Қазақстан Республикасында қолма – қолсыз есеп айырысулардың жағдайын зерттеп, даму перспективаларын анықтау. әлеуметтік – экономикалық процестердегі маңызы мен орнын біліп алудағы теориялық және практикалық жағынан әзірлігін қамтамасыз ету
КІРІСПЕ 5
I тарау. Қолма – қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және
жүргізу
1.1 Қолма – қол емес есеп айырысулардың тарихы
1.2 Қолма – қол ақшасыз айналыс және оны ұйымдастыру
1.3 Қолма – қол емес есеп айырысудың түрлері
IIтару. Қолма – қолсыз есеп айырысуларды Қазақстан
Республикасында ұйымдастыру жағдайы
2.1 Қолма – қол емес есеп айырысу процедураларының
ерекшеліктері
2.2 Электрондық ақшалардың Қазақстан Республиксында дамуы
2.3 Төлем карточкалар арқылы есеп айырысу жағдайы
III тарау. Қолма – қолсыз есеп айырысулар жүйесін
жетілдіру бағыттары
3.1 Электрондық ақшаларды қолдану, жетілдіру мәселелері
МАЗМҰНЫ
3.2 Қазақстан Республикасындағы қолма – қолсыз есеп
айырысулардың банк арқылы қызметтерін жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ
Кіріспе
Электрондық ақшалар қолма – қол емес есеп айырысулар перспективасы
ретінде, деген дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдаған себебім.
Қазіргі таңда бұл электрондық жүйе өте тез дамуда. Өйткені
Қазақстан дамыған елу мемлекеттің қатарына кіру үшін мемлекет
электрондық жүйе жағынан немесе басқада технологиялар жағынан дамуы
керек. Соның ішінде электрондық ақша айналысын қарастырайық.
Карточка жүйесі Қазақстанға ең алғаш рет 1992 жылы қараша
айында Әлем Банк Қазақстан игерді. Содан кейін коммерциялық банктер
игере бастады, (Халық банкі, Казкоммерцбанк, ТұранӘлемБанк) бұл аталған
банктер қазіргі таңда өз кредиттік карточкаларымен халықаралық
деңгейде жұмыс жасауда.
Пластикалық карточка өте тиімді және қолайлы. Кез – келген
соманы керек кезінде көшеде тұрған немесе жұмыс орнында тұрған
банкомат арқылы есеп айрысуға болады.
Қолма – қолсыз есеп айрысуда банкке барудың қажеті жоқ. Өйткені
тек қана пластикалық карточкамен ғана емес және интернет арқылы,
ұялы телефон арқылы қолма – қолсыз есеп айрысу операциясын жүргізе
асыруға болады. Қазіргі таңда қолма – қол есеп айрысудан көрі қолма
– қолсыз есеп айрысу операциясы кең қолданылады. Өйткені кез – келген
жерде, дүкенге барғанда клиент өзіне керек затты алып
пластикалық карточкасымен есеп айрыса алады. Немесе әр
супермаркеттің өзінің дисконттық карточкасы болады. Ол дисконттық
карточкамен арзан бағада есеп айрысуға болады. Дисконттық карточканы
алу үшін келісім шарт толтырады, одан кейін клиентке екі аптаның
көлемінде дисконттық карта беріледі. Бұның барлығын клиент банкке
бармай – ақ сол супермаркетте шартқа отыра алады.
Ал енді интернет арқылы немесе ұялы телефон арқылы қолма –
қолсыз есеп айрысуға келетін болсақ . Бұл екі жүйе пластикалық
карточкамен бірге немесе қатар қолдануда. Клиент кез – келген жерде
жүріп кез – келген банктің клиенті бола алад. клиент банктен әлде
қайда қашық жерде жүр делік, клиентке шұғыл тұрде есеп шотынан
ақша аудару керек клиент бұны жүзеге асыру үшін, оны мынандай
операция жүзінде іске асыра алады. Кез – келген жерге барып
интернетке қосылады да, интернет – банк арқылы өзіне керек соманы
жібере алады. Клиент сөйтіп қолма – қолсыз есеп айрысу операциясын
интернет – банк арқылы жүзеге асыра алады.
Тек, қазақстанда қазіргі таңда интернет – банк кең көлемде
қолданыла алмайды, себебі Қазақстанда интернет ақысы өте қымбат.
Сол себептен клиенттерге интернет – банк тиімсіз болады. Ал егер
интернеттің бағасын азайтса онда халықтың 75% - ы интернет – банкті
қолданатыны сөзсыз белгілі.
Қолма- қолсыз есеп айыырысудың міндеті – бұл есеп айырысудың
формасы мен әдістерінің, оларды жүргізу принциптерінің, оларға
қойылған талаптардың жиынтығы. Есеп айырысудың принципі анағұрлым
тұрақты, өзгермейтін болып келеді. Есеп айрысуға қойылатын талаптар
экономиканы басқару әдістерінің дамуы мен жаңғыруына байланысты
өзгеріп отырады. Ал, есеп айырысу формасы мен әдістері осы
талаптарға сай болып, олардың өзгерістеріне бейімделініп отыруы
керек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасында қолма –
қолсыз есеп айырысулардың жағдайын зерттеп, даму перспективаларын
анықтау. әлеуметтік – экономикалық процестердегі маңызы мен орнын
біліп алудағы теориялық және практикалық жағынан әзірлігін
қамтамасыз ету; қолма – қолсыз есеп айрысуды ұйымдастыру нысандарының
өзара байланысы мен өзара іс - әрекетінің және қолма – қолсыз есеп
айрысудың қоғамдағы әлеуметтік – экономикалық дамуының нақты
жағдайларында қолданудың әдістерін түсінуге қол жеткізеді және
міндеті болып табылады.Қолма – қолсыз есеп айрысу міндеттерді іске
асыру мақсатында барлық банктерді бірыңғай процессингтік ұйым арқылы
жұмыс істеу үшін біріктіру банктердің эквайринг бизнесін неғұрлым
тиімді жасауына, ал босаған қаржы ресурстарын пластикалық
карточкаларға қызмет көрсетудің инфро құрылымын дамытуға және банктік
қызмет аясына кеңейту үшін бағыттауға мүмкіндік береді.
Осыған орай жұмыстың міндетті түрі зерттеу болып табылады.
- Қолма – қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу;
- Қолма – қолсыз есеп айырысуларды Қазақстан Республикасында
ұйымдастыру жағдайы;
- Қолма – қолсыз есеп айырысулар жүйесін жетілдіру бағыттары.
Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері
(Халық банк, Казкоммерцбанк, ТуранӘлемБанк) болып табылады. Барлық
коммерциялық банктер қолма – қолсыз есеп айырысулардың объекті болып
саналады. Халықтар мен шаруашылық органдарды несиелеу процесінде
қолма – қолсыз ақша айналымы төлем құралдарын эмиссиялайды, ал олар
(шаруашылық органдар мен халықтар) өз кезегінде өз қаражаттарын сол
банктердегі шоттарда ұстайды. Банк арқылы өтетін қолма – қолсыз
есеп айрысу оның ресурстарын көбейте отырып, есеп айрысудағы бос
ақша қаражаттары экономиканы және халықты несиелендіру
қажеттіліктеріне шоғырландыруға мүмкіндік береді.
Қолма – қолсыз есеп айрысу шаруашылық органдардың өзара
бақылауына және банктердің өндіріс процесіне, тауар айналымына
белсенді қатысып, әсер етуіне мүмкіндік береді. Банк шаруашылық
органдардың төлем тәртібін, ол төлемдерді уақытында төлеуін мұқият
бақылайды және төлемеудің себептерін талдайды. Төлем тәртібін
бұзғаны, оны уақытында төлемегені үшін банк экономикалық
санкциялар қолданады. Қажет жағдайда шаруашылық орган банктен уақытша
несие ретінде қаржылық көмек алып, пайда болған талаптар бойынша
төлемсіздік мөлшерін азайта алады.
Бұл дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құрылған.
Бірінші тарауында қолма – қол емес есеп айрысулардың теориясы
ақша жүйесін, ақша айналымын, қолма – қол емес есеп айналысты
ұйымдастыру, тарихы, түрлері ережелеріне сай қарастырылған. Бұнда
қолма – қол ақшасыз есеп айрысудың ең алғаш қай банк қолданғанын
біле аласыздар.
Екінші тарауында сіз қолма – қол есеп айрысуларды Қазақстан
Республикасында ұйымдастыру жағдайымен таныса аласыз. Бұл тарауда
қолма – қол емес есеп айрысулардың жаңартпаларымен, Электрондық
ақшалардың Қазақстан Республикасында дамуымен және Төлем
карточкаларымен қалай есеп айырысу жағдайларымен толық таныса аласыз.
Әрине бұл жерде сіз қай банк қандай қызмет көрсететінін біле
аласыз.
Банктерге арналған үшінші тарауда теория мен практиканың
үйлесімділігі сөз болады. Ол банк жүйесінің элементі ретінде,
арнаулы ақша – несие институты ретінде, төлем карточкаларын шығару
және әр түрлі қызмет көрсету сияқты ерекше өнім шығаратын
кәсіпорын ретінде қарастырылған. Банктің экономикадағы мәні,
қызметтері және ролі оның жүргізетін операцияларымен байланыста
зерттеледі. Дипломдық жұмыста сіз қолма – қолсыз есеп айрысу
операцияларымен, (несиелік, есеп айрысу және депозиттік) қатар басқа
операциялар, оның ішінде, банктердегі жаңа электрондық қолма –
қолсыз есеп айрысулар операциялары да баяндалады.
Қорытындыда ҚР қолма-қолсыз есеп айырысулар жүйесін жетілдіру бойынша
ұсыныстар берілген.
І тарау. Қолма – қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру және жүргізу
1. Қазақстан Республикасындағы қолма – қол емес есеп айрысулардың
тарихы
Қолма – қол ақша мен қолма – қол емес ақшасыз айналымдары ішкі
төлем айналымын шетелдік валюталардың еркін еніп кетуіне тосқауыл
қойылғанда ғана біртұтастығын сақтай алады.
Қазақстанда Мастеркард және Виза үлгілерімен жасалған әлемдік
несие карточкаларын шығаруды 1992 жылы қараша айында алғашқы болып
Әлем Банк Қазақстан игерді, 1994 жылы бұл банк жергілікті дебеттік
карточка - ӘЛЕМКАРДты шығарды. Қазіргі кезде осы үлгілердегі әлемдік
несие карточкаларымен өз клиенттеріне ТұранӘлемБанк, Казкоммерцбанк,
Халықтық банк және т.б. қызмет көрсетуде. Пластикалық карточка қолма –
қол ақша мен чектің орнына жүретін, сондай – ақ несиені банктен
қысқа мерзімді қарыз алуға мүмкіндік беретін есеп айрысу құралы.
Клиенттің ағымдағы шоттында қажетті ақша мөлшері болмай қалса, онда
белгілі бір лимитке (шектеу) дейін оған қысқа мерзімді несие беруі
мүмкін. Пластикалық карточка (дебеттік) негізінен бөлшек сауда
айналымы мен қызмет көрсету аясында қолданылады.
Қазіргі кезде өркениетті елдерде белгілі бір үлгімен (образец)
жасалған оннан аса несие карточкаларының түрлері бар. Олар: сапар
шегуге арналған, саудалық, бензин сатып алуға арналған, туризм мен
көңіл көтеретін қызметтерді төлеуге арналған, халықаралық есеп айрысуға
арналған (Виза, Мастеркард және Еврокард т.б.).
Бірыңғай ақша қолма – қол емес есеп айырысулар да және қолма – қол
ақшамен есеп айырысуда пайдаланылады. КСРО тұсында ақша айналымы
және ақша айналысы ұғымдарының арасында нақты шекара болды. Ақша
айналысы тек қолма – қол ақшаның қозғаласын ғана қамтиды, ал ақша
айналымына қолма – қол ақша қозғалысы да, қолма – қол ақшасыз айналымы
да кіреді. Ақша айналымы ақша айналысына қарағанда сыйымдылығы
жоғары, яғни мағынасы кең ұғым болды.
КСРО – ның құлауына байланысты бағаның еркіне жіберілуі,
орталықтандырылған басқарудан нарықтық қатынасқа көшу барысында ақша
айналымы мен ақша айналысы арасындағы айырмашылық жойылып , қолма
– қол ақша қозғалысын және қолма – қол емес айналымды бір – бірінен
ажырату мүмкін болмай қалды.
Бұл қолма – қол ақша қозғалысы мен қолма – қол емес
айналымның бірдей күшке ие болғанын білдіреді, ал ақшаның бір
формадан басқа формаға ауысуы шаруашылық органдардың, кәсіпкерлердің
және жеке тұлғалардың нақты қажеттіліктеріне қарай орын алады.
Осы заманғы нарықтық жағдайда ақша айналымы мен ақша
айналысы ұғымдары бір – бірімен осылайша теңесті. Ақша айналысы –
бұл елдегі тауарлық және тауарлық емес сипаттарына қызмет ететін
қолма – қол ақша және қолма – қол емес формаларындағы ақша
қозғалысы болып табылыды.
Ақша айналысы екі формада алға шығады: қолма – қол ақша
айналысы және қолма - қол емес ақшасыз айналыс. Қолма – қол емес
ақшасыз айналыстың артықшылықты жақтары көп, өйткені қолма – қол
ақша айналысының қома – қол ақшаны шығарумен, тасымалдаумен, сақтаумен
байланысты шығындары болады, оның үстіне, қолма – қол ақшаның
тоналу қаупін де есептен шығармаған дұрыс. Ақшаны қолма – қол ақша
формасынан қолма – қол есеп айрысу формасына немесе осыған
керісінше қолма – қол ақшасыз формадан қолма – қол ақша формасына
ауыстыру (құю) тұрғысынан келгенде бұл арада ешқандай кедергілер
болмайды, өйткені тауар өндірісі мен тауар айналысы ақша
айналысының объективі негізі болып табылады.
Алайда ақша айналысы тек тауар айналысының қайталаушысы
ғана емес. Бұл екі процесс біршама оқшау жүзеге асады. Тауарлардың
алмасуына ықпал ететін ақша айналыстан шықпайды, осы айналыстың
ішінде ұдайы болады, ал тауарлар сатылғаннан кейін айналыстан
шығып, тұтынылады. Тауар айналысы ақша айналысын тудырады.
Ақша айналыста жүріп, бірде айналыс құралының (қолма – қол
ақша) қызметін, бірде төлем құралының ( қолма – қол емес ақшасыз)
қызметін кезек (ауысып) орындайды. Олай болатын болса, ақша айналымы
барлық ақша қатынастарын бейнелеуші болып табылады, яғни ол
айналыс құралы ретінде және төлем құралы ретінде ақша қызметтерін
танытады.
Қолма – қол ақша мен қолма – қол емес ақшасыз айналымдары
ішкі төлем айналымын шетелдік валюталардың еркін еніп кетуіне
тосқауыл қойылғанда ғана біртұтастығын сақтай алады.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде ақша айналымын басқаратын
экономикалық әдістерді енгізу процесі кең тараған. Мысалы, АҚШ – та
халықтың барлық төлемдерінің тек төрттен бір бөлігі (14) ғана
қолма – қол ақша төлеумен жүргізілсе, қалған төлемдер чектермен,
несие карточкаларымен және тағы сол сияқты жүргізіледі. Қолма – қол
ақшасыз есептеуді жетілдірудің қаржының айналмалылығын жеделдетуге,
айналыстағы қолма – қол ақшаны қысқартуға және айналым шығындарын
азайтуға тигізер экономикалық маңызы зор. Қолма – қол ақшасыз есеп
айрысуды ұйымдастыруға әр елдің тарихи және экономикалық дамуының
ерекшелікткрі әсер етеді. Мысалы, ең алғаш 1775 жылы Ұлыбритания
чекті, вексельді, кейін АҚШ чекті қолдана бастаған, ал Германия
жирошотты, ТМД – ға мүше – мемлекеттер есеп айрысу шоттарын
қолданады. Қазіргі кезде пластикалық карточкаларды қолдану қолма –
қол емес есеп айрысуды ұйымдастыруда ең бір прогрессивтік құрал
екенін әлемдік тәжірбиеде дәлелдеді. Олардың көптеген түрлерінің
ішінде негізінен, магнитті жолағы бары кең қолданылады. Өркениетті
мемлекеттерде жоғары қорғалу дәрежесі бар микропроцессорлы карточканы
айналымға енгізу үшін белсенді жұмыс жүргізілуде.
Банктердің есептеу операциялары: инкассо, аудару және
аккредитив бөлып негізгі үш топқа бөлінеді. Осы үш есептеу
бөліміне толық мазмұндама берсек.
Инкассо - әр түрлі құжаттарды пайдаланып, клиенттердің
тапсырысы бойынша және олардың шотына банктердің ақша түсіру
операциясы. Инкассоға чектер, вексельдер, бағалы қағаздар және
тағыда басқа құжаттар қабылданады.
1996 жылдан Халықаралық сауда палатасы шығарған инкассо
бойынша үйлестірілген (унифицированный) бірыңғай Ереже қолданылады.
Онда инкассоның мәні және түрлері анықталған; вексельді, чектерді,
инкассалық тапсырыстарды инкассалау тәртібі; шарт бойынша халықаралық
төлемде инкассо түріндегі есеп айырысу тәртібі қарастырылған.
Инкассалық операцияның екі түрі бар. Жай инкассо –
клиенттің банк арқылы коммерциялық құжатсыз қойғантөлем талабы
негізінде банктің үшінші жақтан ақша алуға міндеттенген операциясы.
Жай инкассо тауарсыз есеп айырысуда қолданылады. Құжатты
(документальное) инкассо – үшінші жаққа клиенттен алған құжатты
(негізінен тауарды реттеуші) көрсету және оны тек төлемді қолма-қол
алғанда немесе акцепт алғанда ғана беру нәтижесінде банктің
жүргізетін операциясы.
Аудару операциясы клиент банкіне өз шотынан белгілі-бір
соманы көрсетілген жаққа аудару жөнінде тапсырма береді. Бұндай
операцияны жүргізгені үшін банк комиссиялық ақы алады.
Аккредитив (латын сөзі – сенемін) - бір банктің екінші
банкке аккредитивте көрсетілген шарттарды орындағанда белгілі бір
соманы жеке немесе заңды тұлғаға төлеу жөнінде берген жазбаша
тапсырмасы.
Аккредитивтің негізгі түрлері: ақшалы және құжатты.
Ақшалы аккредитив – атаулы ақшалы құжат. Онда белгіленген
мерзім ішінде аккредитивте көрсетілген соманы түгел немесе бөліп-
бөліп оны иемденушіге төлеу жөнінде корреспондент-банкке берген
тапсырма жазылған.
Құжатты аккредитив – келісім, ол бойынша эмитент-банк
клиенттің нұсқауымен және оның өтініші бойынша үшінші жаққа
төлемді жүргізу немесе оның үкімі бойынша төлеуі немесе ол
берген аударым вексельді акцептеуі, құжаттарды есептеуі немесе
сатып алуы керек. Эмитент-банк көрсетілген операциялардың кез
келгенін жүргізу өкілдігін басқа банкке (орындайтын) беруіне болады.
Жоспарлы-орталықтанған экономика жағдайында ақша айналымының
ерекшеліктері:
• Қолма-қол ақша да, қолма-қол емес ақша да кәсіпорындардың
шығаратын өнімдерін алдын ала бөлуге қызмет атқаратын. Барлық
қоғамдық өнім өндіріс құралдары және тұтыну заттары (өнімдер мен
қызмет көрсету) түрінде, яғни бірінші жағдайда материалды-
техникалық жабдықтау жүйесі арқылы, ал екінші жағдайда қоғам
мүшелерінің табысына (жалақы, зейнетақы және т.с.с.) сәйкес
мемлекеттік сауда жүйесі арқылы бөлінді;
• Мемлекет заңмен ақша айналымын: қолма-қол ақша және қолма-қол
емес ақшаға бөліп, ақша айналымының қай түрі қандай бөлу
жүйесіне қызмет атқаратынын белгіледі. Сөйтіп қолма-қол ақша
қозғалысы халықтың ақшалай табысын бөлуді көрсетсе, ал қолма-қол
емес ақша қозғалысы өндіріс құрал-жабдықтарын бөлуді көрсетті;
• Ақша айналымы мемлекеттік жоспарлау жүйесінің обьектісі ретінде
директивалық заңдармен реттелді;
• Ақша айналымы біртектес мемлекеттік меншік формасына қызмет
көрсетті;
• Ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері мемлекеттік
банкте шоғырланып, оған мемлекеттік бақылдау жүргізді;
• Қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша белгілерін тек мембанк
монопольды құқықпен шығарды.
Нарықтық экономика үлгісі жағдайындағы ақша айналымына
тән ерекшеліктер:
• Ақша айналымы негізінен шаруашылықтағы нарықтық қатынастарға
қызмет жасайды, ол бөлу қатынастарының тек аз ғана бөлшегін
қамтиды;
• Қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша айналымдарын заңмен
ажырату жойылды;
• Ақша айналымы мемлекеттің, коммерциялық банктердің, заңды және
жеке тұлғалардың жоспарлы болжауының обьектісі болып табылады.
• Ақша айналымы әртүрлі меншік формасы жағдайында жүреді;
• Ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері
орталықтанбаған, яғни олар әртүрлі коммерциялық және
мемлекеттік банктерде шоғырланған;
• Қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша айналымы бір-бірімен
тығыз байланыста жүреді;
• Қолма-қол ақша эмиссиясын Орталық банк жүргізіп, ал қолма-қол
емес ақша белгілерін коммерциялық банктер шығарады.
Олар эмбассировалы емес және бағытталған белгілері бар.
Карточканың алдыңғы сол жақ төменгі бұрышында ультра күлгін сәулесіне
көрінетін “М” әріпі бар. Ал оң жағында галограмманың қасында “С” әріпі
көрінеді.
Ағылшын тілінде “Electronic Use Only” жазуы бар.
Бағытталған белгілері.
Карточканың нөмірі MaestroCirrus, төлем ақы карточкаларының жүйесі “6”
немесе “5” санынан басталып, 12-19 саннан тұрады.
Карточканың пайдалану уақыты 3 жыл.
Карточканың пайдалану уақытының астында карточка иесінің аты-жөні ағылшын
тілінде жазылады.
China Union Pay(CUP)
2006 жылдың желтоқсан айынан бастап “Халық банкі” шетел банкілерінен
China Union Pay(CUP) төлем жүйелерінің карточкаларына эмиссиясын бастады.
Халық банкі CUP карточкаларын шығаруы Қазақстан мен Қытайдың отандық
және Қытайдың кәсіпкерлері мен сатушыларына және саяхатшыларға қолма-қол
ақша алуына, зат пен көрсетілген қызметтің ақысын төлеуіне мүмкіндік
береді.
Электронды техниканың жетістіктерінің, банк операцияларын
автоматтандыруды дамыту мен жетілдірудің нәтижесінде ХХ ғасырдың 70
– жылдарының екінші жартысында электрондық төлем жүйесін қолдануға
мүмкіндік туды. Электрондық төлем жүйесі – ол қағазсыз тасымалдаушы
электронды сигнал жіберу арқылы ақша сомасын аудару, банктік
шоттардың жағдайын бақылау, несиелік және есеп айрысу операцияларын
жүргізу үшін қолданылады.
Банк клиентеріне қызмет көрсететін электрондық төлем жүйесіне:
• Автоматтандырылған есеп айрысу палатасы;
• Банктік автоматтар;
• Сауда ұйымдарындағы терминалдар;
• Үйде банктік қызмет көрсетулер жатады.
Автоматтандырылған есептеу палатасы (АЕП) қолма – қол ақшасыз есеп
айрысуды автоматтандырылған тәртіппен жүргізеді және төлемдер
жөнінде барлық хабарлар электронды есептегіш машиналарға енгізу үшін
магниттік лентаға немесе терминалдық құрылғыға түсіретін формада
болады. Алғашқыда АЕП 1990 жылы АҚШ – та жұмыс істей бастаса,
қазіргі кезде оны Жапония, Ұлыбритания және Батыстың өнеркәсібі
дамыған мемлекеттер қолдануда. Әрине бұл мемлекеттердің ішіне біздің
Қазақстан да кіреді.
1.2 Қолма – қол ақшасыз айналыс және оны ұйымдастыру
Қолма – қол ақшасыз айналыс ақша айналымының бір бөлігі болып
табылады әрі қолма – қол ақшаны пайдаланбай, яғни есеп айрысудың
бірінен екіншісіне ақша аудару немесе борыштарды өзара шегеру жолмен
жүзеге асырылатын төлемдердің жиынтығын білдіреді.
Қолма – қол ақшасыз айналым екі түрге бөлінеді: тауарлық
айналым және тауарға қатыссыз айналым. Негізгі артықшылықты айналымға
тауарлық айналым жатады, ол қоғамдық жиынтық өнімнің өндірілуі мен
сатылу процесін тікелей бейнелейді. Айналымның тауарлық қолма – қол
ақшасыз айналыс құрамына тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін
халықтың, кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің қолма – қол
ақшасыз аударымдар жолымен жүзеге асырылатын төлемдері кіреді.
Тауарға қатыссыз қолма – қол ақшасыз айналымда
кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің, сондай – ақ халықтың ұлттық
табысты қалыптастыру, бөлу және қайта бөлу, амортизациялық аударымды қайта
бөлу процесіндегі төлемдері, айналымдағы қаражат пен пайда, банктің
несиелеуі, сақтандыру және басқа да тауарға қатысы жоқ төлемдер көрініс
табады.
Тауарға қатысы жоқ қолма – қол ақшасыз төлемдерге жататындар:
еңбекақыдан ұсталатын салық төлемі; тұрғын үй, коммуналдық, тұрмыстық,
пошталық және тағы басқа қызмет төлемдері; несиені өтеудің төлемі және
қолма – қол ақшасыз есеп айрысу арқылы жүзеге асырылатын басқа да
төлемдер.
Ақша айналысын оңтайлы ұйымдастырып, оны нығайту үшін және
ақша айналымын жылдамдату үшін әрі көлік ( тасымалдау) шығындарын
азайту үшін қолма – қол ақшасыз есеп айрысудың салаларын одан ары
ұлғайту, жетілдіру қажет. Қолма – қол ақшасыз есеп айрысу жолымен
кәсіпорындар мен ұйымдар арасында, олар мен олардан саты бойынша
жоғары тұрған ұйымдардың арасында, олар мен мемлекеттің және қаржы –
несие мекемелерінің арасында есеп айрысулар жүзеге асырылады.
Бүгінгі таңда халықпен есеп айрысуда қолма – қол ақшаның қолдану
салалары кеміп келеді. Еңбекақы беру, коммуналдық, пошталық төлемдер
және басқа да шығындардың көп бөлігі қалаларда банктердегі салым
ақшадан пошта бөлімдерінен, пластикалық карточкалармен аудару арқылы
қолма – қол ақшасыз жүзеге асырылады, сондай – ақ сатып алынған
тауарлардың төлемдері дүкендерде чектер мен пластикалық карточкалар
арқылы төленеді. Осы шаралардың барлығы қолма – қол ақшаның
пайдаланылатын салаларын кемітуге, қолма – қол ақшасыз есеп айрысудың
үлесін арттыруға мүмкіндік береді.
Қолма – қол ақшасыз есеп айрысудың артықшылықтары мынада:
• Ол банк жүйелерінің несиелік ресурстарын арттыруға, несие қатынасын
дамытуға мүмкіндік береді;
• Ол айналымға аса қажетті қолма – қол ақша сомасының тұтынылуын
кемітеді;
• Ол траксакциялық шығындардың (банкноттар мен тиындарды басып
шығару, сақтау, тасымалдау, санау түріндегі айналыс шығындары) кемуіне
мүмкіндік тудырады;
• ол банктердің дәлдікті қажет ететін жұмысында есеп айырысуларды және
қаражат айналымын шапшаңдатады;
• қолма – қол ақшасыз есеп айрысу процесінде шаруашылық органдардың
төлем қабілеті артады әрі келісімшарт міндеттемелерін орындауға
мүмкіндік алады. Нәтижесінде олардың қаржылық жағдайлары тұрақталып,
жұмыстарының тиімділігі мен пайдалылығы жоғарылайды.
Мынаны айта кету керек, қолма- қол ақшасыз айналыстың аталған
барлық артықшылықтары есеп айырысулар үнемі жүзеге асырылғанда ғана
нақты шындыққа айналады. Есеп айырысулар үнемі жүзеге асуы үшін
қолма- қол ақшасыз айналымды ұйымдастыруда белгілі бір принциптері
сақталуы керек.
Оған мыналарды жатқызуға болады:
• Төлеушілердің банктерді және қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың
түрлерін таңдаудағы еркіндік принципі. Бұл принцип әлеуметті
клиентке қызмет көрсету мәдинеті жоғары әрі есеп айырысу
операциаларын жылдам және дәл орындай алатын банктерді
таңдауға, сондай -ақ келісімшарттағы шарттардың орындалуын
қамтамасыз ететін қолма- қол ақшасыз есеп айырысудың мақсатқа
лайықты түрлерін таңдауға мүмкіндік береді.
• Төлеушінің төлем келісімінің міндетті түрде бөлу принципі,
яғни төлеушінің төлеуге келісім бергені немесе бермегені
туралы ақпарат міндетті түрде болуы керек. Мұның мағынасы
мынадай; шот иесінің шоттағы қаражатын банк төлемдердің
белгіленген кезегіне қарай әрі шотта қалған қаражаттың
шегінде төлем үшін жүзеге асырады. Соңғысы ( шот иесінің
шоттағы қаражатының шегінде төлемнің жүзеге асырылуы) төлемнің
қамтамасыз етілу принципін немесе төлеушінің өтімділік
принципін білдіреді.
• Төлемнің мерзімділік принципі. Бұл принциптің экономикалық
мағынасы мынадай: ақшалай қаржатты алушы қаражаттың
келісімшартта көрсетілген мерзімде өзінің шотына аударылуына
мүдделі. Төлемді уақтылы алудың маңызы өте зор.
• Барлық қатысушылардың келісімшарт қатынастарының сақталуына
мүліктік жауапкершілік пен есеп айырысу ережесінсіз бақылауды
жүзеге асыру принципі.
Есеп айырысудың барлық принциптері бір- бірімен өзара
тығыз байланысты болғандықтан бұлардың біреуінің бұзылуы екіншісінің
бұзылуына әкеп соқтырады. Барлық қолма- қол ақшасыз есеп айырысулар
шаруашылық органдардың, кәсіпкерлердің бір шоттан екіншісіне ақша
аудару туралы немесе өзара тараптарды шегеру туралы банкке берген
тапсырмаларын білдіретін есеп айырысу құжаттары негізінде жүргізіледі.
Есеп айырысу құжаттарының қозғалысы мен құжат айналымын бір-
бірінен бөліп қарастыру қажет. Есеп айырысу құжаттарының қозғалысы –
бұл құжаттардың есеп айырысудың басынан бастап аяғына дейін
қозғалыс тармақтары бойынша дәйекті жүйелі өтуі. Ал, құжат айналымы
есеп айырысу құжаттарының қозғалысына қажетті уақытпен қоса есеп
айырысуға қатысты әр түрлі операциялардың жүзеге асырылатын
уақытты да қамтиды. Есеп айырысу құжаттарына төлем тапсырмалары
мен айырысу чектері жатады.
Қолма- қол ақшасыз есеп айырысу жеке және заңды
тұлғалармен оларға тиісті шот ашқан банк арқылы жүргізіледі. Ол
шоттар мынадай болады; есеп айырысатын, ағымдағы, депозиттік және
валюталық. Шот жай және контокорренттік ағымдағы болуы да мүмкін.
Есеп айырысу шоты, депозит шоты және валюта шоты меншік
түрлеріне қарамастан барлық заңды тұлғаларға ашылады. Ағымдағы,
депозит және валюта шоттары коммерциялық қызметпен айналыспайтын
заңды және жеке тұлғаларға ашылады.
Есеп айырысу қызметі үшін банк пен клиент арасында банктік
шот келісім- шарты – екі жақты дербес азаматтық- құқықтық
келісімшарт бекітіледі. Банктер мен басқа басқа несие мекемелері
өзара есеп айырысуы үшін бір- бірінде кор- респонденттік шот ашады
әрі бір банк (корреспондент) басқа банктің (респондент) депозиттерін
ұстауға және мұның соңғысына төлем мен басқа операциялар бойынша
қызмет көрсетуге тиісті бекітілген келісімшарт негізінде ҚР Ұлттық
банк мекемелерінде де шот аша алады. Мұнда белгілі бір мерзімде
аса ірі ақша сомасын аудару бойынша банкаралық есеп айырысу жалпы
негізде және нақты уақыт аралығында жүзеге асырылады. Аударылатын
аса ірі ақшаның сомасын Ұлттық банк анықтайды. Басқадай төлемдер
(мерзімдіемес және ұсақ сомалар) бойынша банк аралық есеп айырысулар
клиринг негізінде екі және көп жақты шегеру арқылы жүзеге асырылуы
ықтимал. Соңғысы есеп айырысуға дейінгі төлем хабарламаларын
тапсыру, салыстыру және бекіту процесін, сондай-ақ талаптар,
міндеттемелер және түпкілікті қалдықты анықтау жөніндегі өзара есеп
айырысулар бойынша операцияларды білдіреді. Клиринг – бұл заңды және
жеке тұлғалардың тауарлар мен қызметтер үшін талаптар мен
міндеттемелердің өзара шегеруіне негізделген қолма- қол ақшасыз
есеп айырысудың тәсілі.
Корреспонденттік қатынаста мынадай операциялар орындалуы
мүмкін:
а) клиентке қызмет көрсетуге негізделген әрі банк-
корреспонденттегі шот бойынша төлемдерді жүргізуді білдіретін
операция. Бұл бір банктің басқасына тапсырма беруі бойынша жүзеге
асырылатын базистік коммерциялық және басқа да операциялар.
ә) шетелдік банктердің тартылуымен жүзеге асатын банкаралық
операциялар. Одан еркін айырбасталымды валюталарды сату- сатып алу
бойынша операция жатады. Кассалық және мерзімді валюталық оперциялар
бөліп көрсетіледі. Бірінші жағдайда сатып алушы мәміле сомасын
бірден (дереу) төлеуге міндетті, ал екінші жағдайда төлем белгілі
бір мерзім ішінде түседі.
Бұл операцияға мерзімі бойынша жақын келетіні – ақша
нарығында сауда- саттықты жүзеге асыру. Бұл жағдайда бір банк басқа
банкке уақытша ақша тапшылығын жоюы үшін, яғни қысқа мерзімді
өтімділікті өтеуі үшін несие түрінде (есеп айырысу несиесі) белгілі
бір мерзімге ақша сомасын береді.
Банкаралық операцияға клирингтік есеп айырысу жатады. Онда –
бұл шот бойынша операция мөлшері белгілі бір деңгейге жеткенде
оның басқа банк операциясына қосылу мүмкіндігі пайда болады. Бұл
банктердің тапсырмалары өзара шегерілуі мүмкін. Егер өзара
шегерілетін болса, клирингті орталықты іске қосудың қажеті болмай
қалады.
ҚР қолданыстағы заңына сәйкес қолма- қол ақшасыз есеп
айырысудың мынадай негізгі формаларының пайдаланылуы ұйғарылады:
• төлем тапсырмалары;
• аккредитивтер;
• чектер;
• вексельдер;
• пластикалық карточкалар.
Жабдықтаушылар мен сатып алушылар есеп айырысудың формаларын
шаруашылық келісімшартында өздері анықтайды. Есеп айрысу бойынша
бір – біріне қоятын талаптарды (притензия) екі жақ банкті қатыстырмай
өздері қарастырады, даулы мәселелер сотта және төрелік сотта шешіледі.
2007 жылы екінші деңгейдегі банктер мен АҚ Қазпочта үшін 36,0
триллион теңге сомасына 57,0 млн жүргізілді. Ол мәліметтер келесі кестеде
келтірілген (1 кесте).
1 кесте
2007 жылдың желтоқсан айының мәліметтері бойынша Қазпочта АҚ-ның
төлем құралдарының құрылымы
Құрылымы % - нен
Төлем аспаптары
Саны Сомасы
Төлем тапсырмасы 41.3 96.8
Төлем талап - тапсырмасы 0.1 0.2
Чектер 0.4 0.6
Шот банкілерін тікелей дебеттеу 0.3 0.02
Инкассалық өкім 0.4 0.7
Өтелген вексель 0.003 0.05
Төлем карточкалары 57.4 1.7
Қорытындысы 100.0 100.0
ҚР Ұлттық банк Хабаршысы, 2007 ж., №12
Төлем тапсырмасы шот иесінің шотынан алушының шотына
тапсырмада көрсетілген белгілі бір соманы аудару туралы банкке
беретін жазбаша өкімін білдіреді. Төлем тапсырмаларымен алынған
тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін, барлық тауарлық емес
операциялар бойынша, келісімшартта қарастырылған жағдайда аванстық
төлемдер бойынша есеп айырысулар жүргізіледі. Есеп айрысудың бұл
формасы Қазақстанда кеңінен тараған.
Аккредитив сатып алушы банкісінің сатып алушының тапсырмасы
бойынша жөнелтілген тауарларды, сондай – ақ аккредитивтік өтініште
қарастырылған басқа жағдайларды растайтын құжаттарды негізге ала
отырып жабдықтаушыға төлем аудару турасындағы жабдықтаушының банкісіне
беретін тапсырманы білдіреді. Аккредитивтер жабық (депозиттік) және
ашық (кепілдікті), қайтарып алынатын және қайтарып алынбайтын болып
бөлінеді.
Төлеушінің жабықтаушы есеп айырысу үшін қаражатты алдын-ала
сақтап қоятын, әрекет яғни алғашқысының қаражатты өз есеп айырысу
шотынан жабдықтаушыға қызмет көрсететін банкке аударатын әрекеті
жабық аккредитив деп саналады.
Ашық аккредитив орындаушы банктен өзінің шотын жүргізетін
эмитент-банктен аккредитивті барлық сомасын есептен шығарып
тастауын білдіреді.
Қайтарылып алынбайтын аккредитив жабдықтаушының-қаражатты
алушының келісімінсіз күшін жоймайды немесе өзгертілмейді. Мұндай
нұсқау болмаған жағдайда аккредитив қайтарып алынатын деп саналды.
Чек берушінің чекті ұстаушыға чекте көрсетілген ақша
сомасын төлеу туралы төлеушіге беретін сөзсіз жазбаша ұсынысы
чек деп аталады. Чек беруші-бұл тауар үшін төлемдерді төлейтін
немесе толтырылып, қол қойылатын чек арқылы төлемдерді жүзеге
асыратын жеке және заңды тұлға. Чек ұстаушы – бұл чек бойынша
төлемді алатын заңды тұлға. Чектер есеп айырысу чекгі және ақшалай
чек деп бөлінеді. Есеп айырысу чекгі (қолма- қол ақшасыз есеп
айырысу үшін қолданылады) төлем тапсырмасы секілді төлеушімен
рәсімделеді, алайда төлем тапсырмасынан айырмашылығы чек төлеушіден
заңды тұлғаға – төлемді алушыға шаруашылық операциялар іс
жүзінде асырылған сәтте беріледі. Содан кейін чек төлемді жүзеге
асыратын банкке беріледі.
Есеп айырысу чектері жабық және ашық болады. Жабық чек –
бұл есеп айырысу чегі, онда чек беруші қаражатты чек бойынша
төлемді кепілдендіретін жеке банк шотына алдын ала сақтап қояды.
Ал, ашық есеп айырысу чегі бойынша төлемге банк кепілдік береді.
Ақшалай чектер чекті ұстаушыға банктен қолма- қол ақша
төлеу үшін қолданылады – мысалы, еңбекақы, шаруашылыққа қажетті
қаражат, іс сапар шығыны, ауылшаруашылық өнімдерін сатып алу.
Вексель сатылған тауардың төлем мерзімін ұзарту түріндегі
сатып алушының сатушыға тауар формасында ұсынатын коммерциялық
несиесін ресімдейтін құрал, сондай – ақ, вексельдің берілуі негізіне
қарамастан вексель ұстаушыға белгілі бір соманы төлеу турасындағы
вексель берушінің міндеттемесін қамтитын құнды қағаз болып табылады.
Вексель борышқорлық міндеттеме болып табылады.
Заңда вексельдің екі түрі қарастырылады: жай және аударылатын.
Жай – вексель борышқордың - вексель берушінің көрсетілген ақша
сомасын белгілі бір мерзімде және белгілі бір орында қаражатты
алушыға немесе оның бұйрығы бойынша төлеу турасындағы жай әрі
ешқандай шарты жоқ міндеттемесін қамтитын жазбаша құжат болып
табылады.
Пластикалық карточкалар магниттік жолағы бар карта және
микросызбамен құрылған карта деп бөлінеді.
Есеп айрысуда пластикалық картаны пайдаланатын субъектілерге
мыналар жатады:
• карточканы ұстаушылар (клиент, пайдаланушы) – карта берілетін
тұлғалар;
• карта эмитент – банкісі – карта эмиссиясын (шығаруын) жүзеге асырады;
• эквайер – банк (acguirer) – картаны ұстаушыға қызмет көрсететін және
сауда – саттық кәсіпорындармен олардың өз қаражат есебінен есеп
айрысуды жүзеге асыратын банк;
• есеп айрысушы банктер;
• дүкендер мен қызмет көрсетуші кәсіпорындар;
• процессингтік орталық – төлем жүйелерінің технологиялық ядросы болып
табылатын мамандандырылған есептеу орталығы.
Магниттік жолағы бар карточкаларды айналдырумен есеп
айрысудың сызбасы 1 сызбада көрсетілген
1сызба
Магниттік жолағы бар карточкаларды айналдырумен есеп айрысудың
сызбасы
Карточка иелері
Сауда – саттық
қызмет көрсетуші
кәсіпорындар
Эмитент - банк Есеп айрысу Эквайер - банк
банктері
Процессингтік
орталық
1 – клиентке карточканы рәсімдеу және беру; 2 – сатып алу төлемі үшін
карточканы ұсыну; 3 – Қолданыстылығы(қолданысқа жарамдылығы немесе
жалғандығы) туралы сұрау алу; 4 – тексерудің нәтижесі; 5 - тауарды
табыстау, қызмет көрсету; 6 – аусымды табыс ету; 7 – эквайер банктің
есеп айырысуы; 8-13 – эмитент – банктің эквайер – банкпен есеп айрысуы;
14 – карточка иесінің эмитент – банкпен есеп айырысуы.
Микросызбалық пластикалық карта шамамен осы сызба бойынша өтеуі
ықтимал. Арадағы айырмашылық тексеру процесінде ғана, ол on Iine
(процессингілік орталықпен тікелей байлынысты) режимін қажет етпейді,
сауда нүктесінде дербес жүзеге асырылады.
Аударылатын вексель (тратта) – бұл вексель ұстаушысының (несие
беруші) вексельде көрсетілген ақша сомасын үшінші тұлғадан(ремитентке)
немесе оның бұйрығы бойынша төлеушіге (борышқор) төлеу туралы сөзсіз
бұйрығын қамтитын жазбаша құжат (жай вексельден айырмашылығы мұнда екі
қатысушы емес, кем дегенде үш қатысушы тұлға болады).
Вексельмен есеп айырысу төлеушінің қаражаты есеп айырысушылар
мен төлемдерге алаңдамауына ықпал етеді. Есептік операцияны
орындағаннан кейін банк өз кезегінде есептік вексельді иелену (меншік)
құқығына ие болып, осыған қарай борышқордан алынатын қаражаттың
вексельде көрсетілген мерзімде уақытылы кеп түсуіне бақылауды жүзеге
асырады.
Пластикалық карточкамен есеп айрысу. Қолма – қол ақша және қолма
– қол ақшасыз түрлеріндегі кейінгі төлемі бойынша банктің нақты
несиелік міндеттемесі болып табылады. Өйткені, сатып алушы сатып алған
тауарды пластикалық карточкамен төлей отырып, сатушыға тиісті соманың
несиелік міндеттемесін береді.
Есеп айырысудың негізгі екі сызбасы белгілі: дебеттік
пластикалық картаны пайдалану және несиелік пластикалық картаны
пайдалану. Дебеттік пластикалық карта арнаулы картадағы клиент шотындағы
есеп айырысуды қамтамасыз етеді. Несиелік пластика картасы арнайы карта
шотында дебет қалдығын қалыптастыруды, яғни клиентке өзінше несие беруді
ұйғарады.
Пластикалық карталарды пайдалану арқылы есеп айырысудың
артықшылығы қандай да бір затты немесе қызметті сатып алу үшін аса
ірі ақша сомасын өзіңмен берге алып жүрудің қажеттілігі болмайды;
карточка жоғалған жағдайда оның жоғалғандығы туралы банкке
хабарласаңыз жетіп жатыр, банк бұл карточка бойынша барлық есеп
айрысуларға тосқауыл қояды.
Кемшіліктері: ақша карточка шотына бірден түседі – қандайда бір
уақыт аралығында шығындалады, яғни қаражат есеп айырысуға бөгеледі.
Шетелдік банктермен операция болмаған жағдайға біздің коммерциялық
банктер ақпараттарды өңдеу орталығы бар СВИФТ халықаралық банкаралық
жүйеге бағдарланады.
ҚР Ұлттық банкі қолма – қол ақшасыз есеп айырысудың жүйесін
жетілдіру бойынша жұмыстар жүргізіп келеді. Қағаз құжаттардан бас
тартудың және осы заманғы электрондық технологияларды пайдаланумен епес
айырысудың жүйесіне көшудің бірлескен осы екі жолы шаруашылықты
жүргізуші субъктілер қаражатының айналымын көп жылдамдатады.
Электорндық төлемдер жүйесінің қатысушылары болып табылатын банктер мен
клиенттер арасындағы есеп айырысулар күн сайын жүзеге асырылады.
Егер төлем аймақаралық электрондық есеп айырысу жүйесінің аясында
жүргізілетін болып, ал клиент аймақтан тыс жерде жүрген болса, оның
қатысуынсыз есеп айырысу бір – екі күннің ішінде жүзеге асырылады.
Есеп айырысу-кассалық орталықтары қағаз тасымалдауда банк
құжаттарын қолмен сұрыптаумен және оларды салып жіберумен
байланысты уақытты көп алатын жұмыстардан біршама босап қалды.
Жаңа технологияның басты артықшылығына- ол(жаңа
технология) өңделген және сақтаулы ақпараттардың шынайылығын,
сенімділігін арттырады әрі қорғайды.
Электрондық технологиялардың негізінде төлем айналымын
ұйымдастыратын болсақ, бұл банктердің тауар, қызмет, құнды
қағаздар үшін халықпен есеп айырысу барысында чектер мен
пластикалық карталарды енгізу есебінен банк қызметінің спектірін
ұлғайтуына, есеп айырысудың клирингтік жүйесін дамытуға
мүмкіндік береді. Бұл өз кезегінде ақша айналымының дұрысталуына,
ондағы қолма-қол ақша үшін үлесінің елде азаюына ықпалын
тигізеді.
1.3. Қолма – қол емес есеп айрысудың түрлері
Карточка ол банк шотының иесіне өз шотына қол жеткізуге
мүмкіндік беретін төлем карточкасы. Карточканың бірнеше түрлері
болады, оларғдың түсініктемесіне келетін болсақ Банкомат(АТМ) дегеніміз
ол қолма – қолсыз есеп айрысу операциясының бір бөлігі деуге
болады.
АТМ – Automated Teller Machine, сөзбе – сөз аударғанда:
автомматық кассалық машина немесе банкомат, Банкомат – төлем
карточкасының көмегімен ақша алуға мүмкіндік беретін электрондық –
механикалық құрылғы. Мұнымен қатар, банкомат арқылы бірқатар басқа
операцияларды да іске асыруға болады: шоттағы ақша қалдығын білуге,
соңғы он операция бойынша шоттан үзінді алуға, Мобильдік банкинг
Қызметтеріне қосылуға, телефон байланысы үшін ақы төлеуге, кредит
лемитін ашуға (жалақысын Халық банкінің карточкасымен алатын клиенттер
үшін) болады. Банкоматтан операция жүргізу үшін ен бастысы – ДСН –
коды қажет.
ДСН – коды дегеніміз ол дербес сәйкестендіру коды, карточка
ұстаушыға берілетін төрт танбалы құпия код, карточка иесін
сәйкестендіру үшін арналған (виртуалдық карточкадан басқасы).
РОS – терминал дегеніміз ол (ағылшынша Point Of Sale Termibal –
сауда орнындағы терминал) – карточканын магнит жолығынан немесе
микрочиптен ақпаратты оқуға және төлем карточкасы бойынша
операцияны іске асыру мақсатында авторизация жүргізу үшін банкпен
байланысуға мүмкіндік беретін электрондық құрылғы. Банкпен байланыс
телефон желісі арқылы жүргізіледі. Афторизация нәтижесі экрандағы
хабар түрінде көрінеді әрі чектін бірнеше данасын басып шығару
арқылы ресімделеді. Банкомат өздігінен қызмет көрсетуге арналған
болса, РОS – терминал бойынша қызмет көрсетуді кассир жүзеге асырады.
Импринтер дегеніміз – клиенттің төлем карточкасында,
эмбоссирленген (таңбаланған) мәліметтер бедерін, сондай – ақ импринтер
клишесіндегі (сауда орны туралы мәлімет) арнаулы сауда чегіндегі (слип)
мәліметі алуға мүмкіндік беретін механикалық құрылғы.
Эмитент банк дегеніміз ол төлем жүйесінің карточкаларын
шығарушы банк эмитент - банк деп аталады. Қазақстан Халық Банкі Visa,
MаsterCart, China Union Pay, Altyn төлем жүйелерінің карточкаларын
шығарады.
Мултимедиялық киоск дегеніміз ол - клиенттің төлем карточкасы
бойынша жекелеген операцияларды іске асыруына арналған, мониторы бар
арнаулы аппарат.
Карт – ридер дегени ол төлем карточкаларындағы ақпаратты оқитын
арнаулы құрылғы. Карт – ридермен банкоматтар, РОS – терминалдар мен
мультимедиялық киоскілер жабдықталған.
Жарамдылық мерзімі. Карточка клиентке белгілі бір мерзімге
беріледі. Әдетте, бұл мерзім карточка түріне қарай 1 жылдан 3 жылға дейін
созылады. Әрекет ету мерзімі аяқталғанда карточка ауыстырылады.
Карточкада оның жарамдылық мерзімі аяқталатын уақыты жылмен және
аймен көрсетіледі*.
* - жарамдылық мерзімі аяқталған карточкалармен операция
жүргізілмейді.
Қолма – қол емес есеп айрысудың тағы бір түрі ол –чек.
Чек банкке ақша салу және қолма – қол емес есеп айрысу
барысында пайда болған. Чек дегеніміз – оған қол қоюшының ағымдағы
шотынан қолма – қол ақшаны чек иеленушіге беру емес басқа бір
шотқа аудару туралы банкке берген жазбаша үкімі. Чекпен есеп
айрысу несие және банк қатынастарды өрістеген кезде пайда болды.
Ең алғаш рет чек 1683 жылы Ұлыбританияда қолданылған.
Чек, біріншіден, банктегі ағымдағы шоттан қолма – қол ақша
алғанда; екіншіден, тауар сатып алғанда және қарызды өтегенде;
үшіншіден, қолма – қол ақшасыз есеп айырысқанда айналыс және төлем
құралдары ретінде жүреді.
Чектің белгілі бір формасы болады, яғни ол кітапша түрінде
шығарылады. Чек қысқа мерзімге беріледі. Негізінен ақшалы және
есеп айырысу чектері кездеседі. Ақшалы чек: иесі – көрсетілген,
кісі яғни атаулы чек және иесі – оны ұсынушы кісі; яғни ұсынушы
чегі болып екіге бөлінеді. Ақшалы чекпен банктен қолма – қол
ақша алады. Есеп айырысу чегі ордерлі чек деп аталады. Чек
кітапшасынан жыртылып алынған чектің парақтары сатылып алынған
тауарлар үшін немесе көрсетілген қызмет үшін есеп айырысқанда
қолма- қол ақшаның орнына қолданылады. Чекпен есеп айырысу,
әсіресе, бір банктің клиенттері арасында қолайлы. Әр түрлі
банктердің клиенттері өзара есеп айы- рысқан жағдайда чек
орталық банкке толтырылады.
Өркендеген мемлекеттерде чек айналымның жедел қарқынмен
өрістеуі біраз қиындықтарға душар еткен. Мысалы, 50-70 жылдары
АҚШ- та 90 процент, Ұлыбританияда – 60, Жапонияда – 25 отбасы чек
кітапшаларын пайдаланған. АҚШ- та күніне 100 млн. чек толтырылып,
чек айналымының шығындары жылына 11 млрд. доллар құраған.
Шығындарды азайту мақсатында чектерді есептеуге автоматты жүйе
енгізіліп, төлемнің басқа экономикалық тиімді формаларын
іздестіру қолға алынған.
Банк жүйесіне ғылыми – техникалық прогрестің жетістіктерін
пайдаланудың нәтижесінде 1959 ж. әлемде ең алғашқы рет Сан –
Франциско қаласындағы Банк оф ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I тарау. Қолма – қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және
жүргізу
1.1 Қолма – қол емес есеп айырысулардың тарихы
1.2 Қолма – қол ақшасыз айналыс және оны ұйымдастыру
1.3 Қолма – қол емес есеп айырысудың түрлері
IIтару. Қолма – қолсыз есеп айырысуларды Қазақстан
Республикасында ұйымдастыру жағдайы
2.1 Қолма – қол емес есеп айырысу процедураларының
ерекшеліктері
2.2 Электрондық ақшалардың Қазақстан Республиксында дамуы
2.3 Төлем карточкалар арқылы есеп айырысу жағдайы
III тарау. Қолма – қолсыз есеп айырысулар жүйесін
жетілдіру бағыттары
3.1 Электрондық ақшаларды қолдану, жетілдіру мәселелері
МАЗМҰНЫ
3.2 Қазақстан Республикасындағы қолма – қолсыз есеп
айырысулардың банк арқылы қызметтерін жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ
Кіріспе
Электрондық ақшалар қолма – қол емес есеп айырысулар перспективасы
ретінде, деген дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдаған себебім.
Қазіргі таңда бұл электрондық жүйе өте тез дамуда. Өйткені
Қазақстан дамыған елу мемлекеттің қатарына кіру үшін мемлекет
электрондық жүйе жағынан немесе басқада технологиялар жағынан дамуы
керек. Соның ішінде электрондық ақша айналысын қарастырайық.
Карточка жүйесі Қазақстанға ең алғаш рет 1992 жылы қараша
айында Әлем Банк Қазақстан игерді. Содан кейін коммерциялық банктер
игере бастады, (Халық банкі, Казкоммерцбанк, ТұранӘлемБанк) бұл аталған
банктер қазіргі таңда өз кредиттік карточкаларымен халықаралық
деңгейде жұмыс жасауда.
Пластикалық карточка өте тиімді және қолайлы. Кез – келген
соманы керек кезінде көшеде тұрған немесе жұмыс орнында тұрған
банкомат арқылы есеп айрысуға болады.
Қолма – қолсыз есеп айрысуда банкке барудың қажеті жоқ. Өйткені
тек қана пластикалық карточкамен ғана емес және интернет арқылы,
ұялы телефон арқылы қолма – қолсыз есеп айрысу операциясын жүргізе
асыруға болады. Қазіргі таңда қолма – қол есеп айрысудан көрі қолма
– қолсыз есеп айрысу операциясы кең қолданылады. Өйткені кез – келген
жерде, дүкенге барғанда клиент өзіне керек затты алып
пластикалық карточкасымен есеп айрыса алады. Немесе әр
супермаркеттің өзінің дисконттық карточкасы болады. Ол дисконттық
карточкамен арзан бағада есеп айрысуға болады. Дисконттық карточканы
алу үшін келісім шарт толтырады, одан кейін клиентке екі аптаның
көлемінде дисконттық карта беріледі. Бұның барлығын клиент банкке
бармай – ақ сол супермаркетте шартқа отыра алады.
Ал енді интернет арқылы немесе ұялы телефон арқылы қолма –
қолсыз есеп айрысуға келетін болсақ . Бұл екі жүйе пластикалық
карточкамен бірге немесе қатар қолдануда. Клиент кез – келген жерде
жүріп кез – келген банктің клиенті бола алад. клиент банктен әлде
қайда қашық жерде жүр делік, клиентке шұғыл тұрде есеп шотынан
ақша аудару керек клиент бұны жүзеге асыру үшін, оны мынандай
операция жүзінде іске асыра алады. Кез – келген жерге барып
интернетке қосылады да, интернет – банк арқылы өзіне керек соманы
жібере алады. Клиент сөйтіп қолма – қолсыз есеп айрысу операциясын
интернет – банк арқылы жүзеге асыра алады.
Тек, қазақстанда қазіргі таңда интернет – банк кең көлемде
қолданыла алмайды, себебі Қазақстанда интернет ақысы өте қымбат.
Сол себептен клиенттерге интернет – банк тиімсіз болады. Ал егер
интернеттің бағасын азайтса онда халықтың 75% - ы интернет – банкті
қолданатыны сөзсыз белгілі.
Қолма- қолсыз есеп айыырысудың міндеті – бұл есеп айырысудың
формасы мен әдістерінің, оларды жүргізу принциптерінің, оларға
қойылған талаптардың жиынтығы. Есеп айырысудың принципі анағұрлым
тұрақты, өзгермейтін болып келеді. Есеп айрысуға қойылатын талаптар
экономиканы басқару әдістерінің дамуы мен жаңғыруына байланысты
өзгеріп отырады. Ал, есеп айырысу формасы мен әдістері осы
талаптарға сай болып, олардың өзгерістеріне бейімделініп отыруы
керек.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қазақстан Республикасында қолма –
қолсыз есеп айырысулардың жағдайын зерттеп, даму перспективаларын
анықтау. әлеуметтік – экономикалық процестердегі маңызы мен орнын
біліп алудағы теориялық және практикалық жағынан әзірлігін
қамтамасыз ету; қолма – қолсыз есеп айрысуды ұйымдастыру нысандарының
өзара байланысы мен өзара іс - әрекетінің және қолма – қолсыз есеп
айрысудың қоғамдағы әлеуметтік – экономикалық дамуының нақты
жағдайларында қолданудың әдістерін түсінуге қол жеткізеді және
міндеті болып табылады.Қолма – қолсыз есеп айрысу міндеттерді іске
асыру мақсатында барлық банктерді бірыңғай процессингтік ұйым арқылы
жұмыс істеу үшін біріктіру банктердің эквайринг бизнесін неғұрлым
тиімді жасауына, ал босаған қаржы ресурстарын пластикалық
карточкаларға қызмет көрсетудің инфро құрылымын дамытуға және банктік
қызмет аясына кеңейту үшін бағыттауға мүмкіндік береді.
Осыған орай жұмыстың міндетті түрі зерттеу болып табылады.
- Қолма – қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу;
- Қолма – қолсыз есеп айырысуларды Қазақстан Республикасында
ұйымдастыру жағдайы;
- Қолма – қолсыз есеп айырысулар жүйесін жетілдіру бағыттары.
Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері
(Халық банк, Казкоммерцбанк, ТуранӘлемБанк) болып табылады. Барлық
коммерциялық банктер қолма – қолсыз есеп айырысулардың объекті болып
саналады. Халықтар мен шаруашылық органдарды несиелеу процесінде
қолма – қолсыз ақша айналымы төлем құралдарын эмиссиялайды, ал олар
(шаруашылық органдар мен халықтар) өз кезегінде өз қаражаттарын сол
банктердегі шоттарда ұстайды. Банк арқылы өтетін қолма – қолсыз
есеп айрысу оның ресурстарын көбейте отырып, есеп айрысудағы бос
ақша қаражаттары экономиканы және халықты несиелендіру
қажеттіліктеріне шоғырландыруға мүмкіндік береді.
Қолма – қолсыз есеп айрысу шаруашылық органдардың өзара
бақылауына және банктердің өндіріс процесіне, тауар айналымына
белсенді қатысып, әсер етуіне мүмкіндік береді. Банк шаруашылық
органдардың төлем тәртібін, ол төлемдерді уақытында төлеуін мұқият
бақылайды және төлемеудің себептерін талдайды. Төлем тәртібін
бұзғаны, оны уақытында төлемегені үшін банк экономикалық
санкциялар қолданады. Қажет жағдайда шаруашылық орган банктен уақытша
несие ретінде қаржылық көмек алып, пайда болған талаптар бойынша
төлемсіздік мөлшерін азайта алады.
Бұл дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құрылған.
Бірінші тарауында қолма – қол емес есеп айрысулардың теориясы
ақша жүйесін, ақша айналымын, қолма – қол емес есеп айналысты
ұйымдастыру, тарихы, түрлері ережелеріне сай қарастырылған. Бұнда
қолма – қол ақшасыз есеп айрысудың ең алғаш қай банк қолданғанын
біле аласыздар.
Екінші тарауында сіз қолма – қол есеп айрысуларды Қазақстан
Республикасында ұйымдастыру жағдайымен таныса аласыз. Бұл тарауда
қолма – қол емес есеп айрысулардың жаңартпаларымен, Электрондық
ақшалардың Қазақстан Республикасында дамуымен және Төлем
карточкаларымен қалай есеп айырысу жағдайларымен толық таныса аласыз.
Әрине бұл жерде сіз қай банк қандай қызмет көрсететінін біле
аласыз.
Банктерге арналған үшінші тарауда теория мен практиканың
үйлесімділігі сөз болады. Ол банк жүйесінің элементі ретінде,
арнаулы ақша – несие институты ретінде, төлем карточкаларын шығару
және әр түрлі қызмет көрсету сияқты ерекше өнім шығаратын
кәсіпорын ретінде қарастырылған. Банктің экономикадағы мәні,
қызметтері және ролі оның жүргізетін операцияларымен байланыста
зерттеледі. Дипломдық жұмыста сіз қолма – қолсыз есеп айрысу
операцияларымен, (несиелік, есеп айрысу және депозиттік) қатар басқа
операциялар, оның ішінде, банктердегі жаңа электрондық қолма –
қолсыз есеп айрысулар операциялары да баяндалады.
Қорытындыда ҚР қолма-қолсыз есеп айырысулар жүйесін жетілдіру бойынша
ұсыныстар берілген.
І тарау. Қолма – қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру және жүргізу
1. Қазақстан Республикасындағы қолма – қол емес есеп айрысулардың
тарихы
Қолма – қол ақша мен қолма – қол емес ақшасыз айналымдары ішкі
төлем айналымын шетелдік валюталардың еркін еніп кетуіне тосқауыл
қойылғанда ғана біртұтастығын сақтай алады.
Қазақстанда Мастеркард және Виза үлгілерімен жасалған әлемдік
несие карточкаларын шығаруды 1992 жылы қараша айында алғашқы болып
Әлем Банк Қазақстан игерді, 1994 жылы бұл банк жергілікті дебеттік
карточка - ӘЛЕМКАРДты шығарды. Қазіргі кезде осы үлгілердегі әлемдік
несие карточкаларымен өз клиенттеріне ТұранӘлемБанк, Казкоммерцбанк,
Халықтық банк және т.б. қызмет көрсетуде. Пластикалық карточка қолма –
қол ақша мен чектің орнына жүретін, сондай – ақ несиені банктен
қысқа мерзімді қарыз алуға мүмкіндік беретін есеп айрысу құралы.
Клиенттің ағымдағы шоттында қажетті ақша мөлшері болмай қалса, онда
белгілі бір лимитке (шектеу) дейін оған қысқа мерзімді несие беруі
мүмкін. Пластикалық карточка (дебеттік) негізінен бөлшек сауда
айналымы мен қызмет көрсету аясында қолданылады.
Қазіргі кезде өркениетті елдерде белгілі бір үлгімен (образец)
жасалған оннан аса несие карточкаларының түрлері бар. Олар: сапар
шегуге арналған, саудалық, бензин сатып алуға арналған, туризм мен
көңіл көтеретін қызметтерді төлеуге арналған, халықаралық есеп айрысуға
арналған (Виза, Мастеркард және Еврокард т.б.).
Бірыңғай ақша қолма – қол емес есеп айырысулар да және қолма – қол
ақшамен есеп айырысуда пайдаланылады. КСРО тұсында ақша айналымы
және ақша айналысы ұғымдарының арасында нақты шекара болды. Ақша
айналысы тек қолма – қол ақшаның қозғаласын ғана қамтиды, ал ақша
айналымына қолма – қол ақша қозғалысы да, қолма – қол ақшасыз айналымы
да кіреді. Ақша айналымы ақша айналысына қарағанда сыйымдылығы
жоғары, яғни мағынасы кең ұғым болды.
КСРО – ның құлауына байланысты бағаның еркіне жіберілуі,
орталықтандырылған басқарудан нарықтық қатынасқа көшу барысында ақша
айналымы мен ақша айналысы арасындағы айырмашылық жойылып , қолма
– қол ақша қозғалысын және қолма – қол емес айналымды бір – бірінен
ажырату мүмкін болмай қалды.
Бұл қолма – қол ақша қозғалысы мен қолма – қол емес
айналымның бірдей күшке ие болғанын білдіреді, ал ақшаның бір
формадан басқа формаға ауысуы шаруашылық органдардың, кәсіпкерлердің
және жеке тұлғалардың нақты қажеттіліктеріне қарай орын алады.
Осы заманғы нарықтық жағдайда ақша айналымы мен ақша
айналысы ұғымдары бір – бірімен осылайша теңесті. Ақша айналысы –
бұл елдегі тауарлық және тауарлық емес сипаттарына қызмет ететін
қолма – қол ақша және қолма – қол емес формаларындағы ақша
қозғалысы болып табылыды.
Ақша айналысы екі формада алға шығады: қолма – қол ақша
айналысы және қолма - қол емес ақшасыз айналыс. Қолма – қол емес
ақшасыз айналыстың артықшылықты жақтары көп, өйткені қолма – қол
ақша айналысының қома – қол ақшаны шығарумен, тасымалдаумен, сақтаумен
байланысты шығындары болады, оның үстіне, қолма – қол ақшаның
тоналу қаупін де есептен шығармаған дұрыс. Ақшаны қолма – қол ақша
формасынан қолма – қол есеп айрысу формасына немесе осыған
керісінше қолма – қол ақшасыз формадан қолма – қол ақша формасына
ауыстыру (құю) тұрғысынан келгенде бұл арада ешқандай кедергілер
болмайды, өйткені тауар өндірісі мен тауар айналысы ақша
айналысының объективі негізі болып табылады.
Алайда ақша айналысы тек тауар айналысының қайталаушысы
ғана емес. Бұл екі процесс біршама оқшау жүзеге асады. Тауарлардың
алмасуына ықпал ететін ақша айналыстан шықпайды, осы айналыстың
ішінде ұдайы болады, ал тауарлар сатылғаннан кейін айналыстан
шығып, тұтынылады. Тауар айналысы ақша айналысын тудырады.
Ақша айналыста жүріп, бірде айналыс құралының (қолма – қол
ақша) қызметін, бірде төлем құралының ( қолма – қол емес ақшасыз)
қызметін кезек (ауысып) орындайды. Олай болатын болса, ақша айналымы
барлық ақша қатынастарын бейнелеуші болып табылады, яғни ол
айналыс құралы ретінде және төлем құралы ретінде ақша қызметтерін
танытады.
Қолма – қол ақша мен қолма – қол емес ақшасыз айналымдары
ішкі төлем айналымын шетелдік валюталардың еркін еніп кетуіне
тосқауыл қойылғанда ғана біртұтастығын сақтай алады.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде ақша айналымын басқаратын
экономикалық әдістерді енгізу процесі кең тараған. Мысалы, АҚШ – та
халықтың барлық төлемдерінің тек төрттен бір бөлігі (14) ғана
қолма – қол ақша төлеумен жүргізілсе, қалған төлемдер чектермен,
несие карточкаларымен және тағы сол сияқты жүргізіледі. Қолма – қол
ақшасыз есептеуді жетілдірудің қаржының айналмалылығын жеделдетуге,
айналыстағы қолма – қол ақшаны қысқартуға және айналым шығындарын
азайтуға тигізер экономикалық маңызы зор. Қолма – қол ақшасыз есеп
айрысуды ұйымдастыруға әр елдің тарихи және экономикалық дамуының
ерекшелікткрі әсер етеді. Мысалы, ең алғаш 1775 жылы Ұлыбритания
чекті, вексельді, кейін АҚШ чекті қолдана бастаған, ал Германия
жирошотты, ТМД – ға мүше – мемлекеттер есеп айрысу шоттарын
қолданады. Қазіргі кезде пластикалық карточкаларды қолдану қолма –
қол емес есеп айрысуды ұйымдастыруда ең бір прогрессивтік құрал
екенін әлемдік тәжірбиеде дәлелдеді. Олардың көптеген түрлерінің
ішінде негізінен, магнитті жолағы бары кең қолданылады. Өркениетті
мемлекеттерде жоғары қорғалу дәрежесі бар микропроцессорлы карточканы
айналымға енгізу үшін белсенді жұмыс жүргізілуде.
Банктердің есептеу операциялары: инкассо, аудару және
аккредитив бөлып негізгі үш топқа бөлінеді. Осы үш есептеу
бөліміне толық мазмұндама берсек.
Инкассо - әр түрлі құжаттарды пайдаланып, клиенттердің
тапсырысы бойынша және олардың шотына банктердің ақша түсіру
операциясы. Инкассоға чектер, вексельдер, бағалы қағаздар және
тағыда басқа құжаттар қабылданады.
1996 жылдан Халықаралық сауда палатасы шығарған инкассо
бойынша үйлестірілген (унифицированный) бірыңғай Ереже қолданылады.
Онда инкассоның мәні және түрлері анықталған; вексельді, чектерді,
инкассалық тапсырыстарды инкассалау тәртібі; шарт бойынша халықаралық
төлемде инкассо түріндегі есеп айырысу тәртібі қарастырылған.
Инкассалық операцияның екі түрі бар. Жай инкассо –
клиенттің банк арқылы коммерциялық құжатсыз қойғантөлем талабы
негізінде банктің үшінші жақтан ақша алуға міндеттенген операциясы.
Жай инкассо тауарсыз есеп айырысуда қолданылады. Құжатты
(документальное) инкассо – үшінші жаққа клиенттен алған құжатты
(негізінен тауарды реттеуші) көрсету және оны тек төлемді қолма-қол
алғанда немесе акцепт алғанда ғана беру нәтижесінде банктің
жүргізетін операциясы.
Аудару операциясы клиент банкіне өз шотынан белгілі-бір
соманы көрсетілген жаққа аудару жөнінде тапсырма береді. Бұндай
операцияны жүргізгені үшін банк комиссиялық ақы алады.
Аккредитив (латын сөзі – сенемін) - бір банктің екінші
банкке аккредитивте көрсетілген шарттарды орындағанда белгілі бір
соманы жеке немесе заңды тұлғаға төлеу жөнінде берген жазбаша
тапсырмасы.
Аккредитивтің негізгі түрлері: ақшалы және құжатты.
Ақшалы аккредитив – атаулы ақшалы құжат. Онда белгіленген
мерзім ішінде аккредитивте көрсетілген соманы түгел немесе бөліп-
бөліп оны иемденушіге төлеу жөнінде корреспондент-банкке берген
тапсырма жазылған.
Құжатты аккредитив – келісім, ол бойынша эмитент-банк
клиенттің нұсқауымен және оның өтініші бойынша үшінші жаққа
төлемді жүргізу немесе оның үкімі бойынша төлеуі немесе ол
берген аударым вексельді акцептеуі, құжаттарды есептеуі немесе
сатып алуы керек. Эмитент-банк көрсетілген операциялардың кез
келгенін жүргізу өкілдігін басқа банкке (орындайтын) беруіне болады.
Жоспарлы-орталықтанған экономика жағдайында ақша айналымының
ерекшеліктері:
• Қолма-қол ақша да, қолма-қол емес ақша да кәсіпорындардың
шығаратын өнімдерін алдын ала бөлуге қызмет атқаратын. Барлық
қоғамдық өнім өндіріс құралдары және тұтыну заттары (өнімдер мен
қызмет көрсету) түрінде, яғни бірінші жағдайда материалды-
техникалық жабдықтау жүйесі арқылы, ал екінші жағдайда қоғам
мүшелерінің табысына (жалақы, зейнетақы және т.с.с.) сәйкес
мемлекеттік сауда жүйесі арқылы бөлінді;
• Мемлекет заңмен ақша айналымын: қолма-қол ақша және қолма-қол
емес ақшаға бөліп, ақша айналымының қай түрі қандай бөлу
жүйесіне қызмет атқаратынын белгіледі. Сөйтіп қолма-қол ақша
қозғалысы халықтың ақшалай табысын бөлуді көрсетсе, ал қолма-қол
емес ақша қозғалысы өндіріс құрал-жабдықтарын бөлуді көрсетті;
• Ақша айналымы мемлекеттік жоспарлау жүйесінің обьектісі ретінде
директивалық заңдармен реттелді;
• Ақша айналымы біртектес мемлекеттік меншік формасына қызмет
көрсетті;
• Ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері мемлекеттік
банкте шоғырланып, оған мемлекеттік бақылдау жүргізді;
• Қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша белгілерін тек мембанк
монопольды құқықпен шығарды.
Нарықтық экономика үлгісі жағдайындағы ақша айналымына
тән ерекшеліктер:
• Ақша айналымы негізінен шаруашылықтағы нарықтық қатынастарға
қызмет жасайды, ол бөлу қатынастарының тек аз ғана бөлшегін
қамтиды;
• Қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша айналымдарын заңмен
ажырату жойылды;
• Ақша айналымы мемлекеттің, коммерциялық банктердің, заңды және
жеке тұлғалардың жоспарлы болжауының обьектісі болып табылады.
• Ақша айналымы әртүрлі меншік формасы жағдайында жүреді;
• Ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері
орталықтанбаған, яғни олар әртүрлі коммерциялық және
мемлекеттік банктерде шоғырланған;
• Қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша айналымы бір-бірімен
тығыз байланыста жүреді;
• Қолма-қол ақша эмиссиясын Орталық банк жүргізіп, ал қолма-қол
емес ақша белгілерін коммерциялық банктер шығарады.
Олар эмбассировалы емес және бағытталған белгілері бар.
Карточканың алдыңғы сол жақ төменгі бұрышында ультра күлгін сәулесіне
көрінетін “М” әріпі бар. Ал оң жағында галограмманың қасында “С” әріпі
көрінеді.
Ағылшын тілінде “Electronic Use Only” жазуы бар.
Бағытталған белгілері.
Карточканың нөмірі MaestroCirrus, төлем ақы карточкаларының жүйесі “6”
немесе “5” санынан басталып, 12-19 саннан тұрады.
Карточканың пайдалану уақыты 3 жыл.
Карточканың пайдалану уақытының астында карточка иесінің аты-жөні ағылшын
тілінде жазылады.
China Union Pay(CUP)
2006 жылдың желтоқсан айынан бастап “Халық банкі” шетел банкілерінен
China Union Pay(CUP) төлем жүйелерінің карточкаларына эмиссиясын бастады.
Халық банкі CUP карточкаларын шығаруы Қазақстан мен Қытайдың отандық
және Қытайдың кәсіпкерлері мен сатушыларына және саяхатшыларға қолма-қол
ақша алуына, зат пен көрсетілген қызметтің ақысын төлеуіне мүмкіндік
береді.
Электронды техниканың жетістіктерінің, банк операцияларын
автоматтандыруды дамыту мен жетілдірудің нәтижесінде ХХ ғасырдың 70
– жылдарының екінші жартысында электрондық төлем жүйесін қолдануға
мүмкіндік туды. Электрондық төлем жүйесі – ол қағазсыз тасымалдаушы
электронды сигнал жіберу арқылы ақша сомасын аудару, банктік
шоттардың жағдайын бақылау, несиелік және есеп айрысу операцияларын
жүргізу үшін қолданылады.
Банк клиентеріне қызмет көрсететін электрондық төлем жүйесіне:
• Автоматтандырылған есеп айрысу палатасы;
• Банктік автоматтар;
• Сауда ұйымдарындағы терминалдар;
• Үйде банктік қызмет көрсетулер жатады.
Автоматтандырылған есептеу палатасы (АЕП) қолма – қол ақшасыз есеп
айрысуды автоматтандырылған тәртіппен жүргізеді және төлемдер
жөнінде барлық хабарлар электронды есептегіш машиналарға енгізу үшін
магниттік лентаға немесе терминалдық құрылғыға түсіретін формада
болады. Алғашқыда АЕП 1990 жылы АҚШ – та жұмыс істей бастаса,
қазіргі кезде оны Жапония, Ұлыбритания және Батыстың өнеркәсібі
дамыған мемлекеттер қолдануда. Әрине бұл мемлекеттердің ішіне біздің
Қазақстан да кіреді.
1.2 Қолма – қол ақшасыз айналыс және оны ұйымдастыру
Қолма – қол ақшасыз айналыс ақша айналымының бір бөлігі болып
табылады әрі қолма – қол ақшаны пайдаланбай, яғни есеп айрысудың
бірінен екіншісіне ақша аудару немесе борыштарды өзара шегеру жолмен
жүзеге асырылатын төлемдердің жиынтығын білдіреді.
Қолма – қол ақшасыз айналым екі түрге бөлінеді: тауарлық
айналым және тауарға қатыссыз айналым. Негізгі артықшылықты айналымға
тауарлық айналым жатады, ол қоғамдық жиынтық өнімнің өндірілуі мен
сатылу процесін тікелей бейнелейді. Айналымның тауарлық қолма – қол
ақшасыз айналыс құрамына тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін
халықтың, кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің қолма – қол
ақшасыз аударымдар жолымен жүзеге асырылатын төлемдері кіреді.
Тауарға қатыссыз қолма – қол ақшасыз айналымда
кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің, сондай – ақ халықтың ұлттық
табысты қалыптастыру, бөлу және қайта бөлу, амортизациялық аударымды қайта
бөлу процесіндегі төлемдері, айналымдағы қаражат пен пайда, банктің
несиелеуі, сақтандыру және басқа да тауарға қатысы жоқ төлемдер көрініс
табады.
Тауарға қатысы жоқ қолма – қол ақшасыз төлемдерге жататындар:
еңбекақыдан ұсталатын салық төлемі; тұрғын үй, коммуналдық, тұрмыстық,
пошталық және тағы басқа қызмет төлемдері; несиені өтеудің төлемі және
қолма – қол ақшасыз есеп айрысу арқылы жүзеге асырылатын басқа да
төлемдер.
Ақша айналысын оңтайлы ұйымдастырып, оны нығайту үшін және
ақша айналымын жылдамдату үшін әрі көлік ( тасымалдау) шығындарын
азайту үшін қолма – қол ақшасыз есеп айрысудың салаларын одан ары
ұлғайту, жетілдіру қажет. Қолма – қол ақшасыз есеп айрысу жолымен
кәсіпорындар мен ұйымдар арасында, олар мен олардан саты бойынша
жоғары тұрған ұйымдардың арасында, олар мен мемлекеттің және қаржы –
несие мекемелерінің арасында есеп айрысулар жүзеге асырылады.
Бүгінгі таңда халықпен есеп айрысуда қолма – қол ақшаның қолдану
салалары кеміп келеді. Еңбекақы беру, коммуналдық, пошталық төлемдер
және басқа да шығындардың көп бөлігі қалаларда банктердегі салым
ақшадан пошта бөлімдерінен, пластикалық карточкалармен аудару арқылы
қолма – қол ақшасыз жүзеге асырылады, сондай – ақ сатып алынған
тауарлардың төлемдері дүкендерде чектер мен пластикалық карточкалар
арқылы төленеді. Осы шаралардың барлығы қолма – қол ақшаның
пайдаланылатын салаларын кемітуге, қолма – қол ақшасыз есеп айрысудың
үлесін арттыруға мүмкіндік береді.
Қолма – қол ақшасыз есеп айрысудың артықшылықтары мынада:
• Ол банк жүйелерінің несиелік ресурстарын арттыруға, несие қатынасын
дамытуға мүмкіндік береді;
• Ол айналымға аса қажетті қолма – қол ақша сомасының тұтынылуын
кемітеді;
• Ол траксакциялық шығындардың (банкноттар мен тиындарды басып
шығару, сақтау, тасымалдау, санау түріндегі айналыс шығындары) кемуіне
мүмкіндік тудырады;
• ол банктердің дәлдікті қажет ететін жұмысында есеп айырысуларды және
қаражат айналымын шапшаңдатады;
• қолма – қол ақшасыз есеп айрысу процесінде шаруашылық органдардың
төлем қабілеті артады әрі келісімшарт міндеттемелерін орындауға
мүмкіндік алады. Нәтижесінде олардың қаржылық жағдайлары тұрақталып,
жұмыстарының тиімділігі мен пайдалылығы жоғарылайды.
Мынаны айта кету керек, қолма- қол ақшасыз айналыстың аталған
барлық артықшылықтары есеп айырысулар үнемі жүзеге асырылғанда ғана
нақты шындыққа айналады. Есеп айырысулар үнемі жүзеге асуы үшін
қолма- қол ақшасыз айналымды ұйымдастыруда белгілі бір принциптері
сақталуы керек.
Оған мыналарды жатқызуға болады:
• Төлеушілердің банктерді және қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың
түрлерін таңдаудағы еркіндік принципі. Бұл принцип әлеуметті
клиентке қызмет көрсету мәдинеті жоғары әрі есеп айырысу
операциаларын жылдам және дәл орындай алатын банктерді
таңдауға, сондай -ақ келісімшарттағы шарттардың орындалуын
қамтамасыз ететін қолма- қол ақшасыз есеп айырысудың мақсатқа
лайықты түрлерін таңдауға мүмкіндік береді.
• Төлеушінің төлем келісімінің міндетті түрде бөлу принципі,
яғни төлеушінің төлеуге келісім бергені немесе бермегені
туралы ақпарат міндетті түрде болуы керек. Мұның мағынасы
мынадай; шот иесінің шоттағы қаражатын банк төлемдердің
белгіленген кезегіне қарай әрі шотта қалған қаражаттың
шегінде төлем үшін жүзеге асырады. Соңғысы ( шот иесінің
шоттағы қаражатының шегінде төлемнің жүзеге асырылуы) төлемнің
қамтамасыз етілу принципін немесе төлеушінің өтімділік
принципін білдіреді.
• Төлемнің мерзімділік принципі. Бұл принциптің экономикалық
мағынасы мынадай: ақшалай қаржатты алушы қаражаттың
келісімшартта көрсетілген мерзімде өзінің шотына аударылуына
мүдделі. Төлемді уақтылы алудың маңызы өте зор.
• Барлық қатысушылардың келісімшарт қатынастарының сақталуына
мүліктік жауапкершілік пен есеп айырысу ережесінсіз бақылауды
жүзеге асыру принципі.
Есеп айырысудың барлық принциптері бір- бірімен өзара
тығыз байланысты болғандықтан бұлардың біреуінің бұзылуы екіншісінің
бұзылуына әкеп соқтырады. Барлық қолма- қол ақшасыз есеп айырысулар
шаруашылық органдардың, кәсіпкерлердің бір шоттан екіншісіне ақша
аудару туралы немесе өзара тараптарды шегеру туралы банкке берген
тапсырмаларын білдіретін есеп айырысу құжаттары негізінде жүргізіледі.
Есеп айырысу құжаттарының қозғалысы мен құжат айналымын бір-
бірінен бөліп қарастыру қажет. Есеп айырысу құжаттарының қозғалысы –
бұл құжаттардың есеп айырысудың басынан бастап аяғына дейін
қозғалыс тармақтары бойынша дәйекті жүйелі өтуі. Ал, құжат айналымы
есеп айырысу құжаттарының қозғалысына қажетті уақытпен қоса есеп
айырысуға қатысты әр түрлі операциялардың жүзеге асырылатын
уақытты да қамтиды. Есеп айырысу құжаттарына төлем тапсырмалары
мен айырысу чектері жатады.
Қолма- қол ақшасыз есеп айырысу жеке және заңды
тұлғалармен оларға тиісті шот ашқан банк арқылы жүргізіледі. Ол
шоттар мынадай болады; есеп айырысатын, ағымдағы, депозиттік және
валюталық. Шот жай және контокорренттік ағымдағы болуы да мүмкін.
Есеп айырысу шоты, депозит шоты және валюта шоты меншік
түрлеріне қарамастан барлық заңды тұлғаларға ашылады. Ағымдағы,
депозит және валюта шоттары коммерциялық қызметпен айналыспайтын
заңды және жеке тұлғаларға ашылады.
Есеп айырысу қызметі үшін банк пен клиент арасында банктік
шот келісім- шарты – екі жақты дербес азаматтық- құқықтық
келісімшарт бекітіледі. Банктер мен басқа басқа несие мекемелері
өзара есеп айырысуы үшін бір- бірінде кор- респонденттік шот ашады
әрі бір банк (корреспондент) басқа банктің (респондент) депозиттерін
ұстауға және мұның соңғысына төлем мен басқа операциялар бойынша
қызмет көрсетуге тиісті бекітілген келісімшарт негізінде ҚР Ұлттық
банк мекемелерінде де шот аша алады. Мұнда белгілі бір мерзімде
аса ірі ақша сомасын аудару бойынша банкаралық есеп айырысу жалпы
негізде және нақты уақыт аралығында жүзеге асырылады. Аударылатын
аса ірі ақшаның сомасын Ұлттық банк анықтайды. Басқадай төлемдер
(мерзімдіемес және ұсақ сомалар) бойынша банк аралық есеп айырысулар
клиринг негізінде екі және көп жақты шегеру арқылы жүзеге асырылуы
ықтимал. Соңғысы есеп айырысуға дейінгі төлем хабарламаларын
тапсыру, салыстыру және бекіту процесін, сондай-ақ талаптар,
міндеттемелер және түпкілікті қалдықты анықтау жөніндегі өзара есеп
айырысулар бойынша операцияларды білдіреді. Клиринг – бұл заңды және
жеке тұлғалардың тауарлар мен қызметтер үшін талаптар мен
міндеттемелердің өзара шегеруіне негізделген қолма- қол ақшасыз
есеп айырысудың тәсілі.
Корреспонденттік қатынаста мынадай операциялар орындалуы
мүмкін:
а) клиентке қызмет көрсетуге негізделген әрі банк-
корреспонденттегі шот бойынша төлемдерді жүргізуді білдіретін
операция. Бұл бір банктің басқасына тапсырма беруі бойынша жүзеге
асырылатын базистік коммерциялық және басқа да операциялар.
ә) шетелдік банктердің тартылуымен жүзеге асатын банкаралық
операциялар. Одан еркін айырбасталымды валюталарды сату- сатып алу
бойынша операция жатады. Кассалық және мерзімді валюталық оперциялар
бөліп көрсетіледі. Бірінші жағдайда сатып алушы мәміле сомасын
бірден (дереу) төлеуге міндетті, ал екінші жағдайда төлем белгілі
бір мерзім ішінде түседі.
Бұл операцияға мерзімі бойынша жақын келетіні – ақша
нарығында сауда- саттықты жүзеге асыру. Бұл жағдайда бір банк басқа
банкке уақытша ақша тапшылығын жоюы үшін, яғни қысқа мерзімді
өтімділікті өтеуі үшін несие түрінде (есеп айырысу несиесі) белгілі
бір мерзімге ақша сомасын береді.
Банкаралық операцияға клирингтік есеп айырысу жатады. Онда –
бұл шот бойынша операция мөлшері белгілі бір деңгейге жеткенде
оның басқа банк операциясына қосылу мүмкіндігі пайда болады. Бұл
банктердің тапсырмалары өзара шегерілуі мүмкін. Егер өзара
шегерілетін болса, клирингті орталықты іске қосудың қажеті болмай
қалады.
ҚР қолданыстағы заңына сәйкес қолма- қол ақшасыз есеп
айырысудың мынадай негізгі формаларының пайдаланылуы ұйғарылады:
• төлем тапсырмалары;
• аккредитивтер;
• чектер;
• вексельдер;
• пластикалық карточкалар.
Жабдықтаушылар мен сатып алушылар есеп айырысудың формаларын
шаруашылық келісімшартында өздері анықтайды. Есеп айрысу бойынша
бір – біріне қоятын талаптарды (притензия) екі жақ банкті қатыстырмай
өздері қарастырады, даулы мәселелер сотта және төрелік сотта шешіледі.
2007 жылы екінші деңгейдегі банктер мен АҚ Қазпочта үшін 36,0
триллион теңге сомасына 57,0 млн жүргізілді. Ол мәліметтер келесі кестеде
келтірілген (1 кесте).
1 кесте
2007 жылдың желтоқсан айының мәліметтері бойынша Қазпочта АҚ-ның
төлем құралдарының құрылымы
Құрылымы % - нен
Төлем аспаптары
Саны Сомасы
Төлем тапсырмасы 41.3 96.8
Төлем талап - тапсырмасы 0.1 0.2
Чектер 0.4 0.6
Шот банкілерін тікелей дебеттеу 0.3 0.02
Инкассалық өкім 0.4 0.7
Өтелген вексель 0.003 0.05
Төлем карточкалары 57.4 1.7
Қорытындысы 100.0 100.0
ҚР Ұлттық банк Хабаршысы, 2007 ж., №12
Төлем тапсырмасы шот иесінің шотынан алушының шотына
тапсырмада көрсетілген белгілі бір соманы аудару туралы банкке
беретін жазбаша өкімін білдіреді. Төлем тапсырмаларымен алынған
тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін, барлық тауарлық емес
операциялар бойынша, келісімшартта қарастырылған жағдайда аванстық
төлемдер бойынша есеп айырысулар жүргізіледі. Есеп айрысудың бұл
формасы Қазақстанда кеңінен тараған.
Аккредитив сатып алушы банкісінің сатып алушының тапсырмасы
бойынша жөнелтілген тауарларды, сондай – ақ аккредитивтік өтініште
қарастырылған басқа жағдайларды растайтын құжаттарды негізге ала
отырып жабдықтаушыға төлем аудару турасындағы жабдықтаушының банкісіне
беретін тапсырманы білдіреді. Аккредитивтер жабық (депозиттік) және
ашық (кепілдікті), қайтарып алынатын және қайтарып алынбайтын болып
бөлінеді.
Төлеушінің жабықтаушы есеп айырысу үшін қаражатты алдын-ала
сақтап қоятын, әрекет яғни алғашқысының қаражатты өз есеп айырысу
шотынан жабдықтаушыға қызмет көрсететін банкке аударатын әрекеті
жабық аккредитив деп саналады.
Ашық аккредитив орындаушы банктен өзінің шотын жүргізетін
эмитент-банктен аккредитивті барлық сомасын есептен шығарып
тастауын білдіреді.
Қайтарылып алынбайтын аккредитив жабдықтаушының-қаражатты
алушының келісімінсіз күшін жоймайды немесе өзгертілмейді. Мұндай
нұсқау болмаған жағдайда аккредитив қайтарып алынатын деп саналды.
Чек берушінің чекті ұстаушыға чекте көрсетілген ақша
сомасын төлеу туралы төлеушіге беретін сөзсіз жазбаша ұсынысы
чек деп аталады. Чек беруші-бұл тауар үшін төлемдерді төлейтін
немесе толтырылып, қол қойылатын чек арқылы төлемдерді жүзеге
асыратын жеке және заңды тұлға. Чек ұстаушы – бұл чек бойынша
төлемді алатын заңды тұлға. Чектер есеп айырысу чекгі және ақшалай
чек деп бөлінеді. Есеп айырысу чекгі (қолма- қол ақшасыз есеп
айырысу үшін қолданылады) төлем тапсырмасы секілді төлеушімен
рәсімделеді, алайда төлем тапсырмасынан айырмашылығы чек төлеушіден
заңды тұлғаға – төлемді алушыға шаруашылық операциялар іс
жүзінде асырылған сәтте беріледі. Содан кейін чек төлемді жүзеге
асыратын банкке беріледі.
Есеп айырысу чектері жабық және ашық болады. Жабық чек –
бұл есеп айырысу чегі, онда чек беруші қаражатты чек бойынша
төлемді кепілдендіретін жеке банк шотына алдын ала сақтап қояды.
Ал, ашық есеп айырысу чегі бойынша төлемге банк кепілдік береді.
Ақшалай чектер чекті ұстаушыға банктен қолма- қол ақша
төлеу үшін қолданылады – мысалы, еңбекақы, шаруашылыққа қажетті
қаражат, іс сапар шығыны, ауылшаруашылық өнімдерін сатып алу.
Вексель сатылған тауардың төлем мерзімін ұзарту түріндегі
сатып алушының сатушыға тауар формасында ұсынатын коммерциялық
несиесін ресімдейтін құрал, сондай – ақ, вексельдің берілуі негізіне
қарамастан вексель ұстаушыға белгілі бір соманы төлеу турасындағы
вексель берушінің міндеттемесін қамтитын құнды қағаз болып табылады.
Вексель борышқорлық міндеттеме болып табылады.
Заңда вексельдің екі түрі қарастырылады: жай және аударылатын.
Жай – вексель борышқордың - вексель берушінің көрсетілген ақша
сомасын белгілі бір мерзімде және белгілі бір орында қаражатты
алушыға немесе оның бұйрығы бойынша төлеу турасындағы жай әрі
ешқандай шарты жоқ міндеттемесін қамтитын жазбаша құжат болып
табылады.
Пластикалық карточкалар магниттік жолағы бар карта және
микросызбамен құрылған карта деп бөлінеді.
Есеп айрысуда пластикалық картаны пайдаланатын субъектілерге
мыналар жатады:
• карточканы ұстаушылар (клиент, пайдаланушы) – карта берілетін
тұлғалар;
• карта эмитент – банкісі – карта эмиссиясын (шығаруын) жүзеге асырады;
• эквайер – банк (acguirer) – картаны ұстаушыға қызмет көрсететін және
сауда – саттық кәсіпорындармен олардың өз қаражат есебінен есеп
айрысуды жүзеге асыратын банк;
• есеп айрысушы банктер;
• дүкендер мен қызмет көрсетуші кәсіпорындар;
• процессингтік орталық – төлем жүйелерінің технологиялық ядросы болып
табылатын мамандандырылған есептеу орталығы.
Магниттік жолағы бар карточкаларды айналдырумен есеп
айрысудың сызбасы 1 сызбада көрсетілген
1сызба
Магниттік жолағы бар карточкаларды айналдырумен есеп айрысудың
сызбасы
Карточка иелері
Сауда – саттық
қызмет көрсетуші
кәсіпорындар
Эмитент - банк Есеп айрысу Эквайер - банк
банктері
Процессингтік
орталық
1 – клиентке карточканы рәсімдеу және беру; 2 – сатып алу төлемі үшін
карточканы ұсыну; 3 – Қолданыстылығы(қолданысқа жарамдылығы немесе
жалғандығы) туралы сұрау алу; 4 – тексерудің нәтижесі; 5 - тауарды
табыстау, қызмет көрсету; 6 – аусымды табыс ету; 7 – эквайер банктің
есеп айырысуы; 8-13 – эмитент – банктің эквайер – банкпен есеп айрысуы;
14 – карточка иесінің эмитент – банкпен есеп айырысуы.
Микросызбалық пластикалық карта шамамен осы сызба бойынша өтеуі
ықтимал. Арадағы айырмашылық тексеру процесінде ғана, ол on Iine
(процессингілік орталықпен тікелей байлынысты) режимін қажет етпейді,
сауда нүктесінде дербес жүзеге асырылады.
Аударылатын вексель (тратта) – бұл вексель ұстаушысының (несие
беруші) вексельде көрсетілген ақша сомасын үшінші тұлғадан(ремитентке)
немесе оның бұйрығы бойынша төлеушіге (борышқор) төлеу туралы сөзсіз
бұйрығын қамтитын жазбаша құжат (жай вексельден айырмашылығы мұнда екі
қатысушы емес, кем дегенде үш қатысушы тұлға болады).
Вексельмен есеп айырысу төлеушінің қаражаты есеп айырысушылар
мен төлемдерге алаңдамауына ықпал етеді. Есептік операцияны
орындағаннан кейін банк өз кезегінде есептік вексельді иелену (меншік)
құқығына ие болып, осыған қарай борышқордан алынатын қаражаттың
вексельде көрсетілген мерзімде уақытылы кеп түсуіне бақылауды жүзеге
асырады.
Пластикалық карточкамен есеп айрысу. Қолма – қол ақша және қолма
– қол ақшасыз түрлеріндегі кейінгі төлемі бойынша банктің нақты
несиелік міндеттемесі болып табылады. Өйткені, сатып алушы сатып алған
тауарды пластикалық карточкамен төлей отырып, сатушыға тиісті соманың
несиелік міндеттемесін береді.
Есеп айырысудың негізгі екі сызбасы белгілі: дебеттік
пластикалық картаны пайдалану және несиелік пластикалық картаны
пайдалану. Дебеттік пластикалық карта арнаулы картадағы клиент шотындағы
есеп айырысуды қамтамасыз етеді. Несиелік пластика картасы арнайы карта
шотында дебет қалдығын қалыптастыруды, яғни клиентке өзінше несие беруді
ұйғарады.
Пластикалық карталарды пайдалану арқылы есеп айырысудың
артықшылығы қандай да бір затты немесе қызметті сатып алу үшін аса
ірі ақша сомасын өзіңмен берге алып жүрудің қажеттілігі болмайды;
карточка жоғалған жағдайда оның жоғалғандығы туралы банкке
хабарласаңыз жетіп жатыр, банк бұл карточка бойынша барлық есеп
айрысуларға тосқауыл қояды.
Кемшіліктері: ақша карточка шотына бірден түседі – қандайда бір
уақыт аралығында шығындалады, яғни қаражат есеп айырысуға бөгеледі.
Шетелдік банктермен операция болмаған жағдайға біздің коммерциялық
банктер ақпараттарды өңдеу орталығы бар СВИФТ халықаралық банкаралық
жүйеге бағдарланады.
ҚР Ұлттық банкі қолма – қол ақшасыз есеп айырысудың жүйесін
жетілдіру бойынша жұмыстар жүргізіп келеді. Қағаз құжаттардан бас
тартудың және осы заманғы электрондық технологияларды пайдаланумен епес
айырысудың жүйесіне көшудің бірлескен осы екі жолы шаруашылықты
жүргізуші субъктілер қаражатының айналымын көп жылдамдатады.
Электорндық төлемдер жүйесінің қатысушылары болып табылатын банктер мен
клиенттер арасындағы есеп айырысулар күн сайын жүзеге асырылады.
Егер төлем аймақаралық электрондық есеп айырысу жүйесінің аясында
жүргізілетін болып, ал клиент аймақтан тыс жерде жүрген болса, оның
қатысуынсыз есеп айырысу бір – екі күннің ішінде жүзеге асырылады.
Есеп айырысу-кассалық орталықтары қағаз тасымалдауда банк
құжаттарын қолмен сұрыптаумен және оларды салып жіберумен
байланысты уақытты көп алатын жұмыстардан біршама босап қалды.
Жаңа технологияның басты артықшылығына- ол(жаңа
технология) өңделген және сақтаулы ақпараттардың шынайылығын,
сенімділігін арттырады әрі қорғайды.
Электрондық технологиялардың негізінде төлем айналымын
ұйымдастыратын болсақ, бұл банктердің тауар, қызмет, құнды
қағаздар үшін халықпен есеп айырысу барысында чектер мен
пластикалық карталарды енгізу есебінен банк қызметінің спектірін
ұлғайтуына, есеп айырысудың клирингтік жүйесін дамытуға
мүмкіндік береді. Бұл өз кезегінде ақша айналымының дұрысталуына,
ондағы қолма-қол ақша үшін үлесінің елде азаюына ықпалын
тигізеді.
1.3. Қолма – қол емес есеп айрысудың түрлері
Карточка ол банк шотының иесіне өз шотына қол жеткізуге
мүмкіндік беретін төлем карточкасы. Карточканың бірнеше түрлері
болады, оларғдың түсініктемесіне келетін болсақ Банкомат(АТМ) дегеніміз
ол қолма – қолсыз есеп айрысу операциясының бір бөлігі деуге
болады.
АТМ – Automated Teller Machine, сөзбе – сөз аударғанда:
автомматық кассалық машина немесе банкомат, Банкомат – төлем
карточкасының көмегімен ақша алуға мүмкіндік беретін электрондық –
механикалық құрылғы. Мұнымен қатар, банкомат арқылы бірқатар басқа
операцияларды да іске асыруға болады: шоттағы ақша қалдығын білуге,
соңғы он операция бойынша шоттан үзінді алуға, Мобильдік банкинг
Қызметтеріне қосылуға, телефон байланысы үшін ақы төлеуге, кредит
лемитін ашуға (жалақысын Халық банкінің карточкасымен алатын клиенттер
үшін) болады. Банкоматтан операция жүргізу үшін ен бастысы – ДСН –
коды қажет.
ДСН – коды дегеніміз ол дербес сәйкестендіру коды, карточка
ұстаушыға берілетін төрт танбалы құпия код, карточка иесін
сәйкестендіру үшін арналған (виртуалдық карточкадан басқасы).
РОS – терминал дегеніміз ол (ағылшынша Point Of Sale Termibal –
сауда орнындағы терминал) – карточканын магнит жолығынан немесе
микрочиптен ақпаратты оқуға және төлем карточкасы бойынша
операцияны іске асыру мақсатында авторизация жүргізу үшін банкпен
байланысуға мүмкіндік беретін электрондық құрылғы. Банкпен байланыс
телефон желісі арқылы жүргізіледі. Афторизация нәтижесі экрандағы
хабар түрінде көрінеді әрі чектін бірнеше данасын басып шығару
арқылы ресімделеді. Банкомат өздігінен қызмет көрсетуге арналған
болса, РОS – терминал бойынша қызмет көрсетуді кассир жүзеге асырады.
Импринтер дегеніміз – клиенттің төлем карточкасында,
эмбоссирленген (таңбаланған) мәліметтер бедерін, сондай – ақ импринтер
клишесіндегі (сауда орны туралы мәлімет) арнаулы сауда чегіндегі (слип)
мәліметі алуға мүмкіндік беретін механикалық құрылғы.
Эмитент банк дегеніміз ол төлем жүйесінің карточкаларын
шығарушы банк эмитент - банк деп аталады. Қазақстан Халық Банкі Visa,
MаsterCart, China Union Pay, Altyn төлем жүйелерінің карточкаларын
шығарады.
Мултимедиялық киоск дегеніміз ол - клиенттің төлем карточкасы
бойынша жекелеген операцияларды іске асыруына арналған, мониторы бар
арнаулы аппарат.
Карт – ридер дегени ол төлем карточкаларындағы ақпаратты оқитын
арнаулы құрылғы. Карт – ридермен банкоматтар, РОS – терминалдар мен
мультимедиялық киоскілер жабдықталған.
Жарамдылық мерзімі. Карточка клиентке белгілі бір мерзімге
беріледі. Әдетте, бұл мерзім карточка түріне қарай 1 жылдан 3 жылға дейін
созылады. Әрекет ету мерзімі аяқталғанда карточка ауыстырылады.
Карточкада оның жарамдылық мерзімі аяқталатын уақыты жылмен және
аймен көрсетіледі*.
* - жарамдылық мерзімі аяқталған карточкалармен операция
жүргізілмейді.
Қолма – қол емес есеп айрысудың тағы бір түрі ол –чек.
Чек банкке ақша салу және қолма – қол емес есеп айрысу
барысында пайда болған. Чек дегеніміз – оған қол қоюшының ағымдағы
шотынан қолма – қол ақшаны чек иеленушіге беру емес басқа бір
шотқа аудару туралы банкке берген жазбаша үкімі. Чекпен есеп
айрысу несие және банк қатынастарды өрістеген кезде пайда болды.
Ең алғаш рет чек 1683 жылы Ұлыбританияда қолданылған.
Чек, біріншіден, банктегі ағымдағы шоттан қолма – қол ақша
алғанда; екіншіден, тауар сатып алғанда және қарызды өтегенде;
үшіншіден, қолма – қол ақшасыз есеп айырысқанда айналыс және төлем
құралдары ретінде жүреді.
Чектің белгілі бір формасы болады, яғни ол кітапша түрінде
шығарылады. Чек қысқа мерзімге беріледі. Негізінен ақшалы және
есеп айырысу чектері кездеседі. Ақшалы чек: иесі – көрсетілген,
кісі яғни атаулы чек және иесі – оны ұсынушы кісі; яғни ұсынушы
чегі болып екіге бөлінеді. Ақшалы чекпен банктен қолма – қол
ақша алады. Есеп айырысу чегі ордерлі чек деп аталады. Чек
кітапшасынан жыртылып алынған чектің парақтары сатылып алынған
тауарлар үшін немесе көрсетілген қызмет үшін есеп айырысқанда
қолма- қол ақшаның орнына қолданылады. Чекпен есеп айырысу,
әсіресе, бір банктің клиенттері арасында қолайлы. Әр түрлі
банктердің клиенттері өзара есеп айы- рысқан жағдайда чек
орталық банкке толтырылады.
Өркендеген мемлекеттерде чек айналымның жедел қарқынмен
өрістеуі біраз қиындықтарға душар еткен. Мысалы, 50-70 жылдары
АҚШ- та 90 процент, Ұлыбританияда – 60, Жапонияда – 25 отбасы чек
кітапшаларын пайдаланған. АҚШ- та күніне 100 млн. чек толтырылып,
чек айналымының шығындары жылына 11 млрд. доллар құраған.
Шығындарды азайту мақсатында чектерді есептеуге автоматты жүйе
енгізіліп, төлемнің басқа экономикалық тиімді формаларын
іздестіру қолға алынған.
Банк жүйесіне ғылыми – техникалық прогрестің жетістіктерін
пайдаланудың нәтижесінде 1959 ж. әлемде ең алғашқы рет Сан –
Франциско қаласындағы Банк оф ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz