Бөлшек және көтерме сауда кәсіпорны «Мерей» дүкенінің сервисін ұйымдастыруды талдау
Кіріспе
I БӨЛШЕК ЖӘНЕ КӨТЕРМЕ САУДАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Бөлшек және көтерме сауданың табиғаты мен Бөлшек және көтерме кәсіпорындарының түрлері
1.2 Бөлшек және көтерме кәсіпорындарының түрлері
II БӨЛШЕК ЖӘНЕ КӨТЕРМЕ САУДА КӘСІПОРНЫ «МЕРЕЙ» ДҮКЕНІНІҢ СЕРВИСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ
2.1«Мерей» дүкенінің негізгі экономикалық көрсеткіштерінің сипаттамасы және оларды талдау
2.2 «Мерей» дүкені негізінде Бөлшек және көтерме кәсіпорындарында қаржы.экономикалық көрсеткіштері мен қызмет көрсетуін талдау талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
I БӨЛШЕК ЖӘНЕ КӨТЕРМЕ САУДАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Бөлшек және көтерме сауданың табиғаты мен Бөлшек және көтерме кәсіпорындарының түрлері
1.2 Бөлшек және көтерме кәсіпорындарының түрлері
II БӨЛШЕК ЖӘНЕ КӨТЕРМЕ САУДА КӘСІПОРНЫ «МЕРЕЙ» ДҮКЕНІНІҢ СЕРВИСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ
2.1«Мерей» дүкенінің негізгі экономикалық көрсеткіштерінің сипаттамасы және оларды талдау
2.2 «Мерей» дүкені негізінде Бөлшек және көтерме кәсіпорындарында қаржы.экономикалық көрсеткіштері мен қызмет көрсетуін талдау талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Елбасының 2007 жылдың 28 ақпанындағы “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Бәсеке қабілеттілік ─ Қазақстанның әлемдік экономика мен қоғамдастыққа табысты кірігуінің кілті. Сондықтан да өткен жылдың өзінде біз жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды қолға алған болатынбыз. Бұл ─ біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыздың және оның тұрақты мүшесі ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту» деген. Осы орайда кәсіпорындардың бәсеке қабілеттілігін жоғарылату мәселесі олардың қаржысын тиімді қолданудың, басқарудың тиімділігін жоғарылату мәселесімен тығыз байланыстылығына көз жеткізуге болады.
«Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық “орнын” иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын қалаймыз. Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың жолындағы заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып тастауға, жеке меншік капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей қолдау көрсетуге, Жаңа экономика жаңа басқару шешімдерін қажетсінеді, ал ондай шешімдерді осы заманға сай ойлай білетін және түпкі нәтижеге бағдарланған мемлекеттік менеджерлер ғана қабылдауға қабілетті.» - деп айтып кеткен еді Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев 2007ж. Қазақстан халқына арналған «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауында.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кәсіпорынның шаруашылық қызметі мен экономикалық жағдайын, кәсіпорын қаржысын басқару механизмін жетілдіру отандық экономика дамуының қазіргі сатысында өндірістің экономикалық тиімділігін жоғарылатудың маңызды факторларының бірі болып табылады. Әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздық және нарықтық инфраструктураның өзгермелілігі жағдайында қаржылық менеджердің ағымдық күнделікті жұмысында айналым қаражаттарын басқару маңызды орынды алады, себебі осыдан кәсіпорынның сәтті және сәтсіз өндірістік-коммерциялық операцияларының себебін байқауға болады. Кәсіпорын қаржысының жеткіліксіздігі жағдайында оларды тиімді қолдану қазіргі кезде әрбір кәсіпорын қызметінің басым бағыттарының бірі болып табылады. Берілген жұмыстың өзектілігі кәсіпорынның одан әрі дамуы және бәсеке қабілеттілігін арттыруы үшін кәсіпорын қаржысын тиімді басқарудың маңыздылығымен анықталады.
«Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық “орнын” иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын қалаймыз. Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың жолындағы заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып тастауға, жеке меншік капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей қолдау көрсетуге, Жаңа экономика жаңа басқару шешімдерін қажетсінеді, ал ондай шешімдерді осы заманға сай ойлай білетін және түпкі нәтижеге бағдарланған мемлекеттік менеджерлер ғана қабылдауға қабілетті.» - деп айтып кеткен еді Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев 2007ж. Қазақстан халқына арналған «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауында.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кәсіпорынның шаруашылық қызметі мен экономикалық жағдайын, кәсіпорын қаржысын басқару механизмін жетілдіру отандық экономика дамуының қазіргі сатысында өндірістің экономикалық тиімділігін жоғарылатудың маңызды факторларының бірі болып табылады. Әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздық және нарықтық инфраструктураның өзгермелілігі жағдайында қаржылық менеджердің ағымдық күнделікті жұмысында айналым қаражаттарын басқару маңызды орынды алады, себебі осыдан кәсіпорынның сәтті және сәтсіз өндірістік-коммерциялық операцияларының себебін байқауға болады. Кәсіпорын қаржысының жеткіліксіздігі жағдайында оларды тиімді қолдану қазіргі кезде әрбір кәсіпорын қызметінің басым бағыттарының бірі болып табылады. Берілген жұмыстың өзектілігі кәсіпорынның одан әрі дамуы және бәсеке қабілеттілігін арттыруы үшін кәсіпорын қаржысын тиімді басқарудың маңыздылығымен анықталады.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Қазақстан. Алматы. -1995-20б.
2. Қазақстан республикасының Азаматтық Кодексі. Баспа 1995
3. "Бухгалтерлік есеп туралы "заң. Қазақстан Республикасы Президентінің 26 желтоқсан 1995ж. 2732 Жарлығы Бухгалтерлік бюллетені -1996 ж.
4. Салық және бюджетке міндетті түрде төленетін басқа төлемдер жөнінде" 24.04.1998ж. 2235 Заң күшіндегі Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы
5. Статистика рынка товаров и услуг: Учебник для вузов\ Под ред. Проф. И. К. Беляевского. М.: Финансы и статистика, 1995. С. 8.
6. Портер М. Международная конкуренция. М.: Мездународные отношения, 1993. С. 268.
7. Баканов М. И, Шеремет А.Д. Теория анализа хозяйственной деятельности.2 – е изд. М.: Финансы и статистика, 1987 – 320 с.
8. Балабанов И. Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебн. Пособие. – М.: Финансы и статистика, 1998 –112 с.
9. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2000 – 293 с.
10. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие / К.Ш Дюсембаев., С.К. Егембердива, З.К. Дюсембаева. – Алматы: «Каржы – Каражат», 1998 –512 с.
11. «Мерей» ЖШС-нің 2008-2009 жылдардағы іс-қағаздары мен жылдық қорытынды есептері.
2. Қазақстан республикасының Азаматтық Кодексі. Баспа 1995
3. "Бухгалтерлік есеп туралы "заң. Қазақстан Республикасы Президентінің 26 желтоқсан 1995ж. 2732 Жарлығы Бухгалтерлік бюллетені -1996 ж.
4. Салық және бюджетке міндетті түрде төленетін басқа төлемдер жөнінде" 24.04.1998ж. 2235 Заң күшіндегі Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы
5. Статистика рынка товаров и услуг: Учебник для вузов\ Под ред. Проф. И. К. Беляевского. М.: Финансы и статистика, 1995. С. 8.
6. Портер М. Международная конкуренция. М.: Мездународные отношения, 1993. С. 268.
7. Баканов М. И, Шеремет А.Д. Теория анализа хозяйственной деятельности.2 – е изд. М.: Финансы и статистика, 1987 – 320 с.
8. Балабанов И. Т. Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта: Учебн. Пособие. – М.: Финансы и статистика, 1998 –112 с.
9. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2000 – 293 с.
10. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности: Учебное пособие / К.Ш Дюсембаев., С.К. Егембердива, З.К. Дюсембаева. – Алматы: «Каржы – Каражат», 1998 –512 с.
11. «Мерей» ЖШС-нің 2008-2009 жылдардағы іс-қағаздары мен жылдық қорытынды есептері.
ЖОСПАР
Кіріспе
I БӨЛШЕК ЖӘНЕ КӨТЕРМЕ САУДАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Бөлшек және көтерме сауданың табиғаты мен Бөлшек және көтерме
кәсіпорындарының түрлері
1.2 Бөлшек және көтерме кәсіпорындарының түрлері
II БӨЛШЕК ЖӘНЕ КӨТЕРМЕ САУДА КӘСІПОРНЫ МЕРЕЙ ДҮКЕНІНІҢ СЕРВИСІН
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ
2.1Мерей дүкенінің негізгі экономикалық көрсеткіштерінің сипаттамасы және
оларды талдау
2. Мерей дүкені негізінде Бөлшек және көтерме кәсіпорындарында
қаржы-экономикалық көрсеткіштері мен қызмет көрсетуін талдау талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Елбасының 2007 жылдың 28 ақпанындағы “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты
Қазақстан халқына Жолдауында: Бәсеке қабілеттілік ─ Қазақстанның әлемдік
экономика мен қоғамдастыққа табысты кірігуінің кілті. Сондықтан да өткен
жылдың өзінде біз жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды
қолға алған болатынбыз. Бұл ─ біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу
елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыздың және оның тұрақты мүшесі
ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту деген. Осы орайда
кәсіпорындардың бәсеке қабілеттілігін жоғарылату мәселесі олардың қаржысын
тиімді қолданудың, басқарудың тиімділігін жоғарылату мәселесімен тығыз
байланыстылығына көз жеткізуге болады.
Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе
жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына
сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық “орнын”
иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті
ел болуын қалаймыз. Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың
жолындағы заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып
тастауға, жеке меншік капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей
қолдау көрсетуге, Жаңа экономика жаңа басқару шешімдерін қажетсінеді, ал
ондай шешімдерді осы заманға сай ойлай білетін және түпкі нәтижеге
бағдарланған мемлекеттік менеджерлер ғана қабылдауға қабілетті. - деп
айтып кеткен еді Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев 2007ж. Қазақстан
халқына арналған Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Жолдауында.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кәсіпорынның шаруашылық қызметі мен
экономикалық жағдайын, кәсіпорын қаржысын басқару механизмін жетілдіру
отандық экономика дамуының қазіргі сатысында өндірістің экономикалық
тиімділігін жоғарылатудың маңызды факторларының бірі болып табылады.
Әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздық және нарықтық инфраструктураның
өзгермелілігі жағдайында қаржылық менеджердің ағымдық күнделікті жұмысында
айналым қаражаттарын басқару маңызды орынды алады, себебі осыдан
кәсіпорынның сәтті және сәтсіз өндірістік-коммерциялық операцияларының
себебін байқауға болады. Кәсіпорын қаржысының жеткіліксіздігі жағдайында
оларды тиімді қолдану қазіргі кезде әрбір кәсіпорын қызметінің басым
бағыттарының бірі болып табылады. Берілген жұмыстың өзектілігі кәсіпорынның
одан әрі дамуы және бәсеке қабілеттілігін арттыруы үшін кәсіпорын қаржысын
тиімді басқарудың маңыздылығымен анықталады.
Нарықтық экономикаға көшу кәсіпорыннан өндіріс тиімділігін арттыруды
ғылыми-техникалық жетістіктерді енгізу барысында өнім мен қызметтердің
бәсекеге қабілеттілігін, шаруашылық жүргізудің тиімді формаларын арттыруды
және жүзеге асыруды талап етеді
Қ.Р.Президентінің Қазақстан халқына “Қазақстан-2030” жолдауында біздің
мемлекеттің дамуының ақырғы мақсаты экономикалық өсу болып табылады, оның
приоритеті берік, ертең және келер 30 жыл ішінде ең негізгісі болып
табылатындығын айтады. Сауда экномикасының негізгі принциптері–ірі
шаруашылық субъектіден талап ететін өзін-өзі қаржыландыру, өздерінің
қызметінің нәтижесіне өздері жауап беруі үшін және шешім қабылдау үшін
өзінің өнімін қандай көлемде сапада және қалай шығару керек, қаржылық
ресурстарды тарту үшін пайдалану нұсқаны таңдау.
Пайда табудың негізгі мақсаты –сатып алушыға белгіленген дайын өнімнің
көптеп шығуы, яғни саудадағы ұсыныс және сұраныс жағдайына қатысты. Сұраныс
неғұрлым жоғары болса, ұсыныс соғұрлым көп болады-бұл сауда заңы. Бірақ
ұсыныс назар аударуды әр қашан қажет етпейді, өйткені өндірушілермен
ұсынылатын өнім сатып алушылардың жоғарғы талаптарына сай келмейді,
сондықтан сатушы кінәлі болады. Саудада тауар өндірушілердің көп саны
болған шарада шығарылатын өнім сапасының өсуі. Сондықтан мен курстық
жұмысымның тақырыбын “Бөлшек және көтерме саудадағы тәуекелділік” деп
алдым. Бұлойластырылған бағалық саясат жақсы нәтижеге жету тәсілі болып
табылады.
Өндірістің экономикалық нәтижесі жалпы түрде өнімді сатудан табыс және
олардың өндірісі мен ұйымдасу шығындарының айырмашылығымен анықталады,
сондықтан ұйымдағы дайын өнім шығынына шығындар анализінің мүмкіндігін
қайта бағалау қиын.
Нарықтық экономика және бәсеке жағдайында шаруашылық жүргізуші
субъектінің қызметін толық әрі нақты ақпаратсыз жүзеге асыру мүмкін емес.
Және осындай жағдайларда кәсіпорын қызметі көптеген факторларға тәуелді,
яғни оның ішіндегі ең бастысы өзінің бәсекелік күресіндегі стратегиясы мен
ресурстарды пайдаланудың тиімділігі.
Тәжірибеден өту барысында коммерциялық құпия болып табылмайтын барлық
құжаттар қолданылды. Кәсіби тәжірибе жөніндегі есеп кіріспеден, есептен
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімен тұрады.
1 БӨЛШЕК ЖӘНЕ КӨТЕРМЕ САУДАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Бөлшек және көтерме сауданың табиғаты мен Бөлшек және көтерме
кәсіпорындарының түрлері
Ұйымдастыру түріне қарай сауда ішкі нарықта көтерме және Бөлшек және
көтерме болып бөлінеді.
Көтерме сауда – бұл бір фирманың екіншісіне тауарлардың ірі партиясын
немесе көлемін сатуы. Сауда және өнеркәсіп кәсіпкерлері мен сауда-
коммерциялықтардың арасында, сондай-ақ мемлекеттік ұйымдарымен де
жүргізіледі. әдетте бұл дәстүрлі көтерме сауда орталықтарында жүзеге асады:
арнайы көтерме нарығында, жәрмеңке, аукцион және тауар биржаларында.
Көтерме сауда қызметін ұйымдастырудың жалпы үш категориясы бар:
• өндірушілердің көтерме қызметі;
• өз бетінше іс-әрекеттегі коммерциялық ұйымдардың көтерме қызметі;
• агент пен брокерлер арқылы көтерме қызмет.
Тәуелсіз көтерме коммерциялық ұйымдар тауарға меншіккерлік құқықты
иеленеді. Өндірушілердің көтерме қызмет құрылымында өндірушілер мен Бөлшек
және көтерме арасында делдалдар бар, әдетте оларды дистрибьютерлер дейміз
- өндірушілердің өкілдері. Американдық маркетингтің профессоры Ф.Котлердің
айтуынша қазіргі уақытта тауар өндірушілердің (кәсіпорын, фирма) әр түрлі
аудандарда өз делдалдарын табу мәселесі бірінші орында тұр.
Бөлшек және көтерме – бұл тұтынушыға тікелей көтерме саудагердің
тауарды сатуы.
Сауданың ең маңызды объектілеріне аз ассортиментті арнайы магазиндер
(мысалы, әйелдер киімі дүкені), сондай-ақ универсам, универмаг, кең
профилді универсамдар жатады.
Бөлшек және көтерме саласында магазиннен басқа әр түрлі қызмет
көрсететін бөлшек кәсіпорындар да жатады:клуб, мейрамхана, асхана,шаштараз,
киім тазарту мекемесі және т.б.
Тауар ассортиментінін кеңдігі фирманын максаттары мен міндеттеріне
байланысты. Нарықтың көп бөлігін камтуды максат ететін фирма аукымды тауар
ассортиментіне ие болуы кажет, ал егер фирма тек пайда табуды көздесе, онда
ол пайдалы тауарлардың санаулы ассортиментшен ғана шектеледі. Уакыт озған
сайын фирманың тауар ассортименті едетте кеңейе түседі, ол өсу
(наращивание) және толықтыру інасышение) арқылы жүзеге асырылады. Тауар
ассортиментінің өсуі төменге, жоғарыға немесе екі бағытқа да бірдей жылжуы
мүмкін.
Тауар ассортиментшің жоғарыға қарай өсуі. Екінші деңгейде, яғни нарықтың
төменгі эшелонында әрекет жасаушы фирмалар оның жоғары сатысына қарай
үмтылады. Нарықтың жоғарғы эшелоны өткізудің жоғары қарқынын және пайланың
мол түсуін қажет етеді. Жоғарыға қарай өсу көптеген құралдар мен
тәуекелділікті талап етеді. Себебі жоғары дең-гейдегі бәсекелестер нарықтың
мықты позициясын қамти отырып, мүмкіндігі төмен бәсекелестеріне әсер ететін
шешім кабылдай алады. Әлуетті тұтынушылар төменгі деңгейдегі фирмалар
жоғары сапалы тауар шығаруға мүмкіндігі бар екендігіне сенбеуі мүмкін. Ең
бастысы, нарықтың жоғары деңгейінде қызмет көрсетуге фирма қызметкерлері
мен делдалдарының кәсіби біліктілілігі мен қабілетгілігі жетпеуі мүмкін.
Тауар ассортиментінщ төменге қарай өсуі. Көптеген фирмалар нарықтың
алдыңғы қатарында, яғни оның жоғарғы эшелонында орналасқысы келеді. Алайда,
фирма өзінің өндірісі мен тауарлық ассортиментін кеңейту үшін басқа да
нарық эшелонын қамтуға тырысады. Фирмалар төменге қарай өсуді нарықтың
жылдам дамушы сегментіне ұмтылатын бәсекелестерді тежеу үшін қолдануы
мүмкін. Бірқатар американдық фирмалар (Форд, Дженерал Моторс) 70-
жылдардың басында ассортименттерін төменге қарай ұлғайтпағаны, яғни
нарықтың төменгі эшелондарын игермегендігі үлкен қателік болды. Мұны жапон
фирмалары тиімді пайдаланып, АҚШ автомобнль нарығының айтарлықтай бөлігін
қамтып алды.
Тауар ассортиментінің жоғары және төмен өсуі. Нарықтың орта эшелонында
әрекет ететін фирмалар өз тауар ассортиментін бір мезгілде жоғарыға да,
төменге де өсіру туралы шешім қабылдауы мүмкін. Ол үшін фирма айтарлықтай
жетілген тауарларды шығарып, оларды төменгі нарық эшелонындағы бағамен
сатуы қажет. Фирма жоғарыға қарай өсуі үшін жоғары сапалы тауарлар шығарып,
оны наірықтың жоғарғы бөлігіндегі бағадан төменірек бағамен сатуы тиіс.
Осындай амал қолдану арқылы 8опу корпорациясы дербес аудиоплеерлердің
әлемдік нарығында алдыңғы қатарға шықты.
Тауар ассортиментін толықтыру. Тауар ассортиментін толықтырудың бірнеше
себептері бар:
0. табысты көбейту қажеттілігі;
0. ассортиментті кеңейтуді сүрайтын делдалдардың пікірін
ескеру;
1. фирманың іске қосылмаған өндірісін жүзеге асыру;
2. бәсекелестердің іс-қимылын бейтараіггандыру.
Тауар ассортиментін толықтыру үшін өндіріліп жатқан өнімдерден жаңа
тауар айтарлықтай ерекшеленуі керек
Алайда, тауар ассортиментінің толығуы жалпы табыстың қысқаруына әкеп
соғады. Себебі, тауарлар бір-бірімен өзара бәсекеге түседі, ал тұтынушы
оларды таңдауда қиналуы мүмкін.
Бөлшек және көтерме , Құрама Штаттарда ең ірі жұмыс салаларының бірі.
Бөлшек және көтерме дүкендері жалпы кооммерциялық кәсіпорындардың, шамамен
алғанда 25% құрып, елдегі жұмыс орны көздері бойынша үшінші орынға шығып,
оның жұмыстаршыларымен, қызметкерлерінің штаты 16 млн. адамға жетеді.
Бөлшек және көтерме , құрамына 1,5 млн. астам бір орынды және 340 мыңнан
астам кәсіпорынды сауда кәсіпорындарынан құралып, олардың жалпы сауда
айналымы 1981 ж.1038000000 мың. долл. болған.
Сауда қоғам кластарының бірімен немесе жалпы нақты орындалуына
қарамастан, өз жұмыстарының тез өзгеретін орталық жағдайында өтетінін
Бөлшек және көтерме сатушылары ұғына бастаған. Кешегі Бөлшек және көтерме
формуласы бүгінгі жағдайда іске және көне галантереялық дүкендер жүйесі,
У.Т. Грант пен универсамдар арасындағы көлем жағынан сегізінші орындағы
Фуд Фэйр қайда жоғалды? Ұлы жүйелі Эй энд Пи қандай жағдайда ұшырады?
Өткенде монополистік колосс деп саналатын, майда бәсекелестердің тағдырын
шешуші және трестерге қарсы күресушілердің мишені іспетті қазіргі Эй энд
Пи жүйесі тісінен айырылып, тозған ұқсап отыр. Аралас ассортиментті
әмбебап дүкендер жүйесі бойынша төртінші орындағы Монтгомери Уорд қандай
жағдайға ұшырады? Ол өзінің бұрынғы даңқын қайта болдыруды іздестірумен
айналысуда. Тіпті Сирс корпорациясының жағдайы онша емес.
Корпорация өзінің бұрынғы жағдайын қалпына келтіру үшін 80-ші жылдары
не істеп жатыр? Ол мынадай стратегияның жолдарын ұстап отыр: ең тұрақты
нарық орта класты американдықтар екенін мойындаған. Сирс енді ықпалды
сатып алушылардың санынан көбейту талабынан бас тартқан. Оның орнына
корпарация өзінің қазіргі сатып алушыларына несие беру арқылы байланысты
нығайтып, өз тауарларымен қызметтерін тек осыларға бағыттайды. Мысалға,
1981 ж. Сирс корпорациясы жылжымайтын мүліктермен айналысатын фирманы
және инвестициялық компонияны, олардың қызметтерін клиенттерге ұсыну үшін
сатып алған. Және тағы бір өзгеріс: бүтінде Сирс өз дүкендерінде Леви
Сирс маркалы джинстер және киімдерімен сауда жасайды. Қазіргі Бөлшек және
көтерме сатушылары өзгеріс нышандарын ұқыпты бақылап, өз стратегиясын кеш
қалғаннан гөрі бұрын өзгеруге дайын болу керек. Дегенмен, стратегияны
турылы шешім қабылдауды іске асыру оңай нәрсе емес. Ірі Бөлшек және көтерме
сатушысы өзінің басшылары Жәй дұрыс мағына деп санайтын саяси
нұсқауларға көп жағдайларда тәуелді. Оның үстіне, ол дүкеннің өзгеріске
ұшырауынан кейін де көп уақыттар тұтынушылардың ойында қалатын қоғамдық
бейнеге де тәуелді.
Бөлшек және көтерме да ұсақ жанұялық да көп-ақ. Ұсақ-түйек Бөлшек
және көтерме мен айналысушылар бірнеше себептерге байланысты маңызды
рольдер атқарады. 1. Оларда кейін үлкен дүкендер қабылдайтын Бөлшек және
көтерме сауданың жаңа формалары жиі пайда болады. 2. Олар тұтынушылар үшін
өте ыңғайлы, олар барлық жерде кездеседі. 3. Олар көп жағдайларда икемділік
көрсетеді және жеке-дара арнайы қызмет атқарады. Олар сатып алушыларға өзін
қожа сезінуге мүмкіндік береді.
1.2 Бөлшек және көтерме кәсіпорындарының түрлері
АҚШ-та әртүрлі көлемді және фирмалы миллиондаған Бөлшек және көтерме
орындары бар. Оның үстіне көне сауда формаларының бір қатар ерекшеліктерін
қабылдаған жаңа Бөлшек және көтерме формалары пайда болуда. Мысалы, К-
Март дүкен жүйелері универсам және арзан баға дүкендерінің дүкендерін
үйлестірген. Әртүрлі тұтынушыларға әртүрлі сауда формалары ұнайтын
болғандықтан тұтынушыларға әртүрлі деңгейдегі қызмет атқаратын
кәсіпорындардың жұмыс атқаруы және табысты болуы мүмкін-ақ. 1-суретте төрт
қызмет атқару деңгейі және осындай деңгейлерді әдетте пайдаланатын сауда
мекемелері көрсетілген.
Өзіне-өзі қызмет атқаруға арналған болашақ сауда кәсіпорындары елде
30-жылдарға экономиканың деппрессиялық жағдайлары нәтижесінде тез өсе
бастаған. Бүгінде өзіне-өзі қызмет жасау Бөлшек және көтерме дүкендерінің
қызметтерін қоғамның барлық топтары, әсіресе күнделікті пайдалану және
алдын-ала таңдалатын кейбір тауарларды сатып аларда кеңінен пайдалуда.
Өзіне-өзі қызмет жасау саудада жеңілдік берудің негізі болып саналады.
Уақыт үнемеуші сатып алушылар тауарларды іздеуге салыстыруға және таңдауға
дайын.
ҚЫЗМЕТ САНЫНЫҢ ҚЫСҚАРУЫ ҚЫЗМЕТ САНЫНЫҢ ӨСУІ
Өзіне өзі қызмет жасау Тауар таңдау бостандығы Шектелген қызмет жасау
Толық қызмет жасау
БөліАтқаратын Қызмет атқару Қызмет түрлері Қызмет түрелері
ну қызметінің санысаны шектелген көп емес кеңейтілген
ерекминимальды Бағасының таңдау Модалы тауарлармен
шеліБағасының ұнамдылығы тауарларымен сауда
гі ұнамдылығы Тұрақты сауда Арнайы сұранымдағы
Тұрақты сұранымдағы тауарлармен сауда
сұранымдағы негізгі
негізгі тауарлармен
тауарлар сауда
Күнделікті Күнделікті
сұранымдағы сұранымдағы
тауарлармен тауарлармен
сауда сауда
мысаБөлшек және Төмен баға Шығарып сату Мамандандырылған
лдаркөтерме дүкендері Әмбебап дүкендер
дүкендері-қоймаГалантерея дүкендері Әмбебап дүкендер
лары дүкендері Телефон арқылы
Бакалей-гастронПосылка сауда сату
омия дүкендері кәсіпорындары Галантерея
Төмен баға дүкендері
дүкендері
Посылка сауда
кәсіпорындары
1-сурет. Бөлшек және көтерме сатушыларын тұтынушыларға атқаратын қызмет
көлемі бойынша топтастыру
Тауарды таңдау бостандығы бар Бөлшек және көтерме кәсіпорындарының
қажетті жағдайда көмектесуін сұрауға болатын дүкеншілері болады. Клиент
сауда келісімін тауар ақысын дүкеншіге келіп төлегеннен кейін аяқтайды.
Таңдау бостандығы бар дүкендердің қосымша шығындары өзіне-өзі қызмет жасау
дүкендеріне қарағанда жоғарырақ болады, өйткені онда қосымша қызметкерлерді
ұстау қажет.
Шектелген қызмет атқаратын Бөлшек және көтерме кәсіпорындары Сирс
типті жүйелер кездесетін сатып алушыларға жоғары деңгейлі қызмет көрсетеді,
өйткені мұндай дүкендерде алдын ала таңдалатын тауарлар көбірек сатылатын
болғандықтан, сатып алушыларға олар туралы көбірек ақпараттар қажет болады.
Оның үстіне, мұндай дүкендерде, тұтынушыларға қызмет атқару деңгейі өте
шектелген жәй дүкендерде кездеспейтін, тауарды көшеге шығарып сату және
сатылған тауарды қайтарып алу сияқты қызметтер ұсынылады. Мұндай дүкендерді
пайдалану шығыны жоғары.
Толық қызмет атқаратын Бөлшек және көтерме кәсіпорындарына
сатушылары сатып алушыларға тауарды іздеу, салыстыру және таңдау
кезеңдерінің бәрінде тікелей көмек көрсетуге дайын фершенбельді әмбебеп
дүкендері жатады. Өзіне қызмет жасағанды қалайтын тұтынушылар тек осындай
дүкендерді ұнатады. Олардың номенклатурасына арнайы сұранымдағы тауарлары
және баяу өтетін тауарлар (модалы бұйымдар, ювилер бұйымдары кинокамералар)
пайызының жоғарлылығы, сатылған тауарларды қайтып алуға либералды қарауы,
несеилеудің әртүрлі түрлерін пайдалануы, ұзақ тұтынылатын тауарларға үйде
техникалық қызмет көрсетуі, сатып алушыларға ыңғайлылық жасау үшін
демалысқа және ресторанға қосымша бөлмелер бөлуі жатады. Осы қызметтердің
бәрін орындауға қызметкерлер ұстау керектігі мұндай дүкендердегі қосымша
шығындары жоғарылатады. Сондықтан соңғы бірнеше онжылдықтарда мұндай толық
қызмет атқаратын Бөлшек және көтерме мекемелерінің бұлжымай қысқаруы
таңданарлық нәрсе емес.
Бөлшек және көтерме кәсіпорындарын суреттегендей біз олардың
басатапқы бірнеше параметрлер негізінде топтастырамыз: ұсынылатын тауар
ассортименттері, бағаға деген көзқарасы, сауда қызметтерін жасау
сипаттамалары, дүкеннің кімнің иелігінделігі және дүкендердің шоғырлану
түрлері. Бөлшек және көтерме кәсіпорындарының түрлері 1 кестеде
келтірілген, ал оларды суреттеу төменде келтіріледі.
Бөлшек және көтерме кәсіпорындарын түрлі әдістермен топтастыру
Ұсынылатын тауар Бағаға Сауда Дүкеннің кімге Дүкендердің
ассортименті деген қызметтерінің қарайтындығы шоғырлану
көз қарассипаттамалары түрлері
Мамандандырыл- Төмен Пошта не Корпоративті Орталық
ған дүкен бағалы телефон арқылы жүйе іскерлік
әмбебап дүкен дүкендер тапсырыс беру ауданы
саудасы
Универсам Қойма-дүкСауда Өз ерікті Региональды
ен автоматтары Бөлшек және сауда
көтерме шылары орталығы
жүйелі және
Бөлшек және
көтерме
сатушыларының
кооперативі
Күнделікті сұранымКаталог Жеңілдікпен Тұтынушылар Аудандық
баға тауарлар бойынша тапсырыс кооперативі сауда
дүкені сауда қабылдау орталығы
жасайтын қызметтері
дем-зал
дүкен
Комбинацияланған-у Шығарып сату Жеңілдікті Мөлтек аудан
ниверсам, кең ұстау сауда
профилді универсам бірлестігі орталығы
сауда кешені
Қызмет жасау Бөлшек және
бөлшек сауада көтерме
кәсіпорны конгломераты
Бөлшек дүкендер тиіптері
I. Өткізетін өнімдердің түрлеріне байланысты бөлшектік дүкендер
азық-түлік сататын және азық-түлік сатпайтын болып бөлінеді.
II. Тауарлық ассортименгі бойынша дүкендердің мына-дай типтері бар
(14; 36):
1. Супермаркеттер — үстеме бағасы жоғары емес, алуан түрлі тауар
ассортименті бар, түтьінушылары өзіне-өзі қызмет көрсететін үлкен
дүкендер. Олар орта есеппен саны 12 мыңға жететін түрлі өнімдерді сатады.
Оның ішінде азық-түлікпен қатар, күнделікті өмірге қажет заттар да
бар. Супермаркеттің ауданы 400 шаршы м. немесе одан да үлкен болуы мүмкін.
2. Суперсторлар. Сауда ауданы орта есеппен 3-тен 5 мың шаршы
метрге дейін жетеді. Тұтынушыларға ұсынатын тауарларының саны
супермаркеттерге қарағанда 2 есе көп. Көлемі жағынан орташа
супермаркеттен 2 есе үлкен, көптеген қызмет түрлерін көрсетеді.
Олардың ассорти-ментінде азық-түлік және азық-түлік емес тауарлары бар.
3. Гипермаркеттердің сауда ауданы 10 мыңнан 50 мыңға дейін шаршы
метрге жетеді. Супермаркеттің, көпшілік тауар дүкендерінің, көтерме
сауданың негізгі қағидаларын ұстанады. Ол азық-түліктің көптеген
түрлерін, азық-түлік емес тауарлардың кейбір түрлерін (шаруашылық
тауарларын, киім және тағы басқалары) ұсынады. Оларда мейрамхана, ойын
бөлмелері, балаларға арналған бөлмелер бар. Тауар-ларды арзан бағамен
сатады. Мысалы: АҚШ-тағы Wal-Mart, Алматыдағы Рамстор-Бутя дүкендер
жүйесі.
4. Cash & Carry дүкендері. Ауданы - 400 шаршы. м. жоғары. Жұмыс
күшін үнемдеу арқылы тауарларын төмен бағамен сата алады. Көбіне азық-түлік
тауарларын ұсынады.
5. Арнаулы дүкендер - тауарлардың жеке топтарыы, алуан түрлі
ассортиментін ұсынатын дүкендер (киім-кешек, аяқ-киім, және т.б.)
6. Универмагтар. Басқаларға қарағанда сан алуан тауар түрін ұсынады.
7. Көпшілікке арналғак тауарлар дүкендері. Бағасы
универмагтар мен арнайы дүкендердегіден темен, сан түрлі ассортиментті
тауарларды ұсынады. Мысалы, АҚШ-тағы Kmart магазині.
8. Ыңғайлы дүкендер. Үй жанында орналасқан, күні-түні жұмыс
істейтін, тауар ассортименті өте аз, шығындары жоғары
болғандықтан, тауар бағасы жоғары болады.
Ш. Бағасы бойынша дүкендердің келесі түрлерін көрсетуге
болады.
1. Дисконтты дүкендер (Tagret). Тұтынушы өзіне-өзі қызмет ететін,
бағасы төмен, сан түрлі ассортиментті тауарларды ұсынады.
2. Қойма клубтары. Қоймаға ұқсас ғимаратта орналасқан, қызметтері
ықшамдалған дисконтты дүкендер. Тұтынушылар клуб мүшелері болғандықтан,
мүшелік жарна төлей отырып, тауарды арзан бағамен алады.
3. Қойма-дүкен. Қойма-клубтарына ұқсас. Бағасы біршама арзан
(кемітіп сатады), көрсететін қызметтері аз қарапайым сауда орны.
IV. Қызмет көрсету түрі бойынша бөлшек сауданың мынадай түрлері
бар:
1. Пошта арқылы сату (Директ-мейл);
2. Автоматтар;
3. Тапсырыстар қызметі;
4. Шығарып сату саудасы.
Сауданың осы аталған түрлерінің мәні туралы тікелей маркетинг
бөлімінде айтылады.
V. Жеке меншікке байланысты бөлшектік сауда мынадай түрлерге бөлінеді:
1. Корпорациялық жүйе - екі не одан да көп Бөлшек және көтерме
герлердің иесі бір компания болғандықтан, сатып алулар
орталықтандырылған түрде жүргізіледі. Корпорациялық жүйелер көбінесе
әмбебап және арнаулы дүкендерді (азық-түлік, киім-кешек дүкендері,
дәріханалар) қамтиды. Тауар айналысы үлкен болғандықтан, олар тауарларды
ірі көлемде және едәуір арзан бағаға сатып алады.
2. Ерікті жүйелер - әйгілі сауда маркасымен сауда жасайтын
бөлшек дүкендер одағы. Сатыи алу көлемін және сату көлемін ұлғайту
мақсатында құрылады.
3. Тұтынушылар кооперативтері. Тұтынушылар иелігіндегі дүкен
кооператив мүшелерінің қаражаттарына құрылады. Басшыларын өздері таңдайды,
саясатын белгілейді. Мұндай дүкендерде арзан баға белі іленуі мүмкін,
кооператив мүшелері сату көлеміне байланысты өз пайыздарын алады.
4. Франчайзингтік ұйымдар. (9.2 - қараңыз).
Дүкеннен тыс Бөлшек және көтерме
Дүкеннен тыс бөлиіек саудаға тікелей маркетинг, жеке сату, жарнамалық
хабарландыру арқылы жүргізілетін сауда жатады.
1. Тікелей маркетинг - қазіргі кездегі жаңа технология мен бұқаралық
ақпарат құралдары арқылы тауарларды сату. Сатудың бұл әдісінде сатушы
маңызды рөл атқармайды. Осы әдіспен кітаптар, тоқыма өнеркәсібінің
өнімдері, түрмыстық электр бұйымдары, магнитофон таспалары сатылады.
Тікелей маркетинг мынадай түрлерге бөлінеді:
а) пошта немесе телефон арқылы жүргізілетін бөлшектік сауда. Ол пошта
мен телефон арқылы тапсырыс жинап, сатылған тауарды тұтынушыға жеткізу.
Директ мейл дегеніміз - тұтынушылардың арнайы тізімі арқылы оларға
жарнама, хат, проспектілерді жіберіп тапсырыс алу. Қазақстанда жаңа
технологиялық телекоммуникациялар (әлемдік ірі компьютер жүйесі бар
Интернетті, X. 25. Frame Relay, сандық телефон желілерін, электрондық
поштаны және т.б.) енгізуге байланысты бөлшектік сауда жаңа заман желілері
бойынша дами түседі;
ә) каталог бойынша тапсырыс алу саудасы. Сатушылар әдетте каталогты өз
клиенттеріне жібереді немесе өз сауда орнында ақысыз, не өте арзан бағамен
алуға мүмкіндік береді. Мұндай қызмет аралас ассортименті бар пошталық
сәлемдеме (посылка) арқылы саудаға тән. Қазақстанның жиһаз дүкендері шетел
өндірістерімен байланыс жасап, отандық тұтынушылардан каталог бойынша
тапсырыс алып, жиһазды өндіріп, өткізуді жүзеге асырады.
1. Дербессауда.
- Шығарып сату саудасы Кейбір тауар ерекшеліктеріне байланысты
жүргізілетін "еаудалық кездесулер" арқылы үйде сату. Тауар агенті тауарды
үйге келіп көрсетеді, ал үй иесі сый-сияпат алады. Тауарды көрсету мен
оны сату жүзеге асырылады. Бұл тәсілді Алматыда Цептер ыдысын, Mary Kay
косметикаеын сатушылар қолдануда.
- Көп деңгейлі (желілік) маркетинг. Бұл клиентке қызмет көрсету,
қорларды бақылау, тапсырыстарды әзірлеу және орындау, тауарды
тасымалдау, сақтау және қоймалау бойынша шешім қабылдаудың пирамидалық
үлгісі.
Маркетингтік логистика. Сұраныстарын неғүрлым тиімді қанағаттандыру
мақсатымен өндіріс орнынан бастап тұтынушыларға жеткізумен аяқталатын
материалдар мен дайын өнімнің заттай ағымын жоспарлау, ұйымдастыру және
бақылау. Маркетингтік логистикаға шығатын шығын, дайын өнімнің өзіндік
құнының 30 - 40%-н құрайды. Маркетингтік логистикада 4 негізгі шешім
қабылданады: тапсырысты өңдеу, тауарды қоймаландыру, қордың көлемін
анықтау, тасымалдау (5).
1. Тапсырысты өңдеу. Маркетиштік логистика сатып алуға арналған.
тапсырыстан басталады. Тапсырыс пошта, телефон, факс, интернет және
сауда агенттері арқылы жіберіледі. Алынған тапсырыс тез орындалуы қажет.
Тапсырыс негізінде шотфактура рәсімделіп, жауапты тұлғалар мен қоймаға
жіберіледі.
Тапсырыс-төлем циклін қысқарту қажет. Ол үшін тапсырыс берген уақыт
пен дайын өнімді жеткізу, төлем ақысын алу уақытын қысқарту керек.
2. Қоймаландыру. Тауарларды сақтау қажеттілігі өндіріс пен тұтыну
циклінің сәйкес келмеуінен туындайды. Фирма қоймаларының саны, түрі,
тұратын орны және де қойма ішінде сақталуы туралы шешім қабылдауы қажет.
Қоймалар мынадай бір-біріне ұқсас қызметтерді орындайды:
- Материалдық қорды уақытша орналастыру және сақтау.
- Материалдық ағынды өзгерту.
- Қызмет көрсету жүйесін логистикалық сервиспен қамтамасыз
ету.
Фирманың өзіндік және жалға алған қоймалары болады. Қойма шығынын
анықтағанда, төмендегі факторлар ескеріледі:
• тапсырылған өнімнің саны;
• өнімнің тапсырылған мерзімі;
• күтпеген жағдайларға байланысты жасалған қордың көлемі
(жүмсалмайтын қор);
• қойманы пайдалануға кететін шығын.
Қойма жүйесі логистика жүйесінің бір элементі болып табылады, оған
тауар өндірушілерінің қоймалары, тарату орталықтары, контейнерлер,
терминалдар және басқа қойма объектілері кіреді. Тарату орталықтарға әр
түрлі кәсіпорындардан тауар қабылдап, оны тапсырупшларға жеткізетін ірі
автоматгандырылған қоймалар жатады. Еуропада жоғары технологиялық жүк
тиейтін платформасы, арнайы жүк машиналары, крандары бар көи деңгейлі тауар
жинау мен іріктеу жүйелерді қолдану тенденциясы пайда болды. Тарату
процесін іске асыру үшін қысқа мерзімде сақтайтын аймақтық және көліктік
экспедициялық қоймаларыньң орналасатын орнын шешудің мәні зор. Мұндай
қоймалар өнімдердің ерекшелігін еске ала отырып, көлікпен жеткізілетін
партияларды (ассортименттің затгай құрамын), құрауға, сондай-ақ тасымал
көлемін нүсқалауға мүмкіндік береді.
3. Қорлар. Басты міндет - қорлардың оңтайлы деңгейін құрау,
өйткені қордың тым көп болуы оларды ұстауға байланысты бос
шығынға әкеледі. Көптеген батыс фирмалары өздерінің тауар қорларының
көлемін және оларға байланысты шығындарды тапсырысты дәл
уақытында жеткізу жүйесін қолдану арқылы қысқартады, Қордың
деңгейі туралы шешім қабылдау үшін тапсырыстың көлемі мен уақыты туралы
мәлімет қажет. Қорды сақтау үшін кететін шығын кейде тауар құнының 30%-
ына дейін жетеді. Сондықтан оның деңгейін оңтайландыру қажет.
4. Тасымалдау көлік құралын таңдағанда, тасымалдаудың
шығыны мен жылдамдығын және көлік түрінің өнімдердің ерекшелігіне
сәйкес келуін қарастырады (салмағы, мөлшері, өнімді бүлдірмей жеткізу
мүмкіндігі). Тасымалдау логистикасының мақсаттары:
- көлік түрлерін таңдау;
- тасымалдау барысын қоймалық және өндірістік процеспен
біріктіріп жоспарлау;.
әр түрлі көлікпен тасымалдау процесін бірлесе жоспарлау.
- қоймалау және тасымалдау процесін технологиялық бірлікпен
қамтамасыз ету.
- тиімді жеткізу маршруттарын анықтау.
Тауарды тасымалдауда фирма темір жол, су, автомобиль, әуе, қүбыр
жолдары арқылы 5 түрлі көліктің бірін таңдайды. Көлік түрін таңдауға әсер
ететін негізгі себептер - оның жылдамдығы, сенімділігі, өткізу қабілеті,
қолайлылығы және бағасы. Егер өнім өткізушіні көлік түрінің жылдамдылығы
қызықтырса, онда ол әуе жолдарын және автомобильді таңдайды. Егер оның
мақсаты жүкті тиісті жерге жеткізу болса, онда ол темір жол мен автомобиль
көлігінің бірін таңдайды. Барлық көліктер әр түрлі төлемдегі тұрақты
шығындармен байланысты. Сондықтан көлікті таңдау кезінде, жеткізілетін
өнімнің санына байланысты шығарылатын шығындарды ескеру керек. Автомобиль
көлігінің жүру бағыты мен графигіне байланысты көбіне икемді, соған қарай
оны қымбат тауарды арақашықтығы алыс емес жерлерге тасымалдау үшін
қолдануға болады.
2 БӨЛШЕК ЖӘНЕ КӨТЕРМЕ КӘСІПОРНЫ МЕРЕЙ ДҮКЕНІНІҢ СЕРВИСІН
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ
1. Мерей дүкенінің негізгі экономикалық көрсеткіштерінің сипаттамасы
және оларды талдау
Мерейі ЖШС (бұдан әрі қарай – Кәсіпорын) 1998 жылғы 30 қыркүйекте
құрылды.
ЖШС Мерей 1998 жылы сатушы кәсіпорын негізінде құрылған. Қазіргі
таңда ЖШС Мерей сусын өнімдері (СОСО-СОLА, PEPSI) нан, макарон, кондитер,
пряник, печенье, балмұздақ, сүт өнімдерін сатудан ірі дүкендердің
қатарында.
Қазіргі таңда кәсіпорында жұмыс істейтін жұмысшылар саны 90 адам,
соның ішінде негізгі өндіріс жұмысшылары 60 адамды құрайды.
Кәсіпорын құрамыны келесідей сату бөлімдері кіреді:
1. Тоқаш - нан
2. Сусын
3. Макарон өнімдері
4. Печенье және пряник
5. Торт
6. Кондитерлік
7. Балмұздақ
8. Сүт өнімдері
9. Ет және шұжық өнімдері
ЖШС Мерей кәсіпорын шет елден және отандық жоғары сапалы
технологиялық құралдармен жабдықталған. Кәсіпорын құрылған күннен бастап
онда өнімнің сапасын бақылап отыратын ішкі фирмалық жүйе (зертхана) жұмыс
істейді.
Кәсіпорын стратегиясы:
- тұтынушыларға өнімдерді жеткізу, толық қызмет көрсету,
ассортиментті кеңейту;
- тұтынушы нарығын зерттеу, өнім бәсекелестігін жоғарылату, жеке
тапсырыстарды орындау;
- сауда жүйесінің жұмысын бақылау.
Фирма саясаты тауар айналымын және өндіріс шығындарын азайту,
бұл нарықтың көп бөлігін жаулап алуға көмектеседі.
Осы стратегияны жүзеге асыратын, барлық бөлімшелердің қызметін
байланыстыратын маркетинг бөлімі жұмыс істейді. Бұл бөлім фирманың жарнама
саясатымен айналысады және кәсіпорынның жұмысында жаңа бағыттарды анықтау
үшін нарықты зерттейді.
Кәсіпорын жоспары өнімді өткізу жоспарымен тығыз байланысты.
Шикізат пен құралдарды жеткізушілер ЖШС Мұнайтрейринг, ЖШС
Ардагер, ЖШС Әділет, АМЗ – Семей, сонымен қатар Новосибирскідегі Союз
продукт және тағы басқа ресейлік фирмалар.
Кәсіпорын нан, макарон және кондитер өнімдерін қаламыздағы сауда
нүктелеріне жеткізуді жеңілдету үшін маманданған машиналар саябағы бар.
Шығарылған өнімді тарату фирманың сауда нүктелері арқылы жүзеге асырылады.
Бүгінгі таңда ЖШС Мерей нарыққа 250 әртүрлі өнім түрін
сатады. Кәсіпорынның барлық өнімдері экологиялық таза шикізаттан
дайындалады. Технологиялық процесстің үздіксіздігі және нан өнімдері мен
сүт өнімдерінің сақталу мерзімдерінің шектеулілігі аяқталмаған өнім
резервтерін қалыптастыруға мүмкіндік бермейді. Өнім сауда жүйелерінің
тәуліктік тапсырыстары бойынша таратылады.
Дайын өнім сапасын бақылауды стандартқа және республикалық
техникалық жағдайларға сай тәуліктік технологтар жүзеге асырады.
Жоғары сапалы өнімнің қажетті мөлшерін және ассортиментін қамтамасыз
ету үшін дайын өнімнің тағайындалған нормасын және өндірістің
технологиялық тәртібін қатаң сақтауға бағытталған өнімнің технологиялық
жоспары құрылады.
ЖШС Мерей тұтынушылары болып қаланың дүңгіршектері және
қала тұрғындары табылады. Кәсіпорын оларға өзінің өнімін сатады және
бірлесіп жұмыс атқарады. Оның ішінде: Саясат сауда үйі, Мерей-Адлен,
Роза, Восход, Диафлор, Әйгерім, Нива, Жібек Жолы, Семей сауда
дүкендері, Арлан фирмасы, ЖШС Арбис, Экспресс, Байжан, Наятиль-
Нафис, ТПФ Арна, Семей–Коонтрог, ФК Ромат, Балапан-Транс,
Бунашам, Сөнім LTD.
Ендігі кезекте ЖШС Мерей ұйымдастырушылық құрылымы: ол жоғары
маманданған арнайы білімі бар мамандармен қамтылған. Негізгі бөлім
жұмысшыларының үлкен өндірістік тәжірибесі және арнайы білімі бар.
Өнімді өткізуден табыс көбінесе өнімді өндіруге және өткізуге кеткен
шығындарды дұрыс жоспарлаудан тәуелді. ЖШС Мерей кәсіпорында шығындарды
жоспарлау мен есептеу сусын сату бөлімі бойынша, тұрмыстық заттар сату
бөлімі бойынша шығындар элементтері негізінде, сонымен қоса кәсіпорында
қосымша жұмыс және қызмет көрсету түрлері бойынша шығындар элементтері
негізінде жүзеге асырылады.
Жұмыс, қызмет көрсету, өнімнің өзіндік құнын талдау өте маңызды болып
табылады. Ол өнімнің өзіндік құнын төмендету мүмкіндігін қолдану бойынша
кәсіпорын жұмысын бағалауға, резервті қоры, берілген көрсеткіштің
өзгерісі тенденциясын анықтауға, оның деңгейі бойынша жоспардың орындалуын
анықтауға және оның өсіміне қандай факторлар әсер еткендігін анықтауға
мүмкіндік береді.
ЖШС Мерей кәсіпорында -өзіндік құнды жоспарлау және есептеу
шығындар элементі және шығыстардың калькуляциялық статьялары
бойынша есептеленеді.
Шығындар элементтері: материалды шығындар (шикізат, шикізат,
материал, бұйымдар мен жартылай фабрикаттар, отын, қуат құны), еңбекті
төлеуге шығындар, әлеуметтік қажеттілікке шығарулар, негізгі қор
амортизациясы, басқа да шығындар (өнімнің өзіндік құнына кіретін материалды
емес активтердің тозуы, міндетті сақтандыру төлемі, салықтар және банк
несиелер бойынша пайыздар).
Калькуляция статьялары бойынша шығындарды топтастыру ресурстар қайда,
қандай мақсатпен және қандай мөлшерде жұмсалғандығын көрсетеді. Енді әр
өндіріс бойынша шығындардың калькуляциясын қарастырайық:
Кесте 1 - 2009 жылдағы сусын сату бөлімі бойынша шығын элементтерінің
топталуы.
Шығын элементтері Барлығы Нәтиже
Жоспар Нақты
1 . Шикізат 8412 7469, 5 -942, 5
2. Өндірістік сипаттың 856 424 -432
қызмет көрсетуі
3. Отын және қуат 987 753 -234
4. Негізгі еңбекақы 485 459 -26
5. Әлеуметтік салық 56, 3 52, 7 -3, 6
6. Құралдарды құрау
бойынша қосымша 265 238 -27
шығындар
7. Бөлімдерді құрау бойынша
қосымша шығындар 412, 8 289, 5 -123, 3
Негізгі өндіріс бойынша
жиынтығы 11474, 1 9685, 7 -1788, 4
8. Жалпы әкімшілік шығындар 546, 6 546, 6 -
9. Пайыздар бойынша
шығындар 375, 9 375, 9 -
10. Өткізу бойынша
шығындар 133 133 -
11. Өзіндік құн жиынтығы 12529, 6 10741, 2 -1788, 4
ЖШС Мерей-де осы сусын сату бөлімі бір тәулікте 2, 5 тонна
шикізатты өндейді. Тауарлы өнімнің 1 тоннасына шығындар келесі кестеде
көрсетілген:
Кесте 2 -2009 жыл бойынша өнімнің 1 тоннасына шығындардың нәтижесі
(мың. теңге).
Шығын элементтері Барлығы Нәтиже
Жоспар Нақты
1 . Шикізат 9, 34 8, 78 -0, 56
2. Өндірістік сипаттың 0, 95 0, 49 -0, 46
қызмет көрсетуі
3. Отын және қуат 1, 09 0, 88 -0, 21
4. Негізгі еңбекақы 0, 53 0, 57 0, 04
5. Әлеуметтік салық 0, 062 0, 062 -
6.Құралдарды құрау
бойынша қосымша 0, 29 0, 28 -0, 01
шығындар
7. Бөлімтарды құрау бойынша
қосымша шығындар 0, 45 0, 34 -0, 11
8.Негізгі өндіріс
бойынша
жиынтығы 12, 712 12, 636 -0, 076
9. Жалпы әкімшілік
шығындар 0, 64 0, 64 -
10. Пайыздар бойынша
шығындар 0, 44 0, 44 -
11. Өткізу бойынша
шығындар 0, 15 0, 15 -
12 . Өзіндік құн жиынтығы 13, 942 13, 866 -0, 076
ЖШС Мерей кәсіпорынның 2009 жылда нақты шығындары кестеде
көрсетілгендей жоспардан 1788, 4 мың. теңге төмен, немесе барлық шығын
түрлері, әсіресе материалды шығындар төмендеген. Өзгермелі және тұрақты
шығындар сомасы өзгерді. Шығынның бірнеше құрылымы өзгерді:
материалды шығындар, негізгі қорлардың амортизация үлесі азайды.
Кәсіпорынның нақты шығындарының төмендеуі себебі, сусын сату бөлімі бойынша
өндірісті орындау жоспары 89, 3 % - ға ғана орындалғаны. Ағымдағы жылда
нақты шығындар жоспардан төмен болды.
Шығындардың сомасы өнім бірлігіне өзгермелі шығын деңгейі, оның
құрылымы, кәсіпорын бойынша толықтай өнім шығару көлемі есебінен және
өнімнің барлық өндіріске тұрақты шығындар сомасы есебінен өзгеруі мүмкін.
Берілген кестеден көретініміз 10, 7 % - ға шартты-натуралды түрде тауарлы
өнім шығару бойынша жоспардың толық орындалмауымен байланысты болған,
шығындар сомасы 1788, 4 мың. теңгеге төмендеген. Өндіріске шығындарды
жоспарлау тапсырмалары:
- өнім өндіріске әсер етуші факторларды анықтау;
- шығындарды төмендету резервтерін анықтау;
- қажетті ассортиментте жоғары сапалы өнім өндірісін кеңейту.
2009 жылға ЖШС Мерей кәсіпорын бойынша өнімді өндіру және өткізуге
кеткен шығындар келесідей:
Материалды шығындар: 7469, 5 10741, 2 * 100 % = 69, 5 %
Әлеуметтік сақтандыруға шығарымдармен жұмысшылардың еңбек ақысы: 52,
7 10741, 2 * 100 % = 0, 49 %
Негізгі өндірістік қор амортизациясы: 238 10741, 2 * 100 % = 2, 21
%
Басқа да шығындар:
2959 10741, 2 * 100 % - 27, 8 %
Өнімді өндіру және өткізуге әсер ететін шығындардың басым бөлігі
шикізатқа, отынға, электр қуатына кетті, ол 69, 5 %-ды
құрайды, шығындардың ең аз үлесі әлеуметтік сақтандыру шығындарымен
жұмысшылардың еңбек ақысына кетті, негізгі өндірістік қор
амортизациясына 2, 21 % және қалғаны 27, 8 % басқа қосымша шығындарға
кетті.
Кәсіпорында нан сату бөлімінің шығындар элементі бойынша өзіндік құн
есептеленеді, олардың калькуляциясы қосымшада көрсетілген (қосымша
қараңыз)
ЖШС Мерей кәсіпорында жоспарлы типтік өзіндік құнының талдауы
келесілерді көрсетеді:
1) бөлімнің өзіндік құны, соның ішінде:
- қайтарымды қалдықты алмағандағы шикізат;
- ҚҚС - ғынсыз өндіру бағасы бойынша - 2706 мың. теңге;
2) ҚҚС - ғынсыз технологиялық қажеттілікке отын және энергия қуаты
-281, 9 мыңтеңге;
3) өндірістік жұмысшылардың негізгі еңбек ақысы (міндетті еңбекақы,
тарифті ставка, және баға негізінде) - 472, 5 мың. теңге;
4) әлеуметтік салыққа аударымдар - 105, 4 мың. теңге;
5) жинақтау қорына аударымдар - 47, 3 мың. теңге;
6) жабдыққа кеткен шығындар, жабдықты күту бойынша материалдар
шығыны, жабдықты жөндеу бойынша жұмысшылардың еңбек ақысы және т.б. - 344,
9 мың. теңге;
7) басқа бөлімнің шығындары (жарықтандыру, амортизациясына,
бөлім ғимараттарына жылу беру және т.б.) - 344, 9 мың. теңге. Осы барлық
шығындардың сомасы өндірістік өзіндік құнды құрайды. Өндірістік өзіндік құн
ЖШС Мерей кәсіпорын бойынша өнімді шығару көлемі жоспар бойынша 4302, 9
мың. теңге, ал бір тоннаға 5, 062 мың. теңге. Өндірістік өзіндік құн қосу
өндірістен тыс шығындар, оның ішінде жалпы жоспарланған 1540, 8 мың. теңге
сомасы, жалпы және әкімшілік шығындар, қосу 334, 3 мың. теңге сомасына
өнімді өткізу бойынша шығындар, қосу жадлдық қорға аударым - 26, 5 мың.
теңге, 6204, 5 мың. теңге көлемінде толық өзіндік құнды құрайды.
Негізгі өндірістік құнның ұстау бойынша қосымша шығындар толық
өзіндік құнға үлкен әсерін тигізеді, олар нақты өзіндік құнмен
салыстырғанда 2913, 9 мың. теңге қымбаттады, сонымен қоса басқа ұйымдардың
қызметі 109, 3 мың. теңге, қорытындысында нақты өзіндік құнға өнімнің құны
5390, 6 мың. теңге қымбаттады, жоғарыдағы айтылғандарға қосылады:
1) ақаудан жоғалтулар, яғни өнімнің пайызбен нақтылы шығарылымы;
2) ішкі өндірістік себептер бойынша түрып қалғандықтан жоғалтулар;
Өнімнің өзіндік құны - бұл кәсіпорын жұмысының маңызды көрсеткіші. Ол
өндірістік жоспарлау барысында табысты анықтау үшін, таратылатын өнім
көлемінің тиімділігі мен оның жеке түрлерін анықтау үшін шығарылады.
Алдыңғы жылда шығаруға жоспарланған өнімнің толық өзіндік құны жалпылауыш
құжат - өнімді өндіру және өткізуге шығындар сметасында анықталады.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметін жылдық жоспарлауда шығындар сметасы
тоқсандық бөлулермен бір жылға құрастырылады. Бірақ бұл шаруашылықтың
тұрақты және жоспарлауында ғана мүмкін. Инфляцияның жоғары қарқыны, еңбек
ақының минималды көлемінің индексациясы, шикізат пен энергетикалық
ресурстарға бағаның өсуі және басқа да себептер жылдық жоспарлауда
қиындатады. Смета өткізілетін өнім көлемін өзіндік құн бойынша есептеуге,
өнімді өткізуден түскен өнімді есептеуге, өнімнің материалды сиымдылығы мен
еңбек сиымдылығы бағалауға, запас шығын және дайын өнімге салынатын айналым
құралдарына қажеттілікті жоспарлауға мүмкіндік береді.
Жоспарлы жылда шығарылатын өнімнің толық өзіндік құны табыс сомасын
анықтайтын өткізілетін өнімнің өзіндік құны ерекшеленеді. Айырмашылық
жоспарлы- кезең басында және жоспарлы кезең аяғында сатылмайтын өнім
қалдығының көлемімен сатылмаған өнім қалдығына негізделген. Табиғи түрде
таратылатын өнім көлемі құрайды:
РП= О1+ТП-О2
мұнда О1 - жоспарлы кезең басындағы таратылмаған өнім қалдығы;
ТП - алдағы жылда шығару жоспарланатын тауарлык, өнім;
О2 - жоспарлы кезең аяғында таратылмаған өнім қалдығы; Таратылмаған
өнім қалдығының құрамы, олардың өзіндік құн бойынша көлемін, таратылатын
өнімге шығынды жоспарлауда есепке алу керек. Шығындар есебінің көлемі бір
таратылатын өнім көлемінің табысын анықтау үшін өнімді таратудан түсім бір
түрде болу керек. Оған шығын құрайды:
Срп=Соі +Стп-Со2
мұнда, Срп - - алдағы кезеңде (жыл, тоқсан) толық өзіндік құн бойынша
таратылатын өнімге шығын;
Соі - жоспарлы кезеңде (жыл, тоқсан) басында таратылмаған дайын өнім
қалдығының нақты өндірістің өзіндік құны.
Стп - өнімді өндіру және өткізуге шығындар сметасын анықтайтын
келешек кезеңде жоспарлы толық өзіндік құны;
Со2 - жоспарлы кезең (жыл, тоқсан) аяғында өткізілмейтін дайын өнім
қалдығының жоспарлы өндірістік өзіндік құны.
ЖШС Мерей кәсіпорынның өткізілетін өзіндік құнын білу үшін өнім
бірлігінің жоспарлы өзіндік құнын есептеу керек. Өнім бірлігінің жоспарлы
өзіндік құны сәйкес түрдегі өнім өндірісіне жоспарлы шығынды оның табиғи
түрдегі жоспарлы көлеміне болумен анықталады, ал жалпы өнімнің 1 теңгеге
шығыны - барлық өнімнің өзіндік құнының оның құндылық түрдегі (өткізу
бағаларын салыстыруда) көлеміне бөлу жолымен анықталады.
С жоспар = £ барлық өнім шығыны V өнім жоспары
мұнда, С жоспар - жоспарлы өзіндік құны;
V өнім жоспары - өнім көлемі өзіндік құн;
£ барлық өнім шығыны - сәйкес түрдегі барлық өнімді өндіруге шығынның
жалпы сомасы.
Жалпы өнімнің 1 теңгесіне шығын = С барлық өнім Е барлық өнім
мұнда, С барлық өнім - барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I БӨЛШЕК ЖӘНЕ КӨТЕРМЕ САУДАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Бөлшек және көтерме сауданың табиғаты мен Бөлшек және көтерме
кәсіпорындарының түрлері
1.2 Бөлшек және көтерме кәсіпорындарының түрлері
II БӨЛШЕК ЖӘНЕ КӨТЕРМЕ САУДА КӘСІПОРНЫ МЕРЕЙ ДҮКЕНІНІҢ СЕРВИСІН
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ
2.1Мерей дүкенінің негізгі экономикалық көрсеткіштерінің сипаттамасы және
оларды талдау
2. Мерей дүкені негізінде Бөлшек және көтерме кәсіпорындарында
қаржы-экономикалық көрсеткіштері мен қызмет көрсетуін талдау талдау
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Елбасының 2007 жылдың 28 ақпанындағы “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты
Қазақстан халқына Жолдауында: Бәсеке қабілеттілік ─ Қазақстанның әлемдік
экономика мен қоғамдастыққа табысты кірігуінің кілті. Сондықтан да өткен
жылдың өзінде біз жалпы қазақстандық жобамызды тұжырымдап, оны іске асыруды
қолға алған болатынбыз. Бұл ─ біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу
елінің қоғамдастығына қарай жедел жылжуымыздың және оның тұрақты мүшесі
ретінде Қазақстанның тұғырнамасын нығайту деген. Осы орайда
кәсіпорындардың бәсеке қабілеттілігін жоғарылату мәселесі олардың қаржысын
тиімді қолданудың, басқарудың тиімділігін жоғарылату мәселесімен тығыз
байланыстылығына көз жеткізуге болады.
Біз Қазақстанның жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе
жатқан ел болуын қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына
сіңірген, дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық “орнын”
иемденген, әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті
ел болуын қалаймыз. Мемлекет өз тарапынан іскерлік бастамашылықтың
жолындағы заңнамалық, әкімшілік және бюрократиялық кедергілерді ысырып
тастауға, жеке меншік капиталдың келешегі үлкен кемел бастамаларына тікелей
қолдау көрсетуге, Жаңа экономика жаңа басқару шешімдерін қажетсінеді, ал
ондай шешімдерді осы заманға сай ойлай білетін және түпкі нәтижеге
бағдарланған мемлекеттік менеджерлер ғана қабылдауға қабілетті. - деп
айтып кеткен еді Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев 2007ж. Қазақстан
халқына арналған Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Жолдауында.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Кәсіпорынның шаруашылық қызметі мен
экономикалық жағдайын, кәсіпорын қаржысын басқару механизмін жетілдіру
отандық экономика дамуының қазіргі сатысында өндірістің экономикалық
тиімділігін жоғарылатудың маңызды факторларының бірі болып табылады.
Әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздық және нарықтық инфраструктураның
өзгермелілігі жағдайында қаржылық менеджердің ағымдық күнделікті жұмысында
айналым қаражаттарын басқару маңызды орынды алады, себебі осыдан
кәсіпорынның сәтті және сәтсіз өндірістік-коммерциялық операцияларының
себебін байқауға болады. Кәсіпорын қаржысының жеткіліксіздігі жағдайында
оларды тиімді қолдану қазіргі кезде әрбір кәсіпорын қызметінің басым
бағыттарының бірі болып табылады. Берілген жұмыстың өзектілігі кәсіпорынның
одан әрі дамуы және бәсеке қабілеттілігін арттыруы үшін кәсіпорын қаржысын
тиімді басқарудың маңыздылығымен анықталады.
Нарықтық экономикаға көшу кәсіпорыннан өндіріс тиімділігін арттыруды
ғылыми-техникалық жетістіктерді енгізу барысында өнім мен қызметтердің
бәсекеге қабілеттілігін, шаруашылық жүргізудің тиімді формаларын арттыруды
және жүзеге асыруды талап етеді
Қ.Р.Президентінің Қазақстан халқына “Қазақстан-2030” жолдауында біздің
мемлекеттің дамуының ақырғы мақсаты экономикалық өсу болып табылады, оның
приоритеті берік, ертең және келер 30 жыл ішінде ең негізгісі болып
табылатындығын айтады. Сауда экномикасының негізгі принциптері–ірі
шаруашылық субъектіден талап ететін өзін-өзі қаржыландыру, өздерінің
қызметінің нәтижесіне өздері жауап беруі үшін және шешім қабылдау үшін
өзінің өнімін қандай көлемде сапада және қалай шығару керек, қаржылық
ресурстарды тарту үшін пайдалану нұсқаны таңдау.
Пайда табудың негізгі мақсаты –сатып алушыға белгіленген дайын өнімнің
көптеп шығуы, яғни саудадағы ұсыныс және сұраныс жағдайына қатысты. Сұраныс
неғұрлым жоғары болса, ұсыныс соғұрлым көп болады-бұл сауда заңы. Бірақ
ұсыныс назар аударуды әр қашан қажет етпейді, өйткені өндірушілермен
ұсынылатын өнім сатып алушылардың жоғарғы талаптарына сай келмейді,
сондықтан сатушы кінәлі болады. Саудада тауар өндірушілердің көп саны
болған шарада шығарылатын өнім сапасының өсуі. Сондықтан мен курстық
жұмысымның тақырыбын “Бөлшек және көтерме саудадағы тәуекелділік” деп
алдым. Бұлойластырылған бағалық саясат жақсы нәтижеге жету тәсілі болып
табылады.
Өндірістің экономикалық нәтижесі жалпы түрде өнімді сатудан табыс және
олардың өндірісі мен ұйымдасу шығындарының айырмашылығымен анықталады,
сондықтан ұйымдағы дайын өнім шығынына шығындар анализінің мүмкіндігін
қайта бағалау қиын.
Нарықтық экономика және бәсеке жағдайында шаруашылық жүргізуші
субъектінің қызметін толық әрі нақты ақпаратсыз жүзеге асыру мүмкін емес.
Және осындай жағдайларда кәсіпорын қызметі көптеген факторларға тәуелді,
яғни оның ішіндегі ең бастысы өзінің бәсекелік күресіндегі стратегиясы мен
ресурстарды пайдаланудың тиімділігі.
Тәжірибеден өту барысында коммерциялық құпия болып табылмайтын барлық
құжаттар қолданылды. Кәсіби тәжірибе жөніндегі есеп кіріспеден, есептен
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімен тұрады.
1 БӨЛШЕК ЖӘНЕ КӨТЕРМЕ САУДАНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Бөлшек және көтерме сауданың табиғаты мен Бөлшек және көтерме
кәсіпорындарының түрлері
Ұйымдастыру түріне қарай сауда ішкі нарықта көтерме және Бөлшек және
көтерме болып бөлінеді.
Көтерме сауда – бұл бір фирманың екіншісіне тауарлардың ірі партиясын
немесе көлемін сатуы. Сауда және өнеркәсіп кәсіпкерлері мен сауда-
коммерциялықтардың арасында, сондай-ақ мемлекеттік ұйымдарымен де
жүргізіледі. әдетте бұл дәстүрлі көтерме сауда орталықтарында жүзеге асады:
арнайы көтерме нарығында, жәрмеңке, аукцион және тауар биржаларында.
Көтерме сауда қызметін ұйымдастырудың жалпы үш категориясы бар:
• өндірушілердің көтерме қызметі;
• өз бетінше іс-әрекеттегі коммерциялық ұйымдардың көтерме қызметі;
• агент пен брокерлер арқылы көтерме қызмет.
Тәуелсіз көтерме коммерциялық ұйымдар тауарға меншіккерлік құқықты
иеленеді. Өндірушілердің көтерме қызмет құрылымында өндірушілер мен Бөлшек
және көтерме арасында делдалдар бар, әдетте оларды дистрибьютерлер дейміз
- өндірушілердің өкілдері. Американдық маркетингтің профессоры Ф.Котлердің
айтуынша қазіргі уақытта тауар өндірушілердің (кәсіпорын, фирма) әр түрлі
аудандарда өз делдалдарын табу мәселесі бірінші орында тұр.
Бөлшек және көтерме – бұл тұтынушыға тікелей көтерме саудагердің
тауарды сатуы.
Сауданың ең маңызды объектілеріне аз ассортиментті арнайы магазиндер
(мысалы, әйелдер киімі дүкені), сондай-ақ универсам, универмаг, кең
профилді универсамдар жатады.
Бөлшек және көтерме саласында магазиннен басқа әр түрлі қызмет
көрсететін бөлшек кәсіпорындар да жатады:клуб, мейрамхана, асхана,шаштараз,
киім тазарту мекемесі және т.б.
Тауар ассортиментінін кеңдігі фирманын максаттары мен міндеттеріне
байланысты. Нарықтың көп бөлігін камтуды максат ететін фирма аукымды тауар
ассортиментіне ие болуы кажет, ал егер фирма тек пайда табуды көздесе, онда
ол пайдалы тауарлардың санаулы ассортиментшен ғана шектеледі. Уакыт озған
сайын фирманың тауар ассортименті едетте кеңейе түседі, ол өсу
(наращивание) және толықтыру інасышение) арқылы жүзеге асырылады. Тауар
ассортиментінің өсуі төменге, жоғарыға немесе екі бағытқа да бірдей жылжуы
мүмкін.
Тауар ассортиментшің жоғарыға қарай өсуі. Екінші деңгейде, яғни нарықтың
төменгі эшелонында әрекет жасаушы фирмалар оның жоғары сатысына қарай
үмтылады. Нарықтың жоғарғы эшелоны өткізудің жоғары қарқынын және пайланың
мол түсуін қажет етеді. Жоғарыға қарай өсу көптеген құралдар мен
тәуекелділікті талап етеді. Себебі жоғары дең-гейдегі бәсекелестер нарықтың
мықты позициясын қамти отырып, мүмкіндігі төмен бәсекелестеріне әсер ететін
шешім кабылдай алады. Әлуетті тұтынушылар төменгі деңгейдегі фирмалар
жоғары сапалы тауар шығаруға мүмкіндігі бар екендігіне сенбеуі мүмкін. Ең
бастысы, нарықтың жоғары деңгейінде қызмет көрсетуге фирма қызметкерлері
мен делдалдарының кәсіби біліктілілігі мен қабілетгілігі жетпеуі мүмкін.
Тауар ассортиментінщ төменге қарай өсуі. Көптеген фирмалар нарықтың
алдыңғы қатарында, яғни оның жоғарғы эшелонында орналасқысы келеді. Алайда,
фирма өзінің өндірісі мен тауарлық ассортиментін кеңейту үшін басқа да
нарық эшелонын қамтуға тырысады. Фирмалар төменге қарай өсуді нарықтың
жылдам дамушы сегментіне ұмтылатын бәсекелестерді тежеу үшін қолдануы
мүмкін. Бірқатар американдық фирмалар (Форд, Дженерал Моторс) 70-
жылдардың басында ассортименттерін төменге қарай ұлғайтпағаны, яғни
нарықтың төменгі эшелондарын игермегендігі үлкен қателік болды. Мұны жапон
фирмалары тиімді пайдаланып, АҚШ автомобнль нарығының айтарлықтай бөлігін
қамтып алды.
Тауар ассортиментінің жоғары және төмен өсуі. Нарықтың орта эшелонында
әрекет ететін фирмалар өз тауар ассортиментін бір мезгілде жоғарыға да,
төменге де өсіру туралы шешім қабылдауы мүмкін. Ол үшін фирма айтарлықтай
жетілген тауарларды шығарып, оларды төменгі нарық эшелонындағы бағамен
сатуы қажет. Фирма жоғарыға қарай өсуі үшін жоғары сапалы тауарлар шығарып,
оны наірықтың жоғарғы бөлігіндегі бағадан төменірек бағамен сатуы тиіс.
Осындай амал қолдану арқылы 8опу корпорациясы дербес аудиоплеерлердің
әлемдік нарығында алдыңғы қатарға шықты.
Тауар ассортиментін толықтыру. Тауар ассортиментін толықтырудың бірнеше
себептері бар:
0. табысты көбейту қажеттілігі;
0. ассортиментті кеңейтуді сүрайтын делдалдардың пікірін
ескеру;
1. фирманың іске қосылмаған өндірісін жүзеге асыру;
2. бәсекелестердің іс-қимылын бейтараіггандыру.
Тауар ассортиментін толықтыру үшін өндіріліп жатқан өнімдерден жаңа
тауар айтарлықтай ерекшеленуі керек
Алайда, тауар ассортиментінің толығуы жалпы табыстың қысқаруына әкеп
соғады. Себебі, тауарлар бір-бірімен өзара бәсекеге түседі, ал тұтынушы
оларды таңдауда қиналуы мүмкін.
Бөлшек және көтерме , Құрама Штаттарда ең ірі жұмыс салаларының бірі.
Бөлшек және көтерме дүкендері жалпы кооммерциялық кәсіпорындардың, шамамен
алғанда 25% құрып, елдегі жұмыс орны көздері бойынша үшінші орынға шығып,
оның жұмыстаршыларымен, қызметкерлерінің штаты 16 млн. адамға жетеді.
Бөлшек және көтерме , құрамына 1,5 млн. астам бір орынды және 340 мыңнан
астам кәсіпорынды сауда кәсіпорындарынан құралып, олардың жалпы сауда
айналымы 1981 ж.1038000000 мың. долл. болған.
Сауда қоғам кластарының бірімен немесе жалпы нақты орындалуына
қарамастан, өз жұмыстарының тез өзгеретін орталық жағдайында өтетінін
Бөлшек және көтерме сатушылары ұғына бастаған. Кешегі Бөлшек және көтерме
формуласы бүгінгі жағдайда іске және көне галантереялық дүкендер жүйесі,
У.Т. Грант пен универсамдар арасындағы көлем жағынан сегізінші орындағы
Фуд Фэйр қайда жоғалды? Ұлы жүйелі Эй энд Пи қандай жағдайда ұшырады?
Өткенде монополистік колосс деп саналатын, майда бәсекелестердің тағдырын
шешуші және трестерге қарсы күресушілердің мишені іспетті қазіргі Эй энд
Пи жүйесі тісінен айырылып, тозған ұқсап отыр. Аралас ассортиментті
әмбебап дүкендер жүйесі бойынша төртінші орындағы Монтгомери Уорд қандай
жағдайға ұшырады? Ол өзінің бұрынғы даңқын қайта болдыруды іздестірумен
айналысуда. Тіпті Сирс корпорациясының жағдайы онша емес.
Корпорация өзінің бұрынғы жағдайын қалпына келтіру үшін 80-ші жылдары
не істеп жатыр? Ол мынадай стратегияның жолдарын ұстап отыр: ең тұрақты
нарық орта класты американдықтар екенін мойындаған. Сирс енді ықпалды
сатып алушылардың санынан көбейту талабынан бас тартқан. Оның орнына
корпарация өзінің қазіргі сатып алушыларына несие беру арқылы байланысты
нығайтып, өз тауарларымен қызметтерін тек осыларға бағыттайды. Мысалға,
1981 ж. Сирс корпорациясы жылжымайтын мүліктермен айналысатын фирманы
және инвестициялық компонияны, олардың қызметтерін клиенттерге ұсыну үшін
сатып алған. Және тағы бір өзгеріс: бүтінде Сирс өз дүкендерінде Леви
Сирс маркалы джинстер және киімдерімен сауда жасайды. Қазіргі Бөлшек және
көтерме сатушылары өзгеріс нышандарын ұқыпты бақылап, өз стратегиясын кеш
қалғаннан гөрі бұрын өзгеруге дайын болу керек. Дегенмен, стратегияны
турылы шешім қабылдауды іске асыру оңай нәрсе емес. Ірі Бөлшек және көтерме
сатушысы өзінің басшылары Жәй дұрыс мағына деп санайтын саяси
нұсқауларға көп жағдайларда тәуелді. Оның үстіне, ол дүкеннің өзгеріске
ұшырауынан кейін де көп уақыттар тұтынушылардың ойында қалатын қоғамдық
бейнеге де тәуелді.
Бөлшек және көтерме да ұсақ жанұялық да көп-ақ. Ұсақ-түйек Бөлшек
және көтерме мен айналысушылар бірнеше себептерге байланысты маңызды
рольдер атқарады. 1. Оларда кейін үлкен дүкендер қабылдайтын Бөлшек және
көтерме сауданың жаңа формалары жиі пайда болады. 2. Олар тұтынушылар үшін
өте ыңғайлы, олар барлық жерде кездеседі. 3. Олар көп жағдайларда икемділік
көрсетеді және жеке-дара арнайы қызмет атқарады. Олар сатып алушыларға өзін
қожа сезінуге мүмкіндік береді.
1.2 Бөлшек және көтерме кәсіпорындарының түрлері
АҚШ-та әртүрлі көлемді және фирмалы миллиондаған Бөлшек және көтерме
орындары бар. Оның үстіне көне сауда формаларының бір қатар ерекшеліктерін
қабылдаған жаңа Бөлшек және көтерме формалары пайда болуда. Мысалы, К-
Март дүкен жүйелері универсам және арзан баға дүкендерінің дүкендерін
үйлестірген. Әртүрлі тұтынушыларға әртүрлі сауда формалары ұнайтын
болғандықтан тұтынушыларға әртүрлі деңгейдегі қызмет атқаратын
кәсіпорындардың жұмыс атқаруы және табысты болуы мүмкін-ақ. 1-суретте төрт
қызмет атқару деңгейі және осындай деңгейлерді әдетте пайдаланатын сауда
мекемелері көрсетілген.
Өзіне-өзі қызмет атқаруға арналған болашақ сауда кәсіпорындары елде
30-жылдарға экономиканың деппрессиялық жағдайлары нәтижесінде тез өсе
бастаған. Бүгінде өзіне-өзі қызмет жасау Бөлшек және көтерме дүкендерінің
қызметтерін қоғамның барлық топтары, әсіресе күнделікті пайдалану және
алдын-ала таңдалатын кейбір тауарларды сатып аларда кеңінен пайдалуда.
Өзіне-өзі қызмет жасау саудада жеңілдік берудің негізі болып саналады.
Уақыт үнемеуші сатып алушылар тауарларды іздеуге салыстыруға және таңдауға
дайын.
ҚЫЗМЕТ САНЫНЫҢ ҚЫСҚАРУЫ ҚЫЗМЕТ САНЫНЫҢ ӨСУІ
Өзіне өзі қызмет жасау Тауар таңдау бостандығы Шектелген қызмет жасау
Толық қызмет жасау
БөліАтқаратын Қызмет атқару Қызмет түрлері Қызмет түрелері
ну қызметінің санысаны шектелген көп емес кеңейтілген
ерекминимальды Бағасының таңдау Модалы тауарлармен
шеліБағасының ұнамдылығы тауарларымен сауда
гі ұнамдылығы Тұрақты сауда Арнайы сұранымдағы
Тұрақты сұранымдағы тауарлармен сауда
сұранымдағы негізгі
негізгі тауарлармен
тауарлар сауда
Күнделікті Күнделікті
сұранымдағы сұранымдағы
тауарлармен тауарлармен
сауда сауда
мысаБөлшек және Төмен баға Шығарып сату Мамандандырылған
лдаркөтерме дүкендері Әмбебап дүкендер
дүкендері-қоймаГалантерея дүкендері Әмбебап дүкендер
лары дүкендері Телефон арқылы
Бакалей-гастронПосылка сауда сату
омия дүкендері кәсіпорындары Галантерея
Төмен баға дүкендері
дүкендері
Посылка сауда
кәсіпорындары
1-сурет. Бөлшек және көтерме сатушыларын тұтынушыларға атқаратын қызмет
көлемі бойынша топтастыру
Тауарды таңдау бостандығы бар Бөлшек және көтерме кәсіпорындарының
қажетті жағдайда көмектесуін сұрауға болатын дүкеншілері болады. Клиент
сауда келісімін тауар ақысын дүкеншіге келіп төлегеннен кейін аяқтайды.
Таңдау бостандығы бар дүкендердің қосымша шығындары өзіне-өзі қызмет жасау
дүкендеріне қарағанда жоғарырақ болады, өйткені онда қосымша қызметкерлерді
ұстау қажет.
Шектелген қызмет атқаратын Бөлшек және көтерме кәсіпорындары Сирс
типті жүйелер кездесетін сатып алушыларға жоғары деңгейлі қызмет көрсетеді,
өйткені мұндай дүкендерде алдын ала таңдалатын тауарлар көбірек сатылатын
болғандықтан, сатып алушыларға олар туралы көбірек ақпараттар қажет болады.
Оның үстіне, мұндай дүкендерде, тұтынушыларға қызмет атқару деңгейі өте
шектелген жәй дүкендерде кездеспейтін, тауарды көшеге шығарып сату және
сатылған тауарды қайтарып алу сияқты қызметтер ұсынылады. Мұндай дүкендерді
пайдалану шығыны жоғары.
Толық қызмет атқаратын Бөлшек және көтерме кәсіпорындарына
сатушылары сатып алушыларға тауарды іздеу, салыстыру және таңдау
кезеңдерінің бәрінде тікелей көмек көрсетуге дайын фершенбельді әмбебеп
дүкендері жатады. Өзіне қызмет жасағанды қалайтын тұтынушылар тек осындай
дүкендерді ұнатады. Олардың номенклатурасына арнайы сұранымдағы тауарлары
және баяу өтетін тауарлар (модалы бұйымдар, ювилер бұйымдары кинокамералар)
пайызының жоғарлылығы, сатылған тауарларды қайтып алуға либералды қарауы,
несеилеудің әртүрлі түрлерін пайдалануы, ұзақ тұтынылатын тауарларға үйде
техникалық қызмет көрсетуі, сатып алушыларға ыңғайлылық жасау үшін
демалысқа және ресторанға қосымша бөлмелер бөлуі жатады. Осы қызметтердің
бәрін орындауға қызметкерлер ұстау керектігі мұндай дүкендердегі қосымша
шығындары жоғарылатады. Сондықтан соңғы бірнеше онжылдықтарда мұндай толық
қызмет атқаратын Бөлшек және көтерме мекемелерінің бұлжымай қысқаруы
таңданарлық нәрсе емес.
Бөлшек және көтерме кәсіпорындарын суреттегендей біз олардың
басатапқы бірнеше параметрлер негізінде топтастырамыз: ұсынылатын тауар
ассортименттері, бағаға деген көзқарасы, сауда қызметтерін жасау
сипаттамалары, дүкеннің кімнің иелігінделігі және дүкендердің шоғырлану
түрлері. Бөлшек және көтерме кәсіпорындарының түрлері 1 кестеде
келтірілген, ал оларды суреттеу төменде келтіріледі.
Бөлшек және көтерме кәсіпорындарын түрлі әдістермен топтастыру
Ұсынылатын тауар Бағаға Сауда Дүкеннің кімге Дүкендердің
ассортименті деген қызметтерінің қарайтындығы шоғырлану
көз қарассипаттамалары түрлері
Мамандандырыл- Төмен Пошта не Корпоративті Орталық
ған дүкен бағалы телефон арқылы жүйе іскерлік
әмбебап дүкен дүкендер тапсырыс беру ауданы
саудасы
Универсам Қойма-дүкСауда Өз ерікті Региональды
ен автоматтары Бөлшек және сауда
көтерме шылары орталығы
жүйелі және
Бөлшек және
көтерме
сатушыларының
кооперативі
Күнделікті сұранымКаталог Жеңілдікпен Тұтынушылар Аудандық
баға тауарлар бойынша тапсырыс кооперативі сауда
дүкені сауда қабылдау орталығы
жасайтын қызметтері
дем-зал
дүкен
Комбинацияланған-у Шығарып сату Жеңілдікті Мөлтек аудан
ниверсам, кең ұстау сауда
профилді универсам бірлестігі орталығы
сауда кешені
Қызмет жасау Бөлшек және
бөлшек сауада көтерме
кәсіпорны конгломераты
Бөлшек дүкендер тиіптері
I. Өткізетін өнімдердің түрлеріне байланысты бөлшектік дүкендер
азық-түлік сататын және азық-түлік сатпайтын болып бөлінеді.
II. Тауарлық ассортименгі бойынша дүкендердің мына-дай типтері бар
(14; 36):
1. Супермаркеттер — үстеме бағасы жоғары емес, алуан түрлі тауар
ассортименті бар, түтьінушылары өзіне-өзі қызмет көрсететін үлкен
дүкендер. Олар орта есеппен саны 12 мыңға жететін түрлі өнімдерді сатады.
Оның ішінде азық-түлікпен қатар, күнделікті өмірге қажет заттар да
бар. Супермаркеттің ауданы 400 шаршы м. немесе одан да үлкен болуы мүмкін.
2. Суперсторлар. Сауда ауданы орта есеппен 3-тен 5 мың шаршы
метрге дейін жетеді. Тұтынушыларға ұсынатын тауарларының саны
супермаркеттерге қарағанда 2 есе көп. Көлемі жағынан орташа
супермаркеттен 2 есе үлкен, көптеген қызмет түрлерін көрсетеді.
Олардың ассорти-ментінде азық-түлік және азық-түлік емес тауарлары бар.
3. Гипермаркеттердің сауда ауданы 10 мыңнан 50 мыңға дейін шаршы
метрге жетеді. Супермаркеттің, көпшілік тауар дүкендерінің, көтерме
сауданың негізгі қағидаларын ұстанады. Ол азық-түліктің көптеген
түрлерін, азық-түлік емес тауарлардың кейбір түрлерін (шаруашылық
тауарларын, киім және тағы басқалары) ұсынады. Оларда мейрамхана, ойын
бөлмелері, балаларға арналған бөлмелер бар. Тауар-ларды арзан бағамен
сатады. Мысалы: АҚШ-тағы Wal-Mart, Алматыдағы Рамстор-Бутя дүкендер
жүйесі.
4. Cash & Carry дүкендері. Ауданы - 400 шаршы. м. жоғары. Жұмыс
күшін үнемдеу арқылы тауарларын төмен бағамен сата алады. Көбіне азық-түлік
тауарларын ұсынады.
5. Арнаулы дүкендер - тауарлардың жеке топтарыы, алуан түрлі
ассортиментін ұсынатын дүкендер (киім-кешек, аяқ-киім, және т.б.)
6. Универмагтар. Басқаларға қарағанда сан алуан тауар түрін ұсынады.
7. Көпшілікке арналғак тауарлар дүкендері. Бағасы
универмагтар мен арнайы дүкендердегіден темен, сан түрлі ассортиментті
тауарларды ұсынады. Мысалы, АҚШ-тағы Kmart магазині.
8. Ыңғайлы дүкендер. Үй жанында орналасқан, күні-түні жұмыс
істейтін, тауар ассортименті өте аз, шығындары жоғары
болғандықтан, тауар бағасы жоғары болады.
Ш. Бағасы бойынша дүкендердің келесі түрлерін көрсетуге
болады.
1. Дисконтты дүкендер (Tagret). Тұтынушы өзіне-өзі қызмет ететін,
бағасы төмен, сан түрлі ассортиментті тауарларды ұсынады.
2. Қойма клубтары. Қоймаға ұқсас ғимаратта орналасқан, қызметтері
ықшамдалған дисконтты дүкендер. Тұтынушылар клуб мүшелері болғандықтан,
мүшелік жарна төлей отырып, тауарды арзан бағамен алады.
3. Қойма-дүкен. Қойма-клубтарына ұқсас. Бағасы біршама арзан
(кемітіп сатады), көрсететін қызметтері аз қарапайым сауда орны.
IV. Қызмет көрсету түрі бойынша бөлшек сауданың мынадай түрлері
бар:
1. Пошта арқылы сату (Директ-мейл);
2. Автоматтар;
3. Тапсырыстар қызметі;
4. Шығарып сату саудасы.
Сауданың осы аталған түрлерінің мәні туралы тікелей маркетинг
бөлімінде айтылады.
V. Жеке меншікке байланысты бөлшектік сауда мынадай түрлерге бөлінеді:
1. Корпорациялық жүйе - екі не одан да көп Бөлшек және көтерме
герлердің иесі бір компания болғандықтан, сатып алулар
орталықтандырылған түрде жүргізіледі. Корпорациялық жүйелер көбінесе
әмбебап және арнаулы дүкендерді (азық-түлік, киім-кешек дүкендері,
дәріханалар) қамтиды. Тауар айналысы үлкен болғандықтан, олар тауарларды
ірі көлемде және едәуір арзан бағаға сатып алады.
2. Ерікті жүйелер - әйгілі сауда маркасымен сауда жасайтын
бөлшек дүкендер одағы. Сатыи алу көлемін және сату көлемін ұлғайту
мақсатында құрылады.
3. Тұтынушылар кооперативтері. Тұтынушылар иелігіндегі дүкен
кооператив мүшелерінің қаражаттарына құрылады. Басшыларын өздері таңдайды,
саясатын белгілейді. Мұндай дүкендерде арзан баға белі іленуі мүмкін,
кооператив мүшелері сату көлеміне байланысты өз пайыздарын алады.
4. Франчайзингтік ұйымдар. (9.2 - қараңыз).
Дүкеннен тыс Бөлшек және көтерме
Дүкеннен тыс бөлиіек саудаға тікелей маркетинг, жеке сату, жарнамалық
хабарландыру арқылы жүргізілетін сауда жатады.
1. Тікелей маркетинг - қазіргі кездегі жаңа технология мен бұқаралық
ақпарат құралдары арқылы тауарларды сату. Сатудың бұл әдісінде сатушы
маңызды рөл атқармайды. Осы әдіспен кітаптар, тоқыма өнеркәсібінің
өнімдері, түрмыстық электр бұйымдары, магнитофон таспалары сатылады.
Тікелей маркетинг мынадай түрлерге бөлінеді:
а) пошта немесе телефон арқылы жүргізілетін бөлшектік сауда. Ол пошта
мен телефон арқылы тапсырыс жинап, сатылған тауарды тұтынушыға жеткізу.
Директ мейл дегеніміз - тұтынушылардың арнайы тізімі арқылы оларға
жарнама, хат, проспектілерді жіберіп тапсырыс алу. Қазақстанда жаңа
технологиялық телекоммуникациялар (әлемдік ірі компьютер жүйесі бар
Интернетті, X. 25. Frame Relay, сандық телефон желілерін, электрондық
поштаны және т.б.) енгізуге байланысты бөлшектік сауда жаңа заман желілері
бойынша дами түседі;
ә) каталог бойынша тапсырыс алу саудасы. Сатушылар әдетте каталогты өз
клиенттеріне жібереді немесе өз сауда орнында ақысыз, не өте арзан бағамен
алуға мүмкіндік береді. Мұндай қызмет аралас ассортименті бар пошталық
сәлемдеме (посылка) арқылы саудаға тән. Қазақстанның жиһаз дүкендері шетел
өндірістерімен байланыс жасап, отандық тұтынушылардан каталог бойынша
тапсырыс алып, жиһазды өндіріп, өткізуді жүзеге асырады.
1. Дербессауда.
- Шығарып сату саудасы Кейбір тауар ерекшеліктеріне байланысты
жүргізілетін "еаудалық кездесулер" арқылы үйде сату. Тауар агенті тауарды
үйге келіп көрсетеді, ал үй иесі сый-сияпат алады. Тауарды көрсету мен
оны сату жүзеге асырылады. Бұл тәсілді Алматыда Цептер ыдысын, Mary Kay
косметикаеын сатушылар қолдануда.
- Көп деңгейлі (желілік) маркетинг. Бұл клиентке қызмет көрсету,
қорларды бақылау, тапсырыстарды әзірлеу және орындау, тауарды
тасымалдау, сақтау және қоймалау бойынша шешім қабылдаудың пирамидалық
үлгісі.
Маркетингтік логистика. Сұраныстарын неғүрлым тиімді қанағаттандыру
мақсатымен өндіріс орнынан бастап тұтынушыларға жеткізумен аяқталатын
материалдар мен дайын өнімнің заттай ағымын жоспарлау, ұйымдастыру және
бақылау. Маркетингтік логистикаға шығатын шығын, дайын өнімнің өзіндік
құнының 30 - 40%-н құрайды. Маркетингтік логистикада 4 негізгі шешім
қабылданады: тапсырысты өңдеу, тауарды қоймаландыру, қордың көлемін
анықтау, тасымалдау (5).
1. Тапсырысты өңдеу. Маркетиштік логистика сатып алуға арналған.
тапсырыстан басталады. Тапсырыс пошта, телефон, факс, интернет және
сауда агенттері арқылы жіберіледі. Алынған тапсырыс тез орындалуы қажет.
Тапсырыс негізінде шотфактура рәсімделіп, жауапты тұлғалар мен қоймаға
жіберіледі.
Тапсырыс-төлем циклін қысқарту қажет. Ол үшін тапсырыс берген уақыт
пен дайын өнімді жеткізу, төлем ақысын алу уақытын қысқарту керек.
2. Қоймаландыру. Тауарларды сақтау қажеттілігі өндіріс пен тұтыну
циклінің сәйкес келмеуінен туындайды. Фирма қоймаларының саны, түрі,
тұратын орны және де қойма ішінде сақталуы туралы шешім қабылдауы қажет.
Қоймалар мынадай бір-біріне ұқсас қызметтерді орындайды:
- Материалдық қорды уақытша орналастыру және сақтау.
- Материалдық ағынды өзгерту.
- Қызмет көрсету жүйесін логистикалық сервиспен қамтамасыз
ету.
Фирманың өзіндік және жалға алған қоймалары болады. Қойма шығынын
анықтағанда, төмендегі факторлар ескеріледі:
• тапсырылған өнімнің саны;
• өнімнің тапсырылған мерзімі;
• күтпеген жағдайларға байланысты жасалған қордың көлемі
(жүмсалмайтын қор);
• қойманы пайдалануға кететін шығын.
Қойма жүйесі логистика жүйесінің бір элементі болып табылады, оған
тауар өндірушілерінің қоймалары, тарату орталықтары, контейнерлер,
терминалдар және басқа қойма объектілері кіреді. Тарату орталықтарға әр
түрлі кәсіпорындардан тауар қабылдап, оны тапсырупшларға жеткізетін ірі
автоматгандырылған қоймалар жатады. Еуропада жоғары технологиялық жүк
тиейтін платформасы, арнайы жүк машиналары, крандары бар көи деңгейлі тауар
жинау мен іріктеу жүйелерді қолдану тенденциясы пайда болды. Тарату
процесін іске асыру үшін қысқа мерзімде сақтайтын аймақтық және көліктік
экспедициялық қоймаларыньң орналасатын орнын шешудің мәні зор. Мұндай
қоймалар өнімдердің ерекшелігін еске ала отырып, көлікпен жеткізілетін
партияларды (ассортименттің затгай құрамын), құрауға, сондай-ақ тасымал
көлемін нүсқалауға мүмкіндік береді.
3. Қорлар. Басты міндет - қорлардың оңтайлы деңгейін құрау,
өйткені қордың тым көп болуы оларды ұстауға байланысты бос
шығынға әкеледі. Көптеген батыс фирмалары өздерінің тауар қорларының
көлемін және оларға байланысты шығындарды тапсырысты дәл
уақытында жеткізу жүйесін қолдану арқылы қысқартады, Қордың
деңгейі туралы шешім қабылдау үшін тапсырыстың көлемі мен уақыты туралы
мәлімет қажет. Қорды сақтау үшін кететін шығын кейде тауар құнының 30%-
ына дейін жетеді. Сондықтан оның деңгейін оңтайландыру қажет.
4. Тасымалдау көлік құралын таңдағанда, тасымалдаудың
шығыны мен жылдамдығын және көлік түрінің өнімдердің ерекшелігіне
сәйкес келуін қарастырады (салмағы, мөлшері, өнімді бүлдірмей жеткізу
мүмкіндігі). Тасымалдау логистикасының мақсаттары:
- көлік түрлерін таңдау;
- тасымалдау барысын қоймалық және өндірістік процеспен
біріктіріп жоспарлау;.
әр түрлі көлікпен тасымалдау процесін бірлесе жоспарлау.
- қоймалау және тасымалдау процесін технологиялық бірлікпен
қамтамасыз ету.
- тиімді жеткізу маршруттарын анықтау.
Тауарды тасымалдауда фирма темір жол, су, автомобиль, әуе, қүбыр
жолдары арқылы 5 түрлі көліктің бірін таңдайды. Көлік түрін таңдауға әсер
ететін негізгі себептер - оның жылдамдығы, сенімділігі, өткізу қабілеті,
қолайлылығы және бағасы. Егер өнім өткізушіні көлік түрінің жылдамдылығы
қызықтырса, онда ол әуе жолдарын және автомобильді таңдайды. Егер оның
мақсаты жүкті тиісті жерге жеткізу болса, онда ол темір жол мен автомобиль
көлігінің бірін таңдайды. Барлық көліктер әр түрлі төлемдегі тұрақты
шығындармен байланысты. Сондықтан көлікті таңдау кезінде, жеткізілетін
өнімнің санына байланысты шығарылатын шығындарды ескеру керек. Автомобиль
көлігінің жүру бағыты мен графигіне байланысты көбіне икемді, соған қарай
оны қымбат тауарды арақашықтығы алыс емес жерлерге тасымалдау үшін
қолдануға болады.
2 БӨЛШЕК ЖӘНЕ КӨТЕРМЕ КӘСІПОРНЫ МЕРЕЙ ДҮКЕНІНІҢ СЕРВИСІН
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ТАЛДАУ
1. Мерей дүкенінің негізгі экономикалық көрсеткіштерінің сипаттамасы
және оларды талдау
Мерейі ЖШС (бұдан әрі қарай – Кәсіпорын) 1998 жылғы 30 қыркүйекте
құрылды.
ЖШС Мерей 1998 жылы сатушы кәсіпорын негізінде құрылған. Қазіргі
таңда ЖШС Мерей сусын өнімдері (СОСО-СОLА, PEPSI) нан, макарон, кондитер,
пряник, печенье, балмұздақ, сүт өнімдерін сатудан ірі дүкендердің
қатарында.
Қазіргі таңда кәсіпорында жұмыс істейтін жұмысшылар саны 90 адам,
соның ішінде негізгі өндіріс жұмысшылары 60 адамды құрайды.
Кәсіпорын құрамыны келесідей сату бөлімдері кіреді:
1. Тоқаш - нан
2. Сусын
3. Макарон өнімдері
4. Печенье және пряник
5. Торт
6. Кондитерлік
7. Балмұздақ
8. Сүт өнімдері
9. Ет және шұжық өнімдері
ЖШС Мерей кәсіпорын шет елден және отандық жоғары сапалы
технологиялық құралдармен жабдықталған. Кәсіпорын құрылған күннен бастап
онда өнімнің сапасын бақылап отыратын ішкі фирмалық жүйе (зертхана) жұмыс
істейді.
Кәсіпорын стратегиясы:
- тұтынушыларға өнімдерді жеткізу, толық қызмет көрсету,
ассортиментті кеңейту;
- тұтынушы нарығын зерттеу, өнім бәсекелестігін жоғарылату, жеке
тапсырыстарды орындау;
- сауда жүйесінің жұмысын бақылау.
Фирма саясаты тауар айналымын және өндіріс шығындарын азайту,
бұл нарықтың көп бөлігін жаулап алуға көмектеседі.
Осы стратегияны жүзеге асыратын, барлық бөлімшелердің қызметін
байланыстыратын маркетинг бөлімі жұмыс істейді. Бұл бөлім фирманың жарнама
саясатымен айналысады және кәсіпорынның жұмысында жаңа бағыттарды анықтау
үшін нарықты зерттейді.
Кәсіпорын жоспары өнімді өткізу жоспарымен тығыз байланысты.
Шикізат пен құралдарды жеткізушілер ЖШС Мұнайтрейринг, ЖШС
Ардагер, ЖШС Әділет, АМЗ – Семей, сонымен қатар Новосибирскідегі Союз
продукт және тағы басқа ресейлік фирмалар.
Кәсіпорын нан, макарон және кондитер өнімдерін қаламыздағы сауда
нүктелеріне жеткізуді жеңілдету үшін маманданған машиналар саябағы бар.
Шығарылған өнімді тарату фирманың сауда нүктелері арқылы жүзеге асырылады.
Бүгінгі таңда ЖШС Мерей нарыққа 250 әртүрлі өнім түрін
сатады. Кәсіпорынның барлық өнімдері экологиялық таза шикізаттан
дайындалады. Технологиялық процесстің үздіксіздігі және нан өнімдері мен
сүт өнімдерінің сақталу мерзімдерінің шектеулілігі аяқталмаған өнім
резервтерін қалыптастыруға мүмкіндік бермейді. Өнім сауда жүйелерінің
тәуліктік тапсырыстары бойынша таратылады.
Дайын өнім сапасын бақылауды стандартқа және республикалық
техникалық жағдайларға сай тәуліктік технологтар жүзеге асырады.
Жоғары сапалы өнімнің қажетті мөлшерін және ассортиментін қамтамасыз
ету үшін дайын өнімнің тағайындалған нормасын және өндірістің
технологиялық тәртібін қатаң сақтауға бағытталған өнімнің технологиялық
жоспары құрылады.
ЖШС Мерей тұтынушылары болып қаланың дүңгіршектері және
қала тұрғындары табылады. Кәсіпорын оларға өзінің өнімін сатады және
бірлесіп жұмыс атқарады. Оның ішінде: Саясат сауда үйі, Мерей-Адлен,
Роза, Восход, Диафлор, Әйгерім, Нива, Жібек Жолы, Семей сауда
дүкендері, Арлан фирмасы, ЖШС Арбис, Экспресс, Байжан, Наятиль-
Нафис, ТПФ Арна, Семей–Коонтрог, ФК Ромат, Балапан-Транс,
Бунашам, Сөнім LTD.
Ендігі кезекте ЖШС Мерей ұйымдастырушылық құрылымы: ол жоғары
маманданған арнайы білімі бар мамандармен қамтылған. Негізгі бөлім
жұмысшыларының үлкен өндірістік тәжірибесі және арнайы білімі бар.
Өнімді өткізуден табыс көбінесе өнімді өндіруге және өткізуге кеткен
шығындарды дұрыс жоспарлаудан тәуелді. ЖШС Мерей кәсіпорында шығындарды
жоспарлау мен есептеу сусын сату бөлімі бойынша, тұрмыстық заттар сату
бөлімі бойынша шығындар элементтері негізінде, сонымен қоса кәсіпорында
қосымша жұмыс және қызмет көрсету түрлері бойынша шығындар элементтері
негізінде жүзеге асырылады.
Жұмыс, қызмет көрсету, өнімнің өзіндік құнын талдау өте маңызды болып
табылады. Ол өнімнің өзіндік құнын төмендету мүмкіндігін қолдану бойынша
кәсіпорын жұмысын бағалауға, резервті қоры, берілген көрсеткіштің
өзгерісі тенденциясын анықтауға, оның деңгейі бойынша жоспардың орындалуын
анықтауға және оның өсіміне қандай факторлар әсер еткендігін анықтауға
мүмкіндік береді.
ЖШС Мерей кәсіпорында -өзіндік құнды жоспарлау және есептеу
шығындар элементі және шығыстардың калькуляциялық статьялары
бойынша есептеленеді.
Шығындар элементтері: материалды шығындар (шикізат, шикізат,
материал, бұйымдар мен жартылай фабрикаттар, отын, қуат құны), еңбекті
төлеуге шығындар, әлеуметтік қажеттілікке шығарулар, негізгі қор
амортизациясы, басқа да шығындар (өнімнің өзіндік құнына кіретін материалды
емес активтердің тозуы, міндетті сақтандыру төлемі, салықтар және банк
несиелер бойынша пайыздар).
Калькуляция статьялары бойынша шығындарды топтастыру ресурстар қайда,
қандай мақсатпен және қандай мөлшерде жұмсалғандығын көрсетеді. Енді әр
өндіріс бойынша шығындардың калькуляциясын қарастырайық:
Кесте 1 - 2009 жылдағы сусын сату бөлімі бойынша шығын элементтерінің
топталуы.
Шығын элементтері Барлығы Нәтиже
Жоспар Нақты
1 . Шикізат 8412 7469, 5 -942, 5
2. Өндірістік сипаттың 856 424 -432
қызмет көрсетуі
3. Отын және қуат 987 753 -234
4. Негізгі еңбекақы 485 459 -26
5. Әлеуметтік салық 56, 3 52, 7 -3, 6
6. Құралдарды құрау
бойынша қосымша 265 238 -27
шығындар
7. Бөлімдерді құрау бойынша
қосымша шығындар 412, 8 289, 5 -123, 3
Негізгі өндіріс бойынша
жиынтығы 11474, 1 9685, 7 -1788, 4
8. Жалпы әкімшілік шығындар 546, 6 546, 6 -
9. Пайыздар бойынша
шығындар 375, 9 375, 9 -
10. Өткізу бойынша
шығындар 133 133 -
11. Өзіндік құн жиынтығы 12529, 6 10741, 2 -1788, 4
ЖШС Мерей-де осы сусын сату бөлімі бір тәулікте 2, 5 тонна
шикізатты өндейді. Тауарлы өнімнің 1 тоннасына шығындар келесі кестеде
көрсетілген:
Кесте 2 -2009 жыл бойынша өнімнің 1 тоннасына шығындардың нәтижесі
(мың. теңге).
Шығын элементтері Барлығы Нәтиже
Жоспар Нақты
1 . Шикізат 9, 34 8, 78 -0, 56
2. Өндірістік сипаттың 0, 95 0, 49 -0, 46
қызмет көрсетуі
3. Отын және қуат 1, 09 0, 88 -0, 21
4. Негізгі еңбекақы 0, 53 0, 57 0, 04
5. Әлеуметтік салық 0, 062 0, 062 -
6.Құралдарды құрау
бойынша қосымша 0, 29 0, 28 -0, 01
шығындар
7. Бөлімтарды құрау бойынша
қосымша шығындар 0, 45 0, 34 -0, 11
8.Негізгі өндіріс
бойынша
жиынтығы 12, 712 12, 636 -0, 076
9. Жалпы әкімшілік
шығындар 0, 64 0, 64 -
10. Пайыздар бойынша
шығындар 0, 44 0, 44 -
11. Өткізу бойынша
шығындар 0, 15 0, 15 -
12 . Өзіндік құн жиынтығы 13, 942 13, 866 -0, 076
ЖШС Мерей кәсіпорынның 2009 жылда нақты шығындары кестеде
көрсетілгендей жоспардан 1788, 4 мың. теңге төмен, немесе барлық шығын
түрлері, әсіресе материалды шығындар төмендеген. Өзгермелі және тұрақты
шығындар сомасы өзгерді. Шығынның бірнеше құрылымы өзгерді:
материалды шығындар, негізгі қорлардың амортизация үлесі азайды.
Кәсіпорынның нақты шығындарының төмендеуі себебі, сусын сату бөлімі бойынша
өндірісті орындау жоспары 89, 3 % - ға ғана орындалғаны. Ағымдағы жылда
нақты шығындар жоспардан төмен болды.
Шығындардың сомасы өнім бірлігіне өзгермелі шығын деңгейі, оның
құрылымы, кәсіпорын бойынша толықтай өнім шығару көлемі есебінен және
өнімнің барлық өндіріске тұрақты шығындар сомасы есебінен өзгеруі мүмкін.
Берілген кестеден көретініміз 10, 7 % - ға шартты-натуралды түрде тауарлы
өнім шығару бойынша жоспардың толық орындалмауымен байланысты болған,
шығындар сомасы 1788, 4 мың. теңгеге төмендеген. Өндіріске шығындарды
жоспарлау тапсырмалары:
- өнім өндіріске әсер етуші факторларды анықтау;
- шығындарды төмендету резервтерін анықтау;
- қажетті ассортиментте жоғары сапалы өнім өндірісін кеңейту.
2009 жылға ЖШС Мерей кәсіпорын бойынша өнімді өндіру және өткізуге
кеткен шығындар келесідей:
Материалды шығындар: 7469, 5 10741, 2 * 100 % = 69, 5 %
Әлеуметтік сақтандыруға шығарымдармен жұмысшылардың еңбек ақысы: 52,
7 10741, 2 * 100 % = 0, 49 %
Негізгі өндірістік қор амортизациясы: 238 10741, 2 * 100 % = 2, 21
%
Басқа да шығындар:
2959 10741, 2 * 100 % - 27, 8 %
Өнімді өндіру және өткізуге әсер ететін шығындардың басым бөлігі
шикізатқа, отынға, электр қуатына кетті, ол 69, 5 %-ды
құрайды, шығындардың ең аз үлесі әлеуметтік сақтандыру шығындарымен
жұмысшылардың еңбек ақысына кетті, негізгі өндірістік қор
амортизациясына 2, 21 % және қалғаны 27, 8 % басқа қосымша шығындарға
кетті.
Кәсіпорында нан сату бөлімінің шығындар элементі бойынша өзіндік құн
есептеленеді, олардың калькуляциясы қосымшада көрсетілген (қосымша
қараңыз)
ЖШС Мерей кәсіпорында жоспарлы типтік өзіндік құнының талдауы
келесілерді көрсетеді:
1) бөлімнің өзіндік құны, соның ішінде:
- қайтарымды қалдықты алмағандағы шикізат;
- ҚҚС - ғынсыз өндіру бағасы бойынша - 2706 мың. теңге;
2) ҚҚС - ғынсыз технологиялық қажеттілікке отын және энергия қуаты
-281, 9 мыңтеңге;
3) өндірістік жұмысшылардың негізгі еңбек ақысы (міндетті еңбекақы,
тарифті ставка, және баға негізінде) - 472, 5 мың. теңге;
4) әлеуметтік салыққа аударымдар - 105, 4 мың. теңге;
5) жинақтау қорына аударымдар - 47, 3 мың. теңге;
6) жабдыққа кеткен шығындар, жабдықты күту бойынша материалдар
шығыны, жабдықты жөндеу бойынша жұмысшылардың еңбек ақысы және т.б. - 344,
9 мың. теңге;
7) басқа бөлімнің шығындары (жарықтандыру, амортизациясына,
бөлім ғимараттарына жылу беру және т.б.) - 344, 9 мың. теңге. Осы барлық
шығындардың сомасы өндірістік өзіндік құнды құрайды. Өндірістік өзіндік құн
ЖШС Мерей кәсіпорын бойынша өнімді шығару көлемі жоспар бойынша 4302, 9
мың. теңге, ал бір тоннаға 5, 062 мың. теңге. Өндірістік өзіндік құн қосу
өндірістен тыс шығындар, оның ішінде жалпы жоспарланған 1540, 8 мың. теңге
сомасы, жалпы және әкімшілік шығындар, қосу 334, 3 мың. теңге сомасына
өнімді өткізу бойынша шығындар, қосу жадлдық қорға аударым - 26, 5 мың.
теңге, 6204, 5 мың. теңге көлемінде толық өзіндік құнды құрайды.
Негізгі өндірістік құнның ұстау бойынша қосымша шығындар толық
өзіндік құнға үлкен әсерін тигізеді, олар нақты өзіндік құнмен
салыстырғанда 2913, 9 мың. теңге қымбаттады, сонымен қоса басқа ұйымдардың
қызметі 109, 3 мың. теңге, қорытындысында нақты өзіндік құнға өнімнің құны
5390, 6 мың. теңге қымбаттады, жоғарыдағы айтылғандарға қосылады:
1) ақаудан жоғалтулар, яғни өнімнің пайызбен нақтылы шығарылымы;
2) ішкі өндірістік себептер бойынша түрып қалғандықтан жоғалтулар;
Өнімнің өзіндік құны - бұл кәсіпорын жұмысының маңызды көрсеткіші. Ол
өндірістік жоспарлау барысында табысты анықтау үшін, таратылатын өнім
көлемінің тиімділігі мен оның жеке түрлерін анықтау үшін шығарылады.
Алдыңғы жылда шығаруға жоспарланған өнімнің толық өзіндік құны жалпылауыш
құжат - өнімді өндіру және өткізуге шығындар сметасында анықталады.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметін жылдық жоспарлауда шығындар сметасы
тоқсандық бөлулермен бір жылға құрастырылады. Бірақ бұл шаруашылықтың
тұрақты және жоспарлауында ғана мүмкін. Инфляцияның жоғары қарқыны, еңбек
ақының минималды көлемінің индексациясы, шикізат пен энергетикалық
ресурстарға бағаның өсуі және басқа да себептер жылдық жоспарлауда
қиындатады. Смета өткізілетін өнім көлемін өзіндік құн бойынша есептеуге,
өнімді өткізуден түскен өнімді есептеуге, өнімнің материалды сиымдылығы мен
еңбек сиымдылығы бағалауға, запас шығын және дайын өнімге салынатын айналым
құралдарына қажеттілікті жоспарлауға мүмкіндік береді.
Жоспарлы жылда шығарылатын өнімнің толық өзіндік құны табыс сомасын
анықтайтын өткізілетін өнімнің өзіндік құны ерекшеленеді. Айырмашылық
жоспарлы- кезең басында және жоспарлы кезең аяғында сатылмайтын өнім
қалдығының көлемімен сатылмаған өнім қалдығына негізделген. Табиғи түрде
таратылатын өнім көлемі құрайды:
РП= О1+ТП-О2
мұнда О1 - жоспарлы кезең басындағы таратылмаған өнім қалдығы;
ТП - алдағы жылда шығару жоспарланатын тауарлык, өнім;
О2 - жоспарлы кезең аяғында таратылмаған өнім қалдығы; Таратылмаған
өнім қалдығының құрамы, олардың өзіндік құн бойынша көлемін, таратылатын
өнімге шығынды жоспарлауда есепке алу керек. Шығындар есебінің көлемі бір
таратылатын өнім көлемінің табысын анықтау үшін өнімді таратудан түсім бір
түрде болу керек. Оған шығын құрайды:
Срп=Соі +Стп-Со2
мұнда, Срп - - алдағы кезеңде (жыл, тоқсан) толық өзіндік құн бойынша
таратылатын өнімге шығын;
Соі - жоспарлы кезеңде (жыл, тоқсан) басында таратылмаған дайын өнім
қалдығының нақты өндірістің өзіндік құны.
Стп - өнімді өндіру және өткізуге шығындар сметасын анықтайтын
келешек кезеңде жоспарлы толық өзіндік құны;
Со2 - жоспарлы кезең (жыл, тоқсан) аяғында өткізілмейтін дайын өнім
қалдығының жоспарлы өндірістік өзіндік құны.
ЖШС Мерей кәсіпорынның өткізілетін өзіндік құнын білу үшін өнім
бірлігінің жоспарлы өзіндік құнын есептеу керек. Өнім бірлігінің жоспарлы
өзіндік құны сәйкес түрдегі өнім өндірісіне жоспарлы шығынды оның табиғи
түрдегі жоспарлы көлеміне болумен анықталады, ал жалпы өнімнің 1 теңгеге
шығыны - барлық өнімнің өзіндік құнының оның құндылық түрдегі (өткізу
бағаларын салыстыруда) көлеміне бөлу жолымен анықталады.
С жоспар = £ барлық өнім шығыны V өнім жоспары
мұнда, С жоспар - жоспарлы өзіндік құны;
V өнім жоспары - өнім көлемі өзіндік құн;
£ барлық өнім шығыны - сәйкес түрдегі барлық өнімді өндіруге шығынның
жалпы сомасы.
Жалпы өнімнің 1 теңгесіне шығын = С барлық өнім Е барлық өнім
мұнда, С барлық өнім - барлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz