Сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі теориясы кемшіліктен арылған жоқ.
Егер әр алуан елдердің тауар қоржынына (корзина) тауарлардың бірдей
өзгермейтін түрлері салынса, тепе-теңдік автоматты түрде ұстап тұрылады.
Одан басқа елде өндірілетін тауарлардың бәрі халықаралық сауданың заттары
болып саналмайды. Бағаны теңестіруге сыртқы сауданың тосқауылдары, ұлттық
валютаның айырбасталымдылығы шектеулі кедергі болады. Алайда, сатып алу
қабілетінің тепе-теңдігі теориясы ұзақ мерзімді жоспарда әділетті. Өйткені,
егер өзгелермен салыстырғанда осы елде тауарлар мен қызметтер қымбаттаса,
оның тауары мен валютасына сұраныс түсіп, валюта бағамын және ішкі
бағаларды сатып алу қабілетінің тепе-теңдігін қамтамасыз ететін деңгейге
қарай қозғайды.
Қазіргі кезде сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі ең маңызды
макроэкономикалық көрсеткіштерді (ішкі жалпы өнім, ұлттық табыс және
басқалары) халықаралық салыстыру жобасын жүзеге асырудың құралы болып
саналады. Бұл сыртқы экономикалық байланыстарды кеңейтуге, біріктіру
процестерін тереңдетуге, халықаралық экономикалық ынтымақтастықты
қарқындандыруға байланысты. 1960 жылдардың аяғында БҰҰ-ның Статистикалық
бөлімі халықаралық ұйымдармен ынтымақтаса отырып халықаралық салыстырудың
Жобасын әзірледі. Жоба макроэкономикалық көрсеткіштерді сатып алу
қабілетінің тепе-теңдігін есептеу негізінде салыстыруды қамтамасыз етуге
бейімделеді.
Валюта бағамдары ұлттық валютаның ішкі нарықтағы салыстырмалы сатып
алу қабілетін емес, елдің сыртқы нарықтағы сауда жағдайын ғана қамтып
көрсететіндіктен тепе-теңдіктің негізінде халықаралық салыстыруларға
көшудің қажеттілігі туындады. Елдің бастапқы экономикалық жағдайын, ішкі
нарықтағы қарқынмен үйлесімсіз өзгеріп отыратын инфляцияны дәл көрсете
алмайтын валюта бағамдары ішкі жиынтық өнімнің және оның құрамдас
бөліктерінің серпінін бұрмалайды. Халықаралық салыстырулардың нәтижелері
елдің бастапқы экономикалық әлуетті, ұлттың әл-ауқатының деңгейін
анықтауға, оларды әлемдік нарықта өзі ынтымақтасатын немесе бәсекелесетін
елдермен салыстыруға, ұлттық экономиканың тиімділігін бағалау, қаржы
мүмкіндіктерін, баға деңгейін және ел нарығының сыйымдылығын талдауға,
сондай-ақ елдің экономикалық саясатының одан арғы әзірленімін және
жетілдірілуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Халықаралық жоспарлар бойынша салыстырылатын әр түрлі елдердің ішкі
жалпы өнімдері туралы деректермен қамтамасыз ету шешімін, соның ішінде ішкі
жалпы өнімнің салыстырмалы бағалануының жетістігін талап етеді. Осы
міндетті шешу валютаның сатып алу қабілетінің тепе-теңдігін есептегенде
күрделі есептеулерді жүргізуді талап етеді. Сатып алу қабілетінің тепе-
теңдігі өзінің нысаны бойынша валюта бағамдарына ұқсас көрінгенімен олар
таза статистикалық санат, бағаның өзгеше индексті болып саналады.
Сатып алу қабілетінің тепе-теңдігін есептеу ұқсас тауарлардың
бағалары жайында елеулі көлемдегі деректерді жинау және өңдеу қажеттігін
шамалайды. Одан кейін тауарлардың бағаларының жеке индекстері және әрбір
алғашқы қайта есеп топтарының, мысалы, аяқ-киімдердің жекелеген түрлері
бағаларының орташа индекстері есептеп шығарылады. Тек содан кейін ғана ішкі
жалпы өнімнің талдамалы топтарына арналған сатып алу қабілетінің тепе-
теңдігінің орташа мәндері есептеледі. Осы мақсатқа Ласпейрестің, Паашенің
индекстерінің белгілі формулаларын қолданады. Ласпейрестің формуласы
бойынша сатып алу қабілетінің орташа тепе-теңдігін есептеу үшін салмақ
ретінде базалық елдің ішкі жалпы өнімнің алғашқы қайта есептеу топтарының
үлестері туралы деректер алынады. Паашенің формуласы бойынша үлес ретінде
серіктес елдің алғашқы қайта есептеу топтарының деректері пайдаланылады.
Дегенмен, Ласпейрестің индексі дұрысында Паашенің индексінен көп сондықтан
да, кейбір мамандар Фишердің индексін қолданады [6, б. 87-90].
Г.Кассель сатып алу қабілетінің тепе-теңдігінің маңызын
абсолюттендірмей, валюта бағамының сатып алу қабілетінің тепе-теңдігіне
жоғары не төмен ауытқуын алдын ала анықтайтын факторлар қатарын атап өтті.
Оған мыналар жатады: сыртқы саудадағы шектеу, алыпсатарлық валюта
операциялары, валюта бағамының келешектегі қозғалысын кұру. Одан басқа
Г.Кассель сатып алу қабілетінің тепе-теңдігінен басқа валюта бағамдарына
әсер ететін өзге де факторлардың бар екенін, егер қарастырылатын екі елдің
экономикасындағы өзгеріс таза монетарлық сипатта болса ғана сатып алу
қабілетінің тепе-теңдігі теориясын қолдануға болатын мойындаған.
Ағылшын экономисі Т.Грегори ұсынған тұжырым “сатып алу күшінің тепе-
теңдігі” теориясын түрлендіру болып “тепе-теңдік бағамдары” теориясы деген
атауға ие болды. Валюта “тепе-теңдігінің ақиқат бағамдары” аталатын тұжырым
елдің төлем балансының бұзылуын жоюға және жекелеген елдердің ұлттық
экономикалары арасындағы тепе-теңдік жағдайының жетістігін қамтамасыз етуге
қабілетті. Анықтаушы баланс емес, нақ валюта бағамы екендігі туралы ереже
осы теорияға тән. Дегенмен, керісінше ықпал да жоққа шығарылмайды. Теория
валюталық бағамдардың көптігінен таралған. “Тепе-теңдіктің ақиқат
бағамынан” басқа “сатып алу күшінің тепе-теңдігі”, “нақты нарық бағамы”
секілді валюта бағамдары бар. Әр алуан елдердегі баға деңгейлерінің
арақатынастарымен анықталатын “сатып алу күшінің тепе-теңдігі” базалық
бағам болып есептеледі. Баға деңгейлері бірқатар ішкі факторларға,
негізінен ақша эмиссиясы мен банк несиелерінің көлемдеріне байланысты. Іс
жүзінде “нақты нарық бағамы” әрекет ететіндіктен төлем балансы жағдайы
өзгеруінің әсерінен ауытқи отырып, “тепе-теңдіктің ақиқат бағамы” “сатып
алу күшінің тепе-теңдігіне ұмтылады. Сонымен бірге “сатып алу күшінің тепе-
теңдігі” принципі экспорттың тауарларға қатынасы бойынша мойындалып, осы
теорияны жақтаушылардың пікірінше, елдің ішкі нарықта айналыста жүрген
тауарлар валютаның бағамына ықпал етпейді.
Дж.М.Кейнс өзінің “Ақша реформасы туралы трактат” еңбегінде сатып алу
қабілетінің тепе-теңдігі теориясына елеулі нақтылау енгізді. Оның
пікірінше, алтын стандарты кезінде валюта бағамының негізі алтын тепе-
теңдігі болғанымен, сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі қағаз ақша
айналысының нағыз феномені. Халықаралық саудаға тартылмаған тауарлар мен
қызметтерге қатысты ақшаның сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі теориясының
басты проблемасын көрді. Ұлттық нарықта айналыстағы барлық тауар және
қызмет жиынына сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі теориясын қолдану мынадай
алғы шартқа негізделеді: халықаралық сауданың заты болып саналмайтын
тауарлардың ішкі бағаларының серпіні ұзақ мерзімді жоспарда халықаралық
сауданың тауарлары мен заттарының бағаларының қозғалысына сәйкес болуға
тиіс. Ішкі нарықта айналыстағы барлық тауар жиынына есептелген сатып алу
қабілетінің тепе-теңдігі валюта бағамының қозғалысын үлкен дәлдікпен
көрсете алмаса да, ол кез келген жағдайда ақшаның сатып алу күшінің
өзгерісін есепке алады. “Сатып алу күшінің тепе-теңдігі ауытқуының валюта
бағамының ауытқуынан елеулі айырмашылығы болса, - деп жазады Дж.М.Кейнс, –
бұл халықаралық айналыстың объектісі болып саналатын және оған жатпайтын
тауарлардың екі тобының салыстырмалы бағасының өзгерісі басталғанын немесе
соған әзірлік екенін дәлелдейді”. Дж.М.Кейнстің қорытындылауы бойынша,
валютаның сатып алу күші сатып алу қабілетенің тепе-теңдігіне валюта
бағамының өзгерісінен гөрі макроэкономиканың аса мәнді факторы ретінде
қарастырылуы сатып алу қабілеті тепе-теңдігінің маңызын түйіндейді. Сатып
алу күші елдің ақша саясатын шапшаң сезінеді. Елеулі кемшіліктеріне
қарамастан сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі іс жүзінде расталды деп
М.Кейнс жалпы тұжырым жасады.
Сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі теориясын ұстанатын экономистер,
валюта бағамының құндық негізін теріске шығаратын ақшаның сандық теориясы
оның негізгі екеніне аса көңіл аударып, бағаның деңгейі айналыстағы ақшаның
санына байланысты деп бекітеді. Ақшаның сандық теориясының теңдеуі мына
түрде бейнеленеді:
MV=PY,
мұнда M ақша,
V ақша айналысының жылдамдығы,
P бағалар,
Y өндірістің жиынтық көлемі.
Егер ақша айналымының жылдамдығы тұрақты болса, онда ақша
мөлшерінің өзгерісі жалпы ұлттық өнімнің (PY) атаулы көлемінің үйлесімді
өзгерісіне қозғау салуға тиіс. Ақша айналысының жылдамдығы өзгермейді.
Жалпы ұлттық өнімнің нақты көлемі экономикадағы өндіріс факторларымен
шарттастырылған. Жалпы ұлттық өнімнің атаулы көлемінің өзгерісі баға
деңгейінің өзгерісімен түсіндіріледі. Пайызға шаққандағы баға деңгейінің
өзгерісі инфляцияның қарқыны болып саналса, ақша массасының өзгерісі сатып
алу қабілеті тепе-теңдігінің салыстырмалы теориясына сәйкес валюта
бағамының өзгеруіне апарып соғады.
Л.Н.Красавина сатып алу қабілеті тепе-теңдігінің теориясы бағамның
нақты базасы – сатып алуға жарамдылықты мойындап, оның құндық негізін
теріске шығаратынын атап көрсетеді. Бұл мақсатқа жетудің ең оңтайлы тәсілін
таңдау көбінесе нақты елдің жағдайына байланысты. Қаржы нарығының
күрделенуіне қарай капитал қозғалысын валюталық реттеу шараларының
көмегімен әлемдік жағдайдың ықпалынан елдің толық оқшаулануын қамтамасыз
етудің ықтималдығы азая түседі. Мұндай әдістер өз бағамы бар заңсыз
нарықтың қосарлана пайда болуына апарады. Дамыған қаржы жүйесі бар және
капитал қозғалысын реттеу шаралары болмайтын елдерде айырбас бағамын нарық
анықтайды. Ондай жағдайларда ақша-несие саясатының барлық қажетті шараларын
қабылдауға олардың әзір болуларын шарт етіп қойып, үкімет бағамды қалаған
дәрежеде реттей алады. Нақты елдің жағдайы есепке алынып, таңдалған
реттеудің қандай бір тәсілдері болса да, уақыт өткен сайын мақсатты
бағамды, нақ қалай түзету керектігі туралы мәселе туындайды. Соған
байланысты екі мәселе кезігеді.
Біріншіден, бір валютаға немесе валюталар қоржынына (корзинасына)
байлануды жүзеге асыру керек пе? Тікелей айтқанда бұл – макроэкономикалық
және микроэкономикалық тұрақтылықтың арасындағы таңдау дегенді білдіреді.
Қоржынға (корзинаға) байлану макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз
еткенмен, әрбір жекелеген екі жақты айырбас бағамында беталды өзгеріске жол
береді. Бір валюта бекітілу сол валютаға қатынасына қарай екі жақты бағамды
тұрақтандыруға мүмкіндік бергенімен, макроэкономикалық саясатта маңызды
мәнге ие тиімді айырбас бағамында беталды өзгерістерге апарады.
Біздің пікірімізше, ел бір ғана валютаға бекітуді жүзеге асырғысы
келсе, онда мынадай шарт қояды: кімнің валютасына бекіту жүзеге асса,
сауданың аз дегенде жартысы сол елде болуға тиіс. Қарсы жағдайда ел
валюталар қоржынына (корзинасына) бекітілуі жүзеге асырады.
Екінші мәселенің мәнісі мынау: ұлттық экономиканың бәсекеге
жарамдылығына беталды өзгерістерден аулақ болу мақсатымен жасалған айырбас
бағамын реттеу инфляция қарқынының ұлғаюына соқтырады. Нақты айырбас
бағамының нақ өзі экспорт пен импортқа деген ынталандыруды айқындайтын
болғандықтан мақсатты көрсеткіш нақты айырбас бағамы бойынша қабылданады.
Бұл ынталандыруды инфляцияның қарқындарына айыру орынсыз. Ақша-несиені
реттеу органдарының арсеналында ақша массасын байланыстырудың өзге де
тәсілдері бар. Осы ынталандыруды нақты түсіру экспортқа (әсіресе дәстүрлі
емес) ғана теріс әсерін тигізіп қоймай, болашақтағы нақты айырбас бағамына
қауіпті тұрлаусыздық тудырады. Төлем балансының теңгерілімдігін ұстап
тұруға байланысты созылмалы қиындықтар туған кезде нақты тиімді айырбас
бағамының бәсекеге жарамдылығының жеткіліксіздігі айқын байқалады. Ақша-
несие саясатын жүргізуде Орталық банктердің дербестігін шектемейтін валюта
бағамын реттеудің жалғыз мүмкін тәсілі – девальвация ревальвация. Ол
нақты тиімді айырбас бағамының өзгерісі арқылы елдің төлем балансын
реттейді. Әлемдік тәжірибенің дәлелдеуінше, монетарлық органдар ұлттық
валютаны нығайтуға саналы түрде бармайды. Өйткені, ол жергілікті
өндірушілер саудасының жағдайларының нашарлауына ұрындырады.
Бір қарағанда, девальвация экспорттың нақты көлемін көбейтуге,
импортты азайтуға мүмкіндік беретіндей көрінеді. Бірақ, іс жүзінде төлем
балансының жағдайына девальвацияның тигізетін ықпалы тап ондай айқын емес.
Девальвация сауданың халықаралық жағдайын нашарлатуы мүмкін. Импортқа деген
сұраныстың икемсіздігі жағдайында ол үшін ел нақты экспорттың үлкен
көлемімен төлеуге мәжбүр болады. Төлем балансының тепе-теңдігіне қарай
қозғалысқа қозғау салғанға дейін девальвация экономикаға жағымды әсер
етеді. Егер Орталық банк ұлттық валютаның жасанды тіркелген бағамын ұстап
тұратын болса, елеулі түрде ысырап болуы мүмкін алтын-валюта авуарларының
айтарлықтай бөлігін үнемдейді. Егер девальвация ұлттық валютаның жете
бағаланбауына апарса, онда мұны экономикалық қиындықтардың басқа түріне
жатқызуға болады. Төлем балансының пайда болған оң сальдосы ұзақ мерзімді
келешекте бағасы бүгінгі жасанды жете бағаланбаған бағаға тең болмайтын
валюта резервтерін қолдандыруға Орталық банкті мәжбүр етеді. Сондай
ысыраптың болу мүмкіндігі төлем балансын теңестіргенше девальвацияның оң
салдарға ие болатынын білдіреді. Халықаралық Валюта Қоры оған қатысушы
елдерден айырбас бағамдарын реттеудің белгілі принциптерін сақтауды талап
ететініне көңіл аударған жөн: төлем балансын реттеуді қиындату немесе
бәсекелік артықшылықты иелену мақсаттарын көздеп, валюта бағамдарымен айла-
шарғы жасаудан қашқақтау; ұлттық валюта бағамының алыпсатарлық ауытқуларына
қарсы тұру үшін валюта нарығында басқыншылықты (интервенция) жүзеге
асырғанда ХВҚ-ның мүше елдерді, әсіресе валюта басқыншылығы жасалатын
есепке алу керек.
Валюта бағамы өзінше шетел валютасына сұраныс пен ұсыныстың
келісімінің нәтижесінде жинақталған тепе-теңдік бағасы болып саналады.
Орталық банктер оның деңгейіне немесе ұсыныс пен сұранысына әсер етеді.
Сонымен, валюта бағамдарын қалыптастыру және реттеу процесі көп
факторлы болып саналады. Осы процесті елдің экономикалық дамуының маңызды
көрсеткіштеріне байланысты қарастыру керек. Өз кезегінде валюта бағамының
өзгерісі экономикалық процестерге кеңінен әсер етіп, ұлттық экономикадағы
ұдайы өндіріс процесінің барысы жөнінде хабардар етеді.
Валюта бағамдарын қалыптастыру процестері және олардың экономиканың
нақты және ақша секторларына ықпалы айырбас бағамы мемлекеттің қоғамдық
өндірісті реттеудің бір уақытта құралы және объектісі болып саналатынын
көрсетеді.
1.3 Валюталық саясат – экономикада сыртқы тепе-теңдікті қолдаудың
құралы
Валюталық және өзге де экономикалық халықаралық қатынастар аясында
жүзеге асырылатын валюталық саясат, шаралардың жиынтықтағы нарықтық
экономиканы реттеу жүйесінде маңызды орын алады. Ел дамуының белгілі бір
кезеңінде сыртқы экономикалық стратегияны жүзеге асыру және ұлттық
экономиканың өсуі соның тиімділігіне байланысты болады. Сыртқы экономикалық
саясат жүйесінде валюталық саясат аса маңызды орын алады. Сондықтан да,
Президенттің Қазақстан халқына Жолдауында сыртқы және ішкі саясаттың
негізгі бағыттары анықталған, соның ішінде негізгі мақсат болып ақша-несие
саясаты екендігі баса айтылған. Себебі, қаржы нарығының тұрақтылығын
қамтамасыз ету және экономикалық өсу мен ынталандыруды қатамасыз ететін
негізгі бағыт екені айқын көрсетілген.
Сондықтан да, валюталық саясаттың мақсаты негізінен орнықты
экономиканың өсуін, жұмыстылықтың жоғары деңгейін, бағаның тұрақтылығын
(құнсызданудың төменгі деңгейі), сыртқы экономикалық тепе-теңдікті (төлем
балансы тепе–теңдігін) қолдауды қамтамасыз етеді. Валюталық саясаттың
шеңберіне ішкі валюта нарығын бақылау да кіреді [7, б. 296-315; 8, б. 59-
64; 9, б. 28-33].
Валюталық саясаттың нақты міндеттеріне мыналар жатады: валюта жүйесі
мен валюта нарығының тұрақты жұмыс істеуін қамтамасыз ету; валюта
дағдарысын жеңіп шығу, валютаның және ұлттық валютаның бағамының
тұрақтылығын қамтамасыз ету; валюталардың айырбасталымдылығына көшу, валюта
операцияларын ырықтандыру және тағы басқалары.
Мемлекет әзірлеген салық-бюджет, ақша-несие және сыртқы экономикалық
саясаттардың негізінде валюталық саясат қалыптасады. Олардың барлығы өзара
байланысты болып, экономикалық мақсаттардың жалпы жүйесінен туындайды.
Әрбір мемлекеттік саясат үшін өзіндік жеке жүйе құрылып, оларды іске
асырудың әдістері таңдалады.
Валюталық саясатты үкіметпен бірлесе отырып Орталық банк ойластырып,
ол заң негізінде бекітіледі. Валюталық саясатты валюталық стратегияның,
валюталық реттеуімен ұштастырылуы ретінде қарастыруға болады. Валюталық
стратегия саласына валюта бағамы тұжырымдамасын, сол бағамға ықпал ету
әдістерін таңдау жатады [10, б. 50-56, 253-265; 11, б. 176-190, 207-210].
Валюталық саясаттың әдістері, нысандары мен бағыттары елдің валюталық-
экономика жағдайына, әлемдік шаруашылықтың өрістеуіне, дүниежүзілік аренада
күштерді орналастыруға байланысты. Әр алуан тарихи кезеңдерде валюталық
саясаттың мынадай нақты міндеттері алғашқы жоспарға қойылады: валюта
дағдарысынан шығу, валюта тұрақтылығын қамтамасыз ету, валюталық шектеу,
валютаның айырбасталымдылығына көшу, валюта тәртіптемесін ырықтандыру және
басқалары.
Абсолютті дербес ұлттық экономикалық саясат, соның ішінде валюталық,
несиелік, қаржылық елдердің өзара тәуелділігінің дамуымен және әлемдік
шаруашылықтағы бірігуімен сыйыспайды.
Валюталық саясатты заңды түрде, яғни валюталық құндылықтармен ел
ішінде және тыс жерде операцияларды жүзеге асырудың тәртібін реттейтін
құқық нысандары жиынтығы – валюталық заңдармен, сонымен қатар валюта
проблемасы бойынша мемлекеттер арасында жасалатын екі жақты және көп жақты
валюталық келісімдермен рәсімделеді.
Валюталық саясатты жүзеге асырудың бір құралы – халықаралық есеп
айырысуды және валюта операцияларын жүргізу тәртіптерін мемлекеттің
реттеуі. Ол ұлттық, мемлекетаралық және аймақтық деңгейде жүзеге асырылады.
Тікелей валюталық реттеу заң актілері және атқарушы үкіметтің әрекеті
арқылы орындалса, ал жанама реттеу экономикалық, соның ішінде валюта-несие
әдістерімен нарықтағы экономикалық агенттердің мінез-құлқына ықпал ету
жолымен іске асады. Шаруашылық байланыстарды интернационалдандыру
мемлекетаралық валюталық реттеудің дамуына әсер етеді. Ол мынадай
мақсаттарды көздейді: жекелеген елдердің валюталық саясатын үйлестіру,
валюта дағдарысынан шығудың бірлескен шаралары, бұл турасында басқа елдерге
қарағанда жетекші мемлекеттердің валюталық саясатымен келісу.
Аймақтық валюталық реттеу экономикалық біріккен бірлестіктердің
мысалы, Европа Одағы шеңберінде дамыған елдердің аймақтық топтамаларында
жүзеге асырылады.
Валюта қатынастарын реттеудің қажеттілігінде, сонымен қатар
мемлекеттің араласу дәрежесінде осы процес елдің ақша-несие және валюта
саясатында орталық орынды иеленеді. Әлемдік және ұлттық экономика
жағдайында валюталық тәртіптемелердің барлығы бұзылған кезде аталған
проблема бойынша пікір сайыс күшейеді. Алғашқы пікір сайыстарды Бреттон-Вуд
валюта жүйесінің күйреуі және валюта бағамының жаңа тәртіптемесіне (режим)
көшу кезеңіне жатқызуға болады. Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді келешекте
валюта бағамының тұрақсыздығы ерекшеленген 80 жылдардың ортасындағы
құбылысты пікір сайыстың екінші кезеңі деп санауға болады. Алдыңғы қатарлы
шетелдік ғалым-экономистер әлемдік тәжірибеде валюталық қатынастарды
нарықтық және мемлекеттік реттеу бірін-бірі толықтырып отыратындығы туралы
пікір білдіреді. Олардың арасындағы ара салмақ нақты жағдайда экономикалық
тиімділікпен айқындалады. Өтпелі кезеңде мемлекеттің валюталық реттеудегі
басымдылығы дамыған елдерге тән. Уақытына қарай қатая түседі. Экономикалық
ахуалдың жақсаруы және тұрақтануы валюталық тәртіптеменің ырықтануына
апарады. Дамыған елдердің тәжірибесінде мынадай жағдайда қалыптасты:
ондайда валюталық реттеуі деп нарықтық және мемлекеттік реттеудің жиынтығын
емес, керісінше мемлекеттік органдардың қызметтері ұғынылды. Құқық
теориясында Н.И.Химичева валюталық реттеу жөнінде мынадай анықтама
келтіреді: “Валюталық реттеу – валюта операцияларын іске асыру тәртіптерін
(режимін) реттеуге бағытталған мемлекеттік органдардың қызметі”.
Валюталық реттеу жайында мейлінше нақты анықтаманы А.В.Емелин
берген. Оның ойынша валюталық реттеу – мемлекеттік органдар жүзеге асыратын
кешенді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz