Қр-да жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық ресурстарын басқару
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық ресурстарының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн басқарудың алғы шарттары мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1.3 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін әлемдiк тәжiрибесiн Қазақстан жағдайында қолдануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ІС.ӘРЕКЕТТЕРІНЕ ТАЛДАУ ЖҮРГІЗУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық ресурстарын басқарудың инвестициялық iс.әрекеттерiнiң жетістіктері мен қазiргi жағдайына талдау ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық ресурстарын басқарудағы басқарушы ұйымдардың инвестициялық белсендiлiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ЖЕТІСТІКТЕРІ МЕН ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1 Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық ресурстарын басқаруды мемлекеттік реттеуді жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық ресурстарын басқарудың жетістіктері және даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық ресурстарының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн басқарудың алғы шарттары мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1.3 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін әлемдiк тәжiрибесiн Қазақстан жағдайында қолдануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ІС.ӘРЕКЕТТЕРІНЕ ТАЛДАУ ЖҮРГІЗУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық ресурстарын басқарудың инвестициялық iс.әрекеттерiнiң жетістіктері мен қазiргi жағдайына талдау ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық ресурстарын басқарудағы басқарушы ұйымдардың инвестициялық белсендiлiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ЖЕТІСТІКТЕРІ МЕН ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1 Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық ресурстарын басқаруды мемлекеттік реттеуді жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық ресурстарын басқарудың жетістіктері және даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында әлеуметтік-экномикалық жүйелердің барынша қарқынды дамыған бөлімдерінің бірі- жинақтаушы зейнетақы қорлары, яғни зейнетақы жүйесі. Қазақстанда тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң деңгейi мен сапасы-елiмiздiң азаматтарының әлеуметтiк және экономикалық жағдайының маңызды бөлiгi болып табылады.
Әлемнің тиімді дамып келе жатқан 50 елдің қатарына енуі үшін мемлекет халықты зейнетақымен қамтамасыз етудің деңгейі мен сапасын жақсарту нәтижесінде Қазақстан азаматтары үшін өмір сүрудің жоғары стандарттарын жасауы тиіс. Ол үшін халықтың экономикалық және әлеуметтік жағдайларының маңызды құраушыларының бірі-Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорлары әрі қарай қарқынды дамып, зейнетақы жүйесі бәсекелестікке қабілетті болуы керек. Бұл Қазақстандықтардың әл-ауқатын жақсартуға мүмкіндік береді.
Қазіргі таңда зейнетақы мөлшері халықтың өзекті мәселесіне айналған. Рынокқа сай барынша жоғары болмай отыр және азаматтардың еңбектік салымы дұрыс ескерілмеген. Бұл ҚР Президентінің жолдауындағы: «Зейнетақының мөлшеріндегі бұрынғы еңбек үлесіне сүйеніп анықталатын табысты шектеу өзгертілсін» деген ойымен де расталады.
Қазақстанда 1998 жылы құрылған жинақтаушы зейнетақы қорларына биылғы жылы 12 жыл болады. Алайда, бүгінгі таңда қазақстандықтар зейнетақы жүйесі реформаға дейін басқаша болғанын ұмытып та қалды. Кеңес заманында қолданылған және жалпы әділдік қағидаттарына жауап бермеген бұрынғы жүйе КСРО ыдырағаннан кейін бірден өзінің жарамсыздығын көрсетті. Жаңа реформа 12 жылдың ішінде өзінің тиімділігін жағынан және осы тиімділігімен қатар, қазіргі жағдайда болып отырған әлемдік қаржы дағдарысының себебі де зейнетақы жинақтарына әсерін тигізбей қоймады.
Бірақ та, айта кететін маңызды жайт, Қазақстан тұрғындары үшін заңмен бекітілген зейнетақы қорына салымшылардың бір жылда екі рет бір қордан екінші қорға ауысуына құқығы бар екендігін ескере келе, өзінің таңдаған қорының қаржы дағдарысында әлсіздік танытқанын байқаса 14 қордың ішінен инвестициялық белсенділігі жоғары қорға өте алады. Мұндай мүмкіндік тұрғындар үшін үлкен жетістік деп айта аламын.
Кеңес Одағының ыдырауымен миллиондаған қарт азаматтарға қанағаттандырарлық деңгейде күн көруге мүмкіндік берген зейнетақымен қамсыздандырудың біріңғай жүйесі қирап, жаңадан зейнетақы реформасы пайда болды. Бұрынғы зейнетақы жүйесі жоспарлы экономикаға тәуелді еді, ал жоспарлы экономика зейнетақымен қамсыздандыру үшін бірқатар артықшылықтарды қамтамасыз етті және буын ынтымақтастығы қағидаттарына сәйкес құрылған еді. Зейнетақы жалақы сомасынан бекітілген пайыз мөлшерінде аударымдар жүргізу есебінен қалыптасты. Зейнетақыны есептеу жалақы мен өтілдің орташаланған көрсеткіштері бойынша жүргізілді. Бұл ретте зейнетақының мөлшері шектеліп, белгілі бір санаттағы жұмыскерлерге және қызметкерлерге белгіленген деңгейден аспады. Осындай социалистік әдіс адамдардың зейнетақыға шыққан уақытқа дейін қаражаттар жинау ниетін шектеді .
Әлемнің тиімді дамып келе жатқан 50 елдің қатарына енуі үшін мемлекет халықты зейнетақымен қамтамасыз етудің деңгейі мен сапасын жақсарту нәтижесінде Қазақстан азаматтары үшін өмір сүрудің жоғары стандарттарын жасауы тиіс. Ол үшін халықтың экономикалық және әлеуметтік жағдайларының маңызды құраушыларының бірі-Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорлары әрі қарай қарқынды дамып, зейнетақы жүйесі бәсекелестікке қабілетті болуы керек. Бұл Қазақстандықтардың әл-ауқатын жақсартуға мүмкіндік береді.
Қазіргі таңда зейнетақы мөлшері халықтың өзекті мәселесіне айналған. Рынокқа сай барынша жоғары болмай отыр және азаматтардың еңбектік салымы дұрыс ескерілмеген. Бұл ҚР Президентінің жолдауындағы: «Зейнетақының мөлшеріндегі бұрынғы еңбек үлесіне сүйеніп анықталатын табысты шектеу өзгертілсін» деген ойымен де расталады.
Қазақстанда 1998 жылы құрылған жинақтаушы зейнетақы қорларына биылғы жылы 12 жыл болады. Алайда, бүгінгі таңда қазақстандықтар зейнетақы жүйесі реформаға дейін басқаша болғанын ұмытып та қалды. Кеңес заманында қолданылған және жалпы әділдік қағидаттарына жауап бермеген бұрынғы жүйе КСРО ыдырағаннан кейін бірден өзінің жарамсыздығын көрсетті. Жаңа реформа 12 жылдың ішінде өзінің тиімділігін жағынан және осы тиімділігімен қатар, қазіргі жағдайда болып отырған әлемдік қаржы дағдарысының себебі де зейнетақы жинақтарына әсерін тигізбей қоймады.
Бірақ та, айта кететін маңызды жайт, Қазақстан тұрғындары үшін заңмен бекітілген зейнетақы қорына салымшылардың бір жылда екі рет бір қордан екінші қорға ауысуына құқығы бар екендігін ескере келе, өзінің таңдаған қорының қаржы дағдарысында әлсіздік танытқанын байқаса 14 қордың ішінен инвестициялық белсенділігі жоғары қорға өте алады. Мұндай мүмкіндік тұрғындар үшін үлкен жетістік деп айта аламын.
Кеңес Одағының ыдырауымен миллиондаған қарт азаматтарға қанағаттандырарлық деңгейде күн көруге мүмкіндік берген зейнетақымен қамсыздандырудың біріңғай жүйесі қирап, жаңадан зейнетақы реформасы пайда болды. Бұрынғы зейнетақы жүйесі жоспарлы экономикаға тәуелді еді, ал жоспарлы экономика зейнетақымен қамсыздандыру үшін бірқатар артықшылықтарды қамтамасыз етті және буын ынтымақтастығы қағидаттарына сәйкес құрылған еді. Зейнетақы жалақы сомасынан бекітілген пайыз мөлшерінде аударымдар жүргізу есебінен қалыптасты. Зейнетақыны есептеу жалақы мен өтілдің орташаланған көрсеткіштері бойынша жүргізілді. Бұл ретте зейнетақының мөлшері шектеліп, белгілі бір санаттағы жұмыскерлерге және қызметкерлерге белгіленген деңгейден аспады. Осындай социалистік әдіс адамдардың зейнетақыға шыққан уақытқа дейін қаражаттар жинау ниетін шектеді .
1 Назарбаев Н.А. Казахстан-2030: Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана // Казахстанская правда. 1997, 11 октября.
2 Н. Назарбаевтың «Дағдарыстан-жаңару мен дамуға»- атты Қазақстан халқына жолдауы // Егеменді Қазақстан 2009, 13 наурыз .
3 Э. Боди, А.Кейна, Мароу А.Дж. Принципы инвестиций. –Москва,
2002. - С.26.
4 Массе П. Критерии и методы оптимального определения капиталовложений. –Москва, 1997.- С. 97.
5 Комитет по регулированию деятельности накопительных пенсионных фондов Министерства труда и социальной защиты населения РК.. Нормативные правовые акты.- Алматы, 1999.-Т.2.- 144 с.
6 Закон РК "Об инвестициях" от 08 января 2003.- N 373-11.
7 Кейнс Дж. М. Общая теория занятости, процента и денег. Пер. с анг. Москва, 1998.-С.117.
8 ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // Егеменді Қазақстан. 2006, 04 наурыз.
9 Тулепбаев К. Международный опыт пенсионного обеспечения // Банки Казахстана. 2001.- N12.- С.18.
10 Кенжегузин М.Б. Казахстанская модель устойчивого экономического развития (научные основы построения и реализации). –Алматы:ИЭ МОН РК, 2003 -Т.1. –400 с.
11 Латиноамериканские пенсионные системы в фактах и цифрах// Рынок ценных бумаг Казахстана, 2001.- N8.- С. 24.
12 Алибаев А. Накопительная пенсионная система Казахстана: итоги, проблемы, перспективы // Рынок ценных бумаг Казахстана, 2001.- N8.
13 Алибаев А. Зарубежный опыт реформирования пенсионных систем// Рынок ценных бумаг Казахстана, 1998.- N8.-С.22-24.
14 Социальное обеспечение в странах Запада (США, Канада и Великобритания).- Москва, 1994.-153 с.
15 Ерошенков С. Мировой опыт реформирования пенсионных систем// Общество и экономика, 2001.- N10.- С. 155-175.
16 Грудцына Л. Пенсионное обеспечение в зарубежных странах // Адвокат, 2002.- N 5.-С.77.
17 Тулепбаев К.М. Негосударсвенные пенсионные фонды // Советы Казахстана.-1995. 8. 02.- N2.-С.9.
18 Постановление Правления НБ РК от 29.07.03.- N264 "Об утверждении Правил осуществления деятельности по инвестиционному управлению пенсионными активами" (с изменениями, внесенными постановлением Правления НБ РК от 26.12.03г- N488) от 26 декабря 2003г. N488.
19 Система частных пенсионных фондов в Чили / Материалы Ассоциация администраций пенсионных фондов. - Сантьяго: ААПФ, 1997.- С.30.
20 Хотулев Е. Мировой опыт инвестирования средств государственных пенсионных фондов // Рынок ценных бумаг, 2003.- N3.- С.66.
21 Шарп У.Ф., Александер Г.Д., Бейли Д.В. Инвестиции: Пер. с анг.-Москва: Инфра-М, 1997.-С.124.
22 Бекишева А. Использование положительного опыта чилийской модели в реформировании пенсионной системы Казахстана // Аль Пари , 2001.- N5., С.31-33.
23 Закон РК "О внесении дополнений и изменений в некоторые законодательные акты РК по вопросам пенсионного обеспечения" от13 .03.03г. N394-11 // Труд в Казахстане, 2003.- N1-С.41.
24 Закон РК О пенсионном обеспечении в РК., Алматы: Юрист, 2002, с-36.
25 Регионы Казахстана, 2008ж., Статистический сборник. // Под. Ред. К.С. Абдиева, Алматы, 2008. - 500 с.
26 Казахстан и его регионы. Ежеквартальный журнал // Под ред. А. Шокаманова 2008.- N1. -144 с.
27 ЖЗҚ мен ЗАИБЖҰ әр тоқсандық есебі 2005-2008жж.// Понорама, 2008.
28 Нурмуханбетов Е. Анализ пенсионного рынка Казахстан по итогам 2008 года // Рынок ценных бумаг Казахстана. 2008.- N2.-39 с.
29 Казахстан: 2005-2008 годы // Информационно-аналитическйй сборник. Алматы: Агенство РК по статистике, 2008.
30 ИАФР "Ирбис" // Рынок ценных бумаг Казахстана, 2008.- N8.
31 ИАФР "Ирбис" // Рынок ценных бумаг Казахстана, 2008.- N9.
32 Ежемесячные отчеты информационного агенства финансовых рынков "Ирбис" .- 2008-15 мая.-12.
33 Годовые отчеты ЗАО "Казахстанская фондовая биржа" за 2003-2008.
34 Годовые отчеты Национального банка РК за 2003-2008.
35 Программа развития накопительной пенсионной системы Республики Казахстан на 2006-2008 годы / Проект.-Астана, 2008.-29с
36 Программа дальнейшего углубления социальных реформ в Республике Кахазстан на 2006-2008 годы /Проект МТСЗН РК.-Астана, 2008.-23с.
37 Предложения НПФ и ООИУПА по расширению возможностей инвестирования пенсионных активов и усилению финансовой устойчивости НПС /Ассоциация финансистов Казахстана, Ассоциация пенсионных фондов, Ассоциация вкладчиков, Ассоциация управляющих активами, Союз участников пенсионной системы РК.-Алматы, 2008.-3 с.
38 Формирование инвестиционного портфеля // Рынок ценных бумаг Казахстана, 2008.- N1.-52 с.
39 Коржова Н. Методы и практика актуарного прогнозирования развития пенсионных систем в государствах с переходной экономикой.-М., 1998.-108с.
40 Коржова Н. Реформирование государственного пенсионного страхования в странах с переходной экономикой.-М.: Современная экономика и право, 1998.-265с.
41 Закон РК "О государственном регулировании и надзоре финансового рынка и финансовых организаций". Алматы: БИКО, С. 62-69.
42 Рыночная оценка пенсионных активов // Рынок ценных бумаг Казахстана, 2003.- №9.- С.8-9.
43 Поляк Ю., Черемных С. Что видно с Карлова моста (заметки и впечатления о чешских накопительных пенсионных фондах) // "Пенсионные фонды", 1995.- №2.-С.28.
44 Финансы и кредиты. Практикум.2006.- №6. -С.2.
45 Мелуа А.И., Якушев Е.А. Негосударственные пенсионные фонды.- СПБ.: Издательство Международного фонда истории науки, 1994.-56с.
46 Нурланова Н.К. Основные причины падения доходности пенсионных активов // Банки Казахстана, 2004.- №4.- С.17.
47 Финогенова Ю. Гарантии в пенсионном обеспечении // Пенсионные фонды, 1999.- №2 (18).-С.16-19.
48 Фильев В. Социальное страхование в России и зарубежных странах.-Москва: ЗАО Бизнес-школа, 1997.-112с.
49 Алибаев А. О ситуации на пенсионном рынке // Труд в Казахстане.- 2002.-№9.- С.37.
50 Щукин Д. Ликвидность рынка и ее влияние риск портфеля // Рынок ценных бумаг Казахстана.- № 21.- 1999. - С. 21.
51 Портфели пенсионных фондов будут переоценены // Панорама, №26, 30 июня 2000.-С.8.
52 Карагусова Г. Пенсионная система Республики Казахстан: опыт реформирования // Экономист, 2003.- N11.- С.103.
53 Еврошенков С. Мировой опыт реформирования пенсионных систем // Общество и экономика.-2001.- №7-8. - С.199.
54 Волков А. На планете родился шестимиллиардный житель //Труд.-1999. - 14 сентября. -№7.
55 Предупреждение кризиса старения населения: политика защиты престарелых и содействия экономическому росту // Доклад семинара "Реформа пенсионного обеспечения для стран СНГ и Монголии".-Вашингтон : ИЭР ВБ, 1994.-180с.
2 Н. Назарбаевтың «Дағдарыстан-жаңару мен дамуға»- атты Қазақстан халқына жолдауы // Егеменді Қазақстан 2009, 13 наурыз .
3 Э. Боди, А.Кейна, Мароу А.Дж. Принципы инвестиций. –Москва,
2002. - С.26.
4 Массе П. Критерии и методы оптимального определения капиталовложений. –Москва, 1997.- С. 97.
5 Комитет по регулированию деятельности накопительных пенсионных фондов Министерства труда и социальной защиты населения РК.. Нормативные правовые акты.- Алматы, 1999.-Т.2.- 144 с.
6 Закон РК "Об инвестициях" от 08 января 2003.- N 373-11.
7 Кейнс Дж. М. Общая теория занятости, процента и денег. Пер. с анг. Москва, 1998.-С.117.
8 ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // Егеменді Қазақстан. 2006, 04 наурыз.
9 Тулепбаев К. Международный опыт пенсионного обеспечения // Банки Казахстана. 2001.- N12.- С.18.
10 Кенжегузин М.Б. Казахстанская модель устойчивого экономического развития (научные основы построения и реализации). –Алматы:ИЭ МОН РК, 2003 -Т.1. –400 с.
11 Латиноамериканские пенсионные системы в фактах и цифрах// Рынок ценных бумаг Казахстана, 2001.- N8.- С. 24.
12 Алибаев А. Накопительная пенсионная система Казахстана: итоги, проблемы, перспективы // Рынок ценных бумаг Казахстана, 2001.- N8.
13 Алибаев А. Зарубежный опыт реформирования пенсионных систем// Рынок ценных бумаг Казахстана, 1998.- N8.-С.22-24.
14 Социальное обеспечение в странах Запада (США, Канада и Великобритания).- Москва, 1994.-153 с.
15 Ерошенков С. Мировой опыт реформирования пенсионных систем// Общество и экономика, 2001.- N10.- С. 155-175.
16 Грудцына Л. Пенсионное обеспечение в зарубежных странах // Адвокат, 2002.- N 5.-С.77.
17 Тулепбаев К.М. Негосударсвенные пенсионные фонды // Советы Казахстана.-1995. 8. 02.- N2.-С.9.
18 Постановление Правления НБ РК от 29.07.03.- N264 "Об утверждении Правил осуществления деятельности по инвестиционному управлению пенсионными активами" (с изменениями, внесенными постановлением Правления НБ РК от 26.12.03г- N488) от 26 декабря 2003г. N488.
19 Система частных пенсионных фондов в Чили / Материалы Ассоциация администраций пенсионных фондов. - Сантьяго: ААПФ, 1997.- С.30.
20 Хотулев Е. Мировой опыт инвестирования средств государственных пенсионных фондов // Рынок ценных бумаг, 2003.- N3.- С.66.
21 Шарп У.Ф., Александер Г.Д., Бейли Д.В. Инвестиции: Пер. с анг.-Москва: Инфра-М, 1997.-С.124.
22 Бекишева А. Использование положительного опыта чилийской модели в реформировании пенсионной системы Казахстана // Аль Пари , 2001.- N5., С.31-33.
23 Закон РК "О внесении дополнений и изменений в некоторые законодательные акты РК по вопросам пенсионного обеспечения" от13 .03.03г. N394-11 // Труд в Казахстане, 2003.- N1-С.41.
24 Закон РК О пенсионном обеспечении в РК., Алматы: Юрист, 2002, с-36.
25 Регионы Казахстана, 2008ж., Статистический сборник. // Под. Ред. К.С. Абдиева, Алматы, 2008. - 500 с.
26 Казахстан и его регионы. Ежеквартальный журнал // Под ред. А. Шокаманова 2008.- N1. -144 с.
27 ЖЗҚ мен ЗАИБЖҰ әр тоқсандық есебі 2005-2008жж.// Понорама, 2008.
28 Нурмуханбетов Е. Анализ пенсионного рынка Казахстан по итогам 2008 года // Рынок ценных бумаг Казахстана. 2008.- N2.-39 с.
29 Казахстан: 2005-2008 годы // Информационно-аналитическйй сборник. Алматы: Агенство РК по статистике, 2008.
30 ИАФР "Ирбис" // Рынок ценных бумаг Казахстана, 2008.- N8.
31 ИАФР "Ирбис" // Рынок ценных бумаг Казахстана, 2008.- N9.
32 Ежемесячные отчеты информационного агенства финансовых рынков "Ирбис" .- 2008-15 мая.-12.
33 Годовые отчеты ЗАО "Казахстанская фондовая биржа" за 2003-2008.
34 Годовые отчеты Национального банка РК за 2003-2008.
35 Программа развития накопительной пенсионной системы Республики Казахстан на 2006-2008 годы / Проект.-Астана, 2008.-29с
36 Программа дальнейшего углубления социальных реформ в Республике Кахазстан на 2006-2008 годы /Проект МТСЗН РК.-Астана, 2008.-23с.
37 Предложения НПФ и ООИУПА по расширению возможностей инвестирования пенсионных активов и усилению финансовой устойчивости НПС /Ассоциация финансистов Казахстана, Ассоциация пенсионных фондов, Ассоциация вкладчиков, Ассоциация управляющих активами, Союз участников пенсионной системы РК.-Алматы, 2008.-3 с.
38 Формирование инвестиционного портфеля // Рынок ценных бумаг Казахстана, 2008.- N1.-52 с.
39 Коржова Н. Методы и практика актуарного прогнозирования развития пенсионных систем в государствах с переходной экономикой.-М., 1998.-108с.
40 Коржова Н. Реформирование государственного пенсионного страхования в странах с переходной экономикой.-М.: Современная экономика и право, 1998.-265с.
41 Закон РК "О государственном регулировании и надзоре финансового рынка и финансовых организаций". Алматы: БИКО, С. 62-69.
42 Рыночная оценка пенсионных активов // Рынок ценных бумаг Казахстана, 2003.- №9.- С.8-9.
43 Поляк Ю., Черемных С. Что видно с Карлова моста (заметки и впечатления о чешских накопительных пенсионных фондах) // "Пенсионные фонды", 1995.- №2.-С.28.
44 Финансы и кредиты. Практикум.2006.- №6. -С.2.
45 Мелуа А.И., Якушев Е.А. Негосударственные пенсионные фонды.- СПБ.: Издательство Международного фонда истории науки, 1994.-56с.
46 Нурланова Н.К. Основные причины падения доходности пенсионных активов // Банки Казахстана, 2004.- №4.- С.17.
47 Финогенова Ю. Гарантии в пенсионном обеспечении // Пенсионные фонды, 1999.- №2 (18).-С.16-19.
48 Фильев В. Социальное страхование в России и зарубежных странах.-Москва: ЗАО Бизнес-школа, 1997.-112с.
49 Алибаев А. О ситуации на пенсионном рынке // Труд в Казахстане.- 2002.-№9.- С.37.
50 Щукин Д. Ликвидность рынка и ее влияние риск портфеля // Рынок ценных бумаг Казахстана.- № 21.- 1999. - С. 21.
51 Портфели пенсионных фондов будут переоценены // Панорама, №26, 30 июня 2000.-С.8.
52 Карагусова Г. Пенсионная система Республики Казахстан: опыт реформирования // Экономист, 2003.- N11.- С.103.
53 Еврошенков С. Мировой опыт реформирования пенсионных систем // Общество и экономика.-2001.- №7-8. - С.199.
54 Волков А. На планете родился шестимиллиардный житель //Труд.-1999. - 14 сентября. -№7.
55 Предупреждение кризиса старения населения: политика защиты престарелых и содействия экономическому росту // Доклад семинара "Реформа пенсионного обеспечения для стран СНГ и Монголии".-Вашингтон : ИЭР ВБ, 1994.-180с.
МАЗМҰНЫ
ҚР-да жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық ресурстарын басқару
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН
БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық
ресурстарының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
1.2 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн басқарудың алғы
шарттары мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
..
1.3 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін әлемдiк тәжiрибесiн
Қазақстан жағдайында
қолдануы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН
БАСҚАРУДЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТТЕРІНЕ ТАЛДАУ ЖҮРГІЗУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық
ресурстарын басқарудың инвестициялық iс-әрекеттерiнiң
жетістіктері мен қазiргi жағдайына
талдау ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық ресурстарын
басқарудағы басқарушы ұйымдардың инвестициялық белсендiлiгi
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
...
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ
РЕСУРСТАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ЖЕТІСТІКТЕРІ МЕН ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1 Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық
ресурстарын басқаруды мемлекеттік реттеуді жетілдіру
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
3.2 Жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық ресурстарын басқарудың
жетістіктері және даму
болашағы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында
әлеуметтік-экномикалық жүйелердің барынша қарқынды дамыған бөлімдерінің
бірі- жинақтаушы зейнетақы қорлары, яғни зейнетақы жүйесі. Қазақстанда
тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң деңгейi мен сапасы-елiмiздiң
азаматтарының әлеуметтiк және экономикалық жағдайының маңызды бөлiгi
болып табылады.
Әлемнің тиімді дамып келе жатқан 50 елдің қатарына енуі үшін мемлекет
халықты зейнетақымен қамтамасыз етудің деңгейі мен сапасын жақсарту
нәтижесінде Қазақстан азаматтары үшін өмір сүрудің жоғары стандарттарын
жасауы тиіс. Ол үшін халықтың экономикалық және әлеуметтік жағдайларының
маңызды құраушыларының бірі-Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорлары әрі
қарай қарқынды дамып, зейнетақы жүйесі бәсекелестікке қабілетті болуы
керек. Бұл Қазақстандықтардың әл-ауқатын жақсартуға мүмкіндік береді.
Қазіргі таңда зейнетақы мөлшері халықтың өзекті мәселесіне айналған.
Рынокқа сай барынша жоғары болмай отыр және азаматтардың еңбектік салымы
дұрыс ескерілмеген. Бұл ҚР Президентінің жолдауындағы: Зейнетақының
мөлшеріндегі бұрынғы еңбек үлесіне сүйеніп анықталатын табысты шектеу
өзгертілсін деген ойымен де расталады.
Қазақстанда 1998 жылы құрылған жинақтаушы зейнетақы қорларына
биылғы жылы 12 жыл болады. Алайда, бүгінгі таңда қазақстандықтар
зейнетақы жүйесі реформаға дейін басқаша болғанын ұмытып та қалды. Кеңес
заманында қолданылған және жалпы әділдік қағидаттарына жауап бермеген
бұрынғы жүйе КСРО ыдырағаннан кейін бірден өзінің жарамсыздығын көрсетті.
Жаңа реформа 12 жылдың ішінде өзінің тиімділігін жағынан және осы
тиімділігімен қатар, қазіргі жағдайда болып отырған әлемдік қаржы
дағдарысының себебі де зейнетақы жинақтарына әсерін тигізбей қоймады.
Бірақ та, айта кететін маңызды жайт, Қазақстан тұрғындары үшін заңмен
бекітілген зейнетақы қорына салымшылардың бір жылда екі рет бір қордан
екінші қорға ауысуына құқығы бар екендігін ескере келе, өзінің таңдаған
қорының қаржы дағдарысында әлсіздік танытқанын байқаса 14 қордың ішінен
инвестициялық белсенділігі жоғары қорға өте алады. Мұндай мүмкіндік
тұрғындар үшін үлкен жетістік деп айта аламын.
Кеңес Одағының ыдырауымен миллиондаған қарт азаматтарға
қанағаттандырарлық деңгейде күн көруге мүмкіндік берген зейнетақымен
қамсыздандырудың біріңғай жүйесі қирап, жаңадан зейнетақы реформасы пайда
болды. Бұрынғы зейнетақы жүйесі жоспарлы экономикаға тәуелді еді, ал
жоспарлы экономика зейнетақымен қамсыздандыру үшін бірқатар
артықшылықтарды қамтамасыз етті және буын ынтымақтастығы қағидаттарына
сәйкес құрылған еді. Зейнетақы жалақы сомасынан бекітілген пайыз
мөлшерінде аударымдар жүргізу есебінен қалыптасты. Зейнетақыны есептеу
жалақы мен өтілдің орташаланған көрсеткіштері бойынша жүргізілді. Бұл
ретте зейнетақының мөлшері шектеліп, белгілі бір санаттағы жұмыскерлерге
және қызметкерлерге белгіленген деңгейден аспады. Осындай социалистік
әдіс адамдардың зейнетақыға шыққан уақытқа дейін қаражаттар жинау ниетін
шектеді .
Жалпы басқару жүйесінің құлауымен және ТМД елдеріндегі
экономикалық дағдарыспен зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің күйреуі
табиғи нәрсе. Бағаларды ырықтандыру, жоғары қарқынды инфляция, өндірістің
құлдырауы, жұмыс орындарының қысқаруы және өнімдерді өткізу нарығын
жоғалтқан кәсіпорындардың жабылуы, төлемдердің дағдарысы, бақылауға
алынбайтын көші-қон процестері және басқа да жағдайлар зейнетақмен
қамсыздандыру жүйесінің дағдарыстық жағдайын анықтайтын екі негізгі
үрдіске алып келді: сақтандыру жарнасын төлеушілер санының азаюына және
әлеуметтік төлемдерді алуға құқылы үміткерлер санының көбеюіне. Сондықтан
осы жерде мынадай сауал туындайды: орасан зор және тиімсіз бақылау
аппаратының және әкімшілік- командалық бақылау жүйесіне тән репрессияның
қызмет етуін сақтау қажет пе әлде нарықтық қатынастарға негізделген өзін-
өзі реттейтін жүйенің тиімді экономикалық механизмін құру қажет пе.
Атап айтқанда, көптеген елдерде экономикалық өркендеуге жол ашқан кең
ауқымды мемлекеттік емес зейнетақы қорлары жүйесін құру яғни осыдан 12
жыл бұрын құрылған Қазақстандағы зейнетақы реформасы.
Дамыған елдердің экономикасында мемлекеттік емес зейнетақы қорлары
қоғамның экономикалық және әлеуметтік дамуында оң процестерді
белсендендіретін бюджеттен тыс түсімдердің тұрақты қөзі ретінде шығатын
нарықты тұрақтандырудың мықты құралы болып табылады. Ал, Ресейде де 13
жыл бұрын мемлекеттік емес зейнетақы қорларын құруды қолға алды. 1995
жылдың шілде айында Қазақстанда алғашқы Қазақстандық ерікті зейнетақы
қоры тіркелген.
ҚР-да жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық ресурстарын
басқаруға арналған зерттеулерде халықты мемлекеттік емес зейнетақымен
қамтамасыз етудің қаржылық тетіктерін, зейнетақы қорларының инвестициялық
іс-әрекеті және оны басқару тетігі, зейнетақылық активтердің инвестициялық
қоржынын қалыптастыру жөніндегі мәселелер жан-жақты жетілдіруді қажет
етеді. Сондықтан, рыноктық экономикада ҚР жинақтаушы зейнетақы қорының
қаржылық ресурстарын басқару өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Дипломдық жұмысымның мақсаты Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы
қорының қаржылық ресурстарын басқаруда зейнетақы активтерін басқарушы
ұйымдардың инвестициялық іс-әрекеттері қызметінің тиімді жетістіктері мен
даму болашағы және қаржылық ресурстарды басқаруды жетілдіруде қызмет ету
проблемалары мен оларды шешу жолдарын теориялық, практикалық тұрғыда
негіздеу болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін дипломдық жұмысымда мынадай міндеттерді
алға қойдым:
- Қазақстанда жинақтаушы зейнетақы қорының қалыптасуы мен зейнетақы
жүйесінің алғы шарттарының экономикалық мазмұнын ашу;
- нарықтық экономикасы дамыған елдердегi тұрғындарды зейнетақымен
қамтамасыз ету тәжiрибесiне, оны Қазақстанның жағдайында қолдануына талдау
жүргізу;
- Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық ресурстарын
басқарудың басқарушы ұйымдардың инвестициялық iс-әрекеттерiнiң
жетістіктері мен қазiргi жағдайына талдау;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық ресурстарын басқаруда
қызметтерiн жетiлдiру және олардың инвестициялық әрекеттерін күшейтуге
байланысты сұрақтарды қарастыру;
- Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық ресурстарын
басқаруда рынок жағдайындағы бүгінгі күнге дейінгі жетістіктеріне тоқталып,
талдау жасау;
- болашақта Қазақстан тұрғындарын зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн
мемлекеттік реттеуді жетiлдiруге байланысты ұсыныстар әзiрлеу.
Зерттеудiң нысаны ретiнде Қазақстан Республикасының жинақтаушы
зейнетақы қорлары алынған.
Зерттеу пәнi Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы
қорларының тұрғындарды мемлекеттiк емес зейнетақымен қамтамасыз ету
барысында пайда болатын экономикалық-қаржылық қатынастар болып табылады.
Зерттеу әдістері негiзiне жинақтаушы зейнетақы қорларының
зейнетақымен қамтамасыз етудегі қаржылық ресурстарды басқару мәселелерiне
арналған шетелдiк және отандық экономистердiң жұмыстары жатады.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы
қорларының қызметтерiн реттеушi Комитет, мемлекеттiк қаржылық
статистикасының есептiк мәлiметтерi және анықтамалықтары пайдаланылған.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындылар мен ұсыныстардан тұрады. Жалпы
көлемі компьютерде терілген 65 бет, 10 кестеден құралған.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 55 әдебиеттен тұрады.
1.ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН
БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1.Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық
ресурстарының қалыптасуы
Қазақстанда 1998 жылы құрылған зейнетақы реформасын басталып,
жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық ресурстарының қалыптасуына биылғы
жылы 12 жыл болады. Бүгінгі таңда қазақстандықтар зейнетақы жүйесі
реформаға дейін басқаша болғанын ұмытып та қалды. Кеңес заманында
қолданылған және жалпы әділдік қағидаттарына жауап бермеген бұрынғы жүйе
КСРО ыдырағаннан кейін бірден өзінің жарамсыздығын көрсетті. Жаңа реформа
12 жылдың ішінде өзінің тиімділігін жағынан және осы тиімділігімен қатар,
қазіргі жағдайда болып отырған әлемдік қаржы дағдарысының себебі де
зейнетақы жинақтарына әсерін тигізбей қоймады.
Бірақ та, айта кететін маңызды жайт, Қазақстан тұрғындары үшін заңмен
бекітілген зейнетақы қорына салымшылардың бір жылда екі рет бір қордан
екінші қорға ауысуына құқығы бар екендігін ескере келе, өзінің таңдаған
қорының қаржы дағдарысында әлсіздәк танытқанын байқаса 14 қордың ішінен
инвестициялық белсенділігі жоғары қорға өте алады. Мұндай мүмкіндік
тұрғындар үшін үлкен жетістік деп айта аламын.
Кеңес Одағының ыдырауымен миллиондаған қарт азаматтарға
қанағаттандырарлық деңгейде күн көруге мүмкіндік берген зейнетақымен
қамсыздандырудың біріңғай жүйесі қирап, жаңадан зейнетақы реформасы пайда
болды. Бұрынғы зейнетақы жүйесі жоспарлы экономикаға тәуелді еді, ал
жоспарлы экономика зейнетақымен қамсыздандыру үшін бірқатар
артықшылықтарды қамтамасыз етті және буын ынтымақтастығы қағидаттарына
сәйкес құрылған еді. Зейнетақы жалақы сомасынан бекітілген пайыз
мөлшерінде аударымдар жүргізу есебінен қалыптасты. Зейнетақыны есептеу
жалақы мен өтілдің орташаланған көрсеткіштері бойынша жүргізілді. Бұл
ретте зейнетақының мөлшері шектеліп, белгілі бір санаттағы жұмыскерлерге
және қызметкерлерге белгіленген деңгейден аспады. Осындай социалистік
әдіс адамдардың зейнетақыға шыққан уақытқа дейін қаражаттар жинау ниетін
шектеді [1].
Жалпы басқару жүйесінің құлауымен және ТМД елдеріндегі
экономикалық дағдарыспен зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің күйреуі
табиғи нәрсе. Бағаларды ырықтандыру, жоғары қарқынды инфляция, өндірістің
құлдырауы, жұмыс орындарының қысқаруы және өнімдерді өткізу нарығын
жоғалтқан кәсіпорындардың жабылуы, төлемдердің дағдарысы, бақылауға
алынбайтын көші-қон процестері және басқа да жағдайлар зейнетақмен
қамсыздандыру жүйесінің дағдарыстық жағдайын анықтайтын екі негізгі
үрдіске алып келді: сақтандыру жарнасын төлеушілер санының азаюына және
әлеуметтік төлемдерді алуға құқылы үміткерлер санының көбеюіне.
Сондықтан, осы жерде мынадай сауал туындайды: орасан зор және тиімсіз
бақылау аппаратының және әкімшілік- командалық бақылау жүйесіне тән
репрессияның қызмет етуін сақтау қажет пе әлде нарықтық қатынастарға
негізделген өзін-өзі реттейтін жүйенің тиімді экономикалық механизмін құру
қажет пе.
Атап айтқанда, көптеген елдерде экономикалық өркендеуге жол ашқан кең
ауқымды мемлекеттік емес зейнетақы қорлары жүйесін құру яғни осыдан 12
жыл бұрын құрылған Қазақстандағы зейнетақы реформасы.
Дамыған елдердің экономикасында мемлекеттік емес зейнетақы қорлары
қоғамның экономикалық және әлеуметтік дамуында оң процестерді
белсендендіретін бюджеттен тыс түсімдердің тұрақты қөзі ретінде шығатын
нарықты тұрақтандырудың мықты құралы болып табылады. Ал, Ресейде де 13
жыл бұрын мемлекеттік емес зейнетақы қорларын құруды қолға алды. 1995
жылдың шілде айында Қазақстанда алғашқы Қазақстандық ерікті зейнетақы
қоры тіркелген.
Қаржы институттары жүйесінде Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы
қорының қаржылық ресурстарын басқару келесідей ерекшеліктермен
сипатталады:
-олар әлеуметтік бағыты бар институттар болып табылады;
-бұл зейнетақы жарналарын қабылдаушы және мүмкіндіктердің
өсуіне байланысты изейнетақы активтерін қауіптілігін төмен және
сенімді жобаларға инвестициялайтын қаржы институттары;
- жинақтаушы зейнетақы қорларында төлемдердің басталуы мен жарналар
түсімдерімен аяқталуы арасында бірнеше жылды құрайтын уақыт лагтары
пайда болады. Бұл жинақтаушы зейнетақы қорының ұзақ мерзімді және орта
мерзімді инвестиция жасауға және өзінің портфелін құруға
мүмкіндік береді. Жинақтаушы зейнетақы қорының қаржы рыноктарының
тікелей және зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге
асыратын ұйымдар арқылы да қатыса алады.
Жинақтаушы зейнетақы қорының әрекет етуі 3 кезеңнен тұратын ұзақ
мерзімді инвестициялық процесті білдіреді:
- бірінші кезеңде жарна түрінде жинақтаушы зейнетақы қорларына
салымдар жасалады;
-екінші кезеңде жинақталған жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржы
ресурстарын инвестициялау жүзеге асады (бұл процесс зейнетақы активтерін
басқарушы компаниялар арқылы іске асырылады);
-үшінші кезеңде мерзімді зейнетақы төлеу жүзеге асады.
Қаржы құралдарының үздіксіз түсіп отыруы қаржы рыногында
әріқарай инвестициялау үшін зейнетақы активтері бойынша төлем
рентасын құрайды. Зейнетақы активтерін инвестициялау табиғаты- бұл
уақыт бойынша төлемдердің сатылылығы. Мысалы ретінде, ЖЗҚ-ның
"кастодиондық шотына" түскен міндетті зейнетақы жарналарын
орналастыруда, қаржы құралдарының жабуды, инвестициядан түскен
мерзімді түсімдерді зейнетақы активтерін әріқарай реинвестициялауды
қарастыруға болады.
Кез-келген зейнетақы қорының басты мақсаты- бұл оған
қатысушылардың алдында зейнетақы төлеміне байланысты міндеттемелерді
орындау. Активтерді инвестициялау тартылған құралдардың өсімін
қамтамасыз етудің негізгі тәсілі болып табылғандықтан, ол зейнетақы
мөлшеріне сәйкес келетін табыс мөлшеріне кепілдік беру керек.
Сонымен қатар, активтерді ЖЗҚ-на орналастыру зейнетақы
жинақтарын инфляциядан қорғайды, яғни бұдан шығатын қорытынды
құралдардың сақталуын және төлемдері жөніндегі міндеттемелердің
орындалуын инвестициялаудың нәтижесіне байланысты. Сондықтан, ЖЗҚ-ның
инвестициялық саясаты көрсетілген мақсаттарға жетуге бағытталуы
тиіс. Осыған байланысты инвестицияның тиімді портфелін құру біздің
көзқарасымыз бойынша, ЖЗҚ-ның және олардың активтерін басқарушы
ұйымдардың негізгі міндеттері болып табылады.
Зейнетақы жинақтарын қаржылық инвестициялау негізінде уақыт
бойынша ақшаның құндық теориясы жатыр. Ақшаның уақыттық құны концепциясы
табыс алудың альтернативті мүмкіндіктеріне сүйенеді. Ақшаның құны
оларды алу уақытына байланысты. Сақтық қорлары үшін жинақтау мерзімі
ішінде алынған пайыздар ағымдағы табыстар болып табылады. Лоренс
Дж. Гитман және Майкл Д. Джонканың "инвестициялау негіздерінде"
ақшаның уақыттық құны концепциясы активтерінің табыстылығын бағалау
үлгісі бойынша, ақша ағымдарының түрлі қозғалыстарының болашақтағы
құны ретінде инвестициялық табыс алу позициясы қарастырылған. 10,. 27-
210 б
Зейнетақы салымдарының есебінен жасалған инвестициялар оларды,
сақтау немесе белгілі бір оң табыс мөлшерін алу мақсатында қаржы
құралдарына салу деген мағынаны білдіреді. Белгілі бір активтерге
орналастырылмаған бос ақша құралдары инвестиция болып табылмайды,
өйткені олар белгілі бір табыс көзін қамтамасыз етпейді. Бұл
процесс екі фактормен байланысты-уақыт және тәуекел. Кейбір
жағдайларда уақыт маңызды болып табылады (мысалы, мемлекеттік бағалы
қағаздар үшін), басқа жағдайда тәуекел ( жай акцияларды сатып алатын
опциондар үшін), кейбір жағдайда екі факторда маңызды болып табылады-
уақыт және тәуекел (мысалы, корпаоративті бағалы қағаздар үшін).
Қазіргі таңда мемлекеттік емес зейнетақы қорларының қызметі
әлеуметтік климатқа оң әсер ететінін сенімді айтуға болады, ең алдымен
бұл еңбекке ынталандыруды арттырудан көрінеді. Көптеген зейнетақы
жүйелері жалақының пайыз үлестеріне негізделген, бұл кәсіби өсуге
ұмтылдырады. Жұмыс берушілер жинақтаушы зейнетақы қорларына көп төлемдер
жүргізу арқылы қажетті мамандарды ұспат қалуға мүмкіндігі бар (кейбір
елдерде ондай төлемдерге салық салынбайды). Қоғам саяси оқиғалар аз
орын алатын тұрақты, берік сипатқа ие болып жатыр, бұл тұрақты орта
кластың қалыптасуын тездетіп жатыр[2].
Нарықтық экономика кезінде инвестициялық институттардың алатын орны
ерекше. Инвестициялық институттарға, инвестициялық компаниялар, пайлық
инвестициялық трастар, инвестициялық қорлар, бірлескен қорлар, жылжымайтын
мүлікке жасалынатын инвестицияға маманданушы трастар және өзара әрекет
етуші қорлар жатады.
Инвестициялық компаниялар бұл- жеке инвесторлардың қаржы құралдарын
тарта отырып, оларды кең қолданыстағы бағалы қағаздарға немесе активтердің
кейбір түрлеріне инвестициялаушы қаржы делдалдары.
Инвестициялық компаниялардың басты міндеті-активтерді біріктіру.
Әрбір инвестордың, инвестициялық компанияға инвестормен салынған сомаға
пропорционалды, инвестициялық компаниямен құрылған актив портфелінің
белгілі бір үлесіне құқығы бар, осылайша инвестициялық компаниялар ірі
инвестициялаудан пайда табу үшін, жеке компаниялардың инвесторлары бірігіп,
инвестициялық механизм ұсынады.
Инвестициялық компаниялар өздерінің инвесторларына қатысты бірнеше
маңызды қызметтер атқарады:
Құралдар есебі және басқару. Инвестициялық компаниялар өздерінің қаржы
жағдайлары жөнінде мерзімді есеп беріп отырады және капитал, девиденд,
инвестиция және бағалы қағаздар бойынша өсімінің бөлу есебін жүргізіп
отырады. Сонымен қатар, өздерінің акционерлерінің пайыздық табыстарын және
девиденттерін реинвестициялай алады.
Диверсификация және бөлінуі. Инвестициялық компаниялар өз инвесторларының
қаржы құралдарын біріктіре отырып, түрлі бағалы қағаздар үлестеріне
мүмкіндік береді. Бұл жағдайда олар ірі инвесторлар сияқты әрекет етеді.
Біліктілікті басқару көптеген инвестициялық компаниялардың қаржы
сарапшыларымен портфелдерді басқарушы тұрақты штаты болады. Олар өз
инвесторлары үшін максималды тиімді капитал қайтарымын алуға тырысады.
Трансакцияда жүргізуге жұмсалатын шығындарды төмендету. Инвестициялық
компаниялар бағалы қағаздардың ірі пакеттерімен сауда жасайтын
болғандықтан, бұл оларға комиссиондық және брокерлік гонорардың есебінен
едәуір үнем жасауға мүмкіндік береді.
Атап өтетін жағдай, "инвестицияның шектеулілігі" дамыған елдер
тарапынан әлемге техникалық көмек және капитал экспортын жасауға ыңғайлы
құрал болып табылады. Шынында инвестицияны және қорларды көбейту жылдам
дамудың қажетті, бірақ жеткіліксіз шарты болып табылады [3, 26б].
Бұл тұрғыда, инвестициялық институттар оптималды инвестициялау
процесін жүзеге асырады.
Жоспарлы экономика аясында ол "капитал салымдары" деген түсінікті
береді. Оны негізгі қорлардың ұдайы өндірісіне сонымен қатар, оларды
жөндеуге жұмсалатын барлық шығындар деп түсінген. Соңғы жылдары ғылыми
әдебиеттерде бұл екі түсінік екі түрлі мағынада беріліп жүр. Дәстүрлі
түрде "инвестиция" деп белгілі бір экономикалық жобалардың есебіне
негізделе отырып, болашақта пайда табуды айтамыз. Отандықпен қатар, шет
елдік экономикалық әдебиеттерде инвестиция көбіне осылайша
түсіндіріледі.
Макроэкономикада инвестиция өндірістің жаңа құралдарын сатып алуға
жұмсалатын шығындар (өндірістік және тұрақты шығындар) , жаңа тұрғын
үйлермен тауар запастарын өсіруге жұмсалатын жиынтық шығындардың бір
бөлігі. Басқаша сөзбен айтқанда, инвестиция- бұл ағымдағы мерзімде
тұтынылмаған және экономикадағы капитал өсімін қамтамасыз ететін ішкі жалпы
өнімнің бір бөлігі. Микроэкономикада инвестиция жаңа капиталды (өндіріс
құралдары мен адам капиталын ескере отырып) құру процесі деп
түсіндірілсе, ал қаржы теориясында инвестиция нақты және қаржы
активтерін сатып алу деп түсіндіріледі. Яғни, "бүгінгі күнгі белгілі
бір құн мөлшерін болашақтағы белгісіз құнға айырбастау мүмкіндігі".
Инвестиция экономиканың әлеуметтік саласын қолдауда және дамытуда
негізгі құралдардың бірі екендігін мойындағанмен , мұнда
инвестицияның әсіресе, ішкі инвестицияның тапшылығы мәселесі
туындайды. Осыған сәйкес Маршалл жоспарына тоқталып өткен орынды деп
есептейміз.
Маршалл жоспары Еуропада өз орнын тапты. Өйткені онда барлық
қажетті құрылымдық, институционалдық және мәдени алғы шарттар бар
болатын (дамыған тауар және қаржы рыноктары , білікті мамандар,
кәсіпкерліктің қалыптасқан психологиясы, тиімді әкімшілдік жүйе ). Осы
шарттардың арқасында Еуропа, салынған капиталдардың көмегімен өте
ыңғайлы түрде өндірісті дамыта алды.
Қазіргі кезде жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестицияларын
портфельдік инвестиция ретінде қарастыруға болады, яғни "қаржы
активтеріне жасалған инвестициялар" [4,97б].
Портфельдік инвестициялар бұл- ұзақ мерзімдегі бағалы қағаздар
арқылы салынатын салымдар, сондықтан портфельдік инвестициялар қор
нарығында, бағалы қағаздар нарығында әрекет етеді, яғни бұл
қайталама инвестициялық нарық.
Қор нарығында бағалы қағаздар субъектілері институционалдық
инвесторлар болып табылады, оның қатарына зейнетақы қорларын
жатқызуға болады. Материалдық активтермен қатар, қаржы активтері де
инвестициялық табыс көзі болып табылады.
Зейнетақы қорлары зейнетақы төлемдерінің негізгі көзі болып
табылатын инвестициялық табысты құруға қажетті инвестициялық
бағдарламаларды орындайды.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық саясаты
мемлекетпен бекітілген инвестициялық шектеулерді сақтай отырып,
инвестициялық табыс алуды қамтамасыз етуге арналған қормен
жинақталған қаржы ресурстарын пайдаланудың негізгі бағыттары.
Біржағынан, зейнетақы қорлары консервативті инвестор болуы керек және
өзіне сеніп тапсырған қаржы құралдарын ұзақ мерзімді сенімді жобаларға
салуы тиіс, бірақ басқа жағынан алғанда қор инфляция деңгейінен
жоғары болатын табыстылықтың нақты оң мөлшерлемесін беруге міндетті.
Сәйкесінше, зейнетақы қорлары инвестициялау диверсификациясы-
зейнетақы қорлары жұмыстарының тиімділігі мен сенімділігінің маңызды
мәселесі болып табылады.
Жинақтаушы зейнетақы қорларын қалыптастыру нарықтық экономиканың
маңызды мәселелерінің бірі болып табылады, ал оларды жасау қордың
мақсаттарын, инвестициялаушы құралдардың көлемін және басқада маңызды
міндеттердің шешілуін анықтауды талап етеді. Осы жағдайда жинақтаушы
зейнетақы қорлары оларға сенімді инвестициялық қорғау қызметін ұсына
алатын капиталданған ұйымға бағытталады. Бұл жинақтаушы зейнетақы
қорларының арасында қаржы ресурстарын орналастыруда бәсекенің өсуіне
алып келеді және қабылданған инвестициялық саясатқа сәйкес жүзеге
асырылатын инвестициялық қызметтердің түрлі құралдарын өте ұқыпты
талдауға итермелейді.
Жнақтаушы зейнетақы қорларының қызметтерінің негізгі бағыттарын
болжауды және анықтауды қарастырады және уақыт бойынша ұзақ, орта, қысқа
мерзімді сипатқа ие. Мұнда, инвестор табысының өзгеруіне байланысты қаржы
құралдардың жылдам өзгеруге дайындығын қарастырады және қаржы инвестициясын
басқаруды кезең –кезеңімен ұйымдастыру қағидасы бірінші ережемен тығыз
байланысты және қаржы инвестицияларын басқарудың арнайы саясатын өңдеуді
қажет етеді. Жинақтаушы зейнетақы
қорларының инвестициялық әрекет ету процесі барысында зейнетақы қорларының
қызметтерімен байланысты ақпараттар үлкен рөл атқарады.
Зейнетақымен қамтамассыздандыру жүйесін реформалау оңай емес .
Қарттықты қамтамасыздандыру жүйесі негізгі үш мақсатты көздейді. Қор
жинауды, қайта бөлуді және сақтандыруды. Қамтамасыздандырудың ресми
жүйелерінің көбісі еңбек ақы қорына салықтардан қаржыландыратын
және бөлу сипатындағы мемлекеттік қаржыларды білдіреді, яғни
бүгінгі күндегі жұмысшылар бүгінгі күнгі зейнеткерлерінің зейнетақысын
төлейді. Мұнда тек қарттардың ғана емес, сонымен қатар, тікелей
немесе жанама түрінде болса да үлкен ұрпақты қаматамасыз ету бойынша
шығындарды көтеретін жастардың әл-ауқатына ықпал етеді. Сондықтан,
сәтті ұйымдастырылған зейнетақы жүйесі қарттарды қорғап қана қоймай,
сонымен қатар, экономикалық өсуді де ынталандыруы тиіс [5].
Ерікті жинақтаушы зейнетақы жүйесі Кеңес Одағы мемлекеттері
арасында алғаш рет Қазақстанда енгізілді. Дамыған елдер мен өтпелі
экономикадағы елдердің зейнетақы жүйесінде бірқатар өзгешеліктер
болады. Дамыған мемлекеттердің зейнетақы жүйелерін жаңғырту қажеттілігі
зейнетақымен қамтамасыз етуді оңтайландыру қажеттілігімен
түсіндіріледі.
Сонымен қатар, дамушы мемлекеттер үшін оның ішінде, өтпелі
экономикалы елдер үшін зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін толығымен
жаңғырту қажеттілігі туындайды. Бұл елдерде зейнетақы жүйесін
сауатты құруға, содан соң оларды бүкіл сала масштабына дейін немесе
тіпті ұлттық экономикаға дейін дамытуға мүмкіндік беретін өндірістік
база болған жоқ.
Мемлекетпен жүргізілген әлеуметтік саясат жаңғырту идеясымен
сабақтас болуы керек, яғни зейнетақыны және жалақыны уақытында төлеу,
кейбір әлеуметтік жеңілдіктерді алып тастау, атаулы әлеуметтік қорғау
сияқты мемлекеттік міндеттемелерді сақтау қажет.
Қорыта келе, нарықтық экономикаға көшкен басқа елдер сияқты
Қазақстандық зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің қалыптасу қажеттілігін
түсіндіру үшін келесі қолайсыз факторларды атап өткіміз келеді :
- дамыған елдердегі сияқты тұрғындардың жылдам қартаюы;
- дамушы елдерге тән жан басына шаққандағы табыстың төмендігі;
- үлестіруші зейнетақы жүйесі тұрғындардың барлығына жуығын қамтиды
және зейнетақымен қамтамасыз етуге байланысты міндеттемелердің
мөлшері қолда бар нақты ресурстармен сәйкес келмейді.
1.2 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн басқарудың алғы
шарттары мен ерекшеліктері
Зейнетақымен қамтамасыз етудің жинақтаушы жүйесін енгізу шарттары
мен ерекшеліктерін ұлғайту бірқатар мәселелерді тудырады. Алғаш жиналған
жарналар резервтік капитал құруға жұмсалады. Сондықтан, зейнетақыны
белсенді жұмыс істеуші ұрпақ өздерінің сақтандыру жарналарымен капитал
құрағанда ғана төлеуге болады. Ал бұл оларға еңбекке жарамды жаңа ұрпақ
ауысымға келіп, өздері зейнеткер жасына толған кезде ғана мүмкін болады.
Нәтижесінде, қаржыландырудың жинақтаушы жүйесі қазіргі таңдағы
зейнеткерлерді қамтамасыз ете алмайды. Олар еңбекке жарамды жасқа жаңадан
келушілерге бағытталуы тиіс. Сондықтан, жұмыс берушілермен еңбек
қатынастарын рәсімдеу кезінде қосымша зейнетақымен қамтамасыз ету
мәселелерін ескеру орынды болып табылады.
Белсенді еңбек етуші ұрпаққа жинақтаушы жүйені қолдану олардың
жалақысына қосымша жүктеме түсіреді. Бұл жүктеме келесіден құралады:
- келесі зейнетақыны қаржыландыру үшін резервтік капиталдан алып тастау
есебінен;
- қазіргі кездегі зейнеткерлерді зейнетақымен қаржыландыруға аударымдар
жасау арқылы.
Қосымша жүктеме еңбекке деген серпінді төмендетеді. Мұндай көзқарастың
қауыптілігі мемлекеттік емес қаржы институттарының құрылуына теріс әсер
етуі мүмкін.
Зейнетақы жүйесінің бәсекеге қабілеттілігі мен тұрақтылығын
қамтамасыз етудің инвестициялық факторы зейнетақы жүйесін дамытуда
маңызды шарттарының бірі болып табылады .
Сондықтан зейнетақы қорлары, инвестициялық тәуекелділігі дәрежесімен
ерекшеленетін бағдарламаларға сәйкес, зейнетақы активтерін
инвестициялайтын құқыққа ие болуы қажет.
Әлемдік практикада қаржы құралдарын мемлекеттік бағалы қағаздарға
инвестициялаудың қауіптілігі төмен деп көрсетеді.
Зейнетақы қорлары қаржы нарығының әрекет етуін белсенді түрде
қолдайды және ұдайы өндіріс процесінде бірқатар микро және
макроэкономикалық функцияларды атқарады. Қаржы институттары
жүйесіндегі мемлекеттік емес зейнетақы жүйелерінің жалпы
макроэкономикалық функциялары ресурстардың үлестіру тиімділігін көтеру
және экономикалық өсу потенциалын көбейту болып табылады. Ал, зейнетақы
жүйелерінің ерекше (өзіне тән) функциясы қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық
тұрақтылықты көтеру болып табылады. Шартты-жинақ түріндегі институттарға
жататын мемлекеттік емес зейнетақы жүйелері, ұзақ мерзімді шартқа сәйкес
салымшылармен төленетін жарналар түріндегі қаржы құралдарын тартады.
Бұл қаржы институттарының ерекшелігі клиенттердің белгілі бір
қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін құрылатындығымен анықталады.
Клиенттер зейнетақы қорларының борышқорлық міндеттемелерін сатып
алады, ондағы мақсаты белгілі бір жасқа жеткенге дейін қосымша кіріс
көзін қалыптастыру.
Терең қалыптастырулар ретінде, зейнетақымен қамсыздандыру
жүйесін маңызды түрде өзгертетін шарттарды түсінуімізге болады.
Мұндай жағдайда, белгіленген төлемдер схема орнына белгіленген
жарналар механизмі (немесе керісінше) келеді немесе бөлудің орнына
жинақтаушы жүйе келеді (немесе керісінше). Жаңа жүйені құру да
"нөлден бастап" осы категорияға жатады, себебі бұл жерде бұрын
әрекет еткен ережелерге маңызды өзгерістер енгізу орын алады. Бөлу
жүйесіне міндетті жарналардың жаңа компонентін енгізу арқылы
маңызды түрде жаңғырту да терең жаңғыртуға жатады. Бөлу жүйесі
белгіленген жарналардың жаңа міндетті компонентін енгізуді
қарастыратын ауқымды қайта ұйымдастыру да терең жаңғыртулар
категориясына жатқызылады.
Зейнетақы қорларында шоғырланған жинақ қаражаттарының ерекше
әлеуметтік мақсаттары, бұл институттармен арнайы борышқорлық
міндеттемелерді шығаруға себепші болады. Міндеттеменің бұл түрі
аннуитет деп аталады. Ол, қаржы институттарының тұлғаларымен, белгілі бір
бекітілген оқиға орындалғаннан кейін тұрақты уақыт аралықтарының ішінде,
белгілі бір соманың мерзімді төленіп отырылуын айтады. Мемлекеттік емес
зейнетақы қорларында жарналардың түсуінің басы мен төлемдердің
төленуінің бастапқы мерзімдерінің аралығында ұзақтығы бірнеше жылды
құрайтын уақыт аралығында болады. Бұл мемлекеттік емес зейнетақы
қорларына ұзақ мерзімді және орта мерзімді қаржылық инвестиция жасауға
мүмкіндік береді[6].
1 кестені талдай отырып, зейнетақы жүйелерін келесі үш түрде
жіктеуге болады:
төлемдердің мөлшерін қалай есептеу керек;
жетіспейтін қаржыларды кім жабады;
төлемдер қалай қаржыландырылады және жүйені кім басқарады.
Төлемдерді есептеудің негізінде белгілі бір мерзім ішінде
адамдармен табылған сомаға байланысты табыстың белгілі бір деңгейінің
орнын толтыру болуы мүмкін. Мұндай жүйелерді "белгіленген төлемдер
жүйесі" деп атайды, қатысушыға, оның зейнетақысының мөлшері, еңбек
өтіліне тәуелді екендігі, ал орташа еңбек ақысы соңғы он жыл ішінде
арнайы зейнетақы формуласымен шығарылатыны белгілі. Мұндай жүйедегі
табыстар шамасы аз анықталған, себебі олар демографиялық өзгерістерге,
еңбек ақының және инвестициялық табыстың өсу қарқынына тәуелді.
Басқа нұсқаға сәйкес төлемдердің мөлшері адамның жүйеге
аударатын және белгілі бір қайтарым беретін жарналармен анықталады.
Мұндай жүйе, "Белгіленген жарналар" деп аталады. Ол жерде зейнетақы
мөлшері аз шамада анықталған, өйткені толық еңбек өтіліне,
жинақталған табысқа тәуелді.
Кесте 1
Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі ерекшеліктерінің типтері
Зейнетақы алу құқығы Елдер
Көрсеткіштер
"Косметикалық" жаңғырту
Зейнетақы құқығынЗейнеткерЖаңа Зеландия (2), Нигерия, Зайр, Чехия
беретін лік жас Респуб-сы, Эстония, Панама, Перу , Ливан,
критерийлер Греция, Ирландия, Италия, Португалия,
Аргентина, Австралия, Литва
Еңбек Литва, Бразилия, Греция, Португалия,
өтілі Бермуды, Италия, Латвия, Мексика, Парагваи,
Уругваи
Жарна құрылымы Жарна Индонезия, Корея, Япония, Малайзия, Тайвань,
мөлшері Алжир, Банин, Бурунди, Габон, Гвинея,
Марокко, Нигерия, Сенегал, Судан, Албания,
Армения, Азірбайжан, Белорусия, Болгария,
Чехия Респуб-сы, Эстония, Грузия, Қазақстан,
Қырғыстан, Латвия, Литва, Монғолия, Полша,
Ресей, Түркменстан, Украйна, Өзбекстан,
Барбадос, , Мексика, Израил, Ливия, Малта,
Франция, Канада, Германия, (2) Греция,
Италия, Норвегия, Португалия, Швеция,
Боливия, Куба, Чехия, Салвадор, Италия,
Латвия.
Жарна Нигерия, Судан, Барбадос, Колумбия, Коста-
базасы Рика Доминстан Республикасы, Франция.
Төлемдердің Зейнет Иран, Конго, Сенегал. Судан, Армения,
құрылымы ақы Белорусь, Эстония, Венгрия, Қазақстан,
формула Қырғыстан, Латвия, (2) Литва, Польша,
сы Колумбия, Эквадор, Панама, Дания, Финляндия,
Франция, (2) Греция, Италия, (2) Норвегия,
Португалия, Чехия Республикасы, Мексика,
Парагвай, Перу, Уругвай
ИндексациБелорусь, Польша, Ресей, Эквадор, Мальта,
я Франция, Германия
Терең жаңғыртулар
Бөлеуден-белгілен Аргентина, Боливия, Колумбия, Сальвадор,
ген жарна Мексика, Перу, Сейшель -, Уругвай, Австралия,
жүйесіне қарай Венгрия, Польша, Латвия, Швеция, Қазақстан .
"Провидентті" Индонезия, Нигерия
қордан бөлу жүйес
іне қарай
Жаңа жүйе Мозамбик, Зимбабве, Оман, Ангола, Гватемала
(бөлу немесе
басқа)
Ескерту- кесте зейнетақымен қамтамасыз етудің шет елдік тәжірибесі
негізінде жасалған [11].
.
Адам зейнетақы түрінде оның шотында жинақталған соманы алады
және соған байланысты бұл жерде тапшылық болуы мүмкін емес. Барлық
тәуекелдіктерді (аса жоғары немесе аса төмен зейнетақы түрінде) жүйенің
қатысушысының өзі көтереді.
Белгіленген жарна жүйелері жинақтаушы сипатта болады. Адамдар тек
өздерінің жинағандарын ғана алады. Нәтижесінде, тапшылық жоқ, бірақ
мемлекет үшін, минималды кепілдеме зейнетақы төлеумен немесе кепілдеме
табысты (егер, олар қарастырылған болса) қамтамасыз етумен байланысты
шығындар болуы мүмкін.
Шарттардың потенциалды нұсқаларының екі категориясының біреуіне :
шамалы өзгерту (косметикалық) ;
терең жаңғыртуды жатқызамыз (кесте 1).
Шамалы өзгертуге әрекет етіп отырған мемлекеттік схемаларға
енгізілетін өзгерістерді жатқызамыз. Негізгі мақсаты- қаржылық
мәселелердің шешілуін қысқарту, бірақ кейбір кездерде әрекет етіп
отырған әділетсіздікті жою. Берілген іс –шаралар әртүрлі
нысандарда болуы мүмкін.
Мемлекет зейнетақы алуға құқық беретін критерийлерді, жарналар
құрылымын, төлемдер құрылымын немесе оларды ұсыну тәртібін өзгерте
алады немесе бірнеше іс-шаралардың үйлесуін қолдана алады. Өкінішке
орай, мұндай жаңғыртулардың көбісі мемлекеттік зейнетақы жоспарлары
мәселелерін шешуге жеткіліксіз болуы мүмкін, бірақ олар қаржылық
дағдарысты кідіртуге мүмкіндік береді.
Зейнетақы жүйесін жаңғырту көптеген елдерде жүргізіліп
жатқанына қарамастан, олардың тек 25 пайызы ғана терең болып
есептеледі.
Төлеушілердің нақты ұрпағына бағдарланған жинақтау жүйесі,
зейнеткерлік жасына толғаннан кейін зейнетақы алуға құқылы. Осыған
сәйкес, қорға келіп түсетін сақтандыру жарналары ешқандай төлемдерге
жұмсалмайды, керісінше жинақталады, сақталады және көбейеді.
Жинақталған жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржы құралдары пайда
алуға мүмкіндік беретін бағалы қағаздар, жылжымайтын мүлік, акциялар
сатып алуға жұмсалады. Төленетін зейнетақылар, резервтік капиталды сатудан
түскен табыстан және қордың алатын пайдасынан қаржыландырылады. Бірақ
мұндай көзқарастар таза күйінде өте сирек кездеседі. Әдетте аралас
нұсқалары көп кездеседі, сонда да ондағы қайта үйлестіру элементтері
басымырақ болады. Соған қарамай, жинақтаушы зейнетақы қорларының
артықшылықтары өз жинақтаушыларын көбейтуде [7,117б].
Сондықтан, зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің жинақтаушы
аспектісінің шарты оның демографиялық факторлардан, елдің ұлттық
экономикасындағы экономикалық және саяси жағдайлардан салыстырмалы түрде
еріктілігі болып табылады.
Сонымен қатар, жинақтаушы зейнетақы жүйесі, қор жинаудың өзіндік
формасы ретінде тұтынушылық іс-әрекетке айтарлықтай өзгерістер енгізбейді
және тұтыну шығындарын азайтпайды. Бұл жағдай экономиканың қалыптасу
процесі аяқталмаған дамушы елдер жағдайында едәуір маңызды болып келеді.
Дамушы елдерде жинақтаушы жүйе ұсақ инвесторлардың қор жинау
аккумуляторы ролін атқарады. Капиталды шоғырландыру экономикалық өсудің
алғы шарттарын жасай отырып, жылдам дамушы салалардағы инвестицияларды
ретке келтіруге мүмкіндік береді. Бірақ капиталды шоғырландыру процесі
айқын емес және көптеген қиындықтармен қабаттаса жүреді. Капиталдың
азғана қорларда шоғырлануы мемлекет тарапынан қосымша бақылауды талап етеді
.
Кері жағдайда –зейнетақымен қамтамасыз етудің маңызды қасиеті
–жинақтаудың сенімділігі, қауіпсіздігі жойылады. Мемлекет сонымен қатар,
зейнетақы құралдарын инвестициялаудың сенімділігіне кепілдік беруі керек.
Зейнетақымен қамтамасыз ету шарттарын қайта үлестіру жүйесін ұлғайту аса
қиындықтар тудырмайды деп көрсетеді мамандар.
Зейнетақыны барлық жарналар жиналып болғаннан кейінгі айда беру
әрқашанда тиімді және нақты [8].
Экономикалық және саяси жағдайдың айтарлықтай тұрақтылығы кезінде
түрлі қысқа мерзімді салымдарға зейнетақы қорларының инвестициялық
ресурстарының азғантай бөлігі ғана жұмсалады. Қатысушыларға зейнетқы
алуға құқық беретін зейнетақы шоттарының өтімділігі болмайды.
Өтімділік тұрғысынан алғанда мемлекеттік емес зейнетақы қорларының
активтері мен пассивтерін салыстыру олардың әрекет етуінің маңызды
ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді. Мемлекеттік емес зейнетақы
қорлары активтер мен пассивтерді үйлестірудің басқа қаржы делдалдары
қолданбаған әдісін қолданады. Коммерциялық банктер, несие-жинақ
институттары, инвестициялық қорлар және басқа да қаржы делдалдары
коммерциялық ұйым болып келеді.
Олардың активтерін құрайтын борышты міндеттемелер бойынша
салыстырмалы жоғары кірісі мен пассивтер бойынша төмен төлемдер
арасындағы айырма-пайданы максимумдауға тырысады.
Мемлекеттік емес зейнетақы қорлары және оның қатысушыларының
арасындағы міндеттемелердің эквиваленттігі қағидасы негізінде активтер мен
пассивтерді келістіреді. Бұл қағидасы бойынша қатысушылардың
зейнетақы төлемдеріне демеушілік жасаушы салымшылардың қаржылық
жарнамаларының сомасы және инвестициялық кіріс, төленетін аннуитет
пен мемлекеттік емес зейнетақы қорларының жұмыстарын жүргізуге байланысты
жұмсалатын шығындардың жалпы сомасына тең болуы керек.
Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының жұмыстарын жүргізуге
байланысты шығындарды зейнетақы жарналарының құрамына қосу, барлық
жағдайлардың және инвестициялық түсімдердің тұрақтылығы кезінде,
мемлекеттік емес зейнетақы қорларының клиенттерінің жинақ салымдарынан
болған кірісі басқа қаржы институттарымен салыстырғанда төмен болады.
Нәтижесінде, жинақ қорларын қаржы институттарының борышқорлық
міндеттемелеріне алмастыру қызметін көрсетуші қаржы нарығында,
мемлекеттік емес зейнетақы қорлары бәсекеге қабілетті бола алмайды.
Олардың бәсекеге қабілеттілігін сақтау үшін мемлекет тарапынан қаржылық
және құқықтық қолдау көрсетілуі тиіс.
Экономикасы дамыған барлық елдерде тұрғындарды зейнетақымен
қамтамасыз ету басты міндеттердің бірі болып табылады. Сондықтан,
мемлекеттік емес зейнетақы қорларына түрлі салық жеңілдіктері, уақытылы
жарна төлеуші салымшыларға мемлекеттік дотациялар ұсыну сияқты көмек
көрсетумен олардың әрекет етуіне қолайлы жағдайлар жасалады. Мысалыға,
ЕО елдерінде зейнетақыға салық салудың екі тәртібі жақсы дамыған: ЕЕТ
(Exemption, Exemption, Taxation) және ТЕЕ (Taxation, Exemption,
Exemption). Біріншісінде, салық тек қана төленетін зейнетақыдан ғана
алынады, ал жарналар мен инвестициялық кірістер салықтан босатылады; ал
екіншісінде, салық тек жарналарға салынады. Мамандардың пікірінше, ЕЕТ
және ТЕЕ жеңілдік тәртіптерін қолдану мемлекеттік емес зейнетақы
қорларының қатысушыларының кірісіне салынатын салық сомасын 20 %-40%
азайтуға мүмкіндік береді [9,18б].
Қазақстанның қаржы нарығындағы мемлекеттік емес зейнетақы
қорларының пайда болуы мен дамуы, әлеуметтік әсер алудың қажеттілігі
болып табылатын, олардың салымдарының тәуекелділігінің төменгі шегін
анықтау қажет деп ұйғарады.
Бірақ бүгінгі таңда, мемлекеттік емес зейнетақы қорлары ең
алдымен өз жобаларын инвестициялауға мүдделі және мемлекеттік емес
зейнетақы қорларын қаржы делдалы ретінде қарастыратын ірі өнеркәсіп
кәсіпорындарына бағытталған. Тәуекелділіктің жоғарғы шегін кепілдіктің
қажеттілігі ретінде қарастыруға болады.
Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының инвестициялық саясатын
негіздеу келесідей ұйғарымдар жасауға мүкіндік береді:
• стратегиялық мақсаттардағы таңдау, (яғни инвестиция бағыттарын);
• инвестициялық артықшылықтарды қалыптастыру (инвестициялау
обьектілерін);
• инвестициялық шектеулерді белгілеу (белгілі бір актив түрінің
сандық мәнінің шегі).
Егер белгіленген шектеулер мемлекеттік немесе оның атынан
мемлекеттік емес зейнетақы қорларының қызметтерін бақылайтын
мемлекеттік ұйымдардың қызметі болып табылса, ал инвестициялық
мақсаттарды анықтау зейнетақы қоры және оның активтерін басқарушы
компанияның қызметі болып табылады.
Қатаң шектеулермен тиым салуларды қанша енгізгенмен, даудың шығу
мүмкіндігін мүлде жою мүмкін емес. Бұл зейнетақы қорларының
тұрақтылығына қойылатын жоғарғы талаптар, әсіресе екінші деңгейде тек
қана ірі қаржы ұйымдары орындай алатын, өз меншігіндегі капиталға
айтарлықтай жоғары нормативтерді белгілеуге мәжбүрлеумен түсіндіріледі.
Сонымен, жоғары сенімділік зейнетақы қорларына деген талаптардың, ірі
ресурстардың иесі болып табылатынын құрылтайшылардың мүдделерімен сай келу
дәрежесіне байланысты.
Мүдделер арасындағы дауды шешудің басты кілті, зейнетақымен
қамтамасыз ету жүйесінің қатысушыларымен қабылданған шектеулердің
орындалуын тиімді бақылауды ұйымдастыруда болып табылады. Мемлекеттік
ұйымдармен қатар, бақылау, өзін-өзі реттеуші ассоциациялармен және
зейнетақы жүйесіне тартылған кейбір құрылтайшылармен жүзеге асырылуы
тиіс. Жекелеген жағдайларда , зейнетақы қорының әрекет етуіне бақылау
жүргізуді, оның инвестициялық операцияларын бақылаушы (клирингтік орталық
және депозитарии) ұйым жүзеге асыра алады.
Жинақтаушы принципке негізделген екінші деңгейдегі зейнетақы
қорларын құру барысында, мемлекеттік реттеуші ұйымдар үшін елдің ағымдағы
және ұзақ мерзімді мүдделері арасында таңдаудың классикалық мәселесі пайда
болады. Қазіргі кездегі бағалы қағздар рыногына үкіметпен, ағымдағы
міндеттерді шешуде белсенді қолданылып жатқан мемлекеттік
облигациялар рыногының дамуының жоғары деңгейі, жекешелендірілген
кәсіпорындардың акция рыногының ауқымының кеңейуі және корпоративтік
облигациялардың мүлде болмауы тән болып келеді. Рыноктың кейбір
мемлекеттік емес сегменттерінің сыйымдылығы айтарлықтай аз, бірақ олардың
әрі қарай дамуына деген мүмкіндіктер бар. Мұндай жағдайда жеке меншік
бағалы қағаздарына салымдардың үлесінің көбеюі көбінесе корпоративтік
құралдарды жетілдіру жылдамдығына байланысты болады. Балансталған
тәсілді таңдау жақын жылдарда өмірлік қажеттілік болып табылады.
Жеке меншік зейнетақы қорларының әрекет етуіне рұқсат беретін
көптеген мемлекеттер, оларға салық жеңілдіктерін ұсынады. Бұл
компанияларды қорлар құруға ынталандырады, ал ерікті қатысу жағдайында
жұмыскерлерді тартады. Қатысудың міндеттілігінің өзінде де салық
жеңілдіктер жоғары жарналардың төленуіне дем береді. Жеке зейнетақы
қорлары үшін салық жеңілдіктері қысқаруға емес, салық төлемдерінің
кешігуіне алып келеді (кейбір елдерді есептемегенде). Мысалыға,
Ұлыбританияда жинақтаушы зейнетақының бір бөлігіне салық салынбайды, ал
Бельгияда жеке зейнетақы қорларынан төленетін зейнетақыларға, басқа
табыс көздерімен салыстырғанда салық салудың төменгі ставкасы қолданылады
[10].
1.3 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің әлемдік тәжірибесін
Қазақстан жағдайында қолдануы
Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің әлемдік тәжірибесін
жүргізу процесінде Чили және Польша сияқты елдердің тәжірибесі
қызығушылық танытуда. Латын Америкасы елі Чилиде жиырмасыншы
жылдары мүгедектер мен ағымдық табыстарға мұқтаж адамдарға
бағытталған зейнетақы төлемдерінің мемлекеттік жүйесі қолданған
Әрекет етіп отырған 55 жыл ішінде мұндай жүйе:
-әрбір сала және қызмет түрі үшін әртүрлі зейнетақылармен;
- бюрократизмнің дамуымен;
-зейнетақыны есептеу формуласының экономикалық стимулдарының
әлсіз мотивациясымен;
- аударымдардың жоғары деңгейлеріне жетелейтін зейнетақының
деңгейін саяси анықтаумен;
- денсаулық сақтауды мемлекеттік қаржыландырумен;
-аударымдары мемлекеттің жалпы шығындар көлемінің 20,5 пайызын
құрайтын қабынған мемлекеттік аппаратпен сипатталады.
1970 жылы әлеуметтік қамсыздандыру бойынша шығындар
табыстардан асып түсетін болды. Ол зейнеткерлердің жалпы санының
артуы және бенефициар - салымшылардың коэффициенттерінің төмендеуі
салдарынан болды.
Тағы бір себебі- тұрғындардың әртүрлі таптарына зейнетақының
едәуір мөлшерін ұсыну. Кейбір мамандық жұмысшылары тек 25 жыл ғана
жұмыс істеп, зейнеткерлікке шыққан [11,24б].
Мемлекеттік қамсыздандыру жүйесіне келесі белгілер тән болып
келеді:
- әртүрлі зейнетақы жүйелерінің зейнетақы төлемдері мен
аударымдарының тұрақсыздығы;
- зейнеткерлердің алғашқы тобының қаржыларды көптеп беруі;
- аударымдар мен күтілген зейнетақы төлемдері арасындағы әлсіз
байланыс;
- тиімсіз мемлекеттік басқару;
- зейнетақы төлемдері бойынша міндеттемелерді аз қаржыландыру;
- ақшалай тапшылықты жабуға қаржылады арттыру. Әлеуметтік
қамсыздандырудың мұндай құрылымы күрделі қаржы және макроэкономикалық
мәселелердің пайда болуына, сонымен қатар еңбек нарығындағы
шиеленістерге әкеп соқты.
1970 жылы әлеуметтік қамсыздандыруды жүйесін жаңғыртуды жоспарлау
басталды. Ал, 1981 жылы мемлекет қаржылық өсуге қол жеткізгенде,
жаңғырту іс жүзіне асырыла бастады.
Зейнетақымен қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі міндетті жеке
меншікке қайта құрылды. Осы жүйе ауқымында зейнетақы мөлшері жекелеген
аударымдар мен инвестициялық таңдауға байланысты анықталды.
Жүйе әрекет ете бастағанда, Чили Үкіметі өтпелі кезеңге байланысты
туындаған шығындарға душар болды. Бұрынғы зейнеткерлерге зейнетақыны ескі
зейнетақы қорынан төлеуді жалғастырды. Мемлекет осы қорға қаржыны берілген
категориядағы зейнеткерлердің өмірінің соңына дейін аударып отыруға
міндетті болды. Көшудің екінші кезеңі әлі зейнеткерлікке шықпаған
жұмысшылар үшін бұрынғы жүйенің зейнетақысын аккумуляциялаумен байланысты.
Үкімет осы жұмысшыларға жинақталған зейнетақы төлемдерінің сомасына
мемлекеттік облигациялар ұсынды.
Мемлекеттік облигациялардың құны адамның бұрынғы зейнетақы жүйесінде
жұмыс істеген жылдар санына пропорционалды болды.
Адамның бұрынғы жүйеде жинақтағаны мемлекеттік облигациялар арқылы
оны жеке зейнетақы шотына аударылады. Жұмысшы зейнеткерлікке щыққан кезде
мемлекет оған осы облигациялар бойынша төлейді . Төлемдер үшін салық салу
бойынша жалпы табыстар қолданылады.
Мемлекет облигацияларды нарық бағамы бойынша шығара отырып, өтпелі
кезеңнің шығын мәселесін шешті. Сонымен қатар, жаңа жүйеге жиырма жылдан
кем емес мерзімде аударымдар жасағандар және олардың аударған аударымдары
зейнетақы үшін жеткіліксіз сома болғанда ғана минималды зейнетақы алады
[12].
Сонымен қатар, жарнаны жұмыскерлердің өздері төлеуге де рұқсат
етілген. Істі жүргізуге қатысты сұрақтар бойынша компанияның кеңесі қорды
басқаруға қатысып отырады. Зейнетақы қорларында мәселелерді бірлесе шешу
принципі жұмыс істейді. Америка Құрама Штаттарында сақтандырушылық
сипаттағы федералды бағдарламаларға қосымша, қайырымдылық сипаттағы
федералды бағдарламалар жұмыс істейді. Олар өмір сүрудің төменгі деңгейін
қамтамасыз етуге бағытталған төмен табыс алатын тұлғаларға беріледі
[13,22-24б].
Зейнетақымен қамтамасыз етудің жеке меншік бағдарламалары кең
қолданыста. Оған сәйкес қарттығына, мүгедектігіне және асыраушысынан
айырылуына байланысты жалпы міндетті федералды бағдарлама бойынша,
қамтамасыз етуге қосымша, үстеме зейнетақымен қамтамасыз ету жүзеге
асырылады. Төленетін зейнетақының мөлшері өмір сүру құнының индексінің
өсуіне сәйкес жыл сайын қайта есептеледі. Әлеуметтік қамсыздандыруға
жұмсалатын шығындарды қаржыландыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚР-да жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық ресурстарын басқару
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН
БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық
ресурстарының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
1.2 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн басқарудың алғы
шарттары мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
..
1.3 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін әлемдiк тәжiрибесiн
Қазақстан жағдайында
қолдануы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН
БАСҚАРУДЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТТЕРІНЕ ТАЛДАУ ЖҮРГІЗУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық
ресурстарын басқарудың инвестициялық iс-әрекеттерiнiң
жетістіктері мен қазiргi жағдайына
талдау ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық ресурстарын
басқарудағы басқарушы ұйымдардың инвестициялық белсендiлiгi
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
...
3 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ
РЕСУРСТАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ЖЕТІСТІКТЕРІ МЕН ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1 Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық
ресурстарын басқаруды мемлекеттік реттеуді жетілдіру
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
3.2 Жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық ресурстарын басқарудың
жетістіктері және даму
болашағы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тiзiмi ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасында
әлеуметтік-экномикалық жүйелердің барынша қарқынды дамыған бөлімдерінің
бірі- жинақтаушы зейнетақы қорлары, яғни зейнетақы жүйесі. Қазақстанда
тұрғындарды зейнетақымен қамтамасыз етудiң деңгейi мен сапасы-елiмiздiң
азаматтарының әлеуметтiк және экономикалық жағдайының маңызды бөлiгi
болып табылады.
Әлемнің тиімді дамып келе жатқан 50 елдің қатарына енуі үшін мемлекет
халықты зейнетақымен қамтамасыз етудің деңгейі мен сапасын жақсарту
нәтижесінде Қазақстан азаматтары үшін өмір сүрудің жоғары стандарттарын
жасауы тиіс. Ол үшін халықтың экономикалық және әлеуметтік жағдайларының
маңызды құраушыларының бірі-Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорлары әрі
қарай қарқынды дамып, зейнетақы жүйесі бәсекелестікке қабілетті болуы
керек. Бұл Қазақстандықтардың әл-ауқатын жақсартуға мүмкіндік береді.
Қазіргі таңда зейнетақы мөлшері халықтың өзекті мәселесіне айналған.
Рынокқа сай барынша жоғары болмай отыр және азаматтардың еңбектік салымы
дұрыс ескерілмеген. Бұл ҚР Президентінің жолдауындағы: Зейнетақының
мөлшеріндегі бұрынғы еңбек үлесіне сүйеніп анықталатын табысты шектеу
өзгертілсін деген ойымен де расталады.
Қазақстанда 1998 жылы құрылған жинақтаушы зейнетақы қорларына
биылғы жылы 12 жыл болады. Алайда, бүгінгі таңда қазақстандықтар
зейнетақы жүйесі реформаға дейін басқаша болғанын ұмытып та қалды. Кеңес
заманында қолданылған және жалпы әділдік қағидаттарына жауап бермеген
бұрынғы жүйе КСРО ыдырағаннан кейін бірден өзінің жарамсыздығын көрсетті.
Жаңа реформа 12 жылдың ішінде өзінің тиімділігін жағынан және осы
тиімділігімен қатар, қазіргі жағдайда болып отырған әлемдік қаржы
дағдарысының себебі де зейнетақы жинақтарына әсерін тигізбей қоймады.
Бірақ та, айта кететін маңызды жайт, Қазақстан тұрғындары үшін заңмен
бекітілген зейнетақы қорына салымшылардың бір жылда екі рет бір қордан
екінші қорға ауысуына құқығы бар екендігін ескере келе, өзінің таңдаған
қорының қаржы дағдарысында әлсіздік танытқанын байқаса 14 қордың ішінен
инвестициялық белсенділігі жоғары қорға өте алады. Мұндай мүмкіндік
тұрғындар үшін үлкен жетістік деп айта аламын.
Кеңес Одағының ыдырауымен миллиондаған қарт азаматтарға
қанағаттандырарлық деңгейде күн көруге мүмкіндік берген зейнетақымен
қамсыздандырудың біріңғай жүйесі қирап, жаңадан зейнетақы реформасы пайда
болды. Бұрынғы зейнетақы жүйесі жоспарлы экономикаға тәуелді еді, ал
жоспарлы экономика зейнетақымен қамсыздандыру үшін бірқатар
артықшылықтарды қамтамасыз етті және буын ынтымақтастығы қағидаттарына
сәйкес құрылған еді. Зейнетақы жалақы сомасынан бекітілген пайыз
мөлшерінде аударымдар жүргізу есебінен қалыптасты. Зейнетақыны есептеу
жалақы мен өтілдің орташаланған көрсеткіштері бойынша жүргізілді. Бұл
ретте зейнетақының мөлшері шектеліп, белгілі бір санаттағы жұмыскерлерге
және қызметкерлерге белгіленген деңгейден аспады. Осындай социалистік
әдіс адамдардың зейнетақыға шыққан уақытқа дейін қаражаттар жинау ниетін
шектеді .
Жалпы басқару жүйесінің құлауымен және ТМД елдеріндегі
экономикалық дағдарыспен зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің күйреуі
табиғи нәрсе. Бағаларды ырықтандыру, жоғары қарқынды инфляция, өндірістің
құлдырауы, жұмыс орындарының қысқаруы және өнімдерді өткізу нарығын
жоғалтқан кәсіпорындардың жабылуы, төлемдердің дағдарысы, бақылауға
алынбайтын көші-қон процестері және басқа да жағдайлар зейнетақмен
қамсыздандыру жүйесінің дағдарыстық жағдайын анықтайтын екі негізгі
үрдіске алып келді: сақтандыру жарнасын төлеушілер санының азаюына және
әлеуметтік төлемдерді алуға құқылы үміткерлер санының көбеюіне. Сондықтан
осы жерде мынадай сауал туындайды: орасан зор және тиімсіз бақылау
аппаратының және әкімшілік- командалық бақылау жүйесіне тән репрессияның
қызмет етуін сақтау қажет пе әлде нарықтық қатынастарға негізделген өзін-
өзі реттейтін жүйенің тиімді экономикалық механизмін құру қажет пе.
Атап айтқанда, көптеген елдерде экономикалық өркендеуге жол ашқан кең
ауқымды мемлекеттік емес зейнетақы қорлары жүйесін құру яғни осыдан 12
жыл бұрын құрылған Қазақстандағы зейнетақы реформасы.
Дамыған елдердің экономикасында мемлекеттік емес зейнетақы қорлары
қоғамның экономикалық және әлеуметтік дамуында оң процестерді
белсендендіретін бюджеттен тыс түсімдердің тұрақты қөзі ретінде шығатын
нарықты тұрақтандырудың мықты құралы болып табылады. Ал, Ресейде де 13
жыл бұрын мемлекеттік емес зейнетақы қорларын құруды қолға алды. 1995
жылдың шілде айында Қазақстанда алғашқы Қазақстандық ерікті зейнетақы
қоры тіркелген.
ҚР-да жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық ресурстарын
басқаруға арналған зерттеулерде халықты мемлекеттік емес зейнетақымен
қамтамасыз етудің қаржылық тетіктерін, зейнетақы қорларының инвестициялық
іс-әрекеті және оны басқару тетігі, зейнетақылық активтердің инвестициялық
қоржынын қалыптастыру жөніндегі мәселелер жан-жақты жетілдіруді қажет
етеді. Сондықтан, рыноктық экономикада ҚР жинақтаушы зейнетақы қорының
қаржылық ресурстарын басқару өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Дипломдық жұмысымның мақсаты Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы
қорының қаржылық ресурстарын басқаруда зейнетақы активтерін басқарушы
ұйымдардың инвестициялық іс-әрекеттері қызметінің тиімді жетістіктері мен
даму болашағы және қаржылық ресурстарды басқаруды жетілдіруде қызмет ету
проблемалары мен оларды шешу жолдарын теориялық, практикалық тұрғыда
негіздеу болып табылады.
Осы мақсатқа жету үшін дипломдық жұмысымда мынадай міндеттерді
алға қойдым:
- Қазақстанда жинақтаушы зейнетақы қорының қалыптасуы мен зейнетақы
жүйесінің алғы шарттарының экономикалық мазмұнын ашу;
- нарықтық экономикасы дамыған елдердегi тұрғындарды зейнетақымен
қамтамасыз ету тәжiрибесiне, оны Қазақстанның жағдайында қолдануына талдау
жүргізу;
- Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық ресурстарын
басқарудың басқарушы ұйымдардың инвестициялық iс-әрекеттерiнiң
жетістіктері мен қазiргi жағдайына талдау;
- жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық ресурстарын басқаруда
қызметтерiн жетiлдiру және олардың инвестициялық әрекеттерін күшейтуге
байланысты сұрақтарды қарастыру;
- Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық ресурстарын
басқаруда рынок жағдайындағы бүгінгі күнге дейінгі жетістіктеріне тоқталып,
талдау жасау;
- болашақта Қазақстан тұрғындарын зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн
мемлекеттік реттеуді жетiлдiруге байланысты ұсыныстар әзiрлеу.
Зерттеудiң нысаны ретiнде Қазақстан Республикасының жинақтаушы
зейнетақы қорлары алынған.
Зерттеу пәнi Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы
қорларының тұрғындарды мемлекеттiк емес зейнетақымен қамтамасыз ету
барысында пайда болатын экономикалық-қаржылық қатынастар болып табылады.
Зерттеу әдістері негiзiне жинақтаушы зейнетақы қорларының
зейнетақымен қамтамасыз етудегі қаржылық ресурстарды басқару мәселелерiне
арналған шетелдiк және отандық экономистердiң жұмыстары жатады.
Зерттеудің ақпараттық базасы. Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы
қорларының қызметтерiн реттеушi Комитет, мемлекеттiк қаржылық
статистикасының есептiк мәлiметтерi және анықтамалықтары пайдаланылған.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындылар мен ұсыныстардан тұрады. Жалпы
көлемі компьютерде терілген 65 бет, 10 кестеден құралған.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 55 әдебиеттен тұрады.
1.ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН
БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1.Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық
ресурстарының қалыптасуы
Қазақстанда 1998 жылы құрылған зейнетақы реформасын басталып,
жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық ресурстарының қалыптасуына биылғы
жылы 12 жыл болады. Бүгінгі таңда қазақстандықтар зейнетақы жүйесі
реформаға дейін басқаша болғанын ұмытып та қалды. Кеңес заманында
қолданылған және жалпы әділдік қағидаттарына жауап бермеген бұрынғы жүйе
КСРО ыдырағаннан кейін бірден өзінің жарамсыздығын көрсетті. Жаңа реформа
12 жылдың ішінде өзінің тиімділігін жағынан және осы тиімділігімен қатар,
қазіргі жағдайда болып отырған әлемдік қаржы дағдарысының себебі де
зейнетақы жинақтарына әсерін тигізбей қоймады.
Бірақ та, айта кететін маңызды жайт, Қазақстан тұрғындары үшін заңмен
бекітілген зейнетақы қорына салымшылардың бір жылда екі рет бір қордан
екінші қорға ауысуына құқығы бар екендігін ескере келе, өзінің таңдаған
қорының қаржы дағдарысында әлсіздәк танытқанын байқаса 14 қордың ішінен
инвестициялық белсенділігі жоғары қорға өте алады. Мұндай мүмкіндік
тұрғындар үшін үлкен жетістік деп айта аламын.
Кеңес Одағының ыдырауымен миллиондаған қарт азаматтарға
қанағаттандырарлық деңгейде күн көруге мүмкіндік берген зейнетақымен
қамсыздандырудың біріңғай жүйесі қирап, жаңадан зейнетақы реформасы пайда
болды. Бұрынғы зейнетақы жүйесі жоспарлы экономикаға тәуелді еді, ал
жоспарлы экономика зейнетақымен қамсыздандыру үшін бірқатар
артықшылықтарды қамтамасыз етті және буын ынтымақтастығы қағидаттарына
сәйкес құрылған еді. Зейнетақы жалақы сомасынан бекітілген пайыз
мөлшерінде аударымдар жүргізу есебінен қалыптасты. Зейнетақыны есептеу
жалақы мен өтілдің орташаланған көрсеткіштері бойынша жүргізілді. Бұл
ретте зейнетақының мөлшері шектеліп, белгілі бір санаттағы жұмыскерлерге
және қызметкерлерге белгіленген деңгейден аспады. Осындай социалистік
әдіс адамдардың зейнетақыға шыққан уақытқа дейін қаражаттар жинау ниетін
шектеді [1].
Жалпы басқару жүйесінің құлауымен және ТМД елдеріндегі
экономикалық дағдарыспен зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің күйреуі
табиғи нәрсе. Бағаларды ырықтандыру, жоғары қарқынды инфляция, өндірістің
құлдырауы, жұмыс орындарының қысқаруы және өнімдерді өткізу нарығын
жоғалтқан кәсіпорындардың жабылуы, төлемдердің дағдарысы, бақылауға
алынбайтын көші-қон процестері және басқа да жағдайлар зейнетақмен
қамсыздандыру жүйесінің дағдарыстық жағдайын анықтайтын екі негізгі
үрдіске алып келді: сақтандыру жарнасын төлеушілер санының азаюына және
әлеуметтік төлемдерді алуға құқылы үміткерлер санының көбеюіне.
Сондықтан, осы жерде мынадай сауал туындайды: орасан зор және тиімсіз
бақылау аппаратының және әкімшілік- командалық бақылау жүйесіне тән
репрессияның қызмет етуін сақтау қажет пе әлде нарықтық қатынастарға
негізделген өзін-өзі реттейтін жүйенің тиімді экономикалық механизмін құру
қажет пе.
Атап айтқанда, көптеген елдерде экономикалық өркендеуге жол ашқан кең
ауқымды мемлекеттік емес зейнетақы қорлары жүйесін құру яғни осыдан 12
жыл бұрын құрылған Қазақстандағы зейнетақы реформасы.
Дамыған елдердің экономикасында мемлекеттік емес зейнетақы қорлары
қоғамның экономикалық және әлеуметтік дамуында оң процестерді
белсендендіретін бюджеттен тыс түсімдердің тұрақты қөзі ретінде шығатын
нарықты тұрақтандырудың мықты құралы болып табылады. Ал, Ресейде де 13
жыл бұрын мемлекеттік емес зейнетақы қорларын құруды қолға алды. 1995
жылдың шілде айында Қазақстанда алғашқы Қазақстандық ерікті зейнетақы
қоры тіркелген.
Қаржы институттары жүйесінде Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы
қорының қаржылық ресурстарын басқару келесідей ерекшеліктермен
сипатталады:
-олар әлеуметтік бағыты бар институттар болып табылады;
-бұл зейнетақы жарналарын қабылдаушы және мүмкіндіктердің
өсуіне байланысты изейнетақы активтерін қауіптілігін төмен және
сенімді жобаларға инвестициялайтын қаржы институттары;
- жинақтаушы зейнетақы қорларында төлемдердің басталуы мен жарналар
түсімдерімен аяқталуы арасында бірнеше жылды құрайтын уақыт лагтары
пайда болады. Бұл жинақтаушы зейнетақы қорының ұзақ мерзімді және орта
мерзімді инвестиция жасауға және өзінің портфелін құруға
мүмкіндік береді. Жинақтаушы зейнетақы қорының қаржы рыноктарының
тікелей және зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге
асыратын ұйымдар арқылы да қатыса алады.
Жинақтаушы зейнетақы қорының әрекет етуі 3 кезеңнен тұратын ұзақ
мерзімді инвестициялық процесті білдіреді:
- бірінші кезеңде жарна түрінде жинақтаушы зейнетақы қорларына
салымдар жасалады;
-екінші кезеңде жинақталған жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржы
ресурстарын инвестициялау жүзеге асады (бұл процесс зейнетақы активтерін
басқарушы компаниялар арқылы іске асырылады);
-үшінші кезеңде мерзімді зейнетақы төлеу жүзеге асады.
Қаржы құралдарының үздіксіз түсіп отыруы қаржы рыногында
әріқарай инвестициялау үшін зейнетақы активтері бойынша төлем
рентасын құрайды. Зейнетақы активтерін инвестициялау табиғаты- бұл
уақыт бойынша төлемдердің сатылылығы. Мысалы ретінде, ЖЗҚ-ның
"кастодиондық шотына" түскен міндетті зейнетақы жарналарын
орналастыруда, қаржы құралдарының жабуды, инвестициядан түскен
мерзімді түсімдерді зейнетақы активтерін әріқарай реинвестициялауды
қарастыруға болады.
Кез-келген зейнетақы қорының басты мақсаты- бұл оған
қатысушылардың алдында зейнетақы төлеміне байланысты міндеттемелерді
орындау. Активтерді инвестициялау тартылған құралдардың өсімін
қамтамасыз етудің негізгі тәсілі болып табылғандықтан, ол зейнетақы
мөлшеріне сәйкес келетін табыс мөлшеріне кепілдік беру керек.
Сонымен қатар, активтерді ЖЗҚ-на орналастыру зейнетақы
жинақтарын инфляциядан қорғайды, яғни бұдан шығатын қорытынды
құралдардың сақталуын және төлемдері жөніндегі міндеттемелердің
орындалуын инвестициялаудың нәтижесіне байланысты. Сондықтан, ЖЗҚ-ның
инвестициялық саясаты көрсетілген мақсаттарға жетуге бағытталуы
тиіс. Осыған байланысты инвестицияның тиімді портфелін құру біздің
көзқарасымыз бойынша, ЖЗҚ-ның және олардың активтерін басқарушы
ұйымдардың негізгі міндеттері болып табылады.
Зейнетақы жинақтарын қаржылық инвестициялау негізінде уақыт
бойынша ақшаның құндық теориясы жатыр. Ақшаның уақыттық құны концепциясы
табыс алудың альтернативті мүмкіндіктеріне сүйенеді. Ақшаның құны
оларды алу уақытына байланысты. Сақтық қорлары үшін жинақтау мерзімі
ішінде алынған пайыздар ағымдағы табыстар болып табылады. Лоренс
Дж. Гитман және Майкл Д. Джонканың "инвестициялау негіздерінде"
ақшаның уақыттық құны концепциясы активтерінің табыстылығын бағалау
үлгісі бойынша, ақша ағымдарының түрлі қозғалыстарының болашақтағы
құны ретінде инвестициялық табыс алу позициясы қарастырылған. 10,. 27-
210 б
Зейнетақы салымдарының есебінен жасалған инвестициялар оларды,
сақтау немесе белгілі бір оң табыс мөлшерін алу мақсатында қаржы
құралдарына салу деген мағынаны білдіреді. Белгілі бір активтерге
орналастырылмаған бос ақша құралдары инвестиция болып табылмайды,
өйткені олар белгілі бір табыс көзін қамтамасыз етпейді. Бұл
процесс екі фактормен байланысты-уақыт және тәуекел. Кейбір
жағдайларда уақыт маңызды болып табылады (мысалы, мемлекеттік бағалы
қағаздар үшін), басқа жағдайда тәуекел ( жай акцияларды сатып алатын
опциондар үшін), кейбір жағдайда екі факторда маңызды болып табылады-
уақыт және тәуекел (мысалы, корпаоративті бағалы қағаздар үшін).
Қазіргі таңда мемлекеттік емес зейнетақы қорларының қызметі
әлеуметтік климатқа оң әсер ететінін сенімді айтуға болады, ең алдымен
бұл еңбекке ынталандыруды арттырудан көрінеді. Көптеген зейнетақы
жүйелері жалақының пайыз үлестеріне негізделген, бұл кәсіби өсуге
ұмтылдырады. Жұмыс берушілер жинақтаушы зейнетақы қорларына көп төлемдер
жүргізу арқылы қажетті мамандарды ұспат қалуға мүмкіндігі бар (кейбір
елдерде ондай төлемдерге салық салынбайды). Қоғам саяси оқиғалар аз
орын алатын тұрақты, берік сипатқа ие болып жатыр, бұл тұрақты орта
кластың қалыптасуын тездетіп жатыр[2].
Нарықтық экономика кезінде инвестициялық институттардың алатын орны
ерекше. Инвестициялық институттарға, инвестициялық компаниялар, пайлық
инвестициялық трастар, инвестициялық қорлар, бірлескен қорлар, жылжымайтын
мүлікке жасалынатын инвестицияға маманданушы трастар және өзара әрекет
етуші қорлар жатады.
Инвестициялық компаниялар бұл- жеке инвесторлардың қаржы құралдарын
тарта отырып, оларды кең қолданыстағы бағалы қағаздарға немесе активтердің
кейбір түрлеріне инвестициялаушы қаржы делдалдары.
Инвестициялық компаниялардың басты міндеті-активтерді біріктіру.
Әрбір инвестордың, инвестициялық компанияға инвестормен салынған сомаға
пропорционалды, инвестициялық компаниямен құрылған актив портфелінің
белгілі бір үлесіне құқығы бар, осылайша инвестициялық компаниялар ірі
инвестициялаудан пайда табу үшін, жеке компаниялардың инвесторлары бірігіп,
инвестициялық механизм ұсынады.
Инвестициялық компаниялар өздерінің инвесторларына қатысты бірнеше
маңызды қызметтер атқарады:
Құралдар есебі және басқару. Инвестициялық компаниялар өздерінің қаржы
жағдайлары жөнінде мерзімді есеп беріп отырады және капитал, девиденд,
инвестиция және бағалы қағаздар бойынша өсімінің бөлу есебін жүргізіп
отырады. Сонымен қатар, өздерінің акционерлерінің пайыздық табыстарын және
девиденттерін реинвестициялай алады.
Диверсификация және бөлінуі. Инвестициялық компаниялар өз инвесторларының
қаржы құралдарын біріктіре отырып, түрлі бағалы қағаздар үлестеріне
мүмкіндік береді. Бұл жағдайда олар ірі инвесторлар сияқты әрекет етеді.
Біліктілікті басқару көптеген инвестициялық компаниялардың қаржы
сарапшыларымен портфелдерді басқарушы тұрақты штаты болады. Олар өз
инвесторлары үшін максималды тиімді капитал қайтарымын алуға тырысады.
Трансакцияда жүргізуге жұмсалатын шығындарды төмендету. Инвестициялық
компаниялар бағалы қағаздардың ірі пакеттерімен сауда жасайтын
болғандықтан, бұл оларға комиссиондық және брокерлік гонорардың есебінен
едәуір үнем жасауға мүмкіндік береді.
Атап өтетін жағдай, "инвестицияның шектеулілігі" дамыған елдер
тарапынан әлемге техникалық көмек және капитал экспортын жасауға ыңғайлы
құрал болып табылады. Шынында инвестицияны және қорларды көбейту жылдам
дамудың қажетті, бірақ жеткіліксіз шарты болып табылады [3, 26б].
Бұл тұрғыда, инвестициялық институттар оптималды инвестициялау
процесін жүзеге асырады.
Жоспарлы экономика аясында ол "капитал салымдары" деген түсінікті
береді. Оны негізгі қорлардың ұдайы өндірісіне сонымен қатар, оларды
жөндеуге жұмсалатын барлық шығындар деп түсінген. Соңғы жылдары ғылыми
әдебиеттерде бұл екі түсінік екі түрлі мағынада беріліп жүр. Дәстүрлі
түрде "инвестиция" деп белгілі бір экономикалық жобалардың есебіне
негізделе отырып, болашақта пайда табуды айтамыз. Отандықпен қатар, шет
елдік экономикалық әдебиеттерде инвестиция көбіне осылайша
түсіндіріледі.
Макроэкономикада инвестиция өндірістің жаңа құралдарын сатып алуға
жұмсалатын шығындар (өндірістік және тұрақты шығындар) , жаңа тұрғын
үйлермен тауар запастарын өсіруге жұмсалатын жиынтық шығындардың бір
бөлігі. Басқаша сөзбен айтқанда, инвестиция- бұл ағымдағы мерзімде
тұтынылмаған және экономикадағы капитал өсімін қамтамасыз ететін ішкі жалпы
өнімнің бір бөлігі. Микроэкономикада инвестиция жаңа капиталды (өндіріс
құралдары мен адам капиталын ескере отырып) құру процесі деп
түсіндірілсе, ал қаржы теориясында инвестиция нақты және қаржы
активтерін сатып алу деп түсіндіріледі. Яғни, "бүгінгі күнгі белгілі
бір құн мөлшерін болашақтағы белгісіз құнға айырбастау мүмкіндігі".
Инвестиция экономиканың әлеуметтік саласын қолдауда және дамытуда
негізгі құралдардың бірі екендігін мойындағанмен , мұнда
инвестицияның әсіресе, ішкі инвестицияның тапшылығы мәселесі
туындайды. Осыған сәйкес Маршалл жоспарына тоқталып өткен орынды деп
есептейміз.
Маршалл жоспары Еуропада өз орнын тапты. Өйткені онда барлық
қажетті құрылымдық, институционалдық және мәдени алғы шарттар бар
болатын (дамыған тауар және қаржы рыноктары , білікті мамандар,
кәсіпкерліктің қалыптасқан психологиясы, тиімді әкімшілдік жүйе ). Осы
шарттардың арқасында Еуропа, салынған капиталдардың көмегімен өте
ыңғайлы түрде өндірісті дамыта алды.
Қазіргі кезде жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестицияларын
портфельдік инвестиция ретінде қарастыруға болады, яғни "қаржы
активтеріне жасалған инвестициялар" [4,97б].
Портфельдік инвестициялар бұл- ұзақ мерзімдегі бағалы қағаздар
арқылы салынатын салымдар, сондықтан портфельдік инвестициялар қор
нарығында, бағалы қағаздар нарығында әрекет етеді, яғни бұл
қайталама инвестициялық нарық.
Қор нарығында бағалы қағаздар субъектілері институционалдық
инвесторлар болып табылады, оның қатарына зейнетақы қорларын
жатқызуға болады. Материалдық активтермен қатар, қаржы активтері де
инвестициялық табыс көзі болып табылады.
Зейнетақы қорлары зейнетақы төлемдерінің негізгі көзі болып
табылатын инвестициялық табысты құруға қажетті инвестициялық
бағдарламаларды орындайды.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық саясаты
мемлекетпен бекітілген инвестициялық шектеулерді сақтай отырып,
инвестициялық табыс алуды қамтамасыз етуге арналған қормен
жинақталған қаржы ресурстарын пайдаланудың негізгі бағыттары.
Біржағынан, зейнетақы қорлары консервативті инвестор болуы керек және
өзіне сеніп тапсырған қаржы құралдарын ұзақ мерзімді сенімді жобаларға
салуы тиіс, бірақ басқа жағынан алғанда қор инфляция деңгейінен
жоғары болатын табыстылықтың нақты оң мөлшерлемесін беруге міндетті.
Сәйкесінше, зейнетақы қорлары инвестициялау диверсификациясы-
зейнетақы қорлары жұмыстарының тиімділігі мен сенімділігінің маңызды
мәселесі болып табылады.
Жинақтаушы зейнетақы қорларын қалыптастыру нарықтық экономиканың
маңызды мәселелерінің бірі болып табылады, ал оларды жасау қордың
мақсаттарын, инвестициялаушы құралдардың көлемін және басқада маңызды
міндеттердің шешілуін анықтауды талап етеді. Осы жағдайда жинақтаушы
зейнетақы қорлары оларға сенімді инвестициялық қорғау қызметін ұсына
алатын капиталданған ұйымға бағытталады. Бұл жинақтаушы зейнетақы
қорларының арасында қаржы ресурстарын орналастыруда бәсекенің өсуіне
алып келеді және қабылданған инвестициялық саясатқа сәйкес жүзеге
асырылатын инвестициялық қызметтердің түрлі құралдарын өте ұқыпты
талдауға итермелейді.
Жнақтаушы зейнетақы қорларының қызметтерінің негізгі бағыттарын
болжауды және анықтауды қарастырады және уақыт бойынша ұзақ, орта, қысқа
мерзімді сипатқа ие. Мұнда, инвестор табысының өзгеруіне байланысты қаржы
құралдардың жылдам өзгеруге дайындығын қарастырады және қаржы инвестициясын
басқаруды кезең –кезеңімен ұйымдастыру қағидасы бірінші ережемен тығыз
байланысты және қаржы инвестицияларын басқарудың арнайы саясатын өңдеуді
қажет етеді. Жинақтаушы зейнетақы
қорларының инвестициялық әрекет ету процесі барысында зейнетақы қорларының
қызметтерімен байланысты ақпараттар үлкен рөл атқарады.
Зейнетақымен қамтамассыздандыру жүйесін реформалау оңай емес .
Қарттықты қамтамасыздандыру жүйесі негізгі үш мақсатты көздейді. Қор
жинауды, қайта бөлуді және сақтандыруды. Қамтамасыздандырудың ресми
жүйелерінің көбісі еңбек ақы қорына салықтардан қаржыландыратын
және бөлу сипатындағы мемлекеттік қаржыларды білдіреді, яғни
бүгінгі күндегі жұмысшылар бүгінгі күнгі зейнеткерлерінің зейнетақысын
төлейді. Мұнда тек қарттардың ғана емес, сонымен қатар, тікелей
немесе жанама түрінде болса да үлкен ұрпақты қаматамасыз ету бойынша
шығындарды көтеретін жастардың әл-ауқатына ықпал етеді. Сондықтан,
сәтті ұйымдастырылған зейнетақы жүйесі қарттарды қорғап қана қоймай,
сонымен қатар, экономикалық өсуді де ынталандыруы тиіс [5].
Ерікті жинақтаушы зейнетақы жүйесі Кеңес Одағы мемлекеттері
арасында алғаш рет Қазақстанда енгізілді. Дамыған елдер мен өтпелі
экономикадағы елдердің зейнетақы жүйесінде бірқатар өзгешеліктер
болады. Дамыған мемлекеттердің зейнетақы жүйелерін жаңғырту қажеттілігі
зейнетақымен қамтамасыз етуді оңтайландыру қажеттілігімен
түсіндіріледі.
Сонымен қатар, дамушы мемлекеттер үшін оның ішінде, өтпелі
экономикалы елдер үшін зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін толығымен
жаңғырту қажеттілігі туындайды. Бұл елдерде зейнетақы жүйесін
сауатты құруға, содан соң оларды бүкіл сала масштабына дейін немесе
тіпті ұлттық экономикаға дейін дамытуға мүмкіндік беретін өндірістік
база болған жоқ.
Мемлекетпен жүргізілген әлеуметтік саясат жаңғырту идеясымен
сабақтас болуы керек, яғни зейнетақыны және жалақыны уақытында төлеу,
кейбір әлеуметтік жеңілдіктерді алып тастау, атаулы әлеуметтік қорғау
сияқты мемлекеттік міндеттемелерді сақтау қажет.
Қорыта келе, нарықтық экономикаға көшкен басқа елдер сияқты
Қазақстандық зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің қалыптасу қажеттілігін
түсіндіру үшін келесі қолайсыз факторларды атап өткіміз келеді :
- дамыған елдердегі сияқты тұрғындардың жылдам қартаюы;
- дамушы елдерге тән жан басына шаққандағы табыстың төмендігі;
- үлестіруші зейнетақы жүйесі тұрғындардың барлығына жуығын қамтиды
және зейнетақымен қамтамасыз етуге байланысты міндеттемелердің
мөлшері қолда бар нақты ресурстармен сәйкес келмейді.
1.2 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесiн басқарудың алғы
шарттары мен ерекшеліктері
Зейнетақымен қамтамасыз етудің жинақтаушы жүйесін енгізу шарттары
мен ерекшеліктерін ұлғайту бірқатар мәселелерді тудырады. Алғаш жиналған
жарналар резервтік капитал құруға жұмсалады. Сондықтан, зейнетақыны
белсенді жұмыс істеуші ұрпақ өздерінің сақтандыру жарналарымен капитал
құрағанда ғана төлеуге болады. Ал бұл оларға еңбекке жарамды жаңа ұрпақ
ауысымға келіп, өздері зейнеткер жасына толған кезде ғана мүмкін болады.
Нәтижесінде, қаржыландырудың жинақтаушы жүйесі қазіргі таңдағы
зейнеткерлерді қамтамасыз ете алмайды. Олар еңбекке жарамды жасқа жаңадан
келушілерге бағытталуы тиіс. Сондықтан, жұмыс берушілермен еңбек
қатынастарын рәсімдеу кезінде қосымша зейнетақымен қамтамасыз ету
мәселелерін ескеру орынды болып табылады.
Белсенді еңбек етуші ұрпаққа жинақтаушы жүйені қолдану олардың
жалақысына қосымша жүктеме түсіреді. Бұл жүктеме келесіден құралады:
- келесі зейнетақыны қаржыландыру үшін резервтік капиталдан алып тастау
есебінен;
- қазіргі кездегі зейнеткерлерді зейнетақымен қаржыландыруға аударымдар
жасау арқылы.
Қосымша жүктеме еңбекке деген серпінді төмендетеді. Мұндай көзқарастың
қауыптілігі мемлекеттік емес қаржы институттарының құрылуына теріс әсер
етуі мүмкін.
Зейнетақы жүйесінің бәсекеге қабілеттілігі мен тұрақтылығын
қамтамасыз етудің инвестициялық факторы зейнетақы жүйесін дамытуда
маңызды шарттарының бірі болып табылады .
Сондықтан зейнетақы қорлары, инвестициялық тәуекелділігі дәрежесімен
ерекшеленетін бағдарламаларға сәйкес, зейнетақы активтерін
инвестициялайтын құқыққа ие болуы қажет.
Әлемдік практикада қаржы құралдарын мемлекеттік бағалы қағаздарға
инвестициялаудың қауіптілігі төмен деп көрсетеді.
Зейнетақы қорлары қаржы нарығының әрекет етуін белсенді түрде
қолдайды және ұдайы өндіріс процесінде бірқатар микро және
макроэкономикалық функцияларды атқарады. Қаржы институттары
жүйесіндегі мемлекеттік емес зейнетақы жүйелерінің жалпы
макроэкономикалық функциялары ресурстардың үлестіру тиімділігін көтеру
және экономикалық өсу потенциалын көбейту болып табылады. Ал, зейнетақы
жүйелерінің ерекше (өзіне тән) функциясы қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық
тұрақтылықты көтеру болып табылады. Шартты-жинақ түріндегі институттарға
жататын мемлекеттік емес зейнетақы жүйелері, ұзақ мерзімді шартқа сәйкес
салымшылармен төленетін жарналар түріндегі қаржы құралдарын тартады.
Бұл қаржы институттарының ерекшелігі клиенттердің белгілі бір
қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін құрылатындығымен анықталады.
Клиенттер зейнетақы қорларының борышқорлық міндеттемелерін сатып
алады, ондағы мақсаты белгілі бір жасқа жеткенге дейін қосымша кіріс
көзін қалыптастыру.
Терең қалыптастырулар ретінде, зейнетақымен қамсыздандыру
жүйесін маңызды түрде өзгертетін шарттарды түсінуімізге болады.
Мұндай жағдайда, белгіленген төлемдер схема орнына белгіленген
жарналар механизмі (немесе керісінше) келеді немесе бөлудің орнына
жинақтаушы жүйе келеді (немесе керісінше). Жаңа жүйені құру да
"нөлден бастап" осы категорияға жатады, себебі бұл жерде бұрын
әрекет еткен ережелерге маңызды өзгерістер енгізу орын алады. Бөлу
жүйесіне міндетті жарналардың жаңа компонентін енгізу арқылы
маңызды түрде жаңғырту да терең жаңғыртуға жатады. Бөлу жүйесі
белгіленген жарналардың жаңа міндетті компонентін енгізуді
қарастыратын ауқымды қайта ұйымдастыру да терең жаңғыртулар
категориясына жатқызылады.
Зейнетақы қорларында шоғырланған жинақ қаражаттарының ерекше
әлеуметтік мақсаттары, бұл институттармен арнайы борышқорлық
міндеттемелерді шығаруға себепші болады. Міндеттеменің бұл түрі
аннуитет деп аталады. Ол, қаржы институттарының тұлғаларымен, белгілі бір
бекітілген оқиға орындалғаннан кейін тұрақты уақыт аралықтарының ішінде,
белгілі бір соманың мерзімді төленіп отырылуын айтады. Мемлекеттік емес
зейнетақы қорларында жарналардың түсуінің басы мен төлемдердің
төленуінің бастапқы мерзімдерінің аралығында ұзақтығы бірнеше жылды
құрайтын уақыт аралығында болады. Бұл мемлекеттік емес зейнетақы
қорларына ұзақ мерзімді және орта мерзімді қаржылық инвестиция жасауға
мүмкіндік береді[6].
1 кестені талдай отырып, зейнетақы жүйелерін келесі үш түрде
жіктеуге болады:
төлемдердің мөлшерін қалай есептеу керек;
жетіспейтін қаржыларды кім жабады;
төлемдер қалай қаржыландырылады және жүйені кім басқарады.
Төлемдерді есептеудің негізінде белгілі бір мерзім ішінде
адамдармен табылған сомаға байланысты табыстың белгілі бір деңгейінің
орнын толтыру болуы мүмкін. Мұндай жүйелерді "белгіленген төлемдер
жүйесі" деп атайды, қатысушыға, оның зейнетақысының мөлшері, еңбек
өтіліне тәуелді екендігі, ал орташа еңбек ақысы соңғы он жыл ішінде
арнайы зейнетақы формуласымен шығарылатыны белгілі. Мұндай жүйедегі
табыстар шамасы аз анықталған, себебі олар демографиялық өзгерістерге,
еңбек ақының және инвестициялық табыстың өсу қарқынына тәуелді.
Басқа нұсқаға сәйкес төлемдердің мөлшері адамның жүйеге
аударатын және белгілі бір қайтарым беретін жарналармен анықталады.
Мұндай жүйе, "Белгіленген жарналар" деп аталады. Ол жерде зейнетақы
мөлшері аз шамада анықталған, өйткені толық еңбек өтіліне,
жинақталған табысқа тәуелді.
Кесте 1
Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі ерекшеліктерінің типтері
Зейнетақы алу құқығы Елдер
Көрсеткіштер
"Косметикалық" жаңғырту
Зейнетақы құқығынЗейнеткерЖаңа Зеландия (2), Нигерия, Зайр, Чехия
беретін лік жас Респуб-сы, Эстония, Панама, Перу , Ливан,
критерийлер Греция, Ирландия, Италия, Португалия,
Аргентина, Австралия, Литва
Еңбек Литва, Бразилия, Греция, Португалия,
өтілі Бермуды, Италия, Латвия, Мексика, Парагваи,
Уругваи
Жарна құрылымы Жарна Индонезия, Корея, Япония, Малайзия, Тайвань,
мөлшері Алжир, Банин, Бурунди, Габон, Гвинея,
Марокко, Нигерия, Сенегал, Судан, Албания,
Армения, Азірбайжан, Белорусия, Болгария,
Чехия Респуб-сы, Эстония, Грузия, Қазақстан,
Қырғыстан, Латвия, Литва, Монғолия, Полша,
Ресей, Түркменстан, Украйна, Өзбекстан,
Барбадос, , Мексика, Израил, Ливия, Малта,
Франция, Канада, Германия, (2) Греция,
Италия, Норвегия, Португалия, Швеция,
Боливия, Куба, Чехия, Салвадор, Италия,
Латвия.
Жарна Нигерия, Судан, Барбадос, Колумбия, Коста-
базасы Рика Доминстан Республикасы, Франция.
Төлемдердің Зейнет Иран, Конго, Сенегал. Судан, Армения,
құрылымы ақы Белорусь, Эстония, Венгрия, Қазақстан,
формула Қырғыстан, Латвия, (2) Литва, Польша,
сы Колумбия, Эквадор, Панама, Дания, Финляндия,
Франция, (2) Греция, Италия, (2) Норвегия,
Португалия, Чехия Республикасы, Мексика,
Парагвай, Перу, Уругвай
ИндексациБелорусь, Польша, Ресей, Эквадор, Мальта,
я Франция, Германия
Терең жаңғыртулар
Бөлеуден-белгілен Аргентина, Боливия, Колумбия, Сальвадор,
ген жарна Мексика, Перу, Сейшель -, Уругвай, Австралия,
жүйесіне қарай Венгрия, Польша, Латвия, Швеция, Қазақстан .
"Провидентті" Индонезия, Нигерия
қордан бөлу жүйес
іне қарай
Жаңа жүйе Мозамбик, Зимбабве, Оман, Ангола, Гватемала
(бөлу немесе
басқа)
Ескерту- кесте зейнетақымен қамтамасыз етудің шет елдік тәжірибесі
негізінде жасалған [11].
.
Адам зейнетақы түрінде оның шотында жинақталған соманы алады
және соған байланысты бұл жерде тапшылық болуы мүмкін емес. Барлық
тәуекелдіктерді (аса жоғары немесе аса төмен зейнетақы түрінде) жүйенің
қатысушысының өзі көтереді.
Белгіленген жарна жүйелері жинақтаушы сипатта болады. Адамдар тек
өздерінің жинағандарын ғана алады. Нәтижесінде, тапшылық жоқ, бірақ
мемлекет үшін, минималды кепілдеме зейнетақы төлеумен немесе кепілдеме
табысты (егер, олар қарастырылған болса) қамтамасыз етумен байланысты
шығындар болуы мүмкін.
Шарттардың потенциалды нұсқаларының екі категориясының біреуіне :
шамалы өзгерту (косметикалық) ;
терең жаңғыртуды жатқызамыз (кесте 1).
Шамалы өзгертуге әрекет етіп отырған мемлекеттік схемаларға
енгізілетін өзгерістерді жатқызамыз. Негізгі мақсаты- қаржылық
мәселелердің шешілуін қысқарту, бірақ кейбір кездерде әрекет етіп
отырған әділетсіздікті жою. Берілген іс –шаралар әртүрлі
нысандарда болуы мүмкін.
Мемлекет зейнетақы алуға құқық беретін критерийлерді, жарналар
құрылымын, төлемдер құрылымын немесе оларды ұсыну тәртібін өзгерте
алады немесе бірнеше іс-шаралардың үйлесуін қолдана алады. Өкінішке
орай, мұндай жаңғыртулардың көбісі мемлекеттік зейнетақы жоспарлары
мәселелерін шешуге жеткіліксіз болуы мүмкін, бірақ олар қаржылық
дағдарысты кідіртуге мүмкіндік береді.
Зейнетақы жүйесін жаңғырту көптеген елдерде жүргізіліп
жатқанына қарамастан, олардың тек 25 пайызы ғана терең болып
есептеледі.
Төлеушілердің нақты ұрпағына бағдарланған жинақтау жүйесі,
зейнеткерлік жасына толғаннан кейін зейнетақы алуға құқылы. Осыған
сәйкес, қорға келіп түсетін сақтандыру жарналары ешқандай төлемдерге
жұмсалмайды, керісінше жинақталады, сақталады және көбейеді.
Жинақталған жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржы құралдары пайда
алуға мүмкіндік беретін бағалы қағаздар, жылжымайтын мүлік, акциялар
сатып алуға жұмсалады. Төленетін зейнетақылар, резервтік капиталды сатудан
түскен табыстан және қордың алатын пайдасынан қаржыландырылады. Бірақ
мұндай көзқарастар таза күйінде өте сирек кездеседі. Әдетте аралас
нұсқалары көп кездеседі, сонда да ондағы қайта үйлестіру элементтері
басымырақ болады. Соған қарамай, жинақтаушы зейнетақы қорларының
артықшылықтары өз жинақтаушыларын көбейтуде [7,117б].
Сондықтан, зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің жинақтаушы
аспектісінің шарты оның демографиялық факторлардан, елдің ұлттық
экономикасындағы экономикалық және саяси жағдайлардан салыстырмалы түрде
еріктілігі болып табылады.
Сонымен қатар, жинақтаушы зейнетақы жүйесі, қор жинаудың өзіндік
формасы ретінде тұтынушылық іс-әрекетке айтарлықтай өзгерістер енгізбейді
және тұтыну шығындарын азайтпайды. Бұл жағдай экономиканың қалыптасу
процесі аяқталмаған дамушы елдер жағдайында едәуір маңызды болып келеді.
Дамушы елдерде жинақтаушы жүйе ұсақ инвесторлардың қор жинау
аккумуляторы ролін атқарады. Капиталды шоғырландыру экономикалық өсудің
алғы шарттарын жасай отырып, жылдам дамушы салалардағы инвестицияларды
ретке келтіруге мүмкіндік береді. Бірақ капиталды шоғырландыру процесі
айқын емес және көптеген қиындықтармен қабаттаса жүреді. Капиталдың
азғана қорларда шоғырлануы мемлекет тарапынан қосымша бақылауды талап етеді
.
Кері жағдайда –зейнетақымен қамтамасыз етудің маңызды қасиеті
–жинақтаудың сенімділігі, қауіпсіздігі жойылады. Мемлекет сонымен қатар,
зейнетақы құралдарын инвестициялаудың сенімділігіне кепілдік беруі керек.
Зейнетақымен қамтамасыз ету шарттарын қайта үлестіру жүйесін ұлғайту аса
қиындықтар тудырмайды деп көрсетеді мамандар.
Зейнетақыны барлық жарналар жиналып болғаннан кейінгі айда беру
әрқашанда тиімді және нақты [8].
Экономикалық және саяси жағдайдың айтарлықтай тұрақтылығы кезінде
түрлі қысқа мерзімді салымдарға зейнетақы қорларының инвестициялық
ресурстарының азғантай бөлігі ғана жұмсалады. Қатысушыларға зейнетқы
алуға құқық беретін зейнетақы шоттарының өтімділігі болмайды.
Өтімділік тұрғысынан алғанда мемлекеттік емес зейнетақы қорларының
активтері мен пассивтерін салыстыру олардың әрекет етуінің маңызды
ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді. Мемлекеттік емес зейнетақы
қорлары активтер мен пассивтерді үйлестірудің басқа қаржы делдалдары
қолданбаған әдісін қолданады. Коммерциялық банктер, несие-жинақ
институттары, инвестициялық қорлар және басқа да қаржы делдалдары
коммерциялық ұйым болып келеді.
Олардың активтерін құрайтын борышты міндеттемелер бойынша
салыстырмалы жоғары кірісі мен пассивтер бойынша төмен төлемдер
арасындағы айырма-пайданы максимумдауға тырысады.
Мемлекеттік емес зейнетақы қорлары және оның қатысушыларының
арасындағы міндеттемелердің эквиваленттігі қағидасы негізінде активтер мен
пассивтерді келістіреді. Бұл қағидасы бойынша қатысушылардың
зейнетақы төлемдеріне демеушілік жасаушы салымшылардың қаржылық
жарнамаларының сомасы және инвестициялық кіріс, төленетін аннуитет
пен мемлекеттік емес зейнетақы қорларының жұмыстарын жүргізуге байланысты
жұмсалатын шығындардың жалпы сомасына тең болуы керек.
Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының жұмыстарын жүргізуге
байланысты шығындарды зейнетақы жарналарының құрамына қосу, барлық
жағдайлардың және инвестициялық түсімдердің тұрақтылығы кезінде,
мемлекеттік емес зейнетақы қорларының клиенттерінің жинақ салымдарынан
болған кірісі басқа қаржы институттарымен салыстырғанда төмен болады.
Нәтижесінде, жинақ қорларын қаржы институттарының борышқорлық
міндеттемелеріне алмастыру қызметін көрсетуші қаржы нарығында,
мемлекеттік емес зейнетақы қорлары бәсекеге қабілетті бола алмайды.
Олардың бәсекеге қабілеттілігін сақтау үшін мемлекет тарапынан қаржылық
және құқықтық қолдау көрсетілуі тиіс.
Экономикасы дамыған барлық елдерде тұрғындарды зейнетақымен
қамтамасыз ету басты міндеттердің бірі болып табылады. Сондықтан,
мемлекеттік емес зейнетақы қорларына түрлі салық жеңілдіктері, уақытылы
жарна төлеуші салымшыларға мемлекеттік дотациялар ұсыну сияқты көмек
көрсетумен олардың әрекет етуіне қолайлы жағдайлар жасалады. Мысалыға,
ЕО елдерінде зейнетақыға салық салудың екі тәртібі жақсы дамыған: ЕЕТ
(Exemption, Exemption, Taxation) және ТЕЕ (Taxation, Exemption,
Exemption). Біріншісінде, салық тек қана төленетін зейнетақыдан ғана
алынады, ал жарналар мен инвестициялық кірістер салықтан босатылады; ал
екіншісінде, салық тек жарналарға салынады. Мамандардың пікірінше, ЕЕТ
және ТЕЕ жеңілдік тәртіптерін қолдану мемлекеттік емес зейнетақы
қорларының қатысушыларының кірісіне салынатын салық сомасын 20 %-40%
азайтуға мүмкіндік береді [9,18б].
Қазақстанның қаржы нарығындағы мемлекеттік емес зейнетақы
қорларының пайда болуы мен дамуы, әлеуметтік әсер алудың қажеттілігі
болып табылатын, олардың салымдарының тәуекелділігінің төменгі шегін
анықтау қажет деп ұйғарады.
Бірақ бүгінгі таңда, мемлекеттік емес зейнетақы қорлары ең
алдымен өз жобаларын инвестициялауға мүдделі және мемлекеттік емес
зейнетақы қорларын қаржы делдалы ретінде қарастыратын ірі өнеркәсіп
кәсіпорындарына бағытталған. Тәуекелділіктің жоғарғы шегін кепілдіктің
қажеттілігі ретінде қарастыруға болады.
Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының инвестициялық саясатын
негіздеу келесідей ұйғарымдар жасауға мүкіндік береді:
• стратегиялық мақсаттардағы таңдау, (яғни инвестиция бағыттарын);
• инвестициялық артықшылықтарды қалыптастыру (инвестициялау
обьектілерін);
• инвестициялық шектеулерді белгілеу (белгілі бір актив түрінің
сандық мәнінің шегі).
Егер белгіленген шектеулер мемлекеттік немесе оның атынан
мемлекеттік емес зейнетақы қорларының қызметтерін бақылайтын
мемлекеттік ұйымдардың қызметі болып табылса, ал инвестициялық
мақсаттарды анықтау зейнетақы қоры және оның активтерін басқарушы
компанияның қызметі болып табылады.
Қатаң шектеулермен тиым салуларды қанша енгізгенмен, даудың шығу
мүмкіндігін мүлде жою мүмкін емес. Бұл зейнетақы қорларының
тұрақтылығына қойылатын жоғарғы талаптар, әсіресе екінші деңгейде тек
қана ірі қаржы ұйымдары орындай алатын, өз меншігіндегі капиталға
айтарлықтай жоғары нормативтерді белгілеуге мәжбүрлеумен түсіндіріледі.
Сонымен, жоғары сенімділік зейнетақы қорларына деген талаптардың, ірі
ресурстардың иесі болып табылатынын құрылтайшылардың мүдделерімен сай келу
дәрежесіне байланысты.
Мүдделер арасындағы дауды шешудің басты кілті, зейнетақымен
қамтамасыз ету жүйесінің қатысушыларымен қабылданған шектеулердің
орындалуын тиімді бақылауды ұйымдастыруда болып табылады. Мемлекеттік
ұйымдармен қатар, бақылау, өзін-өзі реттеуші ассоциациялармен және
зейнетақы жүйесіне тартылған кейбір құрылтайшылармен жүзеге асырылуы
тиіс. Жекелеген жағдайларда , зейнетақы қорының әрекет етуіне бақылау
жүргізуді, оның инвестициялық операцияларын бақылаушы (клирингтік орталық
және депозитарии) ұйым жүзеге асыра алады.
Жинақтаушы принципке негізделген екінші деңгейдегі зейнетақы
қорларын құру барысында, мемлекеттік реттеуші ұйымдар үшін елдің ағымдағы
және ұзақ мерзімді мүдделері арасында таңдаудың классикалық мәселесі пайда
болады. Қазіргі кездегі бағалы қағздар рыногына үкіметпен, ағымдағы
міндеттерді шешуде белсенді қолданылып жатқан мемлекеттік
облигациялар рыногының дамуының жоғары деңгейі, жекешелендірілген
кәсіпорындардың акция рыногының ауқымының кеңейуі және корпоративтік
облигациялардың мүлде болмауы тән болып келеді. Рыноктың кейбір
мемлекеттік емес сегменттерінің сыйымдылығы айтарлықтай аз, бірақ олардың
әрі қарай дамуына деген мүмкіндіктер бар. Мұндай жағдайда жеке меншік
бағалы қағаздарына салымдардың үлесінің көбеюі көбінесе корпоративтік
құралдарды жетілдіру жылдамдығына байланысты болады. Балансталған
тәсілді таңдау жақын жылдарда өмірлік қажеттілік болып табылады.
Жеке меншік зейнетақы қорларының әрекет етуіне рұқсат беретін
көптеген мемлекеттер, оларға салық жеңілдіктерін ұсынады. Бұл
компанияларды қорлар құруға ынталандырады, ал ерікті қатысу жағдайында
жұмыскерлерді тартады. Қатысудың міндеттілігінің өзінде де салық
жеңілдіктер жоғары жарналардың төленуіне дем береді. Жеке зейнетақы
қорлары үшін салық жеңілдіктері қысқаруға емес, салық төлемдерінің
кешігуіне алып келеді (кейбір елдерді есептемегенде). Мысалыға,
Ұлыбританияда жинақтаушы зейнетақының бір бөлігіне салық салынбайды, ал
Бельгияда жеке зейнетақы қорларынан төленетін зейнетақыларға, басқа
табыс көздерімен салыстырғанда салық салудың төменгі ставкасы қолданылады
[10].
1.3 Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің әлемдік тәжірибесін
Қазақстан жағдайында қолдануы
Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің әлемдік тәжірибесін
жүргізу процесінде Чили және Польша сияқты елдердің тәжірибесі
қызығушылық танытуда. Латын Америкасы елі Чилиде жиырмасыншы
жылдары мүгедектер мен ағымдық табыстарға мұқтаж адамдарға
бағытталған зейнетақы төлемдерінің мемлекеттік жүйесі қолданған
Әрекет етіп отырған 55 жыл ішінде мұндай жүйе:
-әрбір сала және қызмет түрі үшін әртүрлі зейнетақылармен;
- бюрократизмнің дамуымен;
-зейнетақыны есептеу формуласының экономикалық стимулдарының
әлсіз мотивациясымен;
- аударымдардың жоғары деңгейлеріне жетелейтін зейнетақының
деңгейін саяси анықтаумен;
- денсаулық сақтауды мемлекеттік қаржыландырумен;
-аударымдары мемлекеттің жалпы шығындар көлемінің 20,5 пайызын
құрайтын қабынған мемлекеттік аппаратпен сипатталады.
1970 жылы әлеуметтік қамсыздандыру бойынша шығындар
табыстардан асып түсетін болды. Ол зейнеткерлердің жалпы санының
артуы және бенефициар - салымшылардың коэффициенттерінің төмендеуі
салдарынан болды.
Тағы бір себебі- тұрғындардың әртүрлі таптарына зейнетақының
едәуір мөлшерін ұсыну. Кейбір мамандық жұмысшылары тек 25 жыл ғана
жұмыс істеп, зейнеткерлікке шыққан [11,24б].
Мемлекеттік қамсыздандыру жүйесіне келесі белгілер тән болып
келеді:
- әртүрлі зейнетақы жүйелерінің зейнетақы төлемдері мен
аударымдарының тұрақсыздығы;
- зейнеткерлердің алғашқы тобының қаржыларды көптеп беруі;
- аударымдар мен күтілген зейнетақы төлемдері арасындағы әлсіз
байланыс;
- тиімсіз мемлекеттік басқару;
- зейнетақы төлемдері бойынша міндеттемелерді аз қаржыландыру;
- ақшалай тапшылықты жабуға қаржылады арттыру. Әлеуметтік
қамсыздандырудың мұндай құрылымы күрделі қаржы және макроэкономикалық
мәселелердің пайда болуына, сонымен қатар еңбек нарығындағы
шиеленістерге әкеп соқты.
1970 жылы әлеуметтік қамсыздандыруды жүйесін жаңғыртуды жоспарлау
басталды. Ал, 1981 жылы мемлекет қаржылық өсуге қол жеткізгенде,
жаңғырту іс жүзіне асырыла бастады.
Зейнетақымен қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі міндетті жеке
меншікке қайта құрылды. Осы жүйе ауқымында зейнетақы мөлшері жекелеген
аударымдар мен инвестициялық таңдауға байланысты анықталды.
Жүйе әрекет ете бастағанда, Чили Үкіметі өтпелі кезеңге байланысты
туындаған шығындарға душар болды. Бұрынғы зейнеткерлерге зейнетақыны ескі
зейнетақы қорынан төлеуді жалғастырды. Мемлекет осы қорға қаржыны берілген
категориядағы зейнеткерлердің өмірінің соңына дейін аударып отыруға
міндетті болды. Көшудің екінші кезеңі әлі зейнеткерлікке шықпаған
жұмысшылар үшін бұрынғы жүйенің зейнетақысын аккумуляциялаумен байланысты.
Үкімет осы жұмысшыларға жинақталған зейнетақы төлемдерінің сомасына
мемлекеттік облигациялар ұсынды.
Мемлекеттік облигациялардың құны адамның бұрынғы зейнетақы жүйесінде
жұмыс істеген жылдар санына пропорционалды болды.
Адамның бұрынғы жүйеде жинақтағаны мемлекеттік облигациялар арқылы
оны жеке зейнетақы шотына аударылады. Жұмысшы зейнеткерлікке щыққан кезде
мемлекет оған осы облигациялар бойынша төлейді . Төлемдер үшін салық салу
бойынша жалпы табыстар қолданылады.
Мемлекет облигацияларды нарық бағамы бойынша шығара отырып, өтпелі
кезеңнің шығын мәселесін шешті. Сонымен қатар, жаңа жүйеге жиырма жылдан
кем емес мерзімде аударымдар жасағандар және олардың аударған аударымдары
зейнетақы үшін жеткіліксіз сома болғанда ғана минималды зейнетақы алады
[12].
Сонымен қатар, жарнаны жұмыскерлердің өздері төлеуге де рұқсат
етілген. Істі жүргізуге қатысты сұрақтар бойынша компанияның кеңесі қорды
басқаруға қатысып отырады. Зейнетақы қорларында мәселелерді бірлесе шешу
принципі жұмыс істейді. Америка Құрама Штаттарында сақтандырушылық
сипаттағы федералды бағдарламаларға қосымша, қайырымдылық сипаттағы
федералды бағдарламалар жұмыс істейді. Олар өмір сүрудің төменгі деңгейін
қамтамасыз етуге бағытталған төмен табыс алатын тұлғаларға беріледі
[13,22-24б].
Зейнетақымен қамтамасыз етудің жеке меншік бағдарламалары кең
қолданыста. Оған сәйкес қарттығына, мүгедектігіне және асыраушысынан
айырылуына байланысты жалпы міндетті федералды бағдарлама бойынша,
қамтамасыз етуге қосымша, үстеме зейнетақымен қамтамасыз ету жүзеге
асырылады. Төленетін зейнетақының мөлшері өмір сүру құнының индексінің
өсуіне сәйкес жыл сайын қайта есептеледі. Әлеуметтік қамсыздандыруға
жұмсалатын шығындарды қаржыландыру ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz